Ալֆրեդ Ռասել Ուոլես

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Ալֆրեդ Ռասել Ուոլես
անգլ.՝ Alfred Russel Wallace
Ծնվել էհունվարի 8, 1823(1823-01-08)[1][2][3][…]
Usk, Ուելս, Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի միացյալ թագավորություն
Մահացել էնոյեմբերի 7, 1913(1913-11-07)[1][2][3][…] (90 տարեկան)
Broadstone, Պուլ, Դորսետ, Անգլիա, Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի միացյալ թագավորություն[4]
Քաղաքացիություն Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի միացյալ թագավորություն
Մասնագիտությունմաթեմատիկոս, կենսաբան, ճանապարհորդ հետազոտող, մարդաբան, կենդանաբան, բնագետ, հակապատվաստանյութերի ակտիվիստ, թռչնաբան, միջատաբան, աշխարհագրագետ, մեղվաբույծ, բուսաբան, world traveler, գրող, zoological collector և botanical collector
Գործունեության ոլորտԿենսաաշխարհագրություն, էվոլյուցիա, նատուրալիզմ, կենսաբանություն և աշխարհագրություն
ԱնդամակցությունԼոնդոնի թագավորական ընկերություն, Թագավորական աշխարհագրական ընկերություն և Լոնդոնի կենդանաբանական ասոցիացիա
Ալմա մատերԲիրքբեք, Լոնդոնի համալսարան և Richard Hale School?
Տիրապետում է լեզուներինանգլերեն[5]
Պարգևներ
Ամուսին(ներ)Annie Mitten?
ՀայրThomas Vere Wallace?[14]
ՄայրMary Anne Greenell?[14]
Հեղինակի անվան հապավումը (բուսաբանություն)Wallace
Կայքwallacefund.info​(անգլ.)
Ստորագրություն
Изображение автографа
 Alfred Russel Wallace Վիքիպահեստում

Ալֆրեդ Ռասել Ուոլես (անգլ.՝ Alfred Russel Wallace, հունվարի 8, 1823(1823-01-08)[1][2][3][…], Usk, Ուելս, Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի միացյալ թագավորություն - նոյեմբերի 7, 1913(1913-11-07)[1][2][3][…], Broadstone, Պուլ, Դորսետ, Անգլիա, Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի միացյալ թագավորություն[4]) անգլիացի[15] բնագետ, հետազոտող, աշխարհագրագետ, մարդաբան, կենսաբան և նկարազարդող[16]։ Նա ինքնուրույն զարգացրեց էվոլյուցիայի տեսությունը բնական ընտրության միջոցով։ Այս թեմայի վերաբերյալ նրա 1858 թվականի հոդվածը հրատարակվել է Չարլզ Դարվինի՝ նույն թեմայի վերաբերյալ ավելի վաղ գրված քաղվածքների հետ մեկտեղ[17]։ Դա Դարվինին դրդեց մի կողմ թողնել իր պատրաստած «մեծ տեսակների գիրքը» և արագ գրել դրա համառոտագիրը, որը հրատարակվել է 1859 թվականին «Տեսակների ծագումը» անվանումով։

Ուոլեսը լայնածավալ ուսումնասիրություններ սկսեց Ամազոն գետի ավազանից։ Այնուհետև ուսումնասիրություններ անցկացրեց Մալայական Կղզեախմբում, որտեղ բացահայտեց կենդանական աշխարհը, որն այժմ կոչվում է Ուոլեսի գիծ, որը բաժանում է Ինդոնեզիայի կղզիները երկու տարբեր մասերի. արևմտյան մասը, որտեղ կենդանիները հիմնականում ասիական ծագում ունեն, և արևելյան մասը, որտեղ կենդանական աշխարհը արտացոլում է Ավստրալիան։ Նա համարվում էր կենդանիների տեսակների աշխարհագրական բաշխման 19-րդ դարի առաջատար մասնագետը և երբեմն կոչվում է «կենսաաշխարհագրության հայր», ավելի կոնկրետ՝ կենդանաաշխարհագրության[18]։

Ուոլեսը 19-րդ դարի առաջատար էվոլյուցիոն մտածողներից մեկն էր, որն աշխատում էր կենդանիների նախազգուշացնող գունավորման և տեսակավորման վրա (երբեմն հայտնի է որպես Ուոլեսի էֆեկտ), մի միջոց, որով բնական ընտրությունը կարող էր նպաստել տեսակավորմանը՝ խրախուսելով հիբրիդացման դեմ խոչընդոտների զարգացումը։ Ուոլեսի 1904 թվականի «Մարդու տեղը տիեզերքում» գիրքը կենսաբանի առաջին լուրջ փորձն էր՝ գնահատելու այլ մոլորակների վրա կյանքի հավանականությունը։ Նա առաջին գիտնականներից էր, ով լուրջ ուսումնասիրություն կատարեց պարզելու համար թե արդյոք կյանք կա Մարսի վրա[19]։

Բացի գիտական աշխատանքից, նա հասարակական ակտիվիստ էր, քննադատում էր այն, ինչ նա համարում էր անարդար սոցիալական և տնտեսական համակարգը 19-րդ դարում Բրիտանիայում։ Սպիրիտիզմի նրա պաշտպանությունը և մարդկանց բարձր մտավոր ունակությունների ոչ նյութական ծագման հավատը սրեցին նրա հարաբերությունները այլ գիտնականների հետ:Նա առաջին ականավոր գիտնականներից էր, ով մտահոգություն հայտնեց մարդու գործունեության շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության վերաբերյալ։ Նա բեղմնավոր կերպով գրում էր ինչպես գիտական, այնպես էլ սոցիալական հարցերի շուրջ. Հարավարևելյան Ասիայում կատարած իր դիտարկումների պատմությունը՝ Մալայան կղզեխմբի մասին, առաջին անգամ հրապարակվել է 1869 թվականին։ Այն շարունակում է լինել հանրաճանաչ և արժանանալ մեծ հեղինակության։

Կենսագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վաղ կյանք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ալֆրեդ Ռասսել Ուոլեսը ծնվել է 1823 թվականի հունվարի 8-ին Լլանբադոկում, Մոնմութշիր։ Նա Մերի Էնն և Թոմաս Վեր Ուոլեսների ութերորդն էր ինը երեխաներից։ Նրա մայրը անգլիացի էր, իսկ հայրը` շոտլանդական ծագում ուներ։ Նրա ընտանիքը պնդում էր, որ կապ ունի 13-րդ դարում Շոտլանդիայի անկախության պատերազմների ժամանակ շոտլանդական զորքերի առաջնորդ Ուիլյամ Ուոլեսի հետ[20]։

Ուոլեսի հայրն ավարտել է իրավաբանական ֆակուլտետը, բայց երբեք չի զբաղվել դրանով։ Նա ուներ որոշակի եկամուտ ստեղծող գույք, սակայն վատ ներդրումները և ձախողված բիզնես ձեռնարկումները հանգեցրին ընտանիքի ֆինանսական վիճակի վատթարացմանը։ Ուոլեսի մայրը Հերթֆորդի միջին դասի ընտանիքից էր, որտեղ նրա ընտանիքը տեղափոխվեց, երբ Ուոլեսը հինգ տարեկան էր։ Նա 14 տարեկանում, որը սովորական տարիք էր համալսարան չգնացող աշակերտի համար հաճախել է Հերթֆորդի քերականական դպրոցը մինչև 1837 թվականը։

a building designed by Wallace and his brother
Լուսանկար՝ Ուոլեսի ինքնակենսագրությունից,որտեղ երևում է այն շենքը, որը Ուոլեսը և նրա եղբայր Ջոնը նախագծել և կառուցել են Նեյթի մեխանիկայի ինստիտուտի համար:

Այնուհետև Ուոլեսը տեղափոխվեց Լոնդոն՝ իր ավագ եղբոր՝ Ջոնի հետ, որը 19-ամյա սկսնակ շինարար էր։ Սա դադար վերցնելու միջոց էր, քանի դեռ Ուիլյամը՝ նրա ավագ եղբայրը, պատրաստ չէր նրան ընդունել որպես սկսնակ գեոդեզիստ։ Լոնդոնում եղած ժամանակ Ալֆրեդը հաճախում էր դասախոսությունների և ուսումնասիրում էր գրքեր Լոնդոնի մեխանիկայի ինստիտուտում։ Այստեղ նա բացահայտեց ուելսցի սոցիալական բարեփոխիչ Ռոբերտ Օուենի և անգլիական ծագումով քաղաքական տեսաբան Թոմաս Փեյնի արմատական քաղաքական գաղափարները։ Նա հեռացավ Լոնդոնից 1837 թվականին՝ ապրելու Ուիլյամի հետ և վեց տարի աշխատեց որպես նրա աշակերտ։ Նրանք բազմիցս տեղափոխվեցին Միջին Ուելսի տարբեր շրջաններ։ Այնուհետև 1839 թվականի վերջում նրանք տեղափոխվեցին Քինգթոն, Հերֆորդշիր, Ուելսի սահմանի մոտ, նախքան վերջնականապես հաստատվեցին Ուելսի Նիթում։ 1840-ից 1843 թվականներին Ուոլեսը աշխատել է որպես գեոդեզիստ Անգլիայի և Ուելսի արևմուտքում գտնվող գյուղերում։ Շրջակա միջավայրի բնական պատմությունը հետաքրքրություն է առաջացրել Ուոլեսի մոտ․1841 թվականից նա որպես սիրողական բուսաբան հավաքել է ծաղիկներ և բույսեր[21]։

Ուոլեսի վաղ ճանապարհորդությունների արդյունքներից մեկը նրա ազգության վերաբերյալ ժամանակակից հակասությունն է։ Քանի որ նա ծնվել է Մոնմութշիրում, որոշ աղբյուրներ նրան համարում են ուելսցի[21]։ Այլ պատմաբաններ դա կասկածի տակ են դնում, քանի որ նրա ծնողներից ոչ մեկը ուելսցի չէր, նրա ընտանիքը միայն կարճ ժամանակ է ապրել Մոնմութշիրում, ուելսցիները, որոնց Ուոլեսը գիտեր իր մանկության տարիներին, նրան համարում էին անգլիացի, որովհետև նա անընդհատ իրեն անվանում էր անգլիացի, այլ ոչ թե ուելսցի։ Ուոլեսի գիտնականներից մեկը նշել է, որ առավել խելամիտ մեկնաբանությունն այն է, որ նա Ուելսում ծնված անգլիացի էր[16]։

1843 թվականին Ուոլեսի հայրը մահացավ, և գեոդեզիական պահանջարկի անկումը նշանակում էր, որ Ուիլյամի բիզնեսն այլևս աշխատանք չուներ[21]։ Կարճ ժամանակ Ուոլեսը գործազուրկ էր, այնուհետև 1844-ի սկզբին նա ընդունվեց Լեսթերի քոլեջ ` դասավանդելու նկարչություն, քարտեզագրում և գեոդեզիա։ Նա արդեն կարդացել էր Ջորջ Կոմբի «Մարդու սահմանադրությունը», և այն բանից հետո, երբ Սպենսեր Հոլը դասախոսեց մեսրոպիզմի մասին, Ուոլեսը, ինչպես նաև նախկին աշակերտներից մի քանիսը փորձարկեցին այն։ Ուոլեսը շատ ժամանակ անցկացրեց Լեսթերի քաղաքային գրադարանում. նա կարդաց Թոմաս Ռոբերտ Մալթուսի «Ազգաբնակչության օրենքները» աշխատությունը, Ալեքսանդր ֆոն Հումբոլդտի «Անձնական պատմությունը», Դարվինի ամսագիրը («Բիգլ» նավի ճամփորդությունը) և Չարլզ Լայելի «Երկրաբանության հիմքերը»[21]։ Մի երեկո Ուոլեսը հանդիպեց միջատաբան Հենրի Բեյթսին, ով 19 տարեկան էր, և 1843 թվականին բզեզների մասին հոդված էր հրապարակել «Zoologist» ամսագրում։ Նա ընկերացավ Ուոլեսի հետ և սկսեց նրա հետ միջատներ հավաքել։

Երբ Ուոլեսի եղբայրը՝ Ուիլյամը մահացավ 1845 թվականի մարտին, Ուոլեսը թողեց իր դասախոսական պաշտոնը՝ ստանձնելու եղբոր բիզնեսի վերահսկողությունը Նեյթում, բայց նրա եղբայր Ջոնը և նա չկարողացան առաջ տանել այն։ Մի քանի ամիս անց նա աշխատանք գտավ որպես ինժեներ մոտակա ընկերությունում, որն աշխատում էր Նիթի հովտում գտնվող երկաթուղու հետազոտության վրա։ Հետազոտության վրա Ուոլեսի աշխատանքը հիմնականում դրսում էր՝ գյուղում, ինչը թույլ տվեց նրան ներշնչել միջատներ հավաքելու իր նոր ցանկությունը։ Ուոլեսը համոզեց իր եղբորը՝ Ջոնին, միանալ իրեն՝ հիմնելու մեկ այլ ճարտարապետական և ինժեներաշինարարական ընկերություն։ Հիմնած ընկերությունն իրականացրեց այնպիսի նախագծեր, ինչպիսին 1843 թվականին հիմնադրված Նիթի մեխանիկայի ինստիտուտի շենքի նախագիծն էր[22]։ Այդ ինստիտուտի հիմնադիր Ուիլյամ Ջևոնսը տպավորված էր Ուոլեսով և համոզեց նրան այնտեղ դասախոսություններ կարդալ գիտության և ճարտարագիտության վերաբերյալ։ 1846թ.-ի աշնանը Ջոնն ու նա մի քոթեջ գնեցին Նիթի մոտ, որտեղ նրանք ապրում էին իրենց մոր և քրոջ՝ Ֆանիի հետ։ Այս ընթացքում նա նամակներ է փոխանակել Բեյթսի հետ գրքերի մասին։ Նա վերընթերցել էր Դարվինի «Ամսագիր»-ը և ասաց. «Որպես գիտական ճանապարհորդի ամսագիր, այն զիջում է միայն Հումբոլդտի «Անձնական պատմության»-ը ՝ որպես ընդհանուր հետաքրքրություն ներկայացնող աշխատություն, գուցե ավելի բարձր։ նա համոզվել էր Ռոբերտ Չեմբերսի՝ առաջադեմ զարգացման մասին անանուն հրապարակված գիտական շարադրանքում՝ «Արարման բնական պատմության հետքերը», իսկ Բեյթսին ավելի քննադատական էր համարում։

Շրջակա միջավայրի հետազոտությունն ու ուսումնասիրումը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ոգեշնչված ավելի վաղ և ժամանակակից շրջագայող բնագետների տարեգրություններից՝ Ուոլեսը որոշեց մեկնել արտասահման։ Ավելի ուշ նա գրեց, որ Դարվինի «Ամսագիր»-ը և Հումբոլդտի «Անձնական պատմություն»-ը «այն երկու գործերն են, որոնց ոգեշնչմանը ես պարտական եմ որպես հավաքորդ այցելելու արևադարձային գոտիները»։ Ուիլյամ Հենրի Էդվարդսի «Ճամփորդություն դեպի Ամազոն գետը» կարդալուց հետո Ուոլեսը և Բեյթսը գնահատեցին, որ հավաքելով և վաճառելով բնական պատմության նմուշներ, ինչպիսիք են թռչունները և միջատները, նրանք կարող են բավարարել իրենց ծախսերը՝ լավ շահույթ ստանալու հեռանկարով[21]։ Հետևաբար, նրանք ներգրավեցին որպես իրենց գործակալ Սամուել Սթիվենսին, ով գովազդում և կազմակերպում էր վաճառք հաստատություններին և մասնավոր հավաքորդներ, վաճառքի 20% միջնորդավճարով, գումարած 5% բեռնափոխադրումների և դրամական փոխանցումների համար։

1848 թվականին Ուոլեսը և Բեյթսը մեկնեցին Բրազիլիա «Միսչիֆ» նավով։ Նրանք մտադիր էին Ամազոնի խոնավ անտառներում հավաքել միջատներ և այլ կենդանիների նմուշներ իրենց մասնավոր հավաքածուների համար՝ վաճառելով դրանց կրկնօրինակները Բրիտանիայի թանգարաններին և հավաքորդներին ՝ ճանապարհորդությունը ֆինանսավորելու համար։ Ուոլեսը հույս ուներ հավաքել տեսակների փոխակերպման ապացույցներ։ Բեյթսը և նա անցկացրեցին իրենց առաջին տարվա մեծ մասը հավաքելով Բելեմին մոտ, այնուհետև առանձնացան ուսումնասիրելու ցամաքը, երբեմն հանդիպելով քննարկելու իրենց գտածոները։ 1849 թվականին նրանց կարճ ժամանակով միացավ մեկ այլ երիտասարդ հետազոտող՝ բուսաբան Ռիչարդ Սփրուսը, Ուոլեսի կրտսեր եղբոր՝ Հերբերտի հետ միասին։ Հերբերտը շուտով հեռացավ (երկու տարի անց մահացավ դեղին տենդից), բայց Սփրուսը, ինչպես Բեյթսը, անցկացրեցին ավելի քան տասը տարի՝ հավաքելով Հարավային Ամերիկայում։ Ուոլեսը չորս տարի անցկացրեց Ռիո Նեգրուի գծապատկերները կազմելով, նմուշներ հավաքելով իր հանդիպած ժողովուրդների և լեզուների, ինչպես նաև աշխարհագրության, բուսական աշխարհի և կենդանական աշխարհի մասին։

1852 թվականի հուլիսի 12-ին Ուոլեսը ուղևորվեց Միացյալ Թագավորություն «Հելեն» նավով։ 25 օր ծովում մնալուց հետո նավի բեռը բռնկվել է, և անձնակազմը ստիպված է եղել լքել նավը։ Այն բոլոր նմուշները, որոնք Ուոլեսը ուներ նավի վրա, որոնք հիմնականում հավաքվել էին նրա ճանապարհորդության վերջին և ամենահետաքրքիր երկու տարվա ընթացքում, ոչնչացան։ Նրան հաջողվեց պահպանել մի քանի նշումներ,մատիտով էսքիզներ, և գրեթե ուրիշ ոչ մի բան։ Ուոլեսը և անձնակազմը տասը օր անցկացրեցին բաց նավակում, նախքան նրանց կգտներ «Ջորդեսոն» նավը, որը նավարկում էր Կուբայից Լոնդոն։ Անսպասելի ուղևորների պատճառով «Ջորդեսոն» -ի պաշարները քչացան, բայց քիչ սննդաբաժիններ օգտագործելով նավը հասավ իր նպատակակետին 1852 թվականի հոկտեմբերի 1-ին։

Կորած հավաքածուն Սթիվենսը ապահովագրել էր 200 ֆունտ ստեռլինգով։ Մեծ Բրիտանիա վերադառնալուց հետո Ուոլեսը 18 ամիս անցկացրեց Լոնդոնում՝ ապրելով ապահովագրության վճարով և վաճառելով մի քանի նմուշներ, որոնք ուղարկվել էին տուն։ Այս ժամանակահատվածում, չնայած կորցնելով իր հարավամերիկյան արշավախմբի գրեթե բոլոր գրառումները, նա գրեց վեց ակադեմիական աշխատանք (ներառյալ «Ամազոնի կապիկների մասին») և երկու գիրք՝ Ամազոնի արմավենիները և դրանց օգտագործումը, Ճանապարհորդությունները Ամազոնում։ . Միաժամանակ նա կապեր էր հաստատել մի քանի այլ բրիտանացի բնագետների հետ[23]։

Map of Wallace's travels in the Malay Archipelago
Մալայական արշիպելագի քարտեզը ցույց է տալիս արշիպելագի ՖԻԶԻԿԱԿԱՆ ԱՇԽԱՐՀԱԳՐՈւԹՅՈւՆԸ և Ուոլասի ճանապարհորդությունների տարածքները: Բարակ Սև գծերը ցույց են տալիս, թե որտեղ է ճանապարհորդել Ուոլասը.կարմիր գծերը ցույց են տալիս հրաբուխների շղթաները:

Բեյթսը և մյուսները հավաքում էին Ամազոնի տարածքում, Ուոլեսը ավելի շատ հետաքրքրված էր Մալայական կղզիախմբում նոր հնարավորություններով, ինչպես ցույց են տալիս Իդա Լաուրա Պֆայֆերի ճանապարհորդական գրությունները և նրա հավաքած արժեքավոր միջատների նմուշները, որոնք Սթիվենսը վաճառում էր որպես իր գործակալ։ 1853 թվականի մարտին Ուոլեսը գրեց պրն․ Ջեյմս Բրուքին՝ Սարավակի Ռաջային, ով այդ ժամանակ Լոնդոնում էր, և ով կազմակերպեց օգնություն Սարավակում Ուոլեսի համար[24]։ Հունիսին Ուոլեսը գրեց Մուրչիսոնին Թագավորական աշխարհագրական ընկերությունում (RGS) աջակցության համար՝ առաջարկելով կրկին ֆինանսավորել իր ուսումնասիրությունները՝ ամբողջությամբ կրկնօրինակ հավաքածուների վաճառքից[25]։ Ավելի ուշ նա հիշեց, որ Բրիտանական թանգարանի միջատների սենյակում ուսումնասիրություններ կատարելիս իրեն ծանոթացրել են Դարվինի հետ, և նրանք «մի քանի րոպե զրույց են ունեցել»։ Ռիո Նեգրոյի մի թուղթ և մեծ քարտեզ RGS-ին ներկայացնելուց հետո Ուոլեսը ընտրվեց հասարակության անդամ 1854 թվականի փետրվարի 27-ին[26]։ Թագավորական նավատորմի նավերի վրա կազմակերպված ազատ անցումը դադարեցվեց Ղրիմի պատերազմի պատճառով, բայց ի վերջո RGS-ն ֆինանսավորեց առաջին կարգը։ ճանապարհորդություն P&O շոգենավերով։ Ուոլեսը և երիտասարդ օգնական Չարլզ Ալենը 1854 թվականի մարտի 4-ին նավարկեցին Սաութհեմփթոն։ Սուեզ ցամաքային ճանապարհորդությունից և Ցեյլոնում նավի մեկ այլ փոփոխությունից հետո նրանք իջան Սինգապուր 1854 թվականի ապրիլի 19-ին:1854 - 1862 թվականներին Ուոլլասը շրջել է Մալայական կամ Արևելյան Հնդկաստանի կղզիներով (այժմ՝ Սինգապուր, Մալայզիա և Ինդոնեզիա)[27]։ Նրա հիմնական նպատակը «բնական պատմության նմուշներ ձեռք բերելն էր ինչպես իմ մասնավոր հավաքածուի համար, այնպես էլ կրկնօրինակներ մատակարարել թանգարաններին և սիրողականներին»։ Բացի Ալենից, նա որպես օգնական «ընդհանուր առմամբ աշխատում էր մեկ կամ երկու, իսկ երբեմն էլ երեք մալայական ծառաների», և տարբեր վայրերում վճարում էր մեծ թվով տեղացիների՝ նմուշներ բերելու համար։ Ընդհանուր թիվը կազմում էր 125,660 նմուշ, որոնցից շատերը միջատներ էին, այդ թվում՝ ավելի քան 83,000 բզեզ, նմուշներից մի քանի հազարը ներկայացնում էին գիտության համար նոր տեսակներ, ընդհանուր առմամբ, ավելի քան երեսուն տղամարդ ինչ-որ փուլում նրա մոտ աշխատել են որպես լրիվ դրույքով վարձատրվող հավաքորդներ[28]։ Նա նաև վարձեց ուղեկցողներ, բեռնակիրներ, խոհարարներ ինչպես նաև նավակի անձնակազմ, ուստի ավելի քան 100 անհատներ աշխատեցին նրա մոտ[29]:

Սանտուբոնգ լեռը մոտ 1855 թվականին, ջրաներկով արված կտավ Հարրիեթ Մակդուգալի

Սինգապուրի Բուկիտ Թիմահ բլրում և Մալակկա թերակզղում նմուշներ հավաքելուց հետո Ուոլեսը և Ալենը հասան Սարավակ 1854 թվականի հոկտեմբերին, և նրանց դիմավորեց Կուչինգում սըր Ջեյմս Բրուքի (այն ժամանակ) ժառանգ, կապիտան Ջոն Բրուքը։ Ուոլեսը վարձեց Ալի անունով մի մալայացու՝ որպես գլխավոր ծառայող և խոհարար, և 1855 թվականի սկզբի խոնավ սեզոնն անցկացրեց Սանտուբոնգ լեռան ստորոտում գտնվող փոքրիկ Դյակ տանը, որիրց երևում էր Սարավակ գետի ակունքը։ Նա կարդացել էր տեսակների բաշխման մասին և գրել իր «Սարավակի հոդվածը»։ Մարտին նա տեղափոխվեց Սիմունջոն ածխի գործարան, որը շահագործում էր Բորնեո ընկերությունը Լյուդվիգ Վերներ Հելմսի ղեկավարությամբ և լրացրեց հավաքածուն` աշխատողներին յուրաքանչյուր միջատի համար մեկ ցենտ վճարելով։ Նախկինում անհայտ է՝ սահող ծառի գորտի (Rhacophorus nigropalmatus) (այժմ կոչվում է Ուոլեսի թռչող գորտ) նմուշը ստացվել է չինացի աշխատողից, ով նշել է, որ այն կարողանում է սահել ներքև։ Տեղացիները նաև օգնեցին նրանք օրանգուտաններին կրակելիս։ Նրանք մնացին պրն․ Ջեյմսի հետ, այնուհետև 1856 թվականի փետրվարին Ալենը որոշեց մնալ Կուչինգի միսիոներների հետ[30]։

1856 թվականի մայիսին հասնելով Սինգապուր՝ Ուոլեսը վարձեց թռչնամորթի։ Ալիի ՝ խոհարարի հետ միասին նրանք հավաքում էին երկու օր Բալիում, այնուհետև հունիսի 17-ից օգոստոսի 30-ը Լոմբոկում։ 1856 թվականի դեկտեմբերին Դարվինը դիմեց ամբողջ աշխարհի ընկերներին ՝ ստանալու ընտելացման տակ գտնվող փոփոխականության վերաբերյալ իր շարունակական հետազոտությունների համար նմուշներ[31]։

Լոմբոկի նավահանգստային քաղաքում՝ Ամպանամում, Ուոլեսը գրել է, իր գործակալ Սթիվենսին պատմելով ուղարկված նմուշների մասին, այդ թվում՝ ընտանի բադերի տեսակների մասին «պարոն Դարվինի համար և նա, հավանաբար, կցանկանար նաև ջունգլիների աքաղաղին տեսնել, որը հաճախ ընտելացնում են այստեղ և, անկասկած ընտանի թռչնատեսակի բնօրինակներից մեկն է»[32]։ Նույն նամակում Ուոլեսն ասում է, որ Բալիի և Լոմբոկի թռչունները, որոնք բաժանված են նեղ նեղուցով, «պատկանում են երկու բավականին տարբեր կենդանաբանական աշխարհագրական տարածքների, որոնց սահմանները կազմում են ՝ Ջավա,Բորնեո, Սումատրա,Մալակա, Ավստրալիա և Մոլուկկա։ Սթիվենսը կազմակերպեց համապատասխան պարբերությունների հրապարակումը The Zoologist- ամսագրում 1857 թվականի հունվարի։ Հետագա հետազոտություններից հետո կենդանաբանական աշխարհագրական սահմանը ի վերջո հայտնի դարձավ որպես Ուոլեսի գիծ[33]։

Ալին դարձավ Ուոլեսի ամենավստահելի օգնականը՝ հմուտ հավաքորդ և հետազոտող։ Ուոլեսը հավաքեց և պահպանեց միջատների նուրբ նմուշները, մինչդեռ թռչունների մեծ մասը հավաքեցին և պատրաստեցին նրա օգնականները. նրանց թվում էր Ալին, ով հավաքեց և պատրաստեց մոտ 5000 նմուշ[34]։ Կղզեխումբն ուսումնասիրելիս Ուոլեսը կատարելագործեց իր մտքերը էվոլյուցիայի մասին և ունեցավ իր հայտնի պատկերացումները բնական ընտրության վերաբերյալ։ 1858 թվականին նա Դարվինին ուղարկեց իր տեսությունը ուրվագծող հոդված. այն հրապարակվել է Դարվինի տեսության նկարագրության հետ մեկտեղ, նույն թվականին։

Ուոլեսի ուսումնասիրությունների և արկածների պատմությունները ի վերջո հրապարակվեցին 1869 թվականին որպես Մալայական կղզեխումբ։ Սա դարձավ 19-րդ դարի ամենահայտնի գիտական հետազոտությունների գրքերից մեկը, որը երբեք չի տպագրվել։ Այն գովաբանվել է այնպիսի գիտնականների կողմից, ինչպիսիք են Դարվինը (որին նվիրված էր գիրքը), Լայելը և ոչ գիտնականների կողմից, ինչպիսին է արձակագիր Ջոզեֆ Կոնրադը։ Կոնրադը գիրքն անվանեց իր «անկողնու ամենասիրելի ուղեկիցը» և օգտագործեց դրանից ստացված տեղեկություններն իր մի քանի վեպերի համար, հատկապես՝ Լորդ Ջիմը։ Ինդոնեզիայում հավաքված Ուոլեսի թռչունների 80 կմախքները պահվում են Քեմբրիջի համալսարանի կենդանաբանության թանգարանում և նկարագրվում են որպես բացառիկ պատմական նշանակություն։

Նմուշներ և նկարազարդումներ
  • Wallace's sketch of a tree
    Շաքարավազի արմավենու ուրվագիծը Ուոլեսի կողմից Սելեբում, վերամշակող՝ Ուոլթեր Հուդ Ֆիտչ
  • photograph of a bird specimen collected by Wallace
    Ուոլեսը հավաքեց բազմաթիվ նմուշներ, այդ թվում՝ Mino anais anais հարավ-արևմտյան Պապուայից, 1863 թ.
  • illustration of Wallace's flying frog
    Մալայական կղզեխմբի նկարազարդման մեջ պատկերված է թռչող գորտ, որը աշխատողը հանձնել է Ուոլեսին.

Վերադարձ Անգլիա, ամուսնություն և երեխաներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

portrait photograph of Wallace
Ուոլասի լուսանկարը, որն արվել է Սինգապուրում 1862 թվականին

1862 թվականին Ուոլեսը վերադարձավ Անգլիա, որտեղ տեղափոխվեց իր քրոջ՝ Ֆանի Սիմսի և նրա ամուսնու՝ Թոմասի հետ։ Իր ճանապարհորդություններից հետո ուժերը վերականգնելով Ուոլեսը ներկայացրեց իր հավաքածուները և բազմաթիվ դասախոսություններ կարդաց իր արկածների և հայտնագործությունների մասին գիտական միություններին, ինչպիսին է Լոնդոնի կենդանաբանական միությունը։ Ավելի ուշ այդ տարի նա այցելեց Դարվինին Դաուն Հաուսում և ընկերացավ ինչպես Լայելի, այնպես էլ փիլիսոփա Հերբերտ Սփենսերի հետ։ 1860-ական թվականներին Ուոլեսը գրում էր թերթեր և դասախոսություններ՝ պաշտպանելով բնական ընտրությունը։ Նա նամակագրություն էր գրում Դարվինի հետ թեմաների շուրջ, ներառյալ սեռական ընտրությունը, նախազգուշացնող գունավորումը և բնական ընտրության հնարավոր ազդեցությունը հիբրիդացման և տեսակների փոխհարաբերությունների վրա։ 1865 թվականին նա սկսեց ուսումնասիրել սպիրիտիվիզմը։

Մեկ տարի սիրավեպից հետո Ուոլեսը նշանադրվեց 1864 թվականին մի երիտասարդ կնոջ հետ, ում ինքնակենսագրության մեջ նա միայն ճանաչեց որպես օրիորդ Լ։ Օրիորդ Լ.-ն Լյուիս Լեսլիի դուստրն էր, ով շախմատ էր խաղում Ուոլեսի հետ, բայց ի մեծ տխրություն Ուոլեսի, նա չեղարկեց նշանադրությունը։ 1866 թվականին Ուոլեսն ամուսնացավ Էննի Միթենի հետ։ Ուոլեսը Միթենի հետ ծանոթացել էր բուսաբան Ռիչարդ Սփրուսի միջոցով, ով Բրազիլիայում ընկերացել էր Ուոլեսի հետ և ով Էննի Միթենի հոր՝ Ուիլյամ Միթենի ընկերն էր, որը մամուռների գծով փորձագետ էր։ 1872 թվականին Ուոլեսը կառուցեց Դելլը՝ բետոնե տուն, հողի վրա, որը նա վարձակալեց Գրեյսում, Էսսեքսում, որտեղ ապրեց մինչև 1876 թվականը։ Ուոլեսներն ունեին երեք երեխա՝ Հերբերտը (1867–1874), Վիոլետը (1869–1945) և Ուիլյամը(1871–1951):

Ֆինանսական դժվարություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1860-ականների վերջին և 1870-ական թվականներին Ուոլեսը մտահոգված էր իր ընտանիքի ֆինանսական ապահովությամբ։ Մինչ նա գտնվում էր Մալայական արշիպելագում, նմուշների վաճառքը զգալի գումար էր բերել, որը խնամքով ներդրել էր այն օգնականը, ով վաճառել էր նմուշները Ուոլեսի համար։ Մեծ Բրիտանիա վերադառնալիս Ուոլեսը մի շարք ներդրումներ կատարեց երկաթուղիներում և հանքերում, որոնք վատնում էին փողի մեծ մասը, և նա հայտնվեց «Մալայական արշիպելագի» հրատարակությունից ստացված հասույթի խիստ կարիքի մեջ։

Չնայած իր ընկերների օգնությանը, նա երբեք չի կարողացել ապահովել մշտական վարձատրվող պաշտոն, ինչպիսին թանգարանային համադրողն է։ Ֆինանսապես վճարունակ մնալու համար Ուոլեսը գնահատում էր պետական քննությունները, 1872-ից 1876 թվականներին գրեց 25 թերթ տպագրության համար՝ տարբեր կլորիկ գումարների դիմաց, և՛ Լայելը և՛ Դարվինը վճարեցին՝ օգնելու խմբագրել իրենց որոշ աշխատանքները։

1876 թվականին Ուոլեսին անհրաժեշտ էր 500 ֆունտ ստեռլինգ կանխավճար «Կենդանիների աշխարհագրական բաշխումը» գրքի հրատարակիչից, որպեսզի չվաճառի իր անձնական ունեցվածքը։ Դարվինը շատ լավ տեղյակ էր Ուոլեսի ֆինանսական դժվարությունների մասին և երկար ու դժվարությամբ լոբբինգ էր անում, որպեսզի Ուոլեսը պետական թոշակ շնորհի գիտության մեջ իր ողջ կյանքի ընթացքում ունեցած ավանդի համար։ Երբ 1881 թվականին 200 ֆունտ ստեռլինգ տարեկան կենսաթոշակը նշանակվեց, այն օգնեց կայունացնել Ուոլեսի ֆինանսական վիճակը՝ լրացնելով նրա գրվածքներից ստացված եկամուտը։

Հասարակական գործունեություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պրոֆեսոր Ուոլասի հեղինակած հոդվածը, որը հրապարակվել է Աշխատավորների միջազգային կոնգրեսի աշխատանքների զեկույցում

1881 թվականին Ուոլեսը ընտրվեց որպես նորաստեղծ Հողի ազգայնացման ընկերության առաջին նախագահ։ Հաջորդ տարում նա հրատարակեց «Հողերի ազգայնացում» գիրքը. «Դրա անհրաժեշտությունը և նպատակները», թեմայի շուրջ[35]։ Նա քննադատել է Մեծ Բրիտանիայի ազատ առևտրի քաղաքականությունը աշխատավոր դասակարգի վրա ունեցած բացասական ազդեցության համար[23]։ 1889 թվականին Ուոլեսը կարդաց Էդվարդ Բելամիի «Հետադարձ հայացքը» և իրեն հայտարարեց սոցիալիստ, չնայած սպեկուլյատիվ ներդրողի իր նախկին փորձին«: «Առաջադիմություն և աղքատություն»՝ »առաջադեմ հողային ռեֆորմիստ Հենրի Ջորջի բեսթսելեր գիրքը կարդալուց հետո, Ուոլեսը նկարագրեց այն որպես «Անկասկած, ներկա դարի ամենաուշագրավ և կարևոր գիրքը»։

Ուոլեսը հակադրվում էր եվգենիկայի գաղափարին, որը պաշտպանում էին 19-րդ դարի այլ նշանավոր էվոլյուցիոն մտածողներ՝ պատճառաբանելով, որ ժամանակակից հասարակությունը չափազանց կոռումպացված է և անարդար՝ թույլ չտալու համար որևէ ողջամիտ որոշում, թե ով է պիտանի կամ ոչ պիտանի։ 1890 թվականի իր «Մարդկային ընտրություն» հոդվածում նա գրել է. «Նրանք, ովքեր հաջողության են հասնում հարստության համար պայքարում, ամենևին էլ լավագույնը կամ ամենախելացիները չեն…»[36]: Նա ասաց. «Տվեք մարդկանց լավ պայմաններ, բարելավեք նրանց միջավայրը, և բոլորը հակված կլինեն դեպի ամենաբարձր տեսակը։ Եվգենիկան պարզապես ամբարտավան, գիտական քահանայության միջամտությունն է»[37]։

1898թ.-ին Ուոլեսը գրեց մի թերթ, որը պաշտպանում էր մաքուր թղթային փողերի համակարգը, որը չի ապահովվում արծաթով կամ ոսկով, ինչը այնքան տպավորեց տնտեսագետ Իրվինգ Ֆիշերին, որ նա իր 1920 թվականի «Դոլարը կայունացնող» գիրքը նվիրեց Ուոլեսին[38]։

Ուոլեսը գրել է այլ սոցիալական և քաղաքական թեմաների շուրջ, այդ թվում՝ աջակցելով կանանց ընտրական իրավունքին և բազմիցս՝ ռազմական գործողությունների վտանգների և վատնման մասին։ 1899թ.-ի մի էսսեում նա կոչ արեց համախմբել ժողովրդական կարծիքը պատերազմի դեմ՝ ցույց տալով մարդկանց, որ «որ բոլոր ժամանակակից պատերազմները տոհմական են. կամ մեծ առևտրական և ֆինանսական դասակարգերի, որոնք իշխանություն և ազդեցություն ունեն իրենց տիրակալների վրա, և որ պատերազմի արդյունքները երբեք լավ չեն լինի այն մարդկանց համար, ովքեր դեռ կրում են դրա բոլոր ծանրությունները (բեռը)»[39]։ 1909թ.-ին Daily Mail-ի կողմից հրապարակված նամակում, երբ ավիացիան իր սկզբնական շրջանում, նա հանդես է եկել միջազգային պայմանագրի՝ արգելելու օդանավերի ռազմական օգտագործումը, ընդդեմ այն գաղափարի, որ «այս նոր սարսափը «անխուսափելի է», և որ մենք ամեն ինչ կարող ենք անել։ պետք է վստահ լինել և լինել օդային մարդասպանների առաջին շարքում, որովհետև, անշուշտ, ոչ մի այլ տերմին այդքան պատշաճ կերպով չի կարող նկարագրել, ասենք, տասը հազար ռումբերի նետումը կեսգիշերին թշնամու մայրաքաղաք՝ օդանավերի անտեսանելի թռիչքից»[40]։

1898 թվականին Ուոլեսը հրատարակեց «Հրաշալի դար. նրա հաջողություններն ու ձախողումները»՝ 19-րդ դարի զարգացումների մասին։ Գրքի առաջին մասը վերաբերում էր դարի գիտական և տեխնիկական առաջընթացին. Երկրորդ մասը ներառում էր այն, ինչ Ուոլեսը համարում էր իր սոցիալական ձախողումները, ներառյալ պատերազմների և սպառազինությունների մրցավազքի ոչնչացումն ու վատնումը, քաղաքային աղքատների աճը և վտանգավոր պայմանները, որտեղ նրանք ապրում և աշխատում էին, քրեական արդարադատության դաժան համակարգը, որը չկարողացավ բարեփոխել հանցագործներին:, մասնավոր սեփականություն հանդիսացող առողջարանների վրա հիմնված հոգեկան առողջության համակարգի չարաշահումները, կապիտալիզմի պատճառած շրջակա միջավայրի վնասը և եվրոպական գաղութատիրության չարիքները[41]։ Ուոլեսը շարունակեց իր սոցիալական ակտիվությունը մինչև կյանքի վերջ՝ մահից ընդամենը շաբաթներ առաջ հրատարակելով «Ժողովրդավարության ապստամբությունը» գիրքը[42]։

Հետագա գիտական աշխատանք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1880 թվականին Ուոլեսը հրատարակեց «Կղզու կյանքը» որպես «Կենդանիների աշխարհագրական բաշխումը» գրքի շարունակությունը։ 1886 թվականի նոյեմբերին Ուոլեսը սկսեց տասնամսյա ճանապարհորդություն դեպի Միացյալ Նահանգներ՝ մի շարք հայտնի դասախոսություններ կարդալու համար։ Դասախոսությունների մեծ մասը վերաբերում էր դարվինիզմին (էվոլյուցիան բնական ընտրության միջոցով), բայց նա նաև ելույթներ ունեցավ կենսաաշխարհագրության, սպիրիտիվիզմի և սոցիալ-տնտեսական բարեփոխումների վերաբերյալ։ Ճամփորդության ընթացքում նա միացավ իր եղբոր՝ Ջոնի հետ, ով տարիներ առաջ գաղթել էր Կալիֆորնիա:Ուոլեսը մեկ շաբաթ անցկացրեց Կոլորադոյում, որտեղ ամերիկացի բուսաբան Էլիս Իսթվուդն իր ուղեկցողն էր, ուսումնասիրելով Ժայռոտ լեռների բուսական աշխարհը և հավաքելով ապացույցներ, որը նրան կտաներ դեպի այն տեսության, թե ինչպես կարող է սառցադաշտը բացատրել Եվրոպայի, Ասիայի և Հյուսիսային Ամերիկայի լեռնային բուսական աշխարհի միջև եղած որոշակի ընդհանրությունները, որը նա հրատարակել է 1891 թվականին «English and American Flowers» թերթում։ Նա հանդիպեց բազմաթիվ այլ ականավոր ամերիկացի բնագետների և տեսավ նրանց հավաքածուները։ Նրա 1889 թվականի «Դարվինիզմ» գրքում օգտագործվել են տեղեկություններ, որոնք նա հավաքել է իր ամերիկյան ճանապարհորդության ժամանակ և տեղեկատվություն, որը նա հավաքել էր դասախոսությունների համար։

Մահ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1913 թվականի նոյեմբերի 7-ին Ուոլեսը մահացավ տանը, 90 տարեկան հասակում, այն ամառանոցում, որը նա անվանեց Old Orchard, որը նա կառուցել էր մեկ տասնամյակ առաջ։ Նրա մահը լայն արձագանք գտավ մամուլում։ The New York Times-ը նրան անվանեց «վերջին մեծերից ՝ մտավորականների այդ հրաշալի խմբին, որը կազմված էր Դարվինից, Հաքսլիից, Սպենսերից, Լայելից, Օուենից և այլ գիտնականներից, որոնց համարձակ հետազոտությունները հեղափոխեցին և զարգացրին դարի միտքը»[43]։ Նույն հրատարակության մեկ այլ մեկնաբան ասաց. «Պետք չէ ափսոսանք հայտնել «Մալայական կղզեխումբ» ՝ այդ հրաշալի գրքի հեղինակի գրական կամ գիտական մի քանի հիմարությունների համար»:

Ուոլեսի ընկերներից ոմանք առաջարկեցին նրան թաղել Վեստմինստերյան աբբայությունում, սակայն նրա կինը հետևեց Ուոլեսի ցանկություններին և նրան թաղեցին Դորսեթի Բրոդսթոունի փոքրիկ գերեզմանատանը։ Մի քանի նշանավոր բրիտանացի գիտնականներ ստեղծեցին կոմիտե, որպեսզի Ուոլեսի մեդալիոնը տեղադրվի Վեստմինստերյան աբբայությունում, որտեղ թաղված էր Դարվինը։ Մեդալիոնի բացումը տեղի է ունեցել 1915 թվականի նոյեմբերի 1-ին[44]։

Էվոլյուցիայի տեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վաղ էվոլյուցիոն մտածողություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ուոլեսը սկսեց իր կարիերան որպես ճամփորդող բնագետ, ով արդեն հավատում էր տեսակների փոխակերպմանը։ Հայեցակարգը պաշտպանել են Ժան-Բատիստ Լամարկը, Ժոֆրոյ Սեն-Հիլերը, Էրազմուս Դարվինը և Ռոբերտ Գրանտը, ի թիվս այլոց։ Այն լայնորեն քննարկվում էր, բայց ընդհանուր առմամբ չէր ընդունվում առաջատար բնագետների կողմից և համարվում էր, որ ունի արմատական, նույնիսկ հեղափոխական ենթատեքստ։ Նշանավոր անատոմիստներ և երկրաբաններ, ինչպիսիք են Ժորժ Կյուվիեն, Ռիչարդ Օուենը, Ադամ Սեջվիկը և Լայելը դեմ էին փոխակերպման գաղափարին։ Ենթադրվում է, որ Ուոլեսը ընդունում էր տեսակների փոխակերպման գաղափարը մասամբ, քանի որ նա միշտ հակված էր պաշտպանելու արմատական գաղափարները քաղաքականության, կրոնի և գիտության մեջ, և որովհետև նա անսովոր բաց էր գիտության մեջ մարգինալ, նույնիսկ ծայրաստիճան գաղափարների հարցում։

Ուոլեսը խորապես տպավորվել է Ռոբերտ Չեմբերսի «Արարման բնական պատմության հետքերը» աշխատությունից, հայտնի գիտության վիճահարույց աշխատություն, որը հրապարակվել է անանուն 1844 թվականին։ Այն պաշտպանում է Արեգակնային համակարգի, Երկրի և կենդանի էակների էվոլյուցիոն ծագումը։ Ուոլեսը գրեց Հենրի Բեյթսին 1845 թվականին՝ նկարագրելով այն որպես «հնարամիտ վարկած, որը հիմնովին հաստատվում է որոշ ապշեցուցիչ փաստերով և անալոգիաներով, բայց որը դեռ պետք է ապացուցվի ավելի շատ հետազոտություններով»։ 1847 թվականին նա գրեց Բեյթսին, որ «կցանկանայի մանրակրկիտ ուսումնասիրել [բզեզների] մեկ ընտանիք՝ տեսակների ծագման տեսությունը բացահայտելու նպատակով»[45]։

Ուոլեսը պլանավորել էր ուսումնասիրել շրջակա աշխարհը ՝ փորձարկելու էվոլյուցիոն վարկածը, որ սերտորեն կապված տեսակները պետք է բնակվեն հարևան տարածքներում։ Ամազոնի ավազանում իր աշխատանքի ընթացքում նա հասկացավ, որ աշխարհագրական խոչընդոտները, ինչպիսիք են Ամազոնը և նրա հիմնական վտակները, հաճախ բաժանում են սերտ ցեղակից տեսակների շարքերը։ Այս դիտարկումները նա ներառել է իր 1853 թվականի «Ամազոնի կապիկների մասին» աշխատության մեջ։ Աշխատության վերջում նա հղել է հարց . «Արդյո՞ք ցեղակից տեսակները բաժանված են երկրի լայն միջակայքով»։

1855 թվականի փետրվարին, երբ աշխատում էր Բորնեո կղզում գտնվող Սարավակում, Ուոլեսը գրում է «Օրենքի մասին, որը կարգավորում է նոր տեսակների ներմուծումը»։ Աշխատությունը հրապարակվել է 1855 թվականի սեպտեմբերին «Տարեգրություն և Բնական պատմություն» ամսագրում[46]։ Այս հոդվածում նա քննարկել է ինչպես կենդանի, այնպես էլ բրածո տեսակների աշխարհագրական և երկրաբանական բաշխվածության դիտարկումները, մի ոլորտ, որը դարձավ կենսաաշխարհագրություն։ Նրա եզրակացությունն այն մասին, որ ««Յուրաքանչյուր տեսակ գոյացել է և՛ տարածության և՛ ժամանակի մեջ համընկնող,նման հատկանիշներով տեսակների հետ»։», հայտնի է դարձել որպես «Սարավակի օրենք»՝ պատասխանելով իր իսկ հարցին Ամազոնի ավազանի կապիկների մասին իր հոդվածում։ Թեև այն չի նշում էվոլյուցիայի հնարավոր մեխանիզմները, այս աշխատությունը նախանշում էր այն կարևոր փաստաթուղթը, որը նա գրելու էր երեք տարի անց[47]։

Աշխատությունը վիճարկեց Լայելի համոզմունքը, որ տեսակներն անփոփոխ են։ Թեև Դարվինը 1842թ.-ին գրեց նրան՝ արտահայտելով իր աջակցությունը փոխակերպման գաղափարին, Լայելը շարունակում էր կտրականապես դեմ լինել այդ գաղափարին։ Մոտավորապես 1856 թվականի սկզբին նա Դարվինին պատմեց Ուոլեսի աշխատության մասին, ինչպես և Էդվարդ Բլայթին, ով կարծում էր, որ այն «Լավ է։ Ընդհանուր առմամբ.Ուոլեսը, կարծում եմ, լավ է դրել հարցը, և նրա տեսության համաձայն՝ տարբեր առանձնյակների ամբողջությունից զարգացել են տեսակների»։ Չնայած այս ակնարկին, Դարվինը շփոթեց Ուոլեսի եզրակացությունը ժամանակի առաջադեմ կրեացիոնիզմի հետ՝ գրելով, որ դա «նոր բան չէր… Օգտագործում է իմ ծառի նմանությունը [բայց] թվում է, թե ամբողջ ստեղծագործությունը նրա հետ է»։ Լայելը ավելի տպավորված էր և բացեց ցանկ տեսակների վերաբերյալ, որտեղ նա բախվեց հետևանքների հետ, հատկապես մարդկային նախնիների ստեղծման։ Դարվինը արդեն ցույց էր տվել իր տեսությունը իրենց ընդհանուր ընկեր Ջոզեֆ Հուկերին և այժմ, առաջին անգամ, Լայելին պարզաբանեց բնական ընտրության ամբողջական մանրամասները։ Թեև Լայելը չէր կարողանում համաձայնվել, նա Դարվինին հորդորեց հրատարակել՝ առաջնահերթություն սահմանելու համար։ Դարվինը սկզբում տարակուսեց, բայց սկսեց գրել իր շարունակական աշխատանքի տեսակների ուրվագիծը 1856 թվականի մայիսին։

Բնական ընտրություն և Դարվին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1858 թվականի փետրվարին Ուոլեսը համոզվել էր Մալայական կղզեխմբում իր կենսաաշխարհագրական հետազոտություններով, որ էվոլյուցիան իրական է։ Հետագայում նա գրել է իր ինքնակենսագրության մեջ, որ խնդիրն այն է, թե ինչպես են տեսակները փոխվում մի ձևից մյուսը։ Նա նշել է, որ հենց անկողնում ՝ տենդով պառկած ժամանակ էր, որ մտածում էր Մալթուսի՝ մարդկային բնակչության վրա դրական ուսումնասիրությունների գաղափարի մասին և ուներ բնական ընտրության գաղափարը։ Նրա ինքնակենսագրության մեջ ասվում է, որ նա այդ ժամանակ գտնվում էր Տերնատ կղզում. բայց նրա օրագրի վկայությունները հուշում են, որ նա իրականում եղել է Գիլոլո կղզում։ 1858-ից 1861 թվականներին նա տուն է վարձել Տերնատում հոլանդացի Մաարտեն Դիրկ վան Ռենես վան Դյուվենբոդեից, որը նա օգտագործել է որպես հիմք այլ կղզիներ արշավների համար, ինչպիսին է Գիլոլոն[48]։

Ուոլեսը նկարագրում է, թե ինչպես է նա հայտնաբերել բնական ընտրությունը ՝

Հետո մտքովս անցավ, որ այս պատճառները շարունակաբար գործում են նաև կենդանիների դեպքում. և քանի որ կենդանիները սովորաբար շատ ավելի արագ են բազմանում, քան մարդկությունը, այս պատճառներով ամեն տարի ոչնչացումը պետք է ահռելի լինի, որպեսզի պահպանվի յուրաքանչյուր տեսակի թվաքանակը, քանի որ ակնհայտ է, որ դրանք տարեցտարի կանոնավոր չեն աճում, հակառակ դեպքում աշխարհը վաղուց լեփ-լեցուն կլիներ նրանցով, ովքեր ավելի արագ են բազմանում։ Մտածելով այն ահռելի ու մշտական ավերածությունների մասին, որոնք սա ենթադրում էին, մտքովս անցավ հարց տալ, թե ինչու՞ են ոմանք մահանում, իսկ ոմանք ապրում։ Եվ պատասխանը պարզ էր, ընդհանուր առմամբ, լավագույնս հարմարեցված կենդանի առանձնյակները և հաշվի առնելով անհատական փոփոխականությունը, որը ցույց էր տվել ինձ որպես հավաքորդ իմ փորձը, այնուհետև հետևեց, որ տեսակների հարմարվելու համար անհրաժեշտ բոլոր փոփոխությունները փոփոխվող պայմաններին կհանգեցնի։ Այս կերպ առանձնյակների յուրաքանչյուր մաս կարող էր ձևափոխվել ճիշտ այնպես, ինչպես պահանջվում է, և հենց այս փոփոխության գործընթացում անփոփոխ առանձնյակները կվերանան, և այդպիսով կբացատրվեն յուրաքանչյուր տեսակի նոր հատկանիշները և վերարտադրողական մեկուսացումը։
photograph of the Darwin-Wallace medal
Դարվին-Ուոլեսի մեդալը թողարկվել է Լիննեևի հասարակության կողմից Դարվինի և Ուոլեսի բնական ընտրության աշխատանքների հրապարակման 50-ամյակի առթիվ: Ուոլեսը ստացած միակ ոսկե օրինակը։

Ուոլեսը մի անգամ կարճ ժամանակով հանդիպել էր Դարվինին և նա եղել է այն թղթակիցներից մեկն, ում դիտարկումները Դարվինը օգտագործում էր իր սեփական տեսություններին առաջ քաշելու համար։ Թեև Ուոլեսի առաջին նամակը Դարվինին անհետացել էր, Ուոլեսը խնամքով պահել է իր ստացած նամակները։ Առաջին նամակում, որը թվագրված է 1857 թվականի մայիսի 1-ին, Դարվինը մեկնաբանում է, որ Ուոլեսի հոկտեմբերի 10-ի նամակը, որը նա ստացել էր վերջերս, ինչպես նաև Ուոլեսի «Օրենքի մասին, որը կարգավորում է նոր տեսակների ներմուծումը» 1855 թ., նմանատիպ եզրահանգումներով և ասաց, որ մոտ երկու տարի հետո տպագրության է պատրաստում սեփական աշխատանքը։ Երկրորդ նամակում, որը թվագրված է 1857 թվականի դեկտեմբերի 22-ին, ասվում էր, թե որքան ուրախ է, որ Ուոլեսը տեսություն է ստեղծում բաշխման մասին՝ ավելացնելով, որ «առանց ենթադրությունների չկա լավ և օրիգինալ դիտարկում», բայց մեկնաբանում է, որ «Ես հավատում եմ, որ շատ ավելի հեռուն եմ գնում, քան դու»։ Ուոլեսը հավատաց դրան և ուղարկեց Դարվինին 1858 թվականի փետրվարի իր փորձագրությունը «Տեսակների անորոշ ժամանակով սկզբնական ձևից փոփոխվելու ձգտման մասին»՝ խնդրելով Դարվինին վերանայել այն և փոխանցել Չարլզ Լայելին, եթե կարծում է, որ դա արժե[17]։ Թեև Ուոլեսը Մալայական կղզեխմբով իր ճանապարհորդությունների ընթացքում մի քանի հոդվածներ էր ուղարկել ամսագրերում տպագրելու համար, Տերնատի փորձագրությունը մասնավոր նամակով էր։ Դարվինը փորձագրությունը ստացավ 1858 թվականի հունիսի 18-ին։ Թեև այն չէր օգտագործում Դարվինի «բնական ընտրություն» տերմինը, այն ուրվագծում էր տեսակների էվոլյուցիոն տարբերության մեխանիզմը նմանատիպ տեսակներից շրջակա միջավայրի ճնշումների պատճառով։ Այս առումով այն շատ նման էր այն տեսությանը, որի վրա Դարվինը աշխատել էր 20 տարի, բայց դեռ պետք է հրապարակեր։ Դարվինը ձեռագիրը ուղարկեց Չարլզ Լայելին նամակով, որտեղ ասվում էր. «Նա չէր կարող ավելի լավ և համառոտ ակնարկ անել։ Նույնիսկ նրա տերմիններն այժմ իմ գլուխների ենթգլուխներն են… նա չի ասում, որ ցանկանում է, որ ես հրապարակեմ, բայց ես կհրապարակեմ. իհարկե, միանգամից գրեք և առաջարկեք ուղարկել ցանկացած ամսագրի»։ Իր մանկահասակ որդու հիվանդությունից անհանգստացած Դարվինը խնդիրը դրեց Չարլզ Լայելին և Ջոզեֆ Հուկերին, ովքեր որոշեցին փորձագրությունը հրապարակել համատեղ շնորհանդեսում չհրապարակված գրությունների հետ միասին, որոնք ընդգծում էին Դարվինի առաջնահերթությունը։ Ուոլեսի փորձագրությունը ներկայացվել է Լոնդոնի Լինեուսի հասարակությում 1858 թվականի հուլիսի 1-ին, ինչպես նաև հատվածներ մի աշխատությունից, որը Դարվինը մասնավոր կերպով հայտնել էր Հուկերին 1847 թվականին, և Դարվինի նամակը, որը Դարվինը գրել էր Ասա Գրեյին 1857 թվականին։

Հեռավոր Մալայական կղզեխմբում Ուոլեսի հետ կապը ամիսներ ուշացումով էր, ուստի նա այս արագ հրապարակման մաս չէր։ Ուոլեսն ընդունեց պայմանավորվածությունը այն փաստից հետո՝ ուրախ լինելով, որ իրեն ընդգրկել էին, և երբեք դժգոհություն չհայտնեց հրապարակավ կամ առանձին։ Դարվինի սոցիալական և գիտական կարգավիճակը շատ ավելի մեծ էր, քան Ուոլեսինը, և դժվար թե, առանց Դարվինի, Ուոլեսի տեսակետները էվոլյուցիայի վերաբերյալ լուրջ ընդունվեին։ Լայելի և Հուկերի պայմանավորվածությունը Ուոլեսին համահեղինակ համարելն էր, բայց նա Դարվինի կամ բրիտանացի այլ նշանավոր բնագետների սոցիալապես հավասար չէր։ Միևնույն է, բնական ընտրության վերաբերյալ նրանց աշխատությունների համատեղ ընթերցումը Ուոլեսին կապեց ավելի հայտնի Դարվինի հետ։ Սա, զուգորդված Դարվինի (ինչպես նաև Հուկերի և Լայելի) քարոզչության հետ նրա անունից, Ուոլեսին ավելի մեծ հասանելիություն կտար դեպի գիտական հանրության ամենաբարձր մակարդակները։ Ընթերցման արձագանքը մեծ չէր, երբ 1859թ. մայիսին Լինյան ընկերության նախագահը նշեց, որ տարին չի նշանավորվել որևէ ապշեցուցիչ բացահայտումներով. Սակայն Դարվինի կողմից 1859 թվականին «Տեսակների ծագման մասին» աշխատության հրապարակմամբ դրա նշանակությունն ակնհայտ դարձավ։ Երբ Ուոլեսը վերադարձավ Մեծ Բրիտանիա, նա հանդիպեց Դարվինին։ Թեև Ուոլեսի որոշ կարծիքներ հետագա տարիներին կփորձեն Դարվինի համբերությունը, նրանք Դարվինի ողջ կյանքի ընթացքում մնացին բարեկամական հարաբերությունների մեջ[49]։

Տարիների ընթացքում որոշ մարդիկ կասկածի տակ են դրել իրադարձությունների այս վարկածը։ 1980-ականների սկզբին երկու գրքեր՝ մեկը Առնոլդ Բրաքմանի և մյուսը Ջոն Լենգդոն Բրուքսի կողմից, ենթադրում էին, որ ոչ միայն դավադրություն է եղել Ուոլեսից կողոպտելու նրա ունեցվածքը, այլև որ Դարվինը իրականում գողացել է Ուոլեսից մի հիմնական գաղափար՝ ավարտելու իր սեփական տեսությունը[50]։ Այս պնդումները ուսումնասիրվել և անհամոզիչ են համարվել մի շարք գիտնականների կողմից։ Ժամանակացույցը ցույց է տալիս, որ, հակառակ այս մեղադրանքների, Ուոլեսի նամակը չէր կարող հասնել ավելի վաղ, քան Դարվինի՝ Լայելին ուղղված նամակում նշված ամսաթիվը։

Դարվինի և նրա գաղափարների պաշտպանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այն բանից հետո, երբ Ուոլեսը վերադարձավ Անգլիա 1862 թվականին, նա դարձավ Դարվինի «Տեսակների ծագման մասին» աշխատության ամենահավատարիմ պաշտպաններից մեկը։ 1863 թվականին Դարվինին դուր եկած մի միջադեպի ժամանակ Ուոլեսը հրապարակեց «Նշումներ սրբազան Ս. Հոթոնի հոդվածի վերաբերյալ մեղուների բջիջների և Տեսակների ծագման մասին» հերքեց Դուբլինի համալսարանի երկրաբանության պրոֆեսորի աշխատությունը, որը կտրուկ քննադատում էր Դարվինի մեկնաբանությունները «Ծագում» գրքում այն մասին, թե ինչպես կարող էին բնական ընտրության միջոցով զարգանալ վեցանկյուն մեղուների բջիջները։ Նույնիսկ ավելի երկար պաշտպանություն էր 1867 թվականին հրատարակված «Quarterly Journal of Science» ամսագրի եռամսյակային հոդվածը, որը կոչվում էր «Ստեղծում ըստ օրենքի»։ Այն վերանայեց Ջորջ Քեմփբելի՝ Արգիլի 8-րդ դուքսի «Օրենքի թագավորությունը» գիրքը, որի նպատակն էր հերքել բնական ընտրությունը։ 1870 թվականին Բրիտանական գիտության ասոցիացիայի հանդիպումից հետո Ուոլեսը գրել է Դարվինին ՝ բողոքելով, որ «հակառակորդներ չեն մնացել, ովքեր ինչ-որ բան գիտեն բնական պատմության մասին, այնպես որ լավ քննարկումներ, որոնք մենք նախկինում ունեցել ենք, այլևս չկան»[51][52]։

Տարբերությունները Դարվինի և Ուոլեսի միջև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պատմաբանները նշել են, որ չնայած Դարվինը Ուոլեսի հոդվածում ներկայացված գաղափարները համարում էր ըստ էությաեն նույնը, ինչ իր սեփականը, ամեն դեպքում տարբերություններ կային[53]։ Դարվինը շեշտում էր նույն տեսակի առանձնյակների միջև մրցակցությունը գոյատևման և վերարտադրության համար, մինչդեռ Ուոլեսը շեշտում էր շրջակա միջավայրի ճնշումը տեսակների վրա, ինչը նրանց ստիպում է հարմարվել պայմաններին, որն էլ հանգեցնում է տարբեր վայրերում պոպուլյացիայի անհամապատասխանության։ Պատմաբան Փիթեր Ջ. Բոուլերը ենթադրում էր, որ Դարվինին ուղարկած հոդվածում Ուոլեսը կարող է քննարկել խմբակային ընտրությունը։ Հակառակ դրան, Մալքոլմ Քոթլերը ցույց տվեց, որ Ուոլեսը իսկապես քննարկում էր անհատական փոփոխականությունն ու ընտրությունը[53]։

Մյուսները նշում էին, որ Ուոլեսը, ըստ երևույթին, բնական ընտրությունը դիտում էր որպես հետադարձ կապի մի մեխանիզմ, որը թույլ է տալիս տեսակներին հարմարվել շրջակա միջավայրին (Այժմ այն կոչվում է "կայունացնող", ի տարբերություն "ուղղորդված" ընտրության)[54]։ Այնուամենայնիվ, Ուոլեսը կարծում էր, որ բնական ընտրությունը կարող է ազդել շրջակա միջավայրի վրա։ Նրանք մատնանշում են հիմնականում բաց թողնված հատվածը Ուոլեսի 1858 թվականի հայտնի հոդվածից, որում նա համեմատել է «այս սկզբունքը.․[կենտրոնախույս գոլորշու շարժիչի կարգավորիչով, որը ստուգում և շտկում է ցանկացած անսարքություն»[17]։ Կիբերնետիկ և մարդաբան Գրեգորի Բեյթսոնը 1970-ականներին նկատել է, որ չնայած Ուոլեսը դա գրել է միայն որպես օրինակ, նա «հավանաբար ասել է ամենահայտնի միտքը, որն ասվել է 19-րդ դարում»[55]: «Անհրաժեշտ միասնություն» "գրքում, և այլ գիտնականներ շարունակեցին ուսումնասիրել կապը բնական ընտրության և համակարգերի տեսության միջև[54]։

Նախազգուշացնող գունավորում և սեռական ընտրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

see caption
Բեյթսի միմիկրիայի նկարազարդում. իշամեղու (վերևում), որը նմանվել է բզեզի, Ուոլասի «Դարվինիզմ» գրքում 1889 թվականին

Նախազգուշացնող գունավորումը Ուոլեսի ներդրումներից մեկն էր կենդանիների գունավորման էվոլյուցիոն կենսաբանության մեջ։ 1867 թվականին Դարվինը Ուոլեսին գրեց մի խնդրի մասին, որը կապված էր այն բանի հետ, թե ինչպես կարող են որոշ թրթուրներ զարգացնել նկատելի գունային սխեմաներ։ Դարվինը համոզվեց, որ կենդանիների աչքի ընկնող գունային սխեմաներից շատերը պայմանավորված են սեռական ընտրությամբ, բայց նա նկատեց, որ դա չի կարող կիրառելի լինել թրթուրների դեպքում։ Ուոլեսը պատասխանեց, որ ինքը և Բեյթսը նկատել են, որ ամենատպավորիչ թիթեռներից շատերն ունեն յուրահատուկ հոտ և համ, և որ Ջոն Ջեններ Ուեյրը նրան ասել է, որ թռչունները չեն ուտի սովորական սպիտակ ցեցի որոշակի տեսակ, քանի որ այն անախորժելիի են համարում։ Քանի որ ցեցը նույնքան տեսանելի էր մթնշաղին, որքան գունավոր թրթուրը ցերեկային լույսի ներքո, հավանական էր թվում, որ աչքի ընկնող գույները նախազգուշացում էին գիշատիչների համար և այդպիսով կարող էին զարգանալ բնական ընտրության միջոցով։ Դարվինը տպավորված էր այդ գաղափարով։ Միջատաբանական ընկերության ավելի ուշ հանդիպման ժամանակ Ուոլեսը խնդրեց տրամադրել ցանկացած ապացույց, որը որևէ մեկը կարող է ունենալ թեմայի վերաբերյալ[56]։ 1869 թվականին Ուեյրը հրապարակեց վառ գունավոր թրթուրների մասնակցությամբ փորձերի և դիտարկումների տվյալներ, որոնք հաստատեցին Ուոլեսի գաղափարը։ Ուոլեսը սեռական ընտրությանը ավելի քիչ նշանակություն տվեց, քան Դարվինը։ 1878 թվականին իր «Արևադարձային բնություն և այլ փորձագրություններ» գրքում նա շատ բան է գրել կենդանիների և բույսերի գունավորման մասին և առաջարկել այլընտրանքային բացատրություններ մի շարք դեպքերի համար, որոնք Դարվինը վերագրել է սեռական ընտրությանը։ Նա այս թեմային մանրամասն անդրադարձել է 1889 թվականին իր «Դարվինիզմ» գրքում։ 1890 թվականին նա քննադատական ակնարկ է գրել «Nature» ամսագրում իր ընկերոջ ՝ Էդվարդ Բագնոլ Փոուլթոնի «Կենդանիների գույները» գրքի վերաբերյալ, որում նա աջակցել է Դարվինի տեսությանը սեռական ընտրության վերաբերյալ ՝ հատկապես քննադատելով Փոուլթոնի պնդումները «միջատների աշխարհի գեղագիտական նախասիրությունների» վերաբերյալ[57][58]։

Ուոլեսի էֆեկտ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1889 թվականին Ուոլեսը գրեց «Դարվինիզմ» գիրքը, որտեղ բացատրեց և պաշտպանեց բնական ընտրությունը։ Դրանում նա առաջ քաշեց այն վարկածը, որ բնական ընտրությունը կարող է նպաստել երկու տեսակների վերարտադրողական մեկուսացմանը ՝ խրախուսելով հիբրիդացման դեմ խոչընդոտների զարգացումը։ Այսպիսով, դա կարող է նպաստել նոր տեսակների զարգացմանը։ Երբ տեսակների երկու պոպուլյացիաները շեղվում են որոշակի կետից այն կողմ, որոնցից յուրաքանչյուրը հարմարեցված է որոշակի պայմանների, հիբրիդային սերունդները ավելի քիչ հարմարեցված կլինեն, քան ծնողական ձևերից որևէ մեկը, և, հետևաբար, բնական ընտրությունը ձգտում է ոչնչացնել հիբրիդները։ Ավելին, նման պայմաններում բնական ընտրությունը կնպաստի հիբրիդացման խոչընդոտների զարգացմանը, քանի որ հիբրիդային զուգավորումից խուսափող անհատները հակված կլինեն ունենալ ավելի հարմարեցված սերունդ և այդպիսով կնպաստեն երկու նորածին տեսակների վերարտադրողական մեկուսացմանը։ Այս գաղափարը հայտնի դարձավ որպես Ուոլեսի էֆեկտ, որը հետագայում անվանվեց ուժեղացում[59]։ Ուոլեսը Դարվինին առաջարկեց, որ բնական ընտրությունը կարող է դեր ունենալ հիբրիդացումը կանխելու գործում, մասնավոր նամակագրության մեջ դեռ 1868 թ. - ին, բայց դա չի աշխատել մինչև մանրամասների այդ մակարդակը։ Այսօր այն շարունակում է մնալ էվոլյուցիոն կենսաբանության հետազոտության թեման, և ինչպես համակարգչային մոդելավորումը, այնպես էլ էմպիրիկ արդյունքները հաստատում են դրա վավերականությունը[60]։

Տեսության կիրառումը մարդկանց վրա և տելեոլոգիայի դերը էվոլյուցիայի մեջ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

illustration of a chimpanzee from one of Wallace's books
Ուոլասի 1889 թվականի «Դարվինիզմ» գրքում մարդկանց վրա բնական ընտրության կիրառման գլխի նկարազարդումը ցույց է տալիս շիմպանզե:

1864 թվականին Ուոլեսը հրատարակեց «Մարդկային ցեղերի ծագումը և մարդու հնությունը, որը բխում էր բնական ընտրության տեսությունից» ՝ այս տեսությունը կիրառելով մարդկության վրա։  Դարվինը դեռ հրապարակավ չէր անդրադարձել այս թեմային, չնայած Թոմաս Հաքսլին ապացույցներ ուներ բնության մեջ Մարդու տեղի վերաբերյալ։ Ուոլեսը բացատրեց մարդկային ցեղի թվացյալ կայունությունը ՝ մատնանշելով մարդկանց և մեծ կապիկների միջև գանգի ծավալների հսկայական բացը։ Ի տարբերություն որոշ այլ դարվինիստների, այդ թվում ՝ ինքը ՝ Դարվինը, նա "ժամանակակից պարզունակ մարդկանց չէր տեսնում որպես մարդու և կապիկի միջև անդունդը լցնող"[61]։  Նա դիտում էր մարդու էվոլյուցիան երկու փուլով ՝ հասնելով երկոտանի կեցվածքի, որն ազատում էր ձեռքերը ուղեղի ցուցումները կատարելու համար, և "մարդու ուղեղը ճանաչելով որպես կյանքի պատմության բոլորովին նոր գործոն"[61]: Ուոլեսը, ըստ երևույթին, առաջին էվոլյուցիոնիստն էր, ով տեսավ, որ մարդու ուղեղն իրականում ավելորդ է դարձնում մարմնի հետագա զարգացումը[61]։ Ուոլեսը հոդված է գրել Լոնդոնի մարդաբանական ընկերության համար ՝ նվիրված մոնոգենիզմի կողմնակիցների բանավեճերին, այն համոզմունքին, որ բոլոր մարդկային ցեղերը ընդհանուր նախահայր ունեն և մեկ տեսակ են, և պոլիգենիզմի կողմնակիցներ, ովքեր կարծում էին, որ տարբեր ցեղերը տարբեր ծագում ունեն և տարբեր տեսակներ են։ Ուոլեսի մարդաբանական դիտարկումները Ամազոնում բնիկ ամերիկացիների և հատկապես Բորնեոյի ժողովրդի շրջանում անցկացրած ժամանակի վերաբերյալ նրան համոզեցին, որ մարդիկ ընդհանուր նախնու հետ մեկ տեսակ են։ Նա դեռ հավատում էր, որ բնական ընտրությունը կարող է շարունակել ազդել մտավոր կարողությունների վրա ՝ տարբեր ցեղերի զարգացումից հետո.և նա չէր վիճարկում ժամանակի եվրոպացի մարդաբանների գրեթե համընդհանուր կարծիքը, որ եվրոպացիները ինտելեկտուալ առումով գերազանցում էին մյուս ցեղերին։ Քաղաքագետ Ադամ Ջոնսի խոսքով ՝ "Ուոլեսի համար դժվար չէր համատեղել բնիկ ժողովուրդների բնաջնջումը իր առաջադեմ քաղաքական հայացքների հետ"[62]։1864 թ. - ին վերոհիշյալ հոդվածում նա հայտարարեց. "դա արտոնյալ ցեղերի պահպանման նույն մեծ օրենքն է կյանքի համար պայքարում, ինչը հանգեցնում է բոլոր այն ցածր և մտավոր թերզարգացած պոպուլյացիաների անխուսափելի ոչնչացմանը, որոնց հետ եվրոպացիները շփվում են"[63]: Նա պնդում էր, որ բնիկները վերանում են անհավասար պայքարի պատճառով[64]։

Դրանից անմիջապես հետո Ուոլեսը դարձավ հոգևորական։ Մոտավորապես նույն ժամանակ նա սկսեց պնդել, որ բնական ընտրությունը չի կարող բացատրել մաթեմատիկական, գեղարվեստական կամ երաժշտական հանճարը, մետաֆիզիկական արտացոլումը կամ խելքն ու հումորը։ Նա հայտարարեց, որ «Ոգու անտեսանելի տիեզերքում» ինչ-որ բան միջամտել է պատմության մեջ առնվազն երեք անգամ ՝ անօրգանական նյութից կյանքի ստեղծում; բանականության առաջացում կենդանիների մոտ; և մարդկության մեջ ավելի բարձր մտավոր ունակությունների առաջացում։  Նա հավատում էր, որ տիեզերքի գոյության իմաստը մարդկային ոգու զարգացման մեջ է։

Չնայած որոշ պատմաբաններ եզրակացրել են, որ Ուոլեսի համոզմունքը, որ բնական ընտրությունը բավարար չէ գիտակցության զարգացումը և մարդկային մտքի ավելի բարձր գործառույթները բացատրելու համար, ուղղակիորեն պայմանավորված է ոգեհարցությանը նրա նվիրվածությամբ, այլ գիտնականներ համաձայն չեն դրան, և ոմանք պնդում են, որ Ուոլեսը երբեք չի հավատացել, որ բնական ընտրությունը կիրառելի է այս ոլորտների համար[65]։ Այնուամենայնիվ, Ուոլեսը պնդում էր, որ բնական ընտրությունը կարող է ազդել մարդու վրա։ Այս թեմայի վերաբերյալ Ուոլեսի գաղափարներին արձագանքը ժամանակի առաջատար բնագետների շրջանում տարբեր էր։ Լայլը պաշտպանում էր Ուոլեսի տեսակետները մարդու էվոլյուցիայի վերաբերյալ, այլ ոչ թե Դարվինի։ Ուոլեսի այն համոզմունքը, որ մարդկային գիտակցությունը չի կարող ամբողջովին զուտ նյութական պատճառների արդյունք լինել, կիսվել է 19-րդ դարի վերջի և 20-րդ դարի սկզբի մի շարք նշանավոր մտավորականների կողմից։ Այնուամենայնիվ, շատերը, ներառյալ Հաքսլին, Հուքերը և ինքը ՝ Դարվինը, քննադատաբար էին վերաբերվում Ուոլեսի տեսակետներին։

Ինչպես պնդում է պատմաբան և թերահավատ Մայքլ Շերմերը, Ուոլեսի տեսակետներն այս ոլորտում հակասում էին նորածին դարվինիստական փիլիսոփայության երկու հիմնական պոստուլատներին։ Դրանք Այն էին, որ էվոլյուցիան տելեոլոգիական (նպատակային) չէր, և որ այն մարդակենտրոն (մարդակենտրոն) չէր։ Էվոլյուցիան ենթադրում էր, որ տիեզերքը կարող է նպատակ ունենալ, և որ կենդանի օրգանիզմների որոշ ասպեկտներ կարող են անբացատրելի լինել զուտ նյութապաշտական գործընթացների տեսանկյունից։ Այնուամենայնիվ, Ուոլեսը, որը հայտնի է նաև որպես «կենդանի օրգանիզմներ» իր կյանքի ընթացքում շատ ավելի քիչ ժամանակ է անցկացրել։ Նա իր գաղափարները շարադրել է 1909 թվականին « կյանքի աշխարհը» վերնագրով ամսագրի հոդվածում, որը հետագայում ընդլայնվել է համանուն գրքում[66]։ Շերմերը մեկնաբանեց, որ դա կանխատեսում էր դիզայնի գաղափարները բնության և ուղղորդված էվոլյուցիայի մեջ, որոնք կառաջանան կրոնական ավանդույթներից ամբողջ 20-րդ դարում:

Ուոլեսի դերի գնահատումը էվոլյուցիոն տեսության պատմության մեջ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Էվոլյուցիոն տեսության զարգացման մասին շատ զեկույցներ Ուոլեսին նշում են միայն պատահականորեն, պարզապես որպես Դարվինի սեփական տեսությունը հրապարակելու խթան։ Փաստորեն, Ուոլեսը զարգացրեց իր հատուկ էվոլյուցիոն տեսակետները, որոնք հակասում էին Դարվինի տեսակետներին, և շատերը (հատկապես Դարվինը) նրան համարում էին իր ժամանակի էվոլյուցիայի առաջատար մտածող, որի գաղափարները չէին կարող անտեսվել։ Պատմաբաններից մեկը նշել է, որ ինչպես մասնավոր նամակագրության, այնպես էլ հրատարակված աշխատությունների միջոցով Դարվինը և Ուոլեսը երկար ժամանակ փոխանակել են գիտելիքներ և խթանել միմյանց գաղափարներն ու տեսությունները։ Ուոլեսը Դարվինի «Մարդու ծագումը» գրքում ամենաշատ մեջբերված բնագետն է, որի հետ երբեմն լուրջ տարաձայնություններ են առաջանում։ Դարվինը և Ուոլեսը համաձայնեցին բնական ընտրության կարևորության և դրա համար պատասխանատու որոշ գործոնների ՝ տեսակների միջև մրցակցության և աշխարհագրական մեկուսացման հետ։  Բայց Ուոլեսը հավատում էր, որ էվոլյուցիան նպատակ ուներ ("տելեոլոգիա") տեսակները շրջակա միջավայրին հարմարեցնելու հարցում, մինչդեռ Դարվինը տատանվում էր որևէ նպատակ վերագրել պատահական բնական գործընթացին։ 19-րդ դարից ի վեր կատարված գիտական հայտնագործությունները հաստատում են Դարվինի տեսակետը ՝ բացահայտելով լրացուցիչ մեխանիզմներ և ազդակներ, ինչպիսիք են շրջակա միջավայրի ճառագայթման կամ մուտագեն քիմիական նյութերի հետևանքով առաջացած մուտացիաները[67]։ Ուոլեսը ողջ կյանքի ընթացքում մնաց բնական ընտրության ջերմեռանդ պաշտպան։ 1880 - ականներին էվոլյուցիան լայնորեն ընդունվեց գիտական շրջանակներում, բայց բնական ընտրությունը ավելի փոքր չափով էր։ Ուոլեսի 1889 թվականի «Դարվինիզմ» գիրքը պատասխան էր բնական ընտրության գիտական քննադատությանը։ Ուոլեսի բոլոր գրքերից նա առավել մեջբերված է գիտական հրատարակությունների կողմից։

Այլ գիտական ներդրումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կենսաաշխարհագրություն և Էկոլոգիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

map of the world divided into Wallace's six biogeographical regions
Աշխարհի քարտեզը, որը հիմնված է կենդանիների աշխարհագրական բաշխման վրա, ցույց է տալիս Ուոլասի վեց կենսաաշխարհագրական շրջանները:

1872 թվականին, իր շատ ընկերների, այդ թվում ՝ Դարվինի, Ֆիլիպ Սքլեյթերի և Ալֆրեդ Նյուտոնի հորդորով, Ուոլեսը սկսեց հետազոտություններ ՝ կենդանիների աշխարհագրական բաշխման ընդհանուր վերանայման նպատակով։ Սկզբնական առաջընթացը դանդաղ էր, մասամբ այն պատճառով, որ կենդանիների շատ տեսակների դասակարգման համակարգերը անընդհատ փոխվում էին։ Նա լրջորեն վերսկսեց այս աշխատանքը 1874 թվականին դասակարգման վերաբերյալ մի շարք նոր աշխատությունների հրապարակումից հետո։  Ընդլայնելով թռչունների համար Սկլեյտերի կողմից մշակված համակարգը, որը երկիրը բաժանեց վեց առանձին աշխարհագրական շրջանների ՝ նկարագրելու տեսակների տարածումը կաթնասունների, սողունների և միջատների վրա, Ուոլեսը հիմք ստեղծեց այսօր օգտագործվող կենդանաբանական աշխարհագրական շրջանների համար։ Նա քննարկեց այն ժամանակվա հայտնի գործոնները, որոնք ազդում են յուրաքանչյուր աշխարհագրական տարածաշրջանում կենդանիների ներկա և անցյալի աշխարհագրական բաշխման վրա[68]։

Այս գործոնները ներառում էին ցամաքային կամուրջների առաջացման և անհետացման հետևանքները (օրինակ ՝ այն, որը ներկայումս կապում է Հյուսիսային և Հարավային Ամերիկան) և սառցադաշտերի ուժեղացման ժամանակաշրջանների հետևանքները։ Նա տրամադրեց քարտեզներ, որոնք ցույց էին տալիս այնպիսի գործոններ, ինչպիսիք են լեռների բարձրությունը, օվկիանոսների խորությունը և տարածաշրջանային բուսականության բնույթը, որոնք ազդում էին կենդանիների բաշխման վրա։ Նա ընդհանրացրեց բարձր դասի կենդանիների բոլոր հայտնի ընտանիքներն ու սեռերը և թվարկեց դրանց Հայտնի աշխարհագրական բաշխումը։ Տեքստը կազմվել է այնպես, որ ճանապարհորդի համար հեշտ լինի իմանալ, թե ինչ կենդանիների կարելի է հանդիպել այս կամ այն վայրում։ Արդյունքում ստացված երկհատոր աշխատությունը ՝ «Կենդանիների աշխարհագրական բաշխումը» լույս է տեսել 1876 թվականին և ծառայել որպես կենդանաբանական աշխարհագրության վերջնական տեքստ հաջորդ 80 տարիների համար։

Գիրքը ներառում էր բրածո կենդանիների մասին ՝ քննարկելու էվոլյուցիայի և միգրացիայի գործընթացները, որոնք հանգեցրել են ժամանակակից տեսակների աշխարհագրական բաշխմանը։ Օրինակ, նա խոսեց այն մասին, թե ինչպես են բրածո ապացույցները ցույց են տալիս, որ գետակինճերը ծագել են Հյուսիսային կիսագնդում, գաղթել են Հյուսիսային Ամերիկայի և Եվրասիայի միջև, այնուհետև շատ ավելի ուշ ՝ Հարավային Ամերիկա, որից հետո Հյուսիսային տեսակները վերացել են ՝ թողնելով գետակինճերի տեսակների երկու մեկուսացված խմբերի ժամանակակից տարածումը Հարավային Ամերիկայում և Հարավարևելյան Ասիայում։ Ուոլեսը տեղյակ էր ուշ պլեյստոցենում մեգաֆաունայի զանգվածային ոչնչացման մասին և հետաքրքրված էր դրանով։ Կենդանիների աշխարհագրական բաշխման մեջ (1876) նա գրել է.«մենք ապրում ենք կենդանաբանորեն աղքատ աշխարհում, որից վերջերս անհետացել են բոլոր ամենամեծ, վայրագ և տարօրինակ ձևերը»: Նա ավելացրեց, որ կարծում էր, որ արագ ոչնչացման ամենահավանական պատճառը սառցադաշտն էր, բայց երբ նա գրեց «Կյանքի աշխարհը» (1911), նա համոզվեց, որ այդ անհետացումները տեղի են ունեցել «մարդու մեղքով»։

map of Southeast Asia showing the Wallace line
Հնդկա-մալայական և Ավստրո-մալայական շրջանները բաժանող գիծը Ուոլեսի «Մալայական արշիպելագի» ՖԻԶԻԿԱԿԱՆ ԱՇԽԱՐՀԱԳՐՈւԹՅՈւՆԸ" գրքում (1863)

1880 թվականին Ուոլեսը հրատարակեց «Կղզու կյանքը» գիրքը ՝ որպես «Կենդանիների աշխարհագրական բաշխում» գրքի շարունակություն։ Գրքում հաշվի է առնվել կղզիներում կենդանիների և բույսերի տեսակների բաշխումը։  Ուոլեսը կղզիները դասակարգել է օվկիանոսային և երկու տեսակի մայրցամաքային կղզիների։  Նրա կարծիքով, օվկիանոսային կղզիները, ինչպիսիք են Գալապագոսը և Հավայան կղզիները (այն ժամանակ կոչվում էին Սանդվիչյան կղզիներ), ձևավորվել են օվկիանոսի մեջտեղում և երբեք չեն եղել որևէ խոշոր մայրցամաքի մաս։ Նման կղզիները բնութագրվում էին ցամաքային կաթնասունների և երկկենցաղների լիակատար բացակայությամբ, և նրանց բնակիչները (բացառությամբ չվող թռչունների և մարդու կողմից ներմուծված տեսակների), որպես կանոն, պատահական գաղութացման և հետագա էվոլյուցիայի արդյունք էին։ Մայրցամաքային կղզիները, ըստ նրա սխեմայի, բաժանվել են մայրցամաքից վերջերս բաժանվածների (Օրինակ ՝ Բրիտանիա) և նրանց, որոնք շատ ավելի քիչ են բաժանվել (Օրինակ ՝ Մադագասկար)։ Ուոլեսը քննարկեց, թե ինչպես է այս տարբերակումը ազդել բուսական և կենդանական աշխարհի վրա։ Նա խոսեց այն մասին, թե ինչպես է մեկուսացումը ազդել էվոլյուցիայի վրա և ինչպես դա կարող է հանգեցնել կենդանիների դասերի պահպանմանը, ինչպիսիք են Մադագասկարի լեմուրները, որոնք երբեմնի տարածված մայրցամաքային կենդանական աշխարհի մնացորդներ էին։ Նա մանրամասնեց, թե ինչպես կլիմայի փոփոխությունները, հատկապես սառցադաշտերի ուժեղացման ժամանակաշրջանները կարող են ազդել որոշ կղզիներում բուսական և կենդանական աշխարհի բաշխման վրա, և գրքի առաջին մասում քննարկվում են այս մեծ սառցադաշտային ժամանակաշրջանների հնարավոր պատճառները։

Շրջակա միջավայրի պաշտպանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ուոլեսի լայնածավալ աշխատանքը կենսաաշխարհագրության ոլորտում թույլ տվեց նրան հասկանալ մարդկային գործունեության ազդեցությունը բնական աշխարհի վրա։ «Արևադարձային բնություն և այլ ակնարկներ» գրքում (1878) նա նախազգուշացրեց անտառահատումների և հողերի էրոզիայի վտանգների մասին, հատկապես արևադարձային կլիմայական պայմաններում, որոնք ենթակա են առատ տեղումների։ Նշելով բուսականության և կլիմայի միջև բարդ փոխազդեցությունը ՝ նա նախազգուշացրեց, որ խոնավ անտառների լայնածավալ հատումը Ցեյլոնում (այժմ կոչվում է Շրի Լանկա) և Հնդկաստանում սուրճ աճեցնելու համար՝ բացասաբար կանդրադառնա այդ երկրների կլիմայի վրա և կհանգեցնի նրանց աղքատացմանը հողի էրոզիայի պատճառով։ «Կղզու կյանք» գրքում Ուոլեսը կրկին նշեց անտառահատումների և ինվազիվ տեսակների մասին։ Խոսելով Սուրբ Հելենա կղզու վրա Եվրոպական գաղութացման ազդեցության մասին ՝ նա գրել է, որ կղզին «այժմ այնքան անպտուղ և անհասանելի է, որ որոշ մարդիկ դժվարանում են հավատալ, որ այն ժամանակին կանաչ և բերրի է եղել»։ Նա բացատրեց, որ հողը պաշտպանված է եղել կղզու բուսականությամբ.այն ոչնչացնելուց հետո հողի շերտը լանջերից կտրուկ քայքայվել է արևադարձային հորդառատ անձրևներից ՝ թողնելով «մերկացած ժայռեր և կավ»։ Նա «անդառնալի ոչնչացում» է վերագրել 1513 թվականին ներմուծված վայրի այծերին։ Կղզու անտառներին լրացուցիչ վնաս է հասցվել 1651 թվականից ի վեր Արևելահնդկական ընկերության կողմից «անմտածված վատնումից», որն օգտագործում էր արժեքավոր կարմրափայտ և էբենի ծառի կեղևը ՝ տաննաթթու ստանալու համար ՝ թողնելով չօգտագործված փայտը փտելու համար։ Ուոլեսի խոսքերը շրջակա միջավայրի վերաբերյալ ավելի արդիական դարձան նրա կարիերայի ընթացքում։ «Կյանքի աշխարհը»(1911) գրքում նա գրել է, որ մարդիկ պետք է բնությունը դիտեն որպես «օժտված որոշակի սրբությամբ, որը մենք պետք է օգտագործենք, բայց ոչ չարաշահենք և երբեք անմտածված ոչնչացման կամ փչացման չենթարկենք»։

Title page to Man’s Place in the Universe (1903)
«Մարդու տեղը տիեզերքում» գրքի Տիտղոսաթերթ (1903)

Աստղակենսաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ուոլեսի «Մարդու տեղը տիեզերքում» գիրքը, որը լույս է տեսել 1904 թվականին, կենսաբանի առաջին լուրջ փորձն էր ՝ գնահատելու այլ մոլորակներում կյանքի գոյության հավանականությունը։ Նա եզրակացրեց, որ երկիրը Արեգակնային համակարգի միակ մոլորակն է, որը, հնարավոր է, կարող է աջակցել կյանքին, հիմնականում այն պատճառով, որ դա միակ մոլորակն էր, որի վրա ջուրը կարող էր գոյություն ունենալ հեղուկ վիճակում[69]։ Նա նաև եզրակացրեց, որ Երկիրը միակ մոլորակն է, որում կարող է ջուրը հեղուկ փուլում։ Այս գրքում Մարսի վերաբերյալ նրա մեկնաբանությունը հակիրճ էր, և 1907 թվականին Ուոլեսը վերադարձավ թեմային «Արդյոք Մարսը հարմար է կյանքի համար» գրքում ՝ քննադատելու ամերիկացի աստղագետ Պերսիվալ Լոուելի հայտարարությունները, որ Մարսի ջրանցքները կառուցվել են խելացի էակների կողմից։ Ուոլեսը կատարել է մի քանի ամիս տևած ուսումնասիրություններ, խորհրդակցել տարբեր փորձագետների հետ և պատրաստել Մարսի կլիմայի և մթնոլորտային պայմանների իր սեփական գիտական վերլուծությունը։ Նա նշեց, որ սպեկտրոսկոպիկ վերլուծությունը Մարսի մթնոլորտում ջրի գոլորշու առկայության որևէ նշան չի հայտնաբերել, որ Լոուելի կողմից Մարսի կլիմայի վերլուծությունը մեծապես ուռճացրել է մակերեսի ջերմաստիճանը, և որ ցածր մթնոլորտային ճնշումը անհնարին կդարձնի հեղուկ ջրի օգտագործումը, էլ չեմ ասում մոլորակը գոտևորող ոռոգման համակարգի մասին[70]։ Ռիչարդ Միլները մեկնաբանում է, որ Ուոլեսը "արդյունավետորեն ապամոնտաժել է Լոուելի Մարսյան ջրանցքների պատրանքային ցանցը"[71]: Ուոլեսը հետաքրքրվեց այս թեմայով, քանի որ նրա մարդակենտրոն փիլիսոփայությունը նրան դրդեց մտածել, որ մարդը եզակի կլինի տիեզերքում։

Այլ գործունեություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սպիրիտիվիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ուոլեսը ֆրենոլոգիայի էնտուզիաստ էր։  Իր կարիերայի սկզբում նա փորձեր է կատարել հիպնոսի հետ, որը հայտնի է այն ժամանակ որպես մեսմերիզմ, կարողացել է հիպնոսացնել Լեսթերում իր մի քանի ուսանողների։ Երբ նա սկսեց այս փորձերը, թեման շատ հակասական էր. վաղ փորձարարները, ինչպիսիք են Ջոն Էլիոթսոնը, խիստ քննադատության էին ենթարկվում բժշկական և գիտական հաստատության կողմից[72]։ Ուոլեսը կապ է հաստատել մեսմերիզմի և հոգևորականության հետ կապված իր փորձի միջև ՝ պնդելով, որ չպետք է ժխտել դիտարկումները "անհեթեթության կամ անհնարինության նախնական հիմքերով"[73]։

a purported spirit photograph of Wallace and his late mother as if together
Հոգևոր լուսանկար՝ արված Ֆրեդերիկ Հադսոնի Ուոլասի և նրա հանգուցյալ մոր կողմից 1882 թ. նա կարող էր օգտագործել կրկնակի բացահայտում:

Ուոլեսը սկսեց ուսումնասիրել ոգեհարցությունը 1865 թվականի ամռանը, հավանաբար իր ավագ քրոջ ՝ Ֆանի Սիմսի պնդմամբ։ Ուսումնասիրելով գրականությունը և փորձելով ստուգել այն, ինչին ականատես է եղել ոգեհարցական նստաշրջաններում, նա հավատաց դրան։  Իր կյանքի մնացած ժամանակահատվածում նա համոզված մնաց, որ առնվազն որոշ Ouija-ներ իսկական են ՝ չնայած խարդախության մեղադրանքներին և խաբեության ապացույցներին։ Կենսագիրներից մեկը ենթադրում էր, որ հուզական ցնցումը, երբ իր առաջին հարսնացուն դադարեցրեց իրենց նշանադրությունը, նպաստեց ոգեհարցության նկատմամբ նրա ընկալունակությանը։ Այլ գիտնականներ շեշտում էին բոլոր երևույթների գիտական բացատրություններ գտնելու նրա ցանկությունը[72]։ 1874 թվականին Ուոլեսն այցելեց սպիրիտ լուսանկարիչ Ֆրեդերիկ Հադսոնին։ Նա նշել է, որ լուսանկարը, որում պատկերված է իր հանգուցյալ մոր հետ, իսկական է եղել։ Հադսոնի լուսանկարները նախկինում կեղծվել էին 1872 թվականին[74]։

Ուոլեսի կողմից ոգեհարցության հանրային քարոզչությունը և ոգեհարցության միջնորդների բազմիցս պաշտպանությունը խարդախության մեղադրանքներից 1870-ականներին վնասեցին Նրա գիտական հեղինակությանը։ 1875 թվականին նա հրապարակեց ապացույցներ, որոնք, նրա կարծիքով, հաստատում էին իր դիրքորոշումը "հրաշքների և ժամանակակից ոգեհարցության մասին"գրքում։  Նրա դիրքորոշումը անընդհատ բարդացնում էր նրա հարաբերությունները նախկինում բարեկամ գիտնականների հետ, ինչպիսիք են Հենրի Բեյթսը, Թոմաս Հաքսլին և նույնիսկ Դարվինը[75]։ Մյուսները, ինչպիսիք են ֆիզիոլոգ Ուիլյամ Բենջամին Քարփենթերը և կենդանաբան Է.Ռեյ Լանկեստերը, հրապարակավ թշնամաբար են վերաբերվել Ուոլեաին այս հարցում։ Ուոլեասը խիստ քննադատության ենթարկվեց մամուլի կողմից; The Lancet-ը հատկապես կոշտ էր։ Երբ Դարվինը 1879 թ.-ին առաջին անգամ փորձեց ձեռք բերել բնագետների աջակցությունը ՝ Ուոլեսին քաղաքացիական կենսաթոշակ նշանակելու համար, Josephոզեֆ Հուքերը պատասխանեց, որ "Ուոլեսը զգալիորեն կորցրեց կաստը ոչ միայն հոգևորականությանը նվիրվածության պատճառով, այլև այն պատճառով, որ նա միտումնավոր և հակառակ բրիտանական ասոցիացիայի իր բաժնի հանձնաժողովի ընդհանուր կարծիքին, իր հատվածային հանդիպումներից մեկում առաջացրեց ոգեհարցության վերաբերյալ քննարկում։ Ուոլեսը, Ի վերջո, որոշեց, որ ինքը պետք է.. Ասում են, որ նա դա արել է գաղտնի, և ես հստակ հիշում եմ, թե ինչ դժգոհություն է դա առաջացրել բակալավրիատի խորհրդում": Ի վերջո, Հուքերը մեղմացավ և համաձայնվեց աջակցել կենսաթոշակի խնդրանքին։

Խաղադրույք «Հարթ Երկրի» գաղափարի վրա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1870 թ. - ին Հեմփդեն անունով «Հարթ Երկրի» գաղափարի ջատագովը ամսագրի գովազդում առաջարկեց 500 ֆունտ ստեռլինգ Խաղադրույք յուրաքանչյուրին, ով կարող է ցուցադրել ուռուցիկ կորություն ջրային մարմնում, ինչպիսին է գետը, ջրանցքը կամ լիճը։ Ուոլեսը, ով հետաքրքրված էր այս խնդրով և այդ ժամանակ ֆինանսական դժվարություններ ուներ, փորձ է մշակել, որի ընթացքում նա երկու առարկա է տեղադրել ջրանցքի վեց մղոն (10 կմ) հատվածի երկայնքով։ Երկու օբյեկտներն էլ ջրից նույն բարձրության վրա էին, և նա կամրջի վրա աստղադիտակ տեղադրեց նաև ջրից նույն բարձրության վրա։ Աստղադիտակի միջոցով դիտելիս մի օբյեկտ ավելի բարձր էր թվում, քան մյուսը ՝ ցույց տալով Երկրի կորությունը։ «Field» ամսագրի խմբագիր Գրեյի դատավորը Ուոլեսին հայտարարեց հաղթող, բայց Հեմփդենը հրաժարվեց ընդունել արդյունքը։ Նա դատի տվեց Ուոլեսին և սկսեց արշավ, որը տևեց մի քանի տարի ՝ նամակներ գրելու տարբեր հրատարակություններին և կազմակերպություններին, որոնց անդամ էր Ուոլեսը ՝ դատապարտելով նրան որպես խաբեբա և գող։ Ուոլեսը շահեց մի քանի զրպարտչական հայցեր Հեմփդենի դեմ, բայց արդյունքում դատավարությունը Ուոլեսին արժեցավ ավելի շատ, քան խաղադրույքի գումարը, և վեճերը տարիներ շարունակ վրդովեցնում էին նրան։

Պատվաստումների դեմ արշավ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1880-ականների սկզբին Ուոլեսը միացավ ջրծաղիկի պարտադիր պատվաստումների շուրջ բանավեճին[76]։ Ուոլեսն ի սկզբանե հարցը դիտում էր որպես անձնական ազատության խնդիր.բայց հակապատվաստումային ակտիվիստների տրամադրած վիճակագրությունն ուսումնասիրելուց հետո նա սկսեց կասկածի տակ դնել պատվաստումների արդյունավետությունը։ Այդ ժամանակ հիվանդությունների մանրէաբանական տեսությունը նոր էր և հեռու էր ընդհանուր առմամբ ընդունված լինելուց։ Ավելին, ոչ ոք բավականաչափ չգիտեր մարդու իմունային համակարգի մասին ՝ հասկանալու համար, թե ինչու է պատվաստումն աշխատում։ Ուոլեսը հայտնաբերեց դեպքեր, երբ պատվաստումների կողմնակիցները օգտագործում էին կասկածելի, իսկ որոշ դեպքերում ՝ ամբողջովին կեղծ Վիճակագրություն ՝ իրենց փաստարկները պաշտպանելու համար։ Միշտ կասկածելով իշխանություններին ՝ Ուոլեսը կասկածեց, որ բժիշկները հետաքրքրված են պատվաստումների քարոզչությամբ և համոզվեց, որ պատվաստմանը վերագրվող ջրծաղիկով հիվանդացության նվազումը պայմանավորված է հասարակական վայրերում հիգիենայի և սանիտարական պայմանների բարելավմամբ։

Ուոլեսի մտածողության մեկ այլ գործոն էր նրա համոզմունքը, որ բնական ընտրության գործողության շնորհիվ օրգանիզմները հավասարակշռության մեջ են շրջակա միջավայրի հետ, և որ բնության մեջ ամեն ինչ օգտակար նպատակ է ծառայում։ Ուոլեսը նշել է, որ պատվաստումը, որն այն ժամանակ հաճախ հակասանիտարական էր, կարող է վտանգավոր լինել։

1890 թվականին Ուոլեսը ցուցմունք տվեց թագավորական հանձնաժողովի կողմից, որը հետաքննում էր վեճը։  Նա սխալներ է հայտնաբերել նրա ցուցմունքներում, ներառյալ որոշ կասկածելի Վիճակագրություն։ The Lancet-ը պնդում էր, որ Ուոլեսը և այլ ակտիվիստներ ընտրողական են վիճակագրության ընտրության հարցում։ Հանձնաժողովը եզրակացրեց, որ ջրծաղիկի պատվաստումը արդյունավետ է և պետք է մնա պարտադիր, չնայած նրանք խորհուրդ տվեցին որոշ փոփոխություններ կատարել ընթացակարգերում ՝ անվտանգությունը բարձրացնելու համար, ինչպես նաև պատիժները պակաս խիստ դարձնել այն մարդկանց համար, ովքեր հրաժարվում էին ենթարկվել։ Տարիներ անց ՝ 1898 թվականին, Ուոլեսը գրեց "պատվաստումը մոլորություն է"գրքույկը։ ; Նրա քրեական հետապնդումը հանցագործություն է, որը վիճարկում է հանձնաժողովի եզրակացությունները։ Իր հերթին, այն հարձակման է ենթարկվել The Lancet-ի կողմից, որը հայտարարել է, որ դրանում կրկնվում են նույն սխալները, ինչ հանձնաժողովին ներկայացված իր ցուցմունքներում։

Ժառանգություն և Պատմական ընկալում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Համբավ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

frontispiece of one of Wallace's books
Ուոլեսը և նրա ստորագրությունը «Դարվինիզմի» ֆրոնտիսպիսում (1889)

Իր գրական գործունեության արդյունքում Ուոլեսը դարձավ հայտնի գործիչ ինչպես որպես գիտնական, այնպես էլ որպես հասարակական գործիչ, և նրան հաճախ էին դիմում իր հայացքների համար։ 1866 թվականին[77] նա դարձավ բրիտանական ասոցիացիայի մարդաբանության բաժնի, իսկ 1870 թվականին ՝ Լոնդոնի միջատաբանական ընկերության նախագահ[78]։ 1873 թվականին ընտրվել է ամերիկյան փիլիսոփայական ընկերության անդամ[79]։ Բրիտանական ասոցիացիան նրան ընտրեց որպես իր կենսաբանության բաժնի ղեկավար 1876 թվականին[80]։ 1893 թվականին ընտրվել Է Թագավորական ընկերության անդամ[80]։ Նրան խնդրեցին ղեկավարել հոգևորականների միջազգային կոնգրեսը, որը հավաքվել էր Լոնդոնում 1898 թվականին։  Նա ստացել է պատվավոր դոկտորի կոչումներ և մասնագիտական պարգևներ, ինչպիսիք են Թագավորական հասարակության թագավորական մեդալը 1868 թվականին և Դարվինի մեդալը 1890 թվականին[78], ինչպես նաև "արժանիքների համար" շքանշանը 1908 թվականին[81]։

Անհայտություն և վերականգնում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ուոլեսի համբավը արագորեն մարեց նրա մահից հետո։ Երկար ժամանակ նրան վերաբերվում էին որպես գիտության պատմության մեջ համեմատաբար քիչ հայտնի գործչի։ Այս անուշադրության պատճառները կարող էին լինել նրա համեստությունը, ոչ պոպուլյար գաղափարները պաշտպանելու պատրաստակամությունը ՝ առանց սեփական հեղինակության մասին հոգ տանելու, և գիտական հանրության մեծ մասի անհարմարությունը նրա որոշ ոչ ավանդական գաղափարների պատճառով[82]։ Դարվինին վերագրվող էվոլյուցիայի տեսության պատճառը, հավանաբար, Դարվինի տեսության ազդեցությունն է «Տեսակների ծագման վրա»[82]։

Վերջին շրջանում Ուոլեսն ավելի հայտնի է դարձել գրքի ծավալով առնվազն հինգ կենսագրության և 2000 թվականից հրատարակված իր ստեղծագործությունների երկու անթոլոգիաների հրատարակմամբ[83]։ Արևմտյան Կենտուկիի համալսարանը վարում է վեբ էջ, որը նվիրված է Ուոլեսի կրթաթոշակին[84]։ 2010 թ.գրքում բնապահպանական պաշտպան թիմ Ֆլաններին պնդում էր, որ Ուոլեսը «առաջին ժամանակակից գիտնականն էր, ով հասկացավ, թե որքան կարևոր է համագործակցությունը մեր գոյատևման համար», և առաջարկեց, որ Ուոլեսի ըմբռնումը բնական ընտրության և նրա հետագա մթնոլորտային աշխատանքների վերաբերյալ պետք է դիտարկել որպես ժամանակակից էկոլոգիական մտածողության նախակարապետ։ Նա նաև առաջարկեց, որ Ուոլեսը պետք է հասկանա, թե որքան կարևոր է համագործակցությունը մեր գոյատևման Նրա մեդալների հավաքածուն, ներառյալ "արժանիքների շքանշանը", 2022 թվականին աճուրդում վաճառվել է 273,000 ֆունտ ստեռլինգով[85]։

Հարյուրամյակի տոնակատարություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

photograph of a statue of Wallace in London
Ուոլեսի արձանը Էնթոնի Սմիթի աշխատանքն է, որը ներքևից վերև նայում է Ոսկե թռչնի թևերով Ուոլեսի թիթեռի բրոնզե մոդելին: Բնական պատմության թանգարան, Լոնդոն, բացվել է 2013 թվականի նոյեմբերի 7-ին։

Լոնդոնի բնական պատմության թանգարանը 2013 թվականին «Wallace 100 » նախագծի շրջանակներում համակարգել է Ուոլեսի հարյուրամյակի հիշատակի միջոցառումները ամբողջ աշխարհում[86][87]։ Հունվարի 24-ին Ուոլեսի ջերմեռանդ երկրպագու Բիլ Բեյլին թանգարանի գլխավոր սրահում ներկայացրեց նրա դիմանկարը[88]։ Բեյլին շարունակեց պաշտպանել Ուոլեսին 2013 թվականի BBC Two-ի իր "Բիլ Բեյլի ջունգլիների հերոսը"սերիալում[89]։  2013 թվականի նոյեմբերի 7-ին ՝ Ուոլեսի մահվան 100-րդ տարելիցին, սըր Դեյվիդ Աթենբորոն թանգարանում բացեց Ուոլեսի արձանը[90]։  Էնթոնի Սմիթի արձանը նվիրաբերվել է A. R. Wallace Memorial Foundation-ի կողմից[91]։ Դրանում Ուոլեսը պատկերված է ջունգլիներում բերքահավաքող երիտասարդի կողմից։  2013 թվականի նոյեմբերը նշանավորվեց "Ա. Ռ. Ուոլեսի կյանքը" անիմացիոն ֆիլմի դեբյուտով, որը ստեղծվել է թղթե տիկնիկներից և նվիրված է Ուոլեսի հարյուրամյակին[92]։  Բացի այդ, Բեյլին 2021 թվականի նոյեմբերին մոնմութշիր նահանգի ՈւՍԿ քաղաքում գտնվող Twin Square-ում ներկայացրեց Ֆելիսիթի Քրոուլիի ստեղծած Ուոլեսի կիսանդրին[93]։

Երկհարյուրամյակի տոնակատարություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ուոլեսի ծննդյան 200-ամյակի միջոցառումները[94], որոնք նշվում են 2023 թվականի ընթացքում, տատանվում են բնագետների զբոսանքներից մինչև գիտական համագումարներ և շնորհանդեսներ[95]։ 2023 թվականի ապրիլին Հարվարդի բնական պատմության թանգարանի Միջոցառումը կներառի նաև հատուկ կոկտեյլ, որը մշակվել է միքսոլոգների կողմից ՝ Ի պատիվ «Ուոլեսի ժառանգության»[96]։

Հուշարձաններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ուոլես լեռը Կալիֆոռնիայի Սիերա Նևադա լեռնաշղթայում կոչվել է նրա անունով 1895 թվականին[97]։ 1928 թվականին Ուոլեսի անունով տուն է կոչվել Ռիչարդ Հեյլի դպրոցում (Այն ժամանակ կոչվում էր Հարթֆորդի ավագ դպրոց, որտեղ նա աշակերտ էր)[98][99]։ Ալֆրեդ Ռասել Ուոլեսի շենքը Պոնտիպրիդդի Հարավային Ուելսի համալսարանի Գլինթաֆֆի համալսարանի նշանավոր տեսարժան վայրն է, որտեղ կան մի քանի ուսումնական հաստատություններ և լաբորատորիաներ գիտական դասընթացներ անցկացնելու համար։ Նրա պատվին են անվանվել Սուոնսիի համալսարանի բնական գիտությունների շենքը և Քարդիֆի համալսարանի դասախոսությունների սրահը, ինչպես նաև Մարսի և Լուսնի վրա հարվածային խառնարանները[99]։  1986 թվականին Թագավորական միջատաբանական ընկերությունը մեկամյա արշավախումբ կազմակերպեց դեպի Սուլավեսիի հյուսիսում գտնվող Դումոգա-Բոուն ազգային պարկ ՝ «Ուոլեսի նախագիծ» վերնագրով[99]։ Ինդոնեզիայի կղզիների խումբը իր պատվին հայտնի է որպես Ուոլեսի կենսաաշխարհագրական շրջան, իսկ տարածաշրջանի անունով «Ուոլեսի» գործողությունը «Ալֆրեդ Ռասել Ուոլեսի դրամաշնորհներ» շնորհում է ավագ դպրոցի բնապահպան ուսանողներին[100]։ Ուոլեսի անունով կոչվել են բույսերի և կենդանիների մի քանի հարյուր տեսակներ ՝ ինչպես կենդանի, այնպես էլ բրածո, ինչպիսիք են Cyrtodactylus wallacei[101] և քաղցրահամ ջրերում ապրող Potamotrygon wallacei[102][103]: Վերջերս, Ուոլեսի ծննդյան երկհարյուրամյակին, անվանվեցին մի քանի նոր տեսակներ, այդ թվում ՝ Պերուի մեծ սարդը ՝ Linothele wallacei Sherwood et al., 2023[104] և Հարավաֆրիկյան weevil Nama wallacei Meregalli & Borovec, 2023[105]։

Գրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ուոլեսը բեղմնավոր հեղինակ էր։ 2002 թվականին պատմաբան Մայքլ Շերմերը հրապարակեց Ուոլեսի հրապարակումների քանակական վերլուծություն։ Նա բացահայտեց,որ Ուոլեսը հրատարակել է 22 լիամետրաժ գիրք և առնվազն 747 կարճ հոդված, որոնցից 508-ը Գիտական հոդվածներ են (Դրանցից 191-ը տպագրվել են Nature-ում)։ 29% - ը նվիրված էր կենսաաշխարհագրությանը և բնական պատմությանը, 27% - ը ՝ էվոլյուցիայի տեսությանը, 25% - ը ՝ սոցիալական մեկնաբանություններին, 12% - ը ՝ մարդաբանությանը և 7% - ը ՝ ոգեհարցությանը և ֆրենոլոգիային։ Ուոլեսի աշխատությունների առցանց մատենագիտությունն ունի ավելի քան 750 գրառում[23]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մեջբերումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Camerini J. R. Encyclopædia Britannica
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Internet Philosophy Ontology project
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 https://collections.royalsociety.org/Dserve.exe?dsqIni=Dserve.ini&dsqApp=Archive&dsqDb=Persons&dsqSearch=Code==%27NA6632%27&dsqCmd=Show.tcl
  5. ↑ Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
  6. ↑ https://collections.royalsociety.org/DServe.exe?dsqIni=Dserve.ini&dsqApp=Archive&dsqCmd=Show.tcl&dsqDb=Persons&dsqSearch=((text)=%27wallace%27)&dsqPos=16 — Royal Society.
  7. ↑ Wallace Letters Online WCP543 — Natural History Museum, London.
  8. ↑ Honours Wallace Received
  9. ↑ Award winners : Copley Medal — Royal Society.
  10. ↑ Royal Geographical Society Gold Medal Recipients — Royal Geographical Society, 2022.
  11. ↑ Award winners: Darwin Medal
  12. ↑ The Darwin-Wallace Medal — Linnean Society of London.
  13. ↑ https://www.royalsociety.org.nz/who-we-are/our-people/our-fellows/all-honorary-fellows/
  14. ↑ 14,0 14,1 Pas L. v. Genealogics — 2003.
  15. ↑ Wallace, Alfred Russel (1905). My Life: A Record of Events and Opinions. Wellcome Library. London: Chapman & Hall, Ld. էջ 34. «I was the only Englishman who had lived some months alone in that country....»
  16. ↑ 16,0 16,1 Smith, Charles H. «Responses to Questions Frequently Asked About Alfred Russel Wallace». The Alfred Russel Wallace Page. Վերցված է 2022 թ․ մայիսի 25-ին.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 Wallace, Alfred. «On the Tendency of Varieties to Depart Indefinitely From the Original Type». The Alfred Russel Wallace Page hosted by Western Kentucky University. Արխիվացված օրիգինալից 2007 թ․ ապրիլի 29-ին. Վերցված է 2007 թ․ ապրիլի 22-ին.
  18. ↑ Smith, Charles H. «Alfred Russel Wallace: Evolution of an Evolutionist Introduction». The Alfred Russel Wallace Page. Վերցված է 2022 թ․ մայիսի 25-ին.
  19. ↑ Smith, Charles H. «Is Mars Habitable?, by Alfred Russel Wallace». The Alfred Russel Wallace Page. Վերցված է 2022 թ․ մայիսի 25-ին.
  20. ↑ Smith, Charles H. «Alfred Russel Wallace: Capsule Biography». The Alfred Russel Wallace Page. Վերցված է 2022 թ․ մայիսի 25-ին.
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 21,3 21,4 van Wyhe, John. «Alfred Russel Wallace. A biographical sketch». Wallace Online. Վերցված է 2022 թ․ սեպտեմբերի 22-ին.
  22. ↑ «Neath Mechanics' Institute». Swansea University. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ նոյեմբերի 10-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 21-ին.
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 Smith, Charles H. «Bibliography of the Writings of Alfred Russel Wallace». The Alfred Russel Wallace Page. Վերցված է 2022 թ․ մայիսի 25-ին.
  24. ↑ «Letter WCP3072 – James Brooke to Alfred Russel Wallace, 1 April (1853), from Ranger's Lodge, Hyde Park, London». Beccaloni, G. W. (ed.), Ɛpsilon: The Alfred Russel Wallace Collection. Վերցված է 2022 թ․ հոկտեմբերի 13-ին.
  25. ↑ «Letter WCP4308 – Alfred Russel Wallace to Roderick Impey Murchison, Royal Geographical Society, June 1853». Beccaloni, G. W. (ed.), Ɛpsilon: The Alfred Russel Wallace Collection. Վերցված է 2022 թ․ հոկտեմբերի 14-ին.
  26. ↑ «Alfred Russel Wallace, The dawn of a great discovery: 'My relations with Darwin in reference to the theory of natural selection'». Black & White. 1903 թ․ հունվարի 17. Վերցված է 2022 թ․ հոկտեմբերի 14-ին.
  27. ↑ «Chronology of Wallace's travels in the Malay Archipelago». The Alfred Russel Wallace Website. 2018 թ․ ապրիլի 4. Վերցված է 2022 թ․ հոկտեմբերի 20-ին.
  28. ↑ van Wyhe, John (2018). «Wallace's Help: The Many People Who Aided A. R. Wallace in the Malay Archipelago». Journal of the Malaysian Branch of the Royal Asiatic Society. Project Muse. 91 (1): 41–68. doi:10.1353/ras.2018.0003. ISSN 2180-4338. S2CID 201769115. pdf at Darwin Online Արխիվացված 31 Հոկտեմբեր 2022 Wayback Machine
  29. ↑ van Wyhe, John; Drawhorn, Gerrell M. (2015). «'I am Ali Wallace': The Malay Assistant of Alfred Russel Wallace». Journal of the Malaysian Branch of the Royal Asiatic Society. 88: 3–31. doi:10.1353/ras.2015.0012. S2CID 159453047. pdf at Darwin Online Արխիվացված 31 Հոկտեմբեր 2022 Wayback Machine
  30. ↑ «Wallace's Flying Frog (Rhacophorus nigropalmatus)». The Alfred Russel Wallace Website. Վերցված է 2022 թ․ հոկտեմբերի 20-ին.
  31. ↑ «Letter no. 1812, CD memorandum». Darwin Correspondence Project. 1855 թ․ դեկտեմբեր. Վերցված է 2022 թ․ հոկտեմբերի 30-ին.
  32. ↑ «Letter WCP1703 – Alfred Russel Wallace to Samuel Stevens, from Ampanam, Lombock Island, 21 August 1856». Beccaloni, G. W. (ed.), Ɛpsilon: The Alfred Russel Wallace Collection. Վերցված է 2022 թ․ հոկտեմբերի 30-ին.
  33. ↑ «S31. Wallace, A. R. 1857. [Letter dated 21 August 1856, Lombock]. Zoologist 15 (171–172): 5414–5416». Wallace Online. Վերցված է 2022 թ․ նոյեմբերի 8-ին., also Proceedings of Natural-History Collectors in Foreign Countries, by Alfred Russel Wallace
  34. ↑ van Wyhe, John; Drawhorn, Gerrell M. (2015). «'I am Ali Wallace': The Malay Assistant of Alfred Russel Wallace». Journal of the Malaysian Branch of the Royal Asiatic Society. 88: 3–31. doi:10.1353/ras.2015.0012. S2CID 159453047. pdf at Darwin Online Արխիվացված 31 Հոկտեմբեր 2022 Wayback Machine
  35. ↑ Wallace, Alfred Russel (1906). Land Nationalisation; Its Necessity and Its Aims. Swan Sonnenschein.
  36. ↑ Wallace, Alfred Russel. «Human Selection (S427: 1890)». The Alfred Russel Wallace Page. Վերցված է 2022 թ․ մայիսի 25-ին.
  37. ↑ Saini, Angela (2019). Superior : the return of race science. Boston. էջ 66. ISBN 978-0-8070-7691-0. OCLC 1091260230.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  38. ↑ Wallace, Alfred Russel. «Paper Money as a Standard of Value (S557: 1898)». The Alfred Russel Wallace Page. Վերցված է 2022 թ․ մայիսի 25-ին.
  39. ↑ Wallace, Alfred Russel. «The Causes of War, and the Remedies (S567: 1899)». The Alfred Russel Wallace Page. Վերցված է 2022 թ․ մայիսի 25-ին.
  40. ↑ Wallace, Alfred Russel. «Flying Machines in War. (S670: 1909)». The Alfred Russel Wallace Page. Վերցված է 2022 թ․ մայիսի 25-ին.
  41. ↑ Wallace, Alfred Russel (1903) [1898]. The Wonderful Century: Its Successes and Its Failures. Swan Sonnenschein. OCLC 935283134.
  42. ↑ Wallace, Alfred Russel. «The Revolt of Democracy (S734: 1913)». The Alfred Russel Wallace Page. Վերցված է 2022 թ․ մայիսի 25-ին.
  43. ↑ Anon (1911 թ․ հոկտեմբերի 8). «We Are Guarded by Spirits, Declares Dr. A. R. Wallace». The New York Times.
  44. ↑ Hall, A. R. (1966). The Abbey Scientists. Roger & Robert Nicholson. էջ 52. OCLC 2553524.
  45. ↑ Wallace Family Archive, 11 October 1847, quoted in Raby 2002, էջ. 1.
  46. ↑ «Wallace Collection – Wallace's 'Sarawak law' paper». Natural History Museum. 2012. Վերցված է 2012 թ․ փետրվարի 14-ին.
  47. ↑ Wallace, Alfred Russel (1855). «On the Law Which has Regulated the Introduction of Species». Western Kentucky University. Արխիվացված օրիգինալից 2007 թ․ ապրիլի 28-ին. Վերցված է 2007 թ․ մայիսի 8-ին.
  48. ↑ Heij, C. J. (2011). Biographical Notes of Antonie Augustus Bruijn (1842–1890). Bogor: IBP Press. ISBN 978-979-493-294-0.
  49. ↑ Browne, Janet (2013). «Wallace and Darwin» (PDF). Current Biology. 23 (24): R1071–R1072. doi:10.1016/j.cub.2013.10.045. PMID 24501768. S2CID 4281426.
  50. ↑ Smith, Charles H. «Responses to Questions Frequently Asked About Wallace: Did Darwin really steal material from Wallace to complete his theory of natural selection?». The Alfred Russel Wallace Page hosted by Western Kentucky University. Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ մայիսի 9-ին. Վերցված է 2008 թ․ ապրիլի 29-ին.
  51. ↑ van Wyhe, John; Rookmaaker, Kees (2012). «A new theory to explain the receipt of Wallace's Ternate Essay by Darwin in 1858». Biological Journal of the Linnean Society. 105: 249–252. doi:10.1111/j.1095-8312.2011.01808.x.
  52. ↑ van Wyhe, John; Rookmaaker, Kees (2012). «A new theory to explain the receipt of Wallace's Ternate Essay by Darwin in 1858». Biological Journal of the Linnean Society. 105: 249–252. doi:10.1111/j.1095-8312.2011.01808.x.
  53. ↑ 53,0 53,1 Kutschera, Ulrich (2003 թ․ դեկտեմբերի 19). «A comparative analysis of the Darwin–Wallace papers and the development of the concept of natural selection». Theory in Biosciences. 122 (4): 343–59. doi:10.1007/s12064-003-0063-6. S2CID 24297627.
  54. ↑ 54,0 54,1 Smith, Charles H. (2004). «Wallace's Unfinished Business». Complexity. 10 (2). doi:10.1002/cplx.20062.
  55. ↑ Brand, Stewart. «For God's Sake, Margaret». CoEvolutionary Quarterly, June 1976. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ ապրիլի 15-ին. Վերցված է 2007 թ․ ապրիլի 4-ին.
  56. ↑ Smith, Frederick (1867). «March 4, 1867». Transactions of the Royal Entomological Society of London. 15 (7): 509–566. doi:10.1111/j.1365-2311.1967.tb01466.x.
  57. ↑ Wallace, Alfred Russel (1890 թ․ հուլիսի 24). «[Review] The Colours of Animals». Nature. 42 (1082): 289–291. Bibcode:1890Natur..42..289W. doi:10.1038/042289a0. S2CID 27117910.
  58. ↑ Wallace, Alfred Russel. «The Colours of Animals». The Alfred Russel Wallace Page. Վերցված է 2022 թ․ մայիսի 25-ին.
  59. ↑ Coyne, Jerry; Orr, H. Allen (2004). Speciation. Sinauer Associates. էջեր 353–381. ISBN 978-0-87893-091-3.
  60. ↑ Ollerton, J. (2005 թ․ սեպտեմբեր). «Speciation: Flowering time and the Wallace Effect». Heredity. 95 (3): 181–182. doi:10.1038/sj.hdy.6800718. PMID 16077739. S2CID 13300641.
  61. ↑ 61,0 61,1 61,2 Eiseley, Loren (1958). Darwin's Century. Anchor Books. էջեր 305–306.
  62. ↑ Jones, Adam (2011). Genocide : a comprehensive introduction (2nd ed.). London: Routledge. էջեր 209–210. ISBN 978-0-203-84696-4. OCLC 672333335.
  63. ↑ Wallace, Alfred (2010 թ․ հունվարի 1). «The Origin of Human Races and the Antiquity of Man Deduced From the Theory of "Natural Selection" (1864)». Alfred Russel Wallace Classic Writings: 164.
  64. ↑ Brantlinger, Patrick (2003). Dark Vanishings: Discourse on the Extinction of Primitive Races, 1800–1930 (1 ed.). Cornell University Press. էջեր 185–186. ISBN 978-0-8014-3809-7. JSTOR 10.7591/j.ctt1287f39. «...The red Indian in North America and in Brazil; the Tasmanian, Australian, and New Zealander in the southern hemisphere, die out, not from any one special cause, but from the inevitable effects of an unequal mental and physical struggle. The intellectual and moral, as well as the physical qualities of the European are superior; ...»
  65. ↑ Smith, Charles H. «Alfred Russel Wallace: Evolution of an Evolutionist Chapter Six. A Change of Mind?». Western Kentucky University. Վերցված է 2007 թ․ ապրիլի 29-ին.
  66. ↑ Wallace, Alfred Russel. «The World of Life: As Visualised and Interpreted by Darwinism (S669: 1909)». Western Kentucky University. Վերցված է 2022 թ․ մայիսի 25-ին.
  67. ↑ Hamilton, Garry (2008 թ․ օգոստոսի 27). «Viruses: The unsung heroes of evolution». New Scientist.
  68. ↑ Holt, Ben G.; Lessard, Jean-Philippe; Borregaard, Michael K.; և այլք: (2013 թ․ հունվարի 4). «An Update of Wallace's Zoogeographic Regions of the World». Science. 339 (6115): 74–78. Bibcode:2013Sci...339...74H. doi:10.1126/science.1228282. PMID 23258408. S2CID 1723657.
  69. ↑ Kutschera, Ulrich (2012). «Wallace pioneered astrobiology too». Nature. 489 (7415): 208. doi:10.1038/489208e. PMID 22972286. S2CID 4333070.
  70. ↑ Wallace, Alfred. «Is Mars Habitable (S730: 1907)». The Alfred Russel Wallace Page hosted by Western Kentucky University. Արխիվացված օրիգինալից 2007 թ․ ապրիլի 5-ին. Վերցված է 2007 թ․ մայիսի 13-ին.
  71. ↑ Milner, Richard (2011 թ․ նոյեմբերի 4). «A Wet Red World? The Search for Water on Mars Goes On». Astrobiology Magazine. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 22-ին.
  72. ↑ 72,0 72,1 Smith, Charles H. «Alfred Russel Wallace: Evolution of an Evolutionist Chapter One. Belief and Spiritualism». The Alfred Russel Wallace Page hosted by Western Kentucky University. Վերցված է 2007 թ․ ապրիլի 20-ին.
  73. ↑ Wallace, Alfred. «Notes on the Growth of Opinion as to Obscure Psychical Phenomena During the Last Fifty Years». Western Kentucky University. Վերցված է 2007 թ․ ապրիլի 20-ին.
  74. ↑ McCabe, Joseph (1920). Spiritualism: A Popular History from 1847. Dodd, Mead and Company. էջ 157. OCLC 2683858.
  75. ↑ Wallace, Alfred Russel (2010 թ․ նոյեմբերի 16). «Wallace Letters Online». The Alfred Russel Wallace Correspondence Project. See Wallace's letters dated 22 November and 1 December 1866 to Thomas Huxley, and Huxley's reply that he was not interested.
  76. ↑ Johnson, Steven (2021). Extra Life (1st ed.). Riverhead Books. էջեր 55. ISBN 978-0-525-53885-1.
  77. ↑ Wallace, Alfred Russel. «Anthropology at the British Association (S120: 1866)». The Alfred Russel Wallace Page. Վերցված է 2022 թ․ մայիսի 25-ին.
  78. ↑ 78,0 78,1 Chisholm, Hugh, ed. (1911). «Wallace, Alfred Russel» . Encyclopædia Britannica (անգլերեն) (11th ed.). Cambridge University Press.
  79. ↑ «APS Member History». search.amphilsoc.org. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ մայիսի 1-ին. Վերցված է 2022 թ․ սեպտեմբերի 12-ին.
  80. ↑ 80,0 80,1 «Chronology of the Main Events in Wallace's Life». The Alfred Russel Wallace Page. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 5-ին.
  81. ↑ Կաղապար:London Gazette
  82. ↑ 82,0 82,1 Laserna, David Blanco (2016). La evolución, el fenómeno más complejo del universo [Evolution, the most complex process of the universe] (Spanish). RBA. էջ 11. ISBN 978-84-473-8675-8.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  83. ↑ Rosen, Jonathan (2007 թ․ փետրվարի 4). «Missing Link: Alfred Russel Wallace, Charles Darwin's neglected double». New Yorker. The New Yorker Feb 2007: 76–81. PMID 17323543. Վերցված է 2007 թ․ ապրիլի 25-ին.
  84. ↑ «The Alfred Russel Wallace Page». hosted by Western Kentucky University. Արխիվացված օրիգինալից 2007 թ․ մայիսի 23-ին. Վերցված է 2007 թ․ մայիսի 13-ին.
  85. ↑ Hartland, Nick (2022 թ․ օգոստոսի 10). «Evolution guru's medals auctioned for £273,000». Monmouthshire Beacon. էջ 9.
  86. ↑ McKie, Robin (2013 թ․ հունվարի 20). «Alfred Russel Wallace, the forgotten man of evolution, gets his moment». The Guardian. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 6-ին.
  87. ↑ «Wallace100 – celebrating Alfred Russel Wallace's life and legacy». Natural History Museum. 2013. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 5-ին.
  88. ↑ "Alfred Russel Wallace, the forgotten man of evolution, gets his moment" Արխիվացված 31 Հոկտեմբեր 2022 Wayback Machine The Guardian. Retrieved 3 May 2013.
  89. ↑ Bill Bailey's Jungle Hero: An audience with the sultan" Արխիվացված 31 Հոկտեմբեր 2022 Wayback Machine BBC TV Blog. Retrieved 3 May 2013.
  90. ↑ Natural History Museum: David Attenborough unveils Wallace Statue Արխիվացված 13 Նոյեմբեր 2013 Wayback Machine. Retrieved 13 November 2013.
  91. ↑ "Bronze statue of Wallace". Retrieved 10 January 2014.
  92. ↑ Lichtman, Flora (2013 թ․ նոյեմբերի 5). «The Animated Life of A.R. Wallace». The New York Times. Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ հունվարի 1-ին. Վերցված է 2014 թ․ հունիսի 27-ին.
  93. ↑ Hartland, Nick (2021 թ․ նոյեմբերի 6). «Comedian to unveil bust of famous son Wallace». Abergavenny Chronicle. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ օգոստոսի 11-ին. Վերցված է 2022 թ․ օգոստոսի 11-ին.
  94. ↑ Manoj, E. M. (2023 թ․ հունվարի 12). «Bicentenary celebrations of 'forgotten' father of evolution begin in Wayanad». The Hindu. Վերցված է 2023 թ․ փետրվարի 12-ին.
  95. ↑ Beccaloni, George (2022 թ․ դեկտեմբերի 2). «Events, Books etc to Commemorate the 200th Anniversary of Wallace's Birth in 2023». The Alfred Russel Wallace Website. Վերցված է 2023 թ․ փետրվարի 12-ին.
  96. ↑ Berry, Andrew (2023 թ․ փետրվարի 12). «Darwin Day Talk: How Science Works: Darwin, Wallace, and Evolution». Meetup. Վերցված է 2023 թ․ փետրվարի 12-ին.
  97. ↑ Browning, Peter, Place Names of the Sierra Nevada From Abbot to Zumwalt, 1986, Wilderness Press, 9780899970479.
  98. ↑ «Just for Fun». The Alfred Russel Wallace Page. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 30-ին.
  99. ↑ 99,0 99,1 99,2 «Other things named after Wallace». The Alfred Russel Wallace Website. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 27-ին. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 30-ին.
  100. ↑ «Alfred Russel Wallace Grants». Operation Wallacea. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ նոյեմբերի 23-ին. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 22-ին.
  101. ↑ Beolens, Bo; Watkins, Michael; Grayson, Michael (2011). The Eponym Dictionary of Reptiles. Baltimore: Johns Hopkins University Press. xiii + 296 pp. 978-1-4214-0135-5. ("Wallace", p. 279).
  102. ↑ Beccaloni, H. (2017 թ․ հոկտեմբեր). «Plants and animals named after Wallace». The Alfred Russel Wallace Website. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հունվարի 31-ին. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 26-ին.
  103. ↑ Carvalho, M.R.d.; Rosa, R.S.; Araújo, M.L.G. (2016). «A new species of Neotropical freshwater stingray (Chondrichthyes: Potamotrygonidae) from the Rio Negro, Amazonas, Brazil: the smallest species of Potamotrygon». Zootaxa. 4107 (4): 566–586. doi:10.11646/zootaxa.4107.4.5. PMID 27394840.
  104. ↑ Sherwood, D.; Drolshagen, B.; Osorio, L. V.; Benavides, L.; Seiter, M. (2023). «An inordinate fondness for spinnerets: on some spiders of the genera Diplura C. L. Koch, 1850 and Linothele Karsch, 1879 with new species, records, and notes on types (Araneae: Dipluridae)». ZooNova. 29: 1–22.
  105. ↑ Meregalli, M.; Borovec, R. (2023). «The genus Nama, with the description of 14 new species (Curculionidae, Entiminae, Namaini)». Diversity. 15 (8): 944. doi:10.3390/d15080944.

Աղբյուրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ալֆրեդ Ռասել Ուոլես» հոդվածին։
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ալֆրեդ Ռասել Ուոլես» հոդվածին։
 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ալֆրեդ_Ռասել_Ուոլես&oldid=9826648» էջից