Մյունխեն
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Մյունխեն (այլ կիրառումներ)
.svg)
Մյունխեն (գերմ.՝ München, ավանդական հայերեն ուղղագրությամբ՝ Միւնխէն), Գերմանիայի երրորդ քաղաքը Բեռլինից և Համբուրգից հետո, Բավարիայի մայրաքաղաքը։ Ըստ 2015 թվականի մայիսին կայացած մարդահամարի տվյալների՝ Մյունխենն ունի մոտավորապես 1.5 միլիոն բնակիչ։ Պաշտոնապես քաղաք է հռչակվել 1158 թվականին[4]։ 1255 թվականին քաղաքը դարձել է բավարական հերցոգի նստավայր, 1328 թվականին՝ կայսերական աթոռանիստ, իսկ 1508 թվականից անկախ բավարական մարզի կենտրոնն է։ Մյունխենում են գտնվում պետական և միջազգային ներկայացուցչարաններ, կարևորագույն կրթական հաստատություններ, նշանակալից թանգարաններ և թատրոններ, հանրահայտ շինություններ։ Այստեղ հաճախ կազմակերպվում են միջազգային սպորտային մրցույթներ, ցուցահանդեսներ, համագումարներ, ինչպես նաև բավարական ազգային տոներից մեկը՝ Օկտոբերֆեստը։
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Միջին դարեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մյունխենի պատմությունը սկսվում է 8-րդ դարում, երբ մոտակայքում գտնվող Շեֆթլարնի (գերմանացի Kloster Schäftlarn) վանքի վանականները բնակություն հաստատեցին Պիտեր բլուրում (գերմանական Պետերսբերգլ)։ Բնակավայրի տեղում այսօր գտնվում է Սուրբ Պետրոսի եկեղեցին (գերմ. ՝ Sankt-Peter-Kirche): Առաջին անգամ քաղաքը հիշատակվում է 1158 թ. Փաստաթղթերում ՝ Վիլլա Մյունիչեն անվան տակ. սակայն արդեն 1175 թվականին Մյունխենին շնորհվեց քաղաքի կարգավիճակ և տեղադրվեցին քաղաքի պարիսպները։
1240-ին Մյունխենը անցավ Վիտելսբախների տիրապետությանը, իսկ Բավարիայի բաժանումից հետո 1255-ին նրանց նստավայրն էր Վերին Բավարիայում մինչև 1918 թվականը։ 1507 թվականին Բավարիայի միավորմամբ Մյունխենը դարձավ նրա մայրաքաղաք, իսկ 1806-ին ՝ Բավարիայի Թագավորության մայրաքաղաք։ Ներկայումս Մյունխենի Վիտելսբախների նստավայրը գործում է որպես հանրային թանգարան։
Նոր ժամանակներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1810 թ. Հոկտեմբերի 17-ին, ի պատիվ թագաժառանգ արքայազն Լյուդվիգի (հետագայում թագավոր Լյուդվիգ I) և Սաքսոնիա-Հիլդբուրգհաուսի արքայադուստր Թերեզայի հարսանիքի պատվին, կազմակերպվեցին ձիարշավներ, որոնք սկիզբ դրեցին Oktoberfest ամենամյա բանահյուսական փառատոնին։
Վեյմարի Հանրապետություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1916 թ.-ին ՝ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ, քաղաքն առաջին անգամ ռմբակոծվեց. Երեք ֆրանսիական ռումբ ընկավ քաղաքի վրա։
Հետպատերազմյան շրջանը դժվարացավ Մյունխենի համար. 1918-ի նոյեմբերին Լյուդվիգ III- ը ընտանիքի հետ փախավ քաղաքից, իսկ Բավարիայի առաջին հանրապետական վարչապետ Կուրտ Էյզների սպանությունից հետո, 1919 թ. Ապրիլի 13-ին, Մյունխենում հռչակվեց Բավարիայի Խորհրդային Հանրապետությունը (ղեկավար Էռնստ Տոլեր)։ 1919 թվականի մայիսի 3-ին այն պարտվեց Ֆրեյկորի ջոկատների կողմից։ Դրանից հետո Բավարիան մտավ Վեյմարի հանրապետության մաս։
Նացիստական կուսակցությունը ստեղծվեց Հոֆբրյուհաուսում, 1920 թվականի փետրվարի 24-ին։ 1923-ին Մյունխենի Բյուրգերբրյուկլեր գարեջրի սրահում տեղի ունեցավ Beer Hall Putsch- ը, երբ Հիտլերի կողմնակիցները հեղաշրջման փորձ կատարեցին. սակայն, այդ ժամանակ Վեյմարի Հանրապետությունը գոյատևեց, և այժմ Օդեոնսպլացցի հուշատախտակը հիշեցնում է այս իրադարձությունը։ Հիտլերը դատապարտվեց 5 տարվա (բայց 9 ամիս անց ազատ արձակվեց ժամկետից շուտ), իսկ նացիստական կուսակցությունը, որն այդ ժամանակ գործնականում անհայտ էր Մյունխենի սահմաններից դուրս, ժամանակավորապես արգելվեց ամբողջ Գերմանիայում։ Չնայած 1923-ի իրադարձություններին, Մյունխենը շարունակում էր մնալ NSDAP- ի մայրաքաղաքը։
Երրորդ ռեյխի շրջան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1933-ի մարտի 5-ին Ռայխստագի ընտրություններում NSDAP- ը ապացուցեց, որ ամենաազդեցիկն է աջ կուսակցությունների շարքում։ Այնուամենայնիվ, նրա օգտին տրված ձայների քանակը ամենափոքրն էր. 37% -ը `Գերմանիայում միջինը 44% -ի դիմաց։ Չնայած դրան, քաղաքի խորհուրդը պարզվեց, որ նացիստական է։
1934 թ.-ին Հիտլերը գործ ունեցավ իր քաղաքական հակառակորդների հետ. Ըստ նացիստական կառավարության պաշտոնական տվյալների, երկար դանակների գիշերը սպանվեց ավելի քան 60 մարդ։
1935 թվականին Հիտլերը Մյունխենը անվանեց «շարժման մայրաքաղաք» (գերմ. ՝ Hauptstadt der Bewegung): Նացիստական կուսակցության հայտնի գործիչներ, ինչպիսիք են Հեյդրիխը և Հիմլերը, նախկին ոստիկանապետը, իրենց կարիերան սկսեցին այստեղ։ Առաջին համակենտրոնացման ճամբարը Դաչաու քաղաքում հիմնադրվել է քաղաքի մերձակայքում 1933 թվականին։ Մյունխենը դարձավ 1938 թ. Գերմանիայի, Իտալիայի, Մեծ Բրիտանիայի և Ֆրանսիայի միջև պայմանագրի ստորագրման վայրը, որի արդյունքում Չեխոսլովակիայի (Սուդետլանդիա) տարածքի մի մասը անցավ Գերմանիային (Չեխոսլովակիայի կառավարությանը ներկայացվեց փաստ և ընդունվեց հանձնում), իսկ Հիտլերը դե ֆակտո ստացավ վերահսկողություն մնացածի վրա։ Չեխոսլովակիա, հետագա առաջընթացի ենթակա չէ։ Սովետական պատմագրության այս համաձայնագիրը կոչվում էր «Մյունխենի համաձայնագիր»։
Մեկ տարի անց Գեորգ Էլսերը անհաջող փորձ կատարեց սպանել Հիտլերին Bürgerbräukeller գարեջրի սրահում Beer Hall Putsch- ի տարեդարձի կապակցությամբ ամենամյա ուղերձի ընթացքում։
Միևնույն ժամանակ, Գերմանիայում չկա այլ քաղաք, որտեղ նացիզմի այնպիսի մասսայական մերժում լիներ, ինչպես այստեղ և դիմադրության շարժման նման բազմազան դրսևորումներ։ Այստեղ գործում էր «Սպիտակ վարդ» կազմակերպությունը, որին մասնակցում էին Հանսն ու Սոֆի Շոլը, ինչպես նաև Քրիստոֆ Պրոբստը։ 1945-ի ապրիլին ռազմական թարգմանիչները, ցանկանալով խուսափել արյունահեղությունից, կազմակերպեցին «Ակցիա հանուն Բավարիայի ազատության» («Freiheitsaktion Bayern») ՝ ռադիոկայանների և մի շարք կառավարական շենքերի գրավմամբ։ Չնայած գործողությունն ի վերջո ճնշվեց ՍՍ-ի կողմից, այն հասավ իր նպատակներին. 1945-ի գարնանը ամերիկացի զինվորները մուտք գործեցին քաղաք առանց կռվի, ոչ մի կամուրջ չպայթեցվեց։
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում բրիտանական և ամերիկյան օդուժի կողմից 74 անգամ ռմբակոծվեց Մյունխենը։ Այս ռմբակոծությունների ընթացքում զոհվեց ավելի քան 6500 մարդ, ավերվեց քաղաքի պատմական կենտրոնը (ներառյալ շենքեր, որոնք պարունակում էին ոչ մի պարագլուխ ենթակառուցվածք, օրինակ ՝ Պետական օպերան)։ 815,000 բնակիչներից քաղաքում մնաց միայն 480,000-ը։
Հետպատերազմյան ժամանակաշրջան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1945 թվականից ի վեր Մյունխենը ամբողջովին վերակառուցվեց, հետևելով պեդանտին և, համեմատած պատերազմական ավերած մնացած Արևմտյան Գերմանիայի քաղաքների հետ, բավականին պահպանողական պլան էր, որը պահպանեց նախապատերազմյան փողոցների դասավորությունը։ 1957-ին Մյունխենի բնակչությունը գերազանցեց 1 միլիոն նշաձողը։ Քաղաքը շարունակեց զգալի դեր ունենալ գերմանական տնտեսության, քաղաքականության և մշակույթի մեջ, ինչը հանգեցրեց նրան, որ Երկրորդ աշխարհամարտից տասնամյակներ անց քաղաքը ստացավ Heimliche Hauptstadt («գաղտնի մայրաքաղաք») մականունը։
1962 թվականից ի վեր, Մյունխենում, փետրվարի առաջին տասնօրյակում ամեն տարի անցկացվում է Քաղաքականության և անվտանգության միջազգային համաժողով։
Մյունխենը 1972-ի ամառային օլիմպիական խաղերի վայրն էր, որի ընթացքում իսրայելցի մարզիկները սպանվեցին պաղեստինցի ահաբեկիչների կողմից, իսկ Պաղեստինի «Սև սեպտեմբեր» խմբավորման զինված մարդկանց մեկ այլ խումբ պատանդ վերցրեց Իսրայելի օլիմպիական թիմի անդամներին։
1982 թ.-ին Մյունխենում տեղի ունեցավ Աստվածաբանական երկխոսության խառը միջազգային հանձնաժողովի երկրորդ լիագումար նիստը, որի թեման էր «Եկեղեցու խորհուրդները և Eucharist- ը` ամենասուրբ Երրորդության խորհրդավորության լույսի ներքո »հարցի քննարկումը ։
Բնակչության մեծամասնության կենսամակարդակը բարձր է։ Mercer HR Consulting- ը մի քանի անգամ Մյունխենը դասել է աշխարհի ամենաբարձր որակ ունեցող քաղաքների տասնյակում, 2011-ին Մյունխենը գրավել է չորրորդ տեղը; ընկերությունը նաև Մյունխենը դասեց 39-րդը աշխարհի ամենաթանկ քաղաքների շարքում և Մյունխենը ճանաչեց որպես Գերմանիայի ամենաթանկ քաղաք։ Մյունխենը զարգացող տնտեսություն ունի, որը ղեկավարվում է ՏՏ, կենսատեխնոլոգիայի և հրատարակչության կողմից։ Շրջակա միջավայրի աղտոտվածությունը ցածր է, բայց 2006 թ.-ին քաղաքի քաղաքապետը մտահոգություններ էր առաջացրել մթնոլորտում մասնիկների մասնիկների մակարդակի վերաբերյալ, հատկապես քաղաքի հիմնական մայրուղիների երկայնքով։ Մթնոլորտում մասնիկների պարունակության խտացման մասին Եվրամիության օրենքի ուժի մեջ մտնելուց ի վեր, Greenpeace- ի նման բնապահպանական խմբերը զանգվածային բողոքի ցույցեր են կազմակերպել `քաղաքի քաղաքապետին և Գերմանիայի կառավարությանը դրդելու համար ավելի կոշտ դիրքորոշում որդեգրել շրջակա միջավայրի աղտոտման դեմ պայքարում։ Այսօր հանցագործությունների մակարդակը բավականին ցածր է, համեմատած Գերմանիայի այլ քաղաքների հետ, ինչպիսիք են Համբուրգը կամ Բեռլինը։ Անգլախոս զբոսաշրջիկները Մյունխենն անվանում են «Toytown» (խաղալիքների քաղաք)։ Գերմանացի ժողովուրդը քաղաքն անվանում է «Միլիոնենդորֆ», ինչը նշանակում է «մեկ միլիոն մարդ ունեցող գյուղ»։
Կրթություն և գիտություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ժամանակակից Մյունխենը ոչ միայն «արխիվային» մշակութային արժեքների կենտրոն է, այլև կրթության և գիտության եվրոպական ժամանակակից կենտրոն։ Այնտեղ է գտնվում աշխարհի ամենաարժեքավոր և ամենամեծ գրադարաններից մեկը `Բավարիայի պետական գրադարանը։ Բավարիայի պետական գրադարանի տվյալների բազան, որը մինչ այժմ կուտակվել է Մյունխենի թվայնացման կենտրոնի սերտ համագործակցությամբ (մանրամասն կատալոգ, թվայնացված ձեռագրեր, ինկուբալ, վաղ տպագիր գրքեր և այլն), հեռու է Գերմանիայի ամենամեծ առցանց գրադարանն է (անվճար օգտագործումը)։
Պլազմայի ֆիզիկայի Մաքս Պլանկի ինստիտուտի, միջուկային հետազոտական ռեակտորի, Բավարիայի գիտությունների ակադեմիայի (աշխարհահռչակ դասական բանասիրության հետազոտություններով և հրապարակմամբ) և այլ հաստատությունների շնորհիվ, Մյունխենը ամուր դիրքեր է պահպանում եվրոպական գիտության մեջ։ Մյունխենի համալսարանը (հիմնադրվել է 1472 թվականին Ինգոլշտադում, 1826 թվականից ՝ Մյունխենում) հայտնի է իր աստվածաբանական ֆակուլտետով։ Բարձրագույն կրթության այլ հաստատություններ են `Բարձրագույն երաժշտական դպրոցը (1892 թվականից` Թագավորական երաժշտական ակադեմիա, 1998 թվականից `Մյունխենի երաժշտական և թատրոնի բարձրագույն դպրոց) և Մյունխենի տեխնիկական համալսարանը։ Մյուս գիտական ինստիտուտներից են Գիզինգի և Սենդլինգի աստղադիտարանները։
Սպորտ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մյունխենն ունի երկու ֆուտբոլային թիմ ՝ Մյունխենի «Բավարիան», որը խաղում է Բունդեսլիգայում, և «Մյունխեն 1860» -ը, որը խաղում է երկրորդ Բունդեսլիգայում։ Մյունխենի «Բավարիան» գերմանական ամենահայտնի և մրցանակակիր ֆուտբոլային ակումբն է։ Թիմը 30 անգամ նվաճել է Գերմանիայի չեմպիոնությունը, 20 անգամ ՝ Գերմանիայի գավաթը, 6 անգամ ՝ ՈՒԵՖԱ-ի Չեմպիոնների լիգան, և մեկական անգամ ՝ ՈՒԵՖԱ-ի գավաթակիրների գավաթ և ՈՒԵՖԱ-ի գավաթ։ Նախկինում երկու թիմերն էլ խաղում էին «Allianz Arena» - ում, որն այս օրերին ընդգծվում էր կարմիրով (եթե խաղում է «Բավարիան») կամ կապույտ լույսով (եթե խաղում է «Մյունխեն 1860» -ը), այժմ «Բավարիան» բաժնետոմսեր է ձեռք բերել «Մյունխեն 1860» -ում և դարձել մարզադաշտի միանձնյա սեփականատերը։ Ձմեռային սպորտը շատ տարածված է նաև Մյունխենում, հատկապես սառույցի հոկեյը և բիաթլոնը։ Քաղաքում տեղակայված են մեծ թվով սիրողական և կիսապրոֆեսիոնալ հոկեյի ակումբներ։ Գոյություն ունի պրոֆեսիոնալ հոկեյի ակումբ «ENS Munich», որը խաղում է Գերմանիայի հոկեյի բարձրագույն լիգայում։ 2011 թվականի մրցաշրջանից «Բավարիա» ակումբի բասկետբոլի թիմը սկսեց խաղալ Գերմանիայի բասկետբոլի առաջնության բարձրագույն լիգայում ։ Քաղաքում տեղի ունեցան 1972 թվականի ամառային օլիմպիական խաղերը, 1974, 2006 թվականների ֆուտբոլի աշխարհի առաջնությունները, 1975, 1983, 1993 թթ. Հոկեյի աշխարհի առաջնությունները, իսկ Մյունխենը նույնպես հայտ ներկայացրեց 2018 թվականի ձմեռային օլիմպիական խաղերն անցկացնելու համար։
Աշխարհագրական դիրք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ընկած է Ալպյան նախալեռներում։ Գտնվում է Լաուտերախ շրջանի կազմում։ Քաղաքի ամենաբարձր կետը ընկած է ծայր հարավում՝ Զոլնի շրջանում, գտնվում է մոտավորապես 600 մետր դեպի հարավ Վարնբերգ կոչվող շինությունից (579 մ բարձր ծովի մակարդակից) և ունի 580.5 մ բարձրություն ծովի մակարդակից։ Ամենացածր կետն ընկած է քաղաքի հյուսիսային սահմանի մոտ՝ Ֆելդմոխինգ շրջանում՝ Շվարցհյոլց անտառային շրջանից դեպի արևմուտք և ունի 480 մ բարձրույթուն ծովի մակարդակից։ Հետևաբար քաղաքի տեղամասերի բարձրությունների առավելագույն տարբերությունը 100.5 մ է։ Մյունխենի միջով է հոսում Իզար գետը, որի երկարությունը 13.7 կմ է։ Գետի վրա կառուցված է Վերքկանալ կոչվող ջրանցքը։ Մյունխենի տակ գրունտային ջրերի մեծ պաշար կա, իսկ քաղաքից հյուսիս գրունտային ջրերից առաջացած ճահճուտներ են, որոնցից հայտնի են Դաչաուեր Մոոսը՝ հյուսիս-արևմուտքում և Էրդինգեռ Մոոսը՝ հյուսիս-արևելքում։ Քաղաքի մակերեսը կազմում է շուրջ 31.071,91 հա, որի 44,1 %֊ը կազմում են տարաբնույթ շինություններ, 17,2 %֊ը՝ ավտոճանապարհը, 15,5 %ը՝ կանաչ բուսածածկույթը, իսկ մնացած տարածքը՝ հանգստի գոտիները։
Կլիմա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մյունխեն քաղաքը գտնվում է խոնավ ատլանտյան և չոր մայրցամաքային կլիմայի անցումային տարածքում՝ չափավոր զով կլիմայով։ Ձմեռները համեմատաբար ցուրտ են, սակայն օդի ջերմաստիճանը հազվադեպ է իջնում -25°-ից։ Եղանակի վրա ազդող մյուս կարևոր գործոններն են Ալպերը և Դանուբ գետը։ Այս բոլորի հիման վրա եղանակը հարաբերականորեն փոփոխական է։
| Մյունխեն (Dreimühlenviertel), elevation: 515 m and 535 m, 1981–2010 normals, extremes 1954–present[Ն 1]ի կլիմայական տվյալները | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ամիս | հունվ | փետ | մարտ | ապր | մայ | հուն | հուլ | օգոս | սեպ | հոկ | նոյ | դեկ | Տարի |
| Ռեկորդային բարձր °C (°F) | 18.9 (66) |
21.4 (70.5) |
24.0 (75.2) |
32.2 (90) |
31.8 (89.2) |
35.2 (95.4) |
37.5 (99.5) |
37.0 (98.6) |
31.8 (89.2) |
28.2 (82.8) |
24.2 (75.6) |
21.7 (71.1) |
37.5 (99.5) |
| Միջին բարձր °C (°F) | 3.5 (38.3) |
5.0 (41) |
9.5 (49.1) |
14.2 (57.6) |
19.1 (66.4) |
21.9 (71.4) |
24.4 (75.9) |
23.9 (75) |
19.4 (66.9) |
14.3 (57.7) |
7.7 (45.9) |
4.2 (39.6) |
13.9 (57) |
| Միջին օրական °C (°F) | 0.3 (32.5) |
1.4 (34.5) |
5.3 (41.5) |
9.4 (48.9) |
14.3 (57.7) |
17.2 (63) |
19.4 (66.9) |
18.9 (66) |
14.7 (58.5) |
10.1 (50.2) |
4.4 (39.9) |
1.3 (34.3) |
9.7 (49.5) |
| Միջին ցածր °C (°F) | −2.5 (27.5) |
−1.9 (28.6) |
1.6 (34.9) |
4.9 (40.8) |
9.4 (48.9) |
12.5 (54.5) |
14.5 (58.1) |
14.2 (57.6) |
10.5 (50.9) |
6.6 (43.9) |
1.7 (35.1) |
−1.2 (29.8) |
5.9 (42.6) |
| Ռեկորդային ցածր °C (°F) | −22.2 (−8) |
−25.4 (−13.7) |
−16.0 (3.2) |
−6.0 (21.2) |
−2.3 (27.9) |
1.0 (33.8) |
6.5 (43.7) |
4.8 (40.6) |
0.6 (33.1) |
−4.5 (23.9) |
−11.0 (12.2) |
−20.7 (−5.3) |
−25.4 (−13.7) |
| Տեղումներ մմ (դյույմ) | 48 (1.89) |
46 (1.81) |
65 (2.56) |
65 (2.56) |
101 (3.98) |
118 (4.65) |
122 (4.8) |
115 (4.53) |
75 (2.95) |
65 (2.56) |
61 (2.4) |
65 (2.56) |
944 (37.17) |
| Միջին ամսական արևային ժամ | 79 | 96 | 133 | 170 | 209 | 210 | 238 | 220 | 163 | 125 | 75 | 59 | 1777 |
| Աղբյուր #1: DWD[6] | |||||||||||||
| Աղբյուր #2: SKlima.de[7] | |||||||||||||
Պատկերասրահ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բավարիայի քարտեզ
Տեսադաշտում քաղաքի կենտրոնն է՝ Մարիենփլաթցը, քաղաքապետարանի շենքը և Լիբֆռաուենդոմը
.svg)
Նշումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Burkhart M. Stadtgründung München: Brannte die Brücke? (գերմ.) / Hrsg.: Bayerischer Rundfunk — 2012.
- ↑ https://www.statistikportal.de/de/produkte/gemeindeverzeichnis — Federal Statistical Office.
- ↑ https://www.muenchen.de/leben/service/postleitzahlen.html
- ↑ [1]
- ↑ Stationsgeschichte der Messgeräte(չաշխատող հղում), DWD. Retrieved 12 February 2019.
- ↑ «CDC (Climate Data Center)»։ DWD։ Վերցված է 2 May 2016
- ↑ «Monatsauswertung»։ sklima.de (գերմաներեն)։ SKlima։ Վերցված է 2 May 2016 |date = May 2016
| ||||||||||||||||||||||||
| ||||||||
