Վիքիպեդիա:Շաբաթվա հոդված

Շաբաթվա հոդված «Շաբաթվա հոդված» նախագծի նպատակն է Գլխավոր էջում ամեն շաբաթ ներկայացնել հետաքրքիր և ուշագրավ մի հոդված։ Նախագիծը համագործակցության հարթակ է. պետք է ոչ միայն ամեն շաբաթ նոր հոդված ընտրել, այլև՝ յուրաքանչյուր ընտրություն առիթ է հոդվածի բովանդակությունը շտկելու և համալրելու համար։ Եթե ինքներդ հանդիպել եք հետաքրքիր հոդված, ապա սեղմեք այստեղ այն «թեկնածու» առաջարկելու համար, սակայն մինչ այդ ծանոթացի՛ր կանոնակարգին և չափանիշներին։ Նախագիծը վերահսկվում է ակտիվ մասնակիցների կողմից (տե՛ս աջում⇒):

Նախագծի ենթաէջեր Շաբաթվա հոդվածի չափանիշներ Թեկնածուներ Կաղապարներ Շաբաթվա հոդված Շաբաթվա հոդված ընտրված հոդված Հոդվածի ծանուցում Չընտրված հոդվածի ծանուցում Վերահսկող մասնակիցներ Բեքո

Թարմացնել այս էջի քեշը • Թարմացնել Գլխավոր էջի քեշը.

Այս շաբաթվա հոդված

-

< «Շաբաթվա հոդված» նախագիծ «Լուսնի մեծ խաբեությունը» (անգլ.՝ The Great Moon Hoax) կամ Լուսնային «զգայացունց սուտ», վեց էսսեներից բաղկացած շարք, որը հրապարակվել է 19-րդ դարի առաջին կեսին Նյու Յորքի The Sun թերթում Լուսնի վրա խելացի կյանքի և քաղաքակրթության ենթադրյալ գոյության մասին, որի հայտնագործությունը վերագրվել է աստղագետ Ջոն Հերշելին: Ենթադրվում է, որ այս գիտական խաբեության հեղինակը Sun-ի լրագրող Ռիչարդ Ադամս Լոքն է, թեև նա երբեք հրապարակայնորեն չի ընդունել դա: Լոքի մտերիմ ընկերը և կենսագիր Ուիլյամ Գրիգսը, որը 1852 թվականին հրապարակել է լրագրողի կենսագրությունը, պնդել է նրա հեղինակությունը, սակայն այդ հարցը դեռևս վերջնական պարզված չէ։ 1835 թվականի օգոստոսի 25-ից օգոստոսի 31-ը Sun օրաթերթի հերթական համարներում հայտնվել է վեց հոդվածներից բաղկացած մի շարք: Յուրաքանչյուրի վերնագրում ասվում էր. Առաջին հոդվածում լրջորեն հաղորդվել է, որ Ջոն Հերշելը իբր ստեղծել է աննախադեպ չափի ռեֆլեկտոր` արտացոլող աստղադիտակ, որը կառուցված է բոլորովին նոր սկզբունքով։ Հաջորդ հոդվածում մանրամասն ներկայացվել է այդ աստղադիտակի նախագծման մանրամասները: Ըստ որի` աստղադիտակի հսկա հայելային ոսպնյակի քաշը մոտ յոթ տոննա էր: Անդրադարձնող աստղադիտակի նոր տեսակը, սկզբունքորեն զուրկ էր խողովակից, կարող էր պտտվել լծակների համակարգի միջոցով, օկուլյարի վրա ամրացված մանրադիտակը, ենթադրաբար, հնարավորություն էր տալիս բազմիցս հասնել ստացված պատկերի 42000 անգամ խոշորացման և այն ցուցադրել պատին ամրացված էկրանին, որտեղ կարելի էր տեսնել ամենափոքր մանրամասները: Անգլիական կառավարությունը, որը գումար էր հատկացրել նման անհավանական սարքի կառուցման համար, պարտավորեցրել էր բոլոր նախաձեռնողներին պահպանել լիակատար գաղտնիություն՝ իբր անհաջող արդյունքների դեպքում խայտառակությունից խուսափելու և հաջողության դեպքում հնարավորություն ունենալու «իրենց ողջ փառքով ներկայացնել ազգի և թագի մեծ փառքին»։ The Sun թերթը կարողացել է առաջինը հրապարակել տեղեկատվություն իր լրագրողներից մեկի ՝ Ուիլյամ Հերշելի ուսանող և Ջոն Հերշելի «մշտական քարտուղար» ոմն դոկտոր Էնդրյու Գրանտի հետ ունեցած ընկերության շնորհիվ (հետագայում պարզվել է, որ դոկտոր Գրանտ գոյություն չունի) Այս արտասովոր գործիքի օգտագործումը ենթադրաբար Հերշելին հնարավորություն է տվել «հիմնել գիսաստղերի նոր տեսություն. նաև, լուծելով կամ շատ առումներով կատարելագործելով մաթեմատիկական աստղագիտության առջև ծառացած գրեթե բոլոր կարևորագույն խնդիրների լուծումները», պարզ տեսնել լուսնի մակերեսը մոտ 100 անգլիական յարդ տեսանելի հեռավորության վրա և, վերջապես, կատարել զարմանալի բացահայտում, որ Լուսինը բնակեցված է մարդանման էակների ռասայով: Մեկնելով Բարի Հույսի հրվանդան՝ միջօրեականի աղեղը ճշգրիտ չափելու նպատակով, որի համար անհրաժեշտ էր ... Ավելին⇒

-

Անցած 10 շաբաթվա հոդվածները	Հաջորդ 10 Շաբաթվա հոդվածները
Շաբաթ 11 < «Շաբաթվա հոդված» նախագիծ Նետաձգության պատմություն, անդրադառնում է նետաձգությանը, նետի ու աղեղի օգտագործմանը, որը հավանաբար զարգացել է Աֆրիկայում միջին քարի դարի վերջերին (մոտավորապես 70․000 տարի առաջ): Այն դասական ժամանակաշրջանից (որտեղ այն ներկայացված է բազմաթիվ մշակույթների դիցաբանության մեջ) փաստագրված էր որպես պատերազմի և որսորդության մաս, ինչը տևեց մինչև 19-րդ դարի վերջ, երբ բազմալիցք հրազենների գյուտն ու տարածումը նետն ու աղեղը դարձրին գործնականում հնացած (թեև որսորդության մեջ դրանք դեռ օգտագործվում են): Դասական ժամանակաշրջանում նետաձիգները լայնորեն տարածված էին զինված ուժերում որպես օժանդակող ուժեր, և կռվում էին որպես հետևակ, հեծելազոր կամ ձիավոր նետաձիգներ։ Ուշ միջնադարում նետաձգությունը մեծ կարևորություն ձեռք բերեց Եվրոպայում, որտեղ Ազենկուրի ճակատամարտի նման հաղթանակներից հետո երկար աղեղները կայուն դիրք զբաղեցրին ռազմական պատմության մեջ։ Եվրոպայում ուշ միջնադարի և վաղ ժամանակակից շրջանում թե՛ որսորդության, թե՛ ռազմական ոլորտում նետաձգությունը ի վերջո փոխարինվեց հրազենով: Հրազենն աստիճանաբար տարածվեց ամբողջ Եվրասիայում Վառոդային կայսրությունների միջոցով՝ հետզհետե նվազեցնելով նետաձգության կարևորությունը ռազմական գործում: Այսօր նետաձգությունը դեռևս կիրառվում է թե՛ որսորդության նպատակով, թե՛ որպես թիրախային մարզաձև։ Նետերի մասին ամենահին վկայությունները հայտնաբերվել են Հարավային Աֆրիկայի այնպիսի վայրերում, ինչպիսիք են Սիբուդու քարանձավը, որտեղ գտնվել են, ենթադրաբար, նետասլաքներ, որոնք թվագրվում են մոտավորապես 72.000-60.000 տարվա վաղեմությամբ, և որոնց մի մասի վրա հնարավոր է, որ օգտագործվել են թույներ։ Ֆրանսիայի հարավում գտնվող Մանդրինի քարանձավից հայտնաբերված, մոտ 54.000 տարի առաջ օգտագործված փոքրիկ քարե ծայրակալները վնասված էին, ինչը վկայում է, որ դրանք կիրառվել են որպես նետողական զենքեր։ Դրանց մի մասը չափազանց․․․ Ավելին⇒	Շաբաթ 13
Շաբաթ 10 < «Շաբաթվա հոդված» նախագիծ 2025 թվականի փետրվարի 28-ին ԱՄՆ-ի նախագահ Դոնալդ Թրամփը և Ուկրաինայի նախագահ Վլադիմիր Զելենսկին Վաշինգտոնի Սպիտակ տանը խիստ վիճահարույց երկկողմ հանդիպում են անցկացրել: Հանդիպումն ավարտվել է առանց հստակ որոշման, որտեղ նախագահ Թրամփը և փոխնախագահ Ջեյմս Դեյվիդ Վենսը քննարկումների ժամանակ բացահայտորեն քննադատել են Զելենսկուն և աչքի են ընկել բարձրաձայնություններով և մեղադրանքներով։ Այս միջադեպը ԱՄՆ-ի պատմության մեջ առաջին դեպքն է, երբ գործող նախագահը բանավոր կերպով նման կերպ առերեսվել է այցելած օտարերկրյա առաջնորդին տեսախցիկի առաջ: Հանդիպումն առանձնացել է իր առճակատման և հակազդեցության տոնով, որն արժանացել է լրատվամիջոցների և միջազգային հանրության զգալի քննադատությանը: Համաշխարհային շատ առաջնորդներ դրանից հետո աջակցություն են հայտնել Զելենսկուն։ Ի հակադրություն, ռուս պաշտոնյաները բարձր են գնահատել հանդիպման արդյունքը և քննադատել Զելենսկուն։ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում արձագանքները բաժանվել են կուսակցական գծերով՝ Թրամփի կուսակցության անդամները՝ Հանրապետական կուսակցությունը, հիմնականում գովաբանել են նրա պահվածքը, մինչդեռ Դեմոկրատական կուսակցության անդամները լայնորեն դատապարտել են այն։ Հանդիպումը տեղի է ունեցել շարունակվող ռուս-ուկրաինական պատերազմի ֆոնին, որը սկսվել է 2014 թվականին Ռուսաստանի կողմից Ղրիմի բռնակցմամբ և 2022 թվականին Ռուսաստանի լայնամասշտաբ ներխուժմամբ: Մինչև 2025 թվականը Ուկրաինան մեծապես ապավինել է միջազգային օգնությանը, մասնավորապես արևմտյան երկրների և Ջո Բայդենի վարչակազմի կողմից ղեկավարվող Միացյալ Նահանգների կողմից, որպեսզի հակազդի ռուսական ագրեսիային՝ առանց անմիջական ռազմական ներգրավվածության: Նախագահ Զելենսկին, որն ընտրվել է 2019 թվականին, հետևողականորեն միջազգային աջակցություն է փնտրել՝ Ուկրաինայի ինքնիշխանությունը պաշտպանելու համար: Նախագահ Թրամփը առճակատման պատմություն ունի նախագահ Զելենսկու հետ։ Նա 2019 թվականին իմփիչմենթի էր ենթարկվել Ուկրաինա զենքի մատակարարումները կասեցնելու համար և փորձել էր ստիպել Ուկրաինայի նախագահին հետաքննել Թրամփի քաղաքական մրցակից Ջո Բայդենին: Փոխնախագահ Վենսը նախկինում քննադատել է Ուկրաինային ԱՄՆ-ի օգնությունը՝ 2022 թվականին տված հարցազրույցում հայտարարելով, որ իրեն «իսկապես չի հետաքրքրում, թե ինչ կլինի Ուկրաինայի հետ այս կամ այն կերպ»: Նախագահ Թրամփն իր երկրորդ ժամկետի առաջին օրը ստորագրել է գործադիր հրաման՝ օտարերկրյա մարդասիրական օգնությունը իննսուն օրով սառեցնելու մասին, իսկ ավելի ուշ չեղյալ է համարել սառեցումը վերացնելու մասին դատարանի... Ավելին⇒	Շաբաթ 14
Շաբաթ 9 < «Շաբաթվա հոդված» նախագիծ Մեքսիկական նարկոպատերազմ (իսպ.՝ Guerra contra el narcotráfico en México, Մեքսիկայում սովորաբար կիրառվում է կրճատ տարբերակը՝ «պատերազմ նարկոյի դեմ» (իսպ.՝ Guerra contra el narco)), ասիմետրիկ զինված հակամարտություն Մեքսիկայի կառավարության և թմրամիջոցների ապօրինի շրջանառությամբ զբաղվող տարբեր սինդիկատների միջև։ Մեքսիկայում թմրամիջոցների դեմ պայքարը նոր փուլ մտավ 2006 թվականին, երբ երկրի Զինված ուժերը միջամտեցին՝ նպատակ ունենալով նվազեցնել թմրամիջոցների ապօրինի շրջանառության հետևանքով առաջացած բռնությունը։ Կառավարությունը հավաստիացրեց, որ իրենց հիմնական նպատակը կարտելների վերացումն ու թմրամիջոցների ապօրինի շրջանառության կանխումն է։ Այս հակամարտությունը, որը ղեկավարում է Միացյալ Նահանգների դաշնային կառավարությունը, հաճախ նկարագրվում է որպես թմրամիջոցների դեմ գլոբալ պայքարի մեքսիկական թատերաբեմ։ Մեքսիկայի առաջին խոշոր նարկոկարտելի՝ Գվադալախարայի կարտելի ղեկավար և համահիմնադիր Միգել Անխել Ֆելիքս Գալյարդոյի ձերբակալությունը 1989 թվականին հանգեցրեց բռնի միջադեպերի սրմանը։ Գվադալախարայի կարտելն այդ ժամանակ գոյություն ունեցող կարտելների դաշինք էր, որը ներառում էր Սինալոայի, Խուարեսի, Տիխուանայի և Ալդաիր Մարիանոյի գլխավորած Սոնորայի կարտելները։ Գալյարդոյի ձերբակալությունից հետո այս դաշինքը փլուզվեց։ Արդյունքում, կարտելների բարձրաստիճան անդամները ստեղծեցին իրենց սեփական կարտելները և սկսեցին պայքարել տարածքների ու թմրամիջոցների շրջանառության ուղիները վերահսկելու համար։ Չնայած թմրամիջոցների առևտրով զբաղվող մեքսիկական կարտելները գոյություն են ունեցել տասնամյակներ շարունակ՝ նրանց ազդեցությունն ուժեղացավ 1990-ականներին կոլումբիական Կալիի և Մեդելյինի կարտելների ոչնչացումից հետո։ Մինչև 2007 թվականը մեքսիկական նարկոկարտելները վերահսկում էին Միացյալ Նահանգներ մտնող կոկաինի 90%-ը։ Սակայն մեքսիկական իշխանությունների կողմից կարտելների դեմ ձեռնարկված գործողությունները՝ մասնավորապես Տիխուանայի և Ծոցի (Գոլֆո) կարտելների առանցքային ղեկավարների ձերբակալությունները, հանգեցրին թմրամիջոցների հետ կապված բռնության կտրուկ սրմանը երկրում։ Կարտելների միջև սկսվեց պայքար՝ Միացյալ Նահանգներ մտնող թմրամիջոցների տարածման ուղիները վերահսկելու համար։ 1982 թվականից ի վեր դաշնային իրավապահ մարմինները վերակազմավորվել են առնվազն հինգ անգամ՝ կոռուպցիան վերահսկելու և կարտելների հետ կապված բռնությունները նվազեցնելու համար։ Նույն ժամանակահատվածում ստեղծվել են առնվազն չորս հատուկ նշանակության էլիտար ստորաբաժանումներ՝ կազմված անկաշառ զինվորներից, որոնք պետք է պայքարեին երկրում կաշառակերության համակարգի դեմ։ Վերլուծաբանների գնահատմամբ՝ ապօրինի թմրանյութերի վաճառքից մեծածախ եկամուտները տարեկան կազմում են 13,6-ից մինչև 49,4 միլիարդ դոլար։ ԱՄՆ Կոնգրեսը 2008 թվականի հունիսի վերջին օրենք ընդունեց Մեքսիկային 1,6 միլիարդ դոլար տրամադրելու համար՝ Մերիդա նախաձեռնության շրջանակներում։ Այս ծրագիրը նպատակ ուներ նաև տեխնիկական խորհրդատվություն տրամադրել՝ պետական արդարադատության համակարգն ուժեղացնելու համար։ Նախագահ Ֆելիպե Կալդերոնի կառավարման ժամկետի ավարտին (2006 թվականի դեկտեմբերի 1 - 2012 թվականի նոյեմբերի 30) մեքսիկական նարկոպատերազմի պաշտոնական զոհերի թիվը հասել էր... Ավելին⇒	Շաբաթ 15
Շաբաթ 8 < «Շաբաթվա հոդված» նախագիծ Հովհաննես Թադևոսի Թումանյան, հայ բանաստեղծ, արձակագիր, գրական, ազգային և հասարակական գործիչ։ Գրել է բանաստեղծություններ, պոեմներ, քառյակներ, բալլադներ, պատմվածքներ ու հեքիաթներ, ակնարկներ, քննադատական ու հրապարակախոսական հոդվածներ, կատարել է թարգմանություններ, մշակել է «Սասնա ծռեր» դյուցազնավեպի «Սասունցի Դավիթ» ճյուղը։ Համարվում է ամենայն հայոց մեծ բանաստեղծ։ Հովհաննես Թումանյանը ծնվել է 1869 թվականի փետրվարի 19-ին Լոռվա Դսեղ գյուղում։ 1877-1879 թվականներին Թումանյանը սովորել է Դսեղի ծխական դպրոցում։ 1879-1883 թվականներին սովորել է Ջալալօղլու (այժմ Ստեփանավան) նորաբաց երկսեռ դպրոցում։ 1883 թվականից բնակվել է Թիֆլիսում։ 1883-1887 թվականներին սովորել է Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցում, սակայն նյութական ծանր դրության պատճառով 1887 թվականին կիսատ թողնելով ուսումը՝ աշխատել է Թիֆլիսի հայ եկեղեցական դատարանում, այնուհետև Հայ Հրատարակչական միության գրասենյակում (մինչև 1893 թ.)։ 1893 թվականից աշխատակցել է «Աղբյուր», «Մուրճ», «Հասկեր», «Հորիզոն» գրական պարբերականներին։ 1899 թվականին նրա նախաձեռնությամբ Թիֆլիսում ստեղծվել է «Վերնատուն» գրական խմբակը, որի անդամներն էին Հովհաննես Թումանյանը, Դերենիկ Դեմիրճյանը, Լևոն Շանթը, Ղազարոս Աղայանը, Ավետիք Իսահակյանը, Նիկոլ Աղբալյանը և ուրիշներ։ Որոշ ընդմիջումներով խմբակը գործել է մինչև 1908 թվականը։ 1912 թվականին Թումանյանն ընտրվել է նորաստեղծ Հայ գրողների կովկասյան ընկերության նախագահ, իսկ 1918 թվականին՝ Հայոց հայրենակցական միությունների միության (ՀՀՄՄ) նախագահ։ Առաջին համաշխարհային պատերազմում (1914-1918 թթ.) հայ ժողովրդի կրած վնասները հաշվելու և Փարիզի հաշտության խորհրդաժողովին (1919-1920) ներկայացնելու նպատակով ՀՀՄՄ-ն 1918 թվականին ստեղծել է Քննիչ հանձնաժողով՝ Թումանյանի գլխավորությամբ։ 1912-1921 թվականներին եղել է Հայ գրողների կովկասյան միության նախագահ։ Հայաստանի խորհրդայնացումից հետո նախագահել է Հայաստանի օգնության կոմիտեն (1921-1922)։ 1921 թվականի աշնանը Թումանյանը մեկնել է Կոստանդնուպոլիս՝ հայ գաղթականների համար օգնություն գտնելու նպատակով։ Մի քանի ամիս մնալով այնտեղ՝ նա վերադառնում է հիվանդացած։ Մահացել է 1923 թվականին՝ Մոսկվայում։ Թումանյանի ստեղծագործությունների հիման վրա նկարահանվել են մի շարք ֆիլմեր, ինչպես նաև ստեղծվել են Անուշ (1912) և 1890-ականներին Թումանյանը կազմել է իր տոհմի ճյուղագրությունը, ըստ որի՝ Թումանյան տոհմանունը ծագել է Թաւմա-Թօմա-Թումա-Թուման անձնանունից, որը հանդիպում է 13-17-րդ դարերի մի շարք արձանագրություններում և Ալմաստ (1930) օպերաները։ 1890-ականներին Թումանյանը կազմել է իր տոհմի ճյուղագրությունը, ըստ որի՝ Թումանյան տոհմանունը ծագել է Թաւմա-Թօմա-Թումա-Թուման անձնանունից, որը հանդիպում է 13-17-րդ դարերի մի շարք արձանագրություններում և հիշատակարաններում։ Ըստ Աճառյանի՝ Թումանյան ազգանունը սերում է Թուման ... Ավելին⇒	Շաբաթ 16
Շաբաթ 7 < «Շաբաթվա հոդված» նախագիծ Համաշխարհային պատմություն, այլ կերպ՝ մարդկության պատմություն, հիմնվում է հնագիտության, մարդաբանության, գենետիկայի, լեզվաբանության և գիտության այլ ճյուղերի, գրի գյուտից հետո ստեղծված գրավոր պատմության և երկրորդական աղբյուրների և ուսումնասիրությունների վրա։ Մարդկության գրավոր պատմությանը նախորդել է նրա նախապատմությունը՝ սկսած պալեոլիթից (վաղ քարե դար), որին հաջորդել է նեոլիթը (նոր քարի դար)։ Նեոլիթի դարաշրջանում սկսվել է գյուղատնտեսության հեղափոխությանը, որ տեղի է ունեցել մեր թվարկությունից 8000-5000 տարի առաջ Միջին Արևելքի Բարեբեր մահիկի տարածքում։ Այս ժամանակաշրջանում մարդիկ սկսել են զբաղվել համակարգված գյուղատնտեսությամբ` մշակելով բույսեր և պահելով ընտանի կենդանիներ։ Գյուղատնտեսության զարգացմանը զուգահեռ մարդկանց մեծամասնությունը քոչվորությունից անցում է կատարել նստակյաց կյանքի՝ որպես երկրագործներ, որոնք ունեին իրենց մշտական բնակավայրերը։ Հարաբերական անվտանգությունն ու գյուղատնտեսության հետզհետե աճող արտադրողականությունը համայնքներին թույլ է տվել ընդարձակվելու՝ վերածվելով համեմատաբար ավելի մեծ համայնքների, ինչին նպաստել է տեղափոխության միջոցների զարգացումը։ Ե՛վ նախապատմական ժամանակներում, և՛ մեր թվարկության ընթացքում մարդիկ մշտապես ստիպված են եղել գտնվել խմելու ջրի հաստատուն աղբյուրի մոտ։ Բնակավայրերը զարգացել են գետերի ափերին արդեն մեր թվարկությունից 3000 տարի առաջ Միջագետքում, Եգիպտոսի Նեղոս գետի ափին, Ինդոս գետի հովտում և Չինաստանի գետերի ափերին։ Հողագործության զարգացմանը զուգահեռ զարգացել է հացահատիկային բույսեր մշակումը և խթանել աշխատանքի բաժանումը, որպեսզի սնդամթերքը պահպանվի այն աճեցնելու սեզոնների միջև ընկած ժամանակահատվածների ընթացքում։ Աշխատանքի բաժանումը հանգեցրել է հարուստ վերնախավի բարգավաճմանն և քաղաքների զարգացմանը, ինչը հիմք է դարձել քաղաքակրթության ձևավորման համար։ Մարդկային հասարակության կառուցվածքի բարդացումն առաջացրել է հաշվման ու գրի համակարգերի ստեղծման անհրաժեշտություն։ Քաղաքակրթության զարգացմանը զուգահեռ հին աշխարհը (հին ժամանակներ, ներառյալ անտիկ դարաշրջանը մինչև մ.թ.ա. 500 թվականը) ականատես է եղել կայսրությունների վերելքների և անկումների։ Հետդասական ժամանակաշրջանում (Միջնադար, 500-1500 թվականներ) տեղի են ունեցել քրիստոնեության վերելքը, Իսլամի ոսկեդարը (750-1258 թվականներ) և վաղ իտալական Վերածնունդը (1300-ականներ)։ 15-րդ դարի կեսերին հայտնաբերվել է ժամանակակից տպագրությունը շարժական տպագրերի օգտագործմամբ հեղափոխություն է կատարել հաղորդակցման ոլորտում և խթանել ինֆորմացիայի ավելի լայն տարածմանը՝ նպաստելով միջնադարի վերջանալուն և Գիտական հեղաշրջման սկսվելուն։ Վաղ ժամանակակից շրջանը, որ հաճախ կոչվում է նաև «Եվրոպական դարաշրջան» և տևել է 1500-ականներից մինչև 1800-ական թվականնները, ներառել է Լուսավորության դարաշրջանը և Աշխարհագրական մեծ հայտնագործությունների ժամանակաշրջանը։ 18-րդ դարում գիտելիքի և տեխնոլոգիաների կուտակումը հասել է կրիտիկական զանգվածի, ինչն էլ հանգեցրել է Արդյունաբերական հեղափոխության, և սկսվել է ուշ ժամանակակից դարաշրջանը, որ սկիզբ է առել 1800-ականներին և շարունակվում է մինչ օրս։ Պատմության պարբերացման նախագիծը (պատմության բաժանումն անտիկ, հետդասական, վաղ ժամանակակից և ուշ ժամանակակից շրջանների) հիմնականում վերաբերում է Հին աշխարհին, մասնավորապես Եվրոպային և Միջագետքին։ Այս տարածաշրջանից դուրս, ներառյալ հին Չինաստանը և հին Հնդկաստանը, պատմական ժամանակաշրջանները տարբեր ձև են դրսևորվել։ Այնուամենայնիվ, մինչև 18-րդ դար միջազգային առևտրի և գաղութացման շնորհիվ շատ քաղաքակրթությունների պատմություններ դարձել են գլոբալ։ Անցած քառորդ հազարամյակում բնակչության աճի տեմբերի մեծացումը, գիտելիքի, տեխնոլոգիաների, հաղորդակցման, առևտրի, կործանիչ զենքերի զարգացումը և միջավայրի անկումը զգալիորեն արագացել են՝ ստեղծելով հնարավորություններ և վտանգներ, որոնք ներկայում ծառացած են մարդկանց համայնքների առաջ... Ավելին⇒	Շաբաթ 17
Շաբաթ 6 < «Շաբաթվա հոդված» նախագիծ Վիքիպեդիան ազատ բովանդակությամբ առցանց հանրագիտարան է, որտեղ հոդվածները գրվում և հրապարակվում են կամավորական համայնքի կողմից, որոնք հայտնի են որպես «վիքիպեդիստներ»։ Առաջին խմբագրումը եղել է 2001 թվականի հունվարի 15-ին՝ տիրույթի գրանցումից երկու օր անց։ Այն առաջացել է «Նուպեդիա» ավելի կառուցվածքային ազատ հանրագիտարանից և հանդես է եկել որպես հոդվածների և թարգմանությունների ավելի հեշտ և արագ մշակում թույլ տալու միջոց: Վիքիպեդիայի տեխնոլոգիական և հայեցակարգային հիմքերը շատ վաղ են ստեղծվել։ Առցանց հանրագիտարանի ամենավաղ հայտնի առաջարկը արվել է Ռիկ Գեյթսի կողմից 1993 թվականին առաջարկվել է Ռիչարդ Սթոլմանի կողմից 1998 թվականին։ Սթոլմանի հայեցակարգը մասնավորապես ներառել է այն գաղափարը, որ ոչ մի կենտրոնական կազմակերպություն չպետք է վերահսկի խմբագրումները: Այն հակադրվել է ժամանակակից թվային հանրագիտարանների հետ, ինչպիսիք են Microsoft Encarta-ն և «Բրիտանիկա հանրագիտարանը»։ 2001 թվականին Նուպեդիայի լիցենզիան փոխվել է «ԳՆՈՒ ազատ փաստաթղթային արտոնագրի» և Ջիմի Ուելսը և Լարի Սանգերը գործարկել են Վիքիպեդիան որպես լրացուցիչ նախագիծ՝ օգտագործելով առցանց վիքիները որպես համատեղ նախագծային գործիք։ Կայքն ի սկզբանե նախատեսված է եղել որպես հոդվածներ և գաղափարներ մշակելու վայր Նուպեդիայում վերջնական հղկման համար, սակայն այն արագորեն առաջ է անցել իր նախորդից՝ դառնալով նախագիծ և տուն հարյուրավոր լեզուներով համաշխարհային նախագծի հղկված վերջնական արդյունքի համար՝ ոգեշնչելով լայն շրջանակի այլ առցանց հղումային նախագծերի ստեղծմանը: 2014 թվականին Վիքիպեդիան ունեցել է մոտավորապես 495 միլիոն ամսական ընթերցող։ 2015 թվականին, ըստ comScore-ի Վիքիպեդիան ամսական ավելի քան 115 միլիոն եզակի այցելու է ունեցել միայն Միացյալ Նահանգներից։ 2018 թվականի սեպտեմբերին նախագծերի հոդվածները դիտել են ամսական 15,5 միլիարդ անգամ։ Համաշխարհային գիտելիքները մեկ վայրում հավաքելու գաղափարը ծագել է Ալեքսանդրիայի հին գրադարանից և Պերգամոնի գրադարանից, սակայն ընդհանուր նշանակության, լայնորեն տարածված և տպագիր հանրագիտարանի ժամանակակից հայեցակարգը սկիզբ է առել Դենի Դիդրոյից և 18-րդ դարի ֆրանսիական հանրագիտարաններից։ Ավելի օգտակար հանրագիտարան ստեղծելու համար տպագրական մեքենայից դուրս ավտոմատ մեքենաներ օգտագործելու գաղափարը կարելի է գտնել Փոլ Օտլետի 1934 թվականին գրված «Traité de Documentation» գրքում: 1910 թվականին Օտլետը հիմնադրել է Մունդանեումյան հաստատությունը, որը նվիրված է համաշխարհային գիտելիքների ինդեքսավորմանը: Մեքենայի օգնությամբ հանրագիտարանի այս հայեցակարգը հետագայում ընդլայնվել է Հերբերտ Ուելսի «Ուղեղի աշխարհը» էսսեների գրքում (1938) և Վանևար Բուշի «Ինչպես կարող ենք մտածել» (1945) էսսեում։ Մեկ այլ կարևոր իրադարձություն է եղել Թեդ Նելսոնի հիպերտեքստային դիզայնի վերաբերյալ «Քսանադու» նախագիծը, որը սկսվել է... Ավելին⇒	Շաբաթ 18
Շաբաթ 5 < «Շաբաթվա հոդված» նախագիծ Կայսերական հարեմ, Օսմանյան սուլթանի հարեմը, որը բաղկացած էր սուլթանի կանանցից, ծառաներից, ստրուկներից, ազգականներից և հարճերից, որոնք զբաղեցնում էին Օսմանյան կայսրության կայսերական տան մեկուսի մասը (սերալը)։ Այս ինստիտուտը կարևոր սոցիալական գործառույթ է ունեցել Օսմանյան արքունիքում և զգալի քաղաքական հեղինակություն է ունեցել Օսմանյան գործերում, հատկապես այն երկար ժամանակահատվածում, որը հայտնի է որպես Կանանց սուլթանություն (մոտավորապես 1533-1656 թվականներ)։ Պատմաբանները պնդում են, որ սուլթանին հաճախ լոբբինգ էին անում տարբեր էթնիկ կամ կրոնական ծագում ունեցող հարեմի անդամները՝ ազդելու Օսմանյան նվաճողական պատերազմների աշխարհագրության վրա։ Կայսերական հարեմի բարձրագույն իշխանությունը՝ Վալիդե սուլթանը, ղեկավարում էր տան մյուս կանանց։ Քըզլար Աղան (Kızlarağası, աղջիկների ավագը) ներքինիների ղեկավարն էր, որը պատասխանատու էր կայսերական հարեմի պաշտպանության համար։ Երբ սուլթանն ավելի ու ավելի է բնակություն հաստատել պալատում, նրա ընտանիքի անդամները, որոնք նախկինում ցրված էին գավառների մայրաքաղաքներում, ի վերջո ազատվել են իրենց պետական պարտականություններից և հավաքվել կայսրության մայրաքաղաքում։ 16-րդ դարում Թոփքափը ամրոցում Օսմանյան դինաստիայի անդամների պաշտոնական տեղափոխումը Հարեմ աստիճանաբար կայսերական հարեմը վերածել է լավ կազմակերպված, հիերարխիկ և ինստիտուցիոնալացված սոցիալական և քաղաքական կառույցի։ 16-րդ դարի վերջին, բացառությամբ հենց սուլթանի, թագավորական ընտանիքի ոչ մի անդամ՝ տղամարդ կամ կին, չի լքել մայրաքաղաքը։ Եվ երեխաները, և մայրերը պալատի ներքին աշխարհի մշտական բնակիչներն էին։ Հարեմը սուլթանի իշխանության բարձրագույն խորհրդանիշն էր։ Նրա տիրապետումը կանանց, հիմնականում ստրուկների, հարստության, ուժի և սեռական հմտության նշան էր։ Հարեմի մեկուսացման և հետաքրքրասեր աչքերից դինաստիկ կյանքի վրա կենտրոնացումը նույնպես վկայում էր սուլթանի ուժի մասին, քանի որ միայն իրեն ամենամոտ մարդիկ արտոնություն ունեին նրա հետ մասնավոր շփվելու։ Հարեմի միակ անձը, ով հանրությանը հասանելի էր միայն «իր կարգավիճակին համապատասխանող ծիսակարգով և շքախմբով», վալիդե սուլթանն էր։ Այս ինստիտուտը թուրքական հասարակության մեջ մտցվել է իսլամի ընդունմամբ՝ Արաբական խալիֆայության ազդեցության տակ, որին ընդօրինակում էին օսմանցիները։ Կանանց հնազանդությունն ապահովելու համար նրանցից շատերին գնել և ստրկության մեջ են պահել։ Այնուամենայնիվ, հարեմի ոչ բոլոր անդամներն էին ստրուկ։ Հիմնական կանայք, հատկապես նրանք, ովքեր ամուսնանում էին անձնական և տոհմական միությունները ամրապնդելու համար, ազատ կանայք էին։ Դա բացառություն էր, ոչ թե կանոն։ Կայսերական հարեմը նաև ծառայում էր որպես հաստատություն, որը զուգահեռ էր սուլթանի տանը, որը բաղկացած էր տղամարդ ծառաներից։ Կանայք կրթություն էին ստանում մոտավորապես հավասար այն բանի, ինչ ստանում էին տղամարդիկ։ Իրենց համապատասխան կրթությունն ավարտելուց հետո տղամարդիկ և կանայք պետք է ամուսնանային միմյանց հետ և «ավարտեին» պալատը՝ կայսրության նահանգներում վարչական պաշտոններ զբաղեցնելու համար։ Հարեմի ներսում կար հստակ հիերարխիկ կառուցվածք, որը հիմնված էր կանանց միջև ընտանեկան հարաբերությունների վրա։ Այս ընտանիքը չէր սահմանափակվում արյան կապերով, այլ ներառում էր ամբողջ թագավորական տունը, որը բաղկացած էր հիմնականում... Ավելին⇒	Շաբաթ 19
Շաբաթ 4 < «Շաբաթվա հոդված» նախագիծ Դոնալդ Ջոն Թրամփ (անգլ.՝ Donald John Trump), ամերիկացի քաղաքական գործիչ, մեդիամագնատ և գործարար, որը 2017-2021 թվականներին եղել է ԱՄՆ 45-րդ, իսկ 2025 թվականից ԱՄՆ 47-րդ, գործող նախագահ։ ԱՄՆ պատմության երկրորդ նախագահը Գրովեր Քլիվլենդից հետո, որ կարողացել է երկու ընտրություններում հաղթել ընդմիջումներով, և առաջինը, որ կարողացել է դա անել որպես Հանրապետական կուսակցության թեկնածու։ 1968 թվականին Փենսիլվանիայի համալսարանում ստացել է տնտեսագիտության բակալավրի աստիճան, իսկ 1971 թվականին հայրը՝ Ֆրեդ Թրամփը, Դոնալդին նշանակեց իր անշարժ գույքի բիզնեսի նախագահ։ Թրամփը այն վերանվանեց The Trump Organization-ի, և կազմակերպությունը սկսեց զբաղվել նաև երկնաքերերի, հյուրանոցների, խաղատների և գոլֆի խաղադաշտերի կառուցմամբ ու վերանորոգմամբ։ 20-րդ դարի վերջին մի շարք բիզնես ձախողումներից հետո, նա հաջողությամբ ձեռնարկեց կողմնակի մի քանի նախաձեռնություններ, որոնք պահանջում էին քիչ կապիտալ՝ հիմնականում Թրամփ անվան լիցենզավորման միջոցով։ 2004-2015 թվականներին համահեղինակել և վարել է «Աշկերտը» հեռուստաշոուն, որտեղ նա մարմնավորում էր իր՝ որպես հարուստ և հաջողակ առաջնորդի հորինված կերպարը։ Թրամփն ու իր բիզնեսները հայցվորի կամ պատասխանողի կարգավիճակում ներգրավված են եղել ավելի քան 4000 նահանգային ու դաշնային քրեական գործերում, ներառյալ 6 բիզնեսների սնանկության գործերը։ Հանրապետական կուսակցության թեկնածուի կարգավիճակում Թրամփը 2016 թվականին հաղթել է ԱՄՆ նախագահական ընտրությունները՝ պարտության մատնելով Դեմոկրատական կուսակցության թեկնածու Հիլարի Քլինթոնին, չնայած, որ Քլինթոնի օգտին քվեարկել էին ավելի մեծ թվով ընտրողներ։ Իր քարոզարշավի ընթացքում նա քաղաքականապես բնորոշվում էր որպես պոպուլիստ, պրոտեկցիոնիստ, իզոլյացիոնիստ և ազգայնական։ Նրա ընտրությունն ու վարած քաղաքականությունը հանգեցրել են բողոքի բազմաթիվ ցույցերի։ Թրամփն ԱՄՆ պատմության առաջին նախագահն էր, որը չի ունեցել ռազմական կամ պետական ոլորտում աշխատանքի որևէ փորձ։ 2017-2019 թվականներին հատուկ դատախազ Մյուլերի հետաքննությունը պարզեց, որ, ի աջակցություն Թրամփի, Ռուսաստանը միջամտել է 2016 թվականի նախագահական ընտրություններին։ Իր քարոզարշավի ու նախագահության ընթացքում Թրամփը խրախուսում էր դավադրությունների տեսությունների տարածումն ու անում կեղծ ու շփոթեցնող հայտարարություններ, ինչն աննախադեպ էր ամերիկյան քաղաքականության մեջ։ Նրա մեկնաբանություններից ու գործողություններից շատերը բնորոշվել են որպես ռասիստական։ Նախագահի կարգավիճակում Թրամփը ստորագրեց մուսուլմանական մի քանի երկրների քաղաքացիների՝ Միացյալ Նահանգներ այցելելու արգելքը, ռազմական հատկացումների մի մասն ուղղեց ԱՄՆ-ի ու Մեքսիկայի սահմանին պատի կառուցմանն ու իրականացրեց ԱՄՆ-ի հետ սահմանին ձերբակալված միգրանտների ընտանիքների բաժանման քաղաքականությունը։ Նա թուլացրեց շրջակա միջավայրի պաշտպանությունը՝ չեղարկելով դրա վերաբերյալ ավելի քան 100 քաղաքականություն և կարգավորում։ 2017 թվականին Թրամփը... Ավելին⇒	Շաբաթ 20
Շաբաթ 3 < «Շաբաթվա հոդված» նախագիծ Լատվիական հրաձիգներ (լատիշ․՝ Latviešu strēlnieki), ռուսական կայսերական բանակի լատվիական հրաձգային ստորաբաժանումների անձնակազմ, որը ստեղծվել է Ռուսաստանի կայսրության Կուրլանդ և Լիվոնիա նահանգները Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Գերմանական կայսրության ցամաքային զորքերի ներխուժումից պաշտպանելու համար։ Լատվիական հրաձգային ստորաբաժանումները ստեղծվել են 1915-1916 թվականներին և կազմված են եղել հիմնականում Լիվոնիա և Կուրլանդ նահանգների բնակիչներից։ Մարտական գործողությունների ընթացքում նրանք ցուցաբերել են բացառիկ տոկունություն։ Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո լատվիացի հրաձիգների մեծ մասն աջակցել է բոլշևիկներին։ 1918 թվականի ապրիլի 13-ին լատվիական հրաձգային գնդերը համախմբվել են Լատվիական հրաձգային խորհրդային դիվիզիայում, որը դարձել է Կարմիր բանակի առաջին կանոնավոր դիվիզիան։ 1919 թվականի հունվարի 12-ից այն կոչվել է Խորհրդային Լատվիայի բանակի 1-ին հրաձգային դիվիզիա, 1919 թվականի հունիսի 26-ից հուլիսի 8-ը և 1919 թվականի օգոստոսի 3-ից կոչվել է Լատվիական հրաձգային դիվիզիա, 1919 թվականի հուլիսի 8-ից օգոստոսի 3-ը` 53-րդ հետևակային դիվիզիա։ Լատվիացի հրաձիգները եղել են Կարմիր բանակում որպես ծայրահեղ մարտունակ ուժ. նրանց գնդերը և առանձին ջոկատները գործել են Ռուսաստանի քաղաքացիական պատերազմի բոլոր ճակատներում։ Լատվիացի հրաձիգները կռվել են իրենց հայրենիքում՝ Խորհրդային Լատվիայի բանակի կազմում, ինչպես նաև Օրյոլի մոտ՝ Դենիկինի զորքերի դեմ, Ուկրաինայում՝ Մախնոյի, իսկ Ղրիմում՝ Վրանգելի դեմ։ Նաև վճռորոշ դեր են խաղացել Դենիկինի գրոհը Մոսկվայի վրա հետ մղելու գործում։ Եվ նրանք եղել են ամենաբոլշևիկ ժողովուրդներից մեկը։ Լատվիական հրաձգային գնդերի շատ հրամանատարներ և նույնիսկ շարքային զինվորներ կարողացել են հասնել ղեկավար պաշտոնների Կարմիր բանակում և խորհրդային իշխանություններում. Վացետիս, Յոակիմ Յոակիմովիչ, ՌԽՖՍՀ Զինված ուժերի առաջին գլխավոր հրամանատար Ֆ. Ի. Էյխմանս, Գուլագի առաջին ղեկավար, նախկին լատվիացի հրաձիգ Է. Պ. Բերզին, Գուլագի առաջին կազմակերպող և առաջին ղեկավարներից, «Դալստրոյ» տրեստի առաջին տնօրեն, նույնպես լատվիական հրաձիգ Կիրիլ Ստուցկա, 1929-1932 թվականներին Կարմիր բանակի «Վիստրել» բարձրագույն մարտավարական հրաձգային հրամանատարական դպրոցի ղեկավար, Լատվիայի հրաձգային դիվիզիայի նախկին հրամանատար և այլն։ Ծովակալ Կոլչակի բանակը (1919, Սպիտակ շարժում) որոշ ժամանակ ունեցել է նաև լատվիական հրաձգային ստորաբաժանում՝ «Տրոիցկի գումարտակ» (Troickas bataljons, հրաձգային)։ Բացի այդ, Վլադիվոստոկում Կոլչակի կառավարությանը (1919) կից ֆրանսիական ռազմական առաքելության հսկողության ներքո ստեղծվել է լատվիական «Իմանտի գունդը» (Imantas pulks)։ Այս զորամասերը գործնականում չեն մասնակցել մարտական գործողություններին՝ հիմնականում կատարելով... Ավելին⇒	Շաբաթ 21
Շաբաթ 2 < «Շաբաթվա հոդված» նախագիծ Սուրբծննդյան տոնածառ, սովորաբար մշտադալար փշատերև ծառ, օրինակ՝ եղևնի, սոճի, եղևին կամ արհեստական եղևնի, որը կապված է Սուրբծննդյան տոնի հետ, այստեղից էլ դրա անվանումը, որն առաջացել է Հյուսիսային Եվրոպայում։ Սովորույթն առաջացել է միջնադարյան Լիվոնիայում (ներկայիս Էստոնիա և Լատվիա) և վաղ ժամանակակից Գերմանիայում, որտեղ բողոքական գերմանացիները զարդարված ծառեր էին տանում իրենց տներ։ Գերմանիայի լյութերական շրջաններից և Բալթյան երկրներից դուրս այն ժողովրդականություն է ձեռք բերել 19-րդ դարի երկրորդ կեսին, ի սկզբանե բարձր խավի շրջանում։ Կաթոլիկ եկեղեցին երկար ժամանակ դիմադրել է բողոքական այդ սովորույթին, Սուրբծննդյան տոնածառն առաջին անգամ Վատիկանում հայտնվել է 1982 թվականին։ Տոնածառը ավանդաբար զարդարել են թղթից պատրաստված գունավոր վարդերով, խնձորներով, խաղալիքներով, կեղծափայլերով և քաղցրավենիքով։ 18-րդ դարում այն սկսել է լուսավորվել մոմերով։ Այսօր գոյություն ունի ավանդական և ժամանակակից զարդանախշերի լայն տեսականի, ինչպիսիք են ծաղկաշղթաները, կեղծափայլերը և կարամելային ձեռնափայտը։ Հրեշտակը կամ աստղը կարող է տեղադրվել ծառի գագաթին, Գաբրիել հրեշտակապետին կամ Բեթլեհեմի աստղը ներկայացնելու համար։ Տոնածառի ճյուղերից կախում են ժապավեններով կոճապղպեղից պատրաստված քաղցրաբլիթներ, շոկոլադ և այլ քաղցրավենիքներ։ Տոնածառը երբեմն համեմատվում է «Յուլ» ծառի հետ, հատկապես նրա ժողովրդական ծագման քննարկումների ժամանակ։ Ժամանակակից սուրբծննդյան տոնածառերը ծագել են Վերածննդի դարաշրջանի վաղ ժամանակակից Գերմանիայում։ Դրա ծագումը 16-րդ դարում երբեմն կապում են բողոքական քրիստոնյա ռեֆորմատոր Մարտին Լյութերի հետ, որը, ինչպես ասում են, առաջին անգամ վառված մոմեր է ավելացրել մշտադալար ծառի մոտ։ Սուրբծննդյան տոնածառի ամենավաղ հայտնի թվագրված պատկերը գտնվում է Էլզաս մարզի Թյուրքհայմ քաղաքի (այն ժամանակ Գերմանիայի մի մասը, այժմ՝ Ֆրանսիայի) մասնավոր տան անկյունաքարային քանդակի վրա՝ 1576 թվականի ամսաթվով։ Ժամանակակից սուրբծննդյան տոնածառերը կապված էին միջնադարյան միստերիաների «դրախտային ծառի» հետ, որոնք տրվում էին դեկտեմբերի 24-ին՝ տարբեր երկրներում Ադամի և Եվայի հիշատակի և ծննդյան օրը։ Նման պիեսներում որպես ներկայացման դեկորացիա օգտագործվել է խնձորով (որը խորհրդանշում էր արգելված պտուղը) և փայլերով (որոնք խորհրդանշում են հաղորդությունը և քավությունը) զարդարված ծառը։ Ինչպես և սուրբծննդյան տիկնիկարկղը, դրախտային տոնածառը հետագայում տեղադրվել է տանը։ Խնձորները փոխարինվել են կլոր առարկաներով, ինչպիսիք են փայլուն կարմիր գնդակները։ Վիճարկվում է հնագույն նախաքրիստոնեական սովորույթների նշանակությունը 16-րդ դարում գերմանացիների կողմից հասարակ սուրբծննդյան տոնածառի ընդունման համար։ Դիմադրությունն այս սովորույթին հաճախ բացատրվում էր նրա ենթադրյալ լյութերական ծագմամբ։ Այլ աղբյուրներ կապ են առաջարկում Էլզասի առաջին փաստաթղթավորված սուրբծննդյան տոնածառերի խորհրդանիշների և նախաքրիստոնեական ավանդույթների ծառերի միջև։ Օրինակ՝ ըստ Բրիտանիկա հանրագիտարանի, «Մշտադալար ծառերի, պսակների և ծաղկաշղթաների օգտագործումը հավերժական կյանքը նշելու համար, հին եգիպտացիների, չինացիների և հրեաների սովորույթներից էր։ Ծառերի պաշտամունքը տարածված էր հեթանոս եվրոպացիների շրջանում և վերապրել է նրանց վերածումը քրիստոնյաների՝ Սուրբ ծննդյան կապակցությամբ ծտերի համար ծառ տեղադրելու և Ամանորի կապակցությամբ մշտադալար բույսերով տունը և սարայը զարդարելու սկանդինավյան սովորույթների շնորհիվ, ինչը նրանք անում էին դևին ... Ավելին⇒	Շաբաթ 22