Մասնակից:Հակոբջանյան Լիլիթ/Ավազարկղ6

Քրիստոնեության պատմություն — Քրիստոնեության կրոնի ձևավորման և տարածման պատմությունը։

Դոնիկյան ժրջան (I — IV դարի սկիզբ)

Եկեղեցու պատմության վաղ շրջանը տևում է երեք դար՝ մինչև Նիկիայի (Տիեզերական) տաճար։

Առաքելական դարաշրջան

Առաքյալ Հովհաննես Առաքյալ, քարոզչություն Պատմոս կղզու վրա վակխանալիայի ժամանակ

I դարը սովորաբար կոչվում է առաքելական։ Ըստ լեգենդի Հոգեգալստականներից հետո առաքյալները երկար չեն մնացել Երուսաղեմի մերձակայքում (որտեղ սկսվել են քրիստոնյաների հետապնդումները), և առաջնորդվելով Սուրբ Հոգով՝ գնացին համաշխարհային քարոզի։

Պողոս առաքյալի և Վառնավասի առաքելությունը ցույց տվեց, որ քարոզչությունում հաջողության հասնելու համար կրոնափոխ հեթանոսները չպետք է կապված լինեն հրեական օրենքներով։ 49 թվականին Երուսաղեմի տաճարում առաքելական խորհուրդը հաստատեց այս պրակտիկան։ Բայց ոչ բոլորն էին համաձայն նրա որոշմանը։ Այսպես կոչված հուդայականները կազմավորեցին էվիոնիտների և նազարեթների պառակտումը։ Առաջին տասնամյակներն աշխարհիկ պատմաբաններն անվանում են «հուդեա-քրիստոնեություն», երբ Նոր Կտակարանի եկեղեցին դեռ գոյություն ուներ Հին Կտակարանի շրջանակնեում, քրիստոնյաները այցելում էին Երուսաղեմի տաճար և այլն։ Հրեական պատերազմը վերջ դրեց այս սիմբիոզին։ Այն սկսվեց Երուսաղեմի ազգայնականների ապստամբությամբ՝ հռոմեական իշխանության դեմ: Ներոնը զսպվածության կոչ ուղարկեց Վեսպասիանոս և Տիտոս մարզեր։ Արդյունքում Երուսաղեմը ամբողջությամբ ավերվեց և տաճարը այրվեց։ Քրիստոնյաները, հայտնելով նախազգուշացումը, հրաժարվել են պայքարել Հուդայի թագավորության համար և հեռացվել են նախապես՝ դատապարտված քաղաքից:

Եկեղեցական պատմության մեջ «հուդա-քրիստոնեությունը» մերժվում է և քրիստոնեության հենց սկզբից հրեաները դարձան դրա սուր հակառակորդներ և հետապնդողներ։ Առաքյալների և առաջին քրիստոնեաների հալածանքների մասին շատ են հաղորտվում Նոր Կտակարան գրքում։ Այսպես, մ. թ. 132 թվականին Պաղեստինում ապստամբություն է բռնկվում Սիմոն Բար-Կողբայի ղեկավարությամբ։ Հրեական կրոնական առաջնորդ Ռաբբի Ակիվան այն հռչակել է «մեսիա»։ Նույն ռաբբի Աքիվայի հանձնարարականով՝ Բար-Կոխբան սպանեց քրիստոնյա հրեաներին: Այն բանից հետո, երբ Հռոմեական կայսրությունում իշխանության եկավ առաջին քրիստոնյա կայսրը՝ Սուրբ Կոստանդին Մեծը, այս լարված հարաբերությունները մտան նոր փուլ, չնայած քրիստոնեական կայսրերի բազմաթիվ միջոցառումներին, որոնք հրեա պատմիչները ավանդաբար ներկայացնում էին որպես հուդայականության հետապնդում, նպատակ ունեին պարզապես քրիստոնյաներին պաշտպանել հրեաներից:

Եփեսացիները քարոզից հետո գրքեր են այրումапостола Павла

Երուսաղեմի կործանումից հետո Հռոմեական կայսրության արևելյան նահանգները առավել քրիստոնեացված էին, չնայած եկեղեցական կենտրոնի նշանակությունը անցնում էր կայսրության մայրաքաղաք՝ Հռոմին, որն օծվեց Պետրոս և Պողոս առաքյալների նահատակությամբ: Ներոնի օրոք սկսվում է հռոմեական կայսերի կողմից քրիստոնյաների հետապնդումը։ Վերջին առաքյալը՝ Հովհաննես Աստվածաբանը, մահանում է մոտավորապես 100 տարեկանում և նրա հետ ավարտվում է Առաքելական դարաշրջանը ։

«Առաքելական տղամարդիկ»

I — II դդ. նախաքրիստոնեական ժամանակաշրջանը նշված է այսպես կոչված «Առաքելական տղամարդիկ», այսինքն՝ նախաքրիստոնեական գրողների, հենց առաքյալների նախկին աշակերտների գործունեությամբ։ Դրանցից ամենահայտնիներից են սուրբ նահատակ Իգնատիոս աստվածապետը, որը դատապարտվեց մահվան Տրայանոս կայսերի հետապնդման ընթացքում և սուրբ նահատակ Պողիկարպոս Զմյուռնիացին, որը այրվել է խարույկի վրա կայսեր Մարկոս Ավրելիոսի հետապնդման ընթացքում († 167 թվական)։ Արևմուտքում եկեղեցու սկզբնզկան փուլը կապված էր Եվրոպայի երկու հիմնական մշակույթային կենտրոններ՝ Աթենքի և Հռոմի հետ։ Արևմտյան եկեղեցու ամենահայտնի «առաքելական տղամարդիկ» համարվում են սուրբ նահատակ Դիոնիսիոս Արիոպագացին՝ Պողոս առաքյալի աշակերտը, Աթենքի առաջին եպիսկոպոսը, որին վերագրվում են քրիստոնեական միստիկայի (այսպես կոչված՝ «արեոպագիտիկա») վերաբերյան մի քանի նամակներ և մեկնաբանություններ, նշանավոր քարոզիչ՝ Կղեմես I (Հռոմի պապ)ը, որի գրություններից պահպանվել է միայն Կորնթացիներին ուղղված նրա ուղերձը։ Ըստ ավանդության, 95 թվականին Դիոնիսիոս Արեոպագիտն ուղարկվեց Գալլիա՝ Սուրբ Կլիմենտին քարոզելու առաքինությամբ, որտեղ էլ նա մահացավ՝ Դոմիցիանոսի հալածանքի ժամանակ՝ մոտավորապես 98 թվականին։ Ինքն՝ Սուրբ Կլեմենտը, կայսեր Տրայանոսի կողմից աքսորվեց Ինկերման քարհանք (Ղրիմ) և խեղդվեց մոտ 101 թվականին։

Առաքելական տղամարդկանց թվին են պատկանում:

• Բառնաբաս առաքյալը;
• Դիոնիսիոս Արիոպագացին;
• Հերմանը;
• Իգնատիոս Անտիոքացին;
• Կղեմես I (Հռոմի պապ);
• Պապիաս Հիերապոլսեցին;
• Պողիկարպոս Զմյուռնիացի.

Առաքելական տղամարդկանց աշխատություններին է վերաբերվում նաև «Դիդախե» շարադրանքը(12 առաքյալնրի ուսուցում)։

«Ջատագովներ»

Առաքելական տղամարդիկ հայտնվել են անցումային խմբի՝ առաքյալներից դեպի այսպես կոչված ջատագովների։ Ջատագովությունը (հունարեն. «արդարացում») բարեխոսության խոսքն է՝ ուղղված հալածող կայսերին: Հիմնավորելով քրիստոնեությունը որպես արդար և ողջամիտ կրոն՝ ջատագովները ինքնակամ թարգմանեցին հավատքի ճշմարտությունները բանականության լեզվով և այդպիսով ծնվեց քրիստոնեական Աստվածաբանությունը։ Աստվածաբան-ջատագովներից առաջինը եղել է նահատակ Հուստինոս Փիլիսոփան Սամարայից, պլատոնական փիլիսոփա, որը իր դարձի գալուց հետո (մոտ 133 թվականին) ժամանեց Հռոմ, որտեղ հիմնեց աստվածաբանական դպրոց՝ հերետիկոս-գնոստիկների դեմ պայքարելու համար։ Հուստինոս փիլիսոփան մահացել է 166 թվականին Մարկոս Ավրելիոս կայսեր հետապնդումից։

Մոտ 179 թվականին փիլիսոփա Պենտենը Ալեքսանդրիայի հրապարակախոսական ուսումնարանը (ըստ ավանդության, որը հիմնադրվել է դեռեւս առաքյալ և ավետարանիչ Մարկոսի կողմից) վերափոխել է աստվածաբանական դպրոցի։ Այստեղ ծնվել է Ալեքսանդրյան ասատվածաբանության ամենահին ավանդույթը, որի ակունքում կանգնած էին․

• Սուրբ Կղեմես Ալեքսանդրացին († 215 թվական) - Պանթենի աշակերտը, «Պրոտրեպտիկ» հայտնի եռերգության հեղինակ, «Ուսուցիչ» ,
• Որոգինեսը հանրագիտարանային կրթված և շատ հայտնի հեղինակ, ով փորձեց հաշտեցնել քրիստոնեությունը հելլենիստական մտքի բարձրագույն նվաճումների հետ, հետագայում Որոգինեսի ուսմունքը մերժվեց եկեղեցու կողմից նորարարության հանդեպ կողմնակալության պատճառով,
• Սուրբ Աթանաս Ալեքսանդրացի,
• Սուրբ Կյուրեղ Ալեքսանդրացի,
• Սուրբ Դիոնիցիոս Ալեքսանդրացի († 265 թվական) — Որոգինեսի աշակերտը, մոտավոր 232 թվականներին, ով ղեկավարեց Ալեքսանդրիայի դպրոցը։ Առաջին Զատկի հեղինակն է, որը հայտնի է իր ծավալուն նամակագրությամբ և հակամարտություն է ունեցել հերետիկոս միապետերի հետ ։
• Սուրբ Գրիգոր Հրաշագործ († 270 թվական) — Որոգինեսի աշակերտը, Հավատքի առաջին հոդվածի հեղինակը՝ Անտիոքի հույն ուղղափառ եկեղեցու առաջին եպիսկոպոսը, խոր քարոզիչ, Պավել Սամոսատցու հերետիկուսության դեմ պայքարող։

Հիրենեոս Լիոնացին († մոտավոր 202 թվական) համարվում է քրիստոնեության հայրը և արևմտյան աստվածաբան։ Նա Պողիկարպոս Զմյուռնիացու ուսանողն էր, իսկ մոտ 180 թվականին՝ Գալլիայի Լիոնի եկեղեցու եպիսկոպոսը, որտեղ գրել է «Հինգ գիրք հերետիկոսությունների դեմ» ծավալուն աշխատությունը։ Նահատակվել է Սեպտիմիոս Սևերոս կայսեր հալածանքի հետևանքով։

Լատինական ավելի ուշ ջատագովներից մեկը Քվինտ Տերտուղիանոսն էր, ով բնակվում էր Կարթագենում (Հյուսիսային Աֆրիկա), որտեղ նա պրեսբերիատոր դարձավ 195 թվականին: Նա հայտնի է իր ռիգորիզմով և բանականությանը հավատքի պարադոքսալ հակադրությամբ («Ես հավատում եմ, որ դա աբսուրդ է»)։ Այս ռազմատենչ իռացիոնալիզմը նրան եկեղեցուց տարավ դեպի մոնտանիստների աղանդ(մոտ 200 թվականից)։

Արևմտյան եկեղեցու մեկ այլ ջատագով՝ Հռոմի Հիպողիտոսը († մոտ 235 թվական),Հռոմի եպիսկոպոսը, եղել է Հիրենեոս Լիոնացու աշակերտը, ով հայտնի դարձավ որպես փիլիսոփա, հերետիկոլոգ և եկեղեցական գրող։ Նրա հիմնական աշխատանքը՝ «Հերետեկիկոսության հերքումը » (տասը գրքերի) ուղղված է Գնոստիցիզմի դեմ։ Նա նաև պայքարեց Սավելիի հակատրամիտային ուսմունքների դեմ: Նահատակվել է Մաքսիմինոս Թրակիացի կայսեր հալածանքներից։

251 թվականին սկսվեց Դեցիա կայսեր հակաքրիստոնեական հալածանքները՝ ամենաարյունալի և ավերիչներից մեկը։ Փաբիանոսը (Հռոմի պապ) մահացավ Հռոմում, իսկ նրա զբաղեցրած պաշտոնը 14 ամիս դատարկ մնաց։ Հիանալի աստվածաբան Կիպրիանոսը՝ Կարթագենի եպիսկոպոսը, ստիպված էր փախչել և թաքնվել։ Ոչ բոլոր քրիստոնյաները կարող էին դիմանալ դաժան տանջանքներին։ Ոմանք հրաժարվեցին Քրիստոսից և հեռացան Եկեղեցուց: Հալածանքների ավարտին հարց առաջացավ. հնարավո՞ր է նրանց հետ վերցնել։

Սուրբ Կիպրիանոս Կարթագենացին և Կոռնելիոս (Հռոմի պապ) նոր Պապը հավատում էին, որ հնարավոր է (որոշակի պայմաններում): Հռոմի խիստ նախարար Նովատիանոսը կարծում էր, որ եկեղեցին չպետք է ների այն մեղավորներին, ովքեր հալածանքների ժամանակ հրաժարվեցին Քրիստոսից։ Նա Կոռնելիոսին մեղադրեց անընդունելի զիջումների մեջ և իրեն հռչակեց Ֆաբիանի (այսպես կոչված ՝ հակապապ) իսկական իրավահաջորդը և, այսպես կոչված «Մաքուր Եկեղեցիների» («կաֆարների») ղեկավարը: Սուրբ Կիպրիանոսը և Կոռնելիոսը 251-րդ խորհրդում ողորմության և կրոնական կարգապահության խախտման համար եկեղեցուց վտարեցին նովաթացիներին։ Հաջորդ հալածանքի ժամանակ Սուրբ Ն.Ս. Օ. Տ. Տ. Կիպրիանոսը կամավոր մահ ընդունեց Քրիստոսի համար: Այսպիսին է առաջին կարգապահական պառակտումներից մեկի (այսպես կոչված «Նովաթյան») պատմությունը։

Դա մեծ հետևանքներ ունեցավ, որովհետև Դոնիկացու շրջանի ավարտը նշանավորվեց կայսրեր Դիոգկղետիանոսի և Գալերիուսի ամենամեծ հալածանքներով (302-311 թվականներ): Մեծ թվով սուրբ նահատակներ ընկան։ Ավերածությունները լրացվեցին քաղաքական իրարանցումներով, որոնք ավարտվեցին միայն Կոստանդին Մեծի մուտքով: 313 թվականին Կոստանդինը եկեղեցուն շնորհեց կրոնի ազատություն (այսպես կոչված «Միլանի հրովարտակը»): Բայց աֆրիկյան եպիսկոպոսների մի մասը Դոնատուսի գլխավորությամբ (մրցակից լինելով օրինական եպիսկոպոս Սեսիլյանին) ստեղծեց նոր պառակտում՝ իրեն հռչակելով «Նահատակաց եկեղեցի», իսկ մնացածներին՝ դավաճաններ և փոխզիջում իրականացնողներ, որոնք ունեին անաստված պետական իշխանություն (Սուրբ կայսր Կոստանդինոսը մկրտվեց միայն նրա մահից առաջ): Սուբյեկտիվորեն սա եկեղեցու պետականացման դեմ ուղղված շարժում էր՝ իր ազատության պահպանման համար։ Բայց օբյեկտիվորեն այն ոչնչացրեց Աֆրիկայի (Կարթագենյան) եկեղեցին և դարձավ դրա հետագա ոչնչացման հիմնական պատճառը։

Ռասկոլնիչյան և դոնատիստական գայթակղությունները հետագայում Արևմուտքում արձագանքեցին կատարների և վալդենսների հերեսիաներին, իսկ արևելքում ՝ բոգոմիլների և ստրիգոլների շարժմանը։

Հայտնի է նաև առաջին դարերի եկեղեցական կյանքի այլ քրիստոնեական ջատագովները․

• Ագրիպպաս Կաստոր;
• Կլավդիի Ապոլլինարիան;
• Արիստիդես Աթենացի;
• Արիստոն Պել;
• Աթենքի Աթենագորաս;
• Մարկ Մինուս Ֆելիքս;
• Մելիտոն Սարդիսի;
• Պոլիկրատ Էֆեսերեն;
• Ռոդոն;
• Տատիանոս;
• Թեոֆիլ Անտիոք։

Դոնիկյան ժամանակաշրջանն ավարտվել է քրիստոնեության պատմության մեջ խոշորագույն «Դիոգկղետյան հալածանքներով» (302-311 թվականներ), որի նպատակն էր եկեղեցու ամբողջական ոչնչացումը։ Բայց, ինչպես միշտ, հալածանքը միայն նպաստեց քրիստոնեության հաստատմանն ու տարածմանը։

Քրիստոնեությունը հռոմեական կայսրությունից դուրս

301 թվականին Մեծ Հայքը դարձավ առաջին երկիրը, որն ընդունեց քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն, որը կապված էր սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի և հայոց արքա Տրդատ III Մեծի անունների հետ։ Դիոկղետիանոս կայսեր մեծ հալածանքների օրոք է, որ կայսրը ստիպում է եկեղեցու կույս համայնքին փախչել Հայաստան՝ փրկվելով Հռոմից։ Սակայն սուրբ կույսերը խոշտանգվեցին և սպանվեցին հայոց արքա Տրդատի կողմից, որը նաև քրիստոնյաների հալածողն էր։ Բայց դրանից հետո Տրդատը ծանր հիվանդացավ և նրան բուժեց միայն Գրիգոր Լուսավորիչը, ով նախկինում 13 տարի բանտարկված էր իր հավատքի համար՝ Քրիստոսի հանդեպ։ Ծանր հիվանդությունից ապաքինվելուց հետո Տրդատ թագավորը, ապաշխարեց Աստծո առաջ իր հանցանքների մասին, մկրտվեց և քիրստոնեությունը հայտարարեց պետական և միակ կրոնը Հայաստանում։ Այսպիսով Մեծ Հայքը դարձավ աշխարհում առաջին քրիստոնյա պետությունը։

Բազմաթիվ քրիստոնյա համայնքներ գոյություն են ունեցել նաև Կենտրոնական Ասիայում։

Հռոմեական կայսրության հալածանքներն ավարտվեցին սուրբ Կոստանդիանոս Մեծի օրոք։ Եկեղեցու պատմության մեջ սկսվեց նոր շրջան։

Տիեզերական ժողովների մեծ ժամանակաշրջանը (IV—VIII դարեր)

Հիմնական հոդված՝ Տիեզերական ժողովներ

Միլանի հրովարտակ

313 թվականին Կոստանդիանոս Մեծ կայսեր օրոք տեղի ունեցավ նշանակալի իրադարձություն քրիստոնեության կյանքում՝ Հռոմեական կայսրությունում եկեղեցին ստացավ գործունեության լիակատար ազատություն։ Քրիստոնեական աստվածաբանության և պաշտամունքային պրակտիկայի մեջ միասնականության հասնելու համար սկսեցին գումարվել Տիեզերական ժողովներ, որտեղ տեղի էր ունենում դավանանքների ձևավորումն ու բացահայտումը։ Սակայն, որոշ տաճարներ ոչ միայն չէին հաշտեցնում եկեղեցու հակառակորդներին, այլ ծառայում էին քրիստոնեությունը բաժանող առանձին շարժումների՝ արիոսականությանը, նեստորականությանը, մոնոֆիզիտությանը։

Կայսր Թեոդոսիոս Մեծը (346—395 թվականներ) քրիստոնեությունը դարձրեց պետական կրոն։ Միջամտելով եկեղեցու գործերին՝ կայսրերը երբեմն դառնում էին հովանավորներ և նույնիսկ նախաձեռնողներ՝ հերետիկոսներ (օրինակ, միակամություն և պատկերամարտություն — սովորաբար կայսերական հերետիկոսություն)։

Միաբանության ծաղկումը Եգիպտոսում, Սիրիայում և Պաղեստինում

Հեթանոսական հսկայական զանգվածների վերափոխումը իջեցրեց գիտակից քրիստոնյաների տոկոսը նրանց ընդհանուր թվից, ինչը հանգեցրեց եկեղեցու աշխարհիկացմանը և բողոքական շարժումների առաջացմանը։ Քրիստոնյաները աշխարհիկ գայթակղություններից թաքնվում էին անապատներում, նրանց շնորհիվ IV դարում առաջանում և արագ ծաղկում է վանականությունը, հայտնվում են վանքեր։

Հնագույն է համարվում Եգիպտական վանականությունը։ Դրա հիմնադիր Անտոն Մեծը դեռ 285 թվականին հեռացել է անապատի խորքը՝ Կոլիզմա լեռան վրա։ Նրա աշակերտը՝ Եգիպտոսի վանական Մակար Մեծը, սկյութական շարժման սկիզբ է դրել անապատում, իսկ վանական Պախոմ Մեծը մոտ 330 թվականին հիմանդրել է Թավենիսի առաջին եգիպտական վանքը։

Պաղեստինում վանականության հիմնադիրներն էին Հարիտոն վարդապետը՝ Փարան Lավրայի շինարարը (330 թվական) և Իլարոն Մեծը՝ Մայումում Լավրայի շինարար (մոտ 338 թվական)։

Սիրիայում գործող Նիզիբայի վանական վարդապետ Հակոբ Մծբնացին (340 թվական) և նրա աշակերտը՝ սիրիացի Եփրեմը (373 թվական), որը հայտնի է որպես Էդեսա-Նիզիբյան աստվածաբանական դպրոցի հիմնադիր։

Իսլամի գալուստը

VII դարի սկզբին քրիստոնեական աշխարհում խոշոր իրադարձություններ տեղի ունեցան՝ կապված իսլամի ագրեսիվ ընդլայման հետ։ Քրիստոնեության ծննդավայրը՝ Պաղեստինը, ինչպես նաև հնագույն քրիստոնեական շրջանները(Սիրիա, Եգիպտոս, Փոքր Ասիա, ամբողջ Հյուսիսային Աֆրիկա) գրավել են քրիստոնեության թշնամիները։ 1711 թվականին արաբները հատելով Ջիբրալթարի նեղուցը արագ գրավեցին Իսպանիան և շարժվեցին դեպի ժամանակակից Ֆրանսիայի խորքերը։

Եկեղեցիների տարանջատում (պաշտոնապես 1054 թվական)

Հիմնական հոդված՝ Քրիստոնեական եկեղեցու պառակտումը (1054)

4-րդ դարի սկզբին Հռոմեական կայսրությունը բաժանվեց երկու մասի՝ արևելյան (Բյուզանդական կայսրություն) և արևմտյան: Արևելյան մասում հաստատվեց ուղղափառ նիկիական հավատքը , իսկ արևմտյանը նվաճեցին տարբեր, հիմնականում գերմանացի, բարբարոսներ (վեստգոթերներ, օստգոթերներ, վանդալներ, լանգոբարդներ, սուևներ, ալաններ), ովքեր ընդունեցին քրիստոնեությունը արիոսականության տեսքով:

1054-ի Մեծ սխիզմի պատճառը վեճն էր՝ Հարավային Իտալիայում գտնվող հողերի շուրջ, որոնք պաշտոնապես պատկանում էին Բյուզանդիային: Իմանալով, որ այնտեղ հունական ծեսը դուրս է մղվում և մոռացվում, Պոլսո պատրիարք Միխայիլ Կերիուլարիուսը փակեց Կոստանդնուպոլսում լատինական ծեսի բոլոր տաճարները: Միևնույն ժամանակ, նա պահանջեց, որ Հռոմը իրեն հավասար ճանաչի Տիեզերական Պատրիարքի պատվին: Լեո IX-ը մերժեց նրան և շուտ մահացավ։ Պապական դեսպանները՝ կարդինալ Հումբերտի գլխավորությամբ ժամանեցին Կոստանդնուպոլիս: Պատրիարքը չընդունեց նրանց, այլ պարզապես լատինական ծեսերի չեղարկման վերաբերյալ գրավոր դիմումներ ներկայացրեց։ Հումբերտմբերտը, իր հերթին, մեղադրել է պատրիարքին մի քանի հերետիկոսությունների մեջ և 1054 թվականի հուլիսի 16-ին ինքնակամ դա հայտարարել է պատրիարքին և նրա հետևորդներին: Միխայիլ Կերիուլարիուսը Խորհրդի որոշմամբ պատասխանել է( Փոտ պատրիարքի մեղադրանքները՝ 867 թվականին) անաֆեմայով՝ բոլոր դեսպանատներին: Այսպիսով, սա ևս մեկ հերետիկոսություն էր, որը անհապաղ ճանաչվեց որպես Արևելքի (Ուղղափառություն) և Արևմուտքի (Կաթոլիկություն) միջև վերջնական անջատումը: Եկեղեցիների իրական բաժանումը երկար գործընթաց էր, որը տեղի է ունեցել չորս հարյուրամյակների ընթացքում (IX-XII դարեր), իսկ դրա պատճառը եղել է եկեղեցական ավանդույթների աճող տարբերությունը:

Խաչակրաց արշավանքներ

Հիմնական հոդված՝ Խաչակրաց արշավանքներ

Խաչակրաց արշավանքները (1095–1270 2թվականներ), Մերձավոր Արևելքում (դեպի Պաղեստին, Սիրիա, Եգիպտոս, Թունիս) ավարտված եվրոպացիների ռազմական գաղութացման արշավանքներն են XI—XIII դարերի ավարտին, ուխտագնացության ձևով դեպի սուրբ երկիր (Պաղեստին) և սուրբ գերեզման՝ Երուսաղեմը «անհավատներից»(մահմեդականներ) ազատագրելու նպատակով։ Պաղեստին մեկնելիս մասնակիցները կրծքին կարմիր խաչ էին կարում, վերադառնալով՝ այն կարել են մեջքին, այստեղից էլ ծագեց «խաչակիրներ» անունը։

Խաչակրաց շարժման նախաձեռնողն ու գլխավոր կազմակերպիչը պապականությունն էր, որն էապես ամրապնդեց իր դիրքերը XI դարի երկրորդ կեսին։ Կլունյան շարժման (տես նաև Կլյունյան աբբայություն) և Գրիգոր VII-ի (1073-1085) բարեփոխումների արդյունքում զգալիորեն աճել է կաթոլիկ եկեղեցու հեղինակությունը, և նա կրկին կարող էր հավակնել արևմտյան քրիստոնեական աշխարհի առաջնորդի դերին։

Մոնղոլ-թաթարական լուծ

XIII դարի կեսերին ամբողջ Եվրասիան ցնցվեց իր ծավալով աննախադեպ մոնղոլական ագրեսիայից: Քաղաքական արմատական փոփոխությունները ազդեցին քրիստոնեության պատմության վրա: Համեմատաբար երիտասարդ Ռուս Ուղղափառ եկեղեցին ուժեղ հարված ստացավ, որից հետո Կիևը և Ռուսաստանի մյուս ուղղափառ հարավ-արևմտյան իշխանությունները այնքան սննկացան, որ նրանք հեշտ դարձան Լիտվայի համար որպես որս, որտեղ գերակշռում էին կաթոլիկության ընդունման հակում ունեցող հեթանոսները: Ռուս ուղղափառ բնակչությունը փրկություն էր փնտրում Տայգայի անտառներում եւ հյուսիս-արեւելյան հողերի ճահիճներում, որտեղ հեթանոսական բնակչությունը դեռևս գերակշռում էր ուղղափառների վրա: Ռուսական եկեղեցու կենտրոնը Կիևից տեղափոխվեց այստեղ՝ Վլադիմիրո-Սուզդալյան իշխանությոան տարածք։ 1325 թվականի վերջին Մոսկվա քաղաքը դարձավ Կիևի մետրոպոլիտների մշտական նստավայրը։

Մոնղոլական զորքերը ջախջախիչ կերպով անցան Եվրոպայի մյուս քրիստոնյա երկրներ՝ հասնելով Ադրիատիկ ծով, բայց արագ լքեցին դրանք։ Հետեւաբար, կաթոլիկությունը պահպանվեց Եվրոպայի Արեւելքի ստրկացված ուղղափառ ժողովուրդների շրջանում (Նևայի ճակատամարտ, Սառցաջարդ, Լատինական կայսրություն Կոստանդնուպոլսում և այլն):

Սկզբում մոնղոլները հանդուրժում էին բոլոր կրոնները՝ ներառյալ քրիստոնեությունը։ Քրիստոնյաները հնարավորություն ստացան նույնիսկ տարածել իրենց դավանանքը հեթանոսների շրջանում, Ուղղափառ Սարայի թեմը հայտնվեց Մոնղոլական Ոսկե հորդա Սարայի մայրաքաղաքում: Զգալի կրոնական ազատություն էին ձեռք բերել նեստորականները, որոնք գոյություն ունեին Կենտրոնական Ասիայում՝ Չինաստանում և Հնդկաստանում, որոնք նույնպես գրավվել էին մոնղոլների կողմից:

Ռուսական մետրոպոլիտենի բաժանումը

Լիտվացի իշխանները, որոնք գրավեցին ռուսական հողերի զգալի մասը ուղղափառ բնակչությամբ, չէին ցանկանում ենթարկվել մետրոպոլիտին, որը մշտապես բնակություն էր հաստատել Մոսկվայում և համառորեն պահանջում էին Կոստանդնուպոլսի պատրիարքին, որին այն ժամանակ դեռ ենթարկվում էր ամբողջ ռուսական եկեղեցին (առանձին միտրոպոլիտ): Կոնստանդնուպոլսի գահի թեմերի որմնանկարների մի քանի ցուցակներում, որոնք կազմվել են Անդրոնիկոս II-ի օրոք, գրված է, որ լիտվական մետրոպոլիան գոյություն է ունեցել 6800(1291/2) տարի, իսկ լիտվական մետրոպոլիայի հիմնադրման տարեթվի մեկ ցուցակում նշված է 6808(1299/1300) տարի։ Որմնանկարներով ցուցակում կա հստակեցում․ Լիտվան՝ Մեծ Ռուսիա թեմը, որի մայրաքաղաքն ունի Մալի Նովոգրուդոկում։ Ռուս պատմաբան Ա․ Պավլովը ենթադրել է, որ 1292 թվականը թվագրելը, ամենայն հավանականությամբ, գրողի սխալն է, և Լիտվայի միտրոպոլիայի հիմնադրման հավանական տարեթիվը պետք է համարել 1300 թվականը։

Բացի այդ, Ռուսաստանի մետրոպոլիայի հարավ-արևմտյան հատվածը կառավարելու համար, 1303 թվականին Կոստանդնուպոլսի Աթանասիոս պատրիարքը բարձրացրեց Գալիսիայի եպիսկոպոս Նիֆոնտի ՝ մինչև Գալիսիական մետրոպոլիայի աստիճանը:

1385 թվականում Լիտվայի Մեծ իշխան Յագայլոն, ամուսնանալով Լեհաստանի թագուհի Յադվիգայի հետ, կնքվել է համաձայնագիր Լիտվայի և կաթոլիկ Լեհաստանի մեծ իշխանության միջև՝ դինաստիական միության մասին, որով նա հռչակվել է Լեհաստանի թագավոր, իր բոլոր ռուս ուղղափառ հպատակներին կաթոլիկության մեջ դարձնելու խոստումով:

Կոստանդնուպոլսի անկումը 1453 թվականին

Բյուզանդական կայսրության աստիճանաբար թուլացումը, որը տևեց մի քանի դար, հանգեցրեց Օսմանյան թուրքերի կողմից մայրաքաղաք Կոստանդնուպոլսի գրավմանը՝ 1453 թվականին։ Բոլոր ուղղափառ երկրները գտնվում էին մահմեդականների լծի տակ։ Մոսկվայի մեծ իշխանությունը մինչև Մեծ կանգառ ՈՒգրա գետի վրա 1480 թվականին շարունակում էր մնալն Ուլուսի Ոսկե հորդա գաղութներից մեկը։

Ռուսական եկեղեցու հեղինակության բարձրացումը ուղղափառ արևելքում

ՈՒղղափառ եկեղեցին հյուսիս-արևելյան Ռուսաստանում 1448 թվականին Մոսկվայում գտնվող եպիսկոպոսական տաճարում ընտրեց իր առաջնորդին, որը 1589 թվականի դե ֆակտո ճանաչեց մոսկովյան եկեղեցու անկախ գոյության սկիզբը (Կիևի մետրոպոլիտը մինչև 17-րդ դարի կեսը մնացել է Կոստանդնուպոլսի պատրիարքության մասը)։ 1480 թվականին մոսկովյան պետությունը ձեռք բերեց լիակատար անկախություն՝ ազատվելով մոնղոլ-թաթարական տիրապետությունից։ 1547-1721 թվականից ի վեր ռուսական կայսրությունը երեք դարերի ընթացքում անընդհատ ընդլայնում է իր տարածքները՝ միաժամանակ հաստատելով ռուսական եկեղեցու իրավասությունը:

Հին հավատացյալների պառակտումը

Արտաքին բարեփոխումների հիման վրա ռուսական եկեղեցու և պետության ներսում տեղի են ունենում բողոքական շարժումներ (հրեաների հերետիկոսություն, ժողովրդական ընդվզումներ, անհանգիստ ժամանակներ, հողի համար խռովություններ և այլն)։ Հին հավատացյալների պառակտումը ճանաչվել է ամենաերկարը։ Ռուսաստանը մնալով միակ ուղղափառ եկեղեցին սկսեց հավակնել առաջնորդի և հոգևոր կենտրոնների դերին։ Ալեքսեյ Միխայլովիչ և Մոսկվայի պատրիարք Նիկոնի կարծիքով հունական եկեղեցու ծիսական տարաձայնություններից հետո սկիզբ է առել ռուսական եկեղեցին։ Սակայն Ռուսաստանում ոչ բոլորն են ընդունել կատարված փոփոխությունները։ Հակառակորդները հրաժարվեցին շփումից՝ ստեղծվեց պառակտում։ Հետագայում հին հավատացյալները բաժանվեցին մի քանի խմբերի՝ քահանայության, մուրացկանության, անհավատության, միահավատության և այլն։

Բողոքականության առաջացումը և զարգացումը

Բոլոր քրիստոնեական երկրներում իշխանությունները ինքնակամ նշանակեցին և հեռացրեցին եպիսկոպոսներին և քահանաներին, սակայն 1054 թվականին քրիստոնեական եկեղեցու պառակտումից անմիջապես հետո Գրիգորի VII-ը (Հռոմի Պապ) անսպասելիորեն հռչակեց եկեղեցու իշխանության գերակայությունը աշխարհիկ իշխանությունում և իր իրավունքն ապացուցելու համար հիմնադրեց Բոլոնյան համալսարանը, որտեղ մանրակրկիտ ուսումնասիրության և քրիստոնեական մեկնաբանման ենթարկվեցին բյուզանդական կայսրության Հուստինիանոս կայսեր Պանդեկտների հատորները։ Ամբողջ ֆեոդալապես մասնատված Արևմտյան Եվրոպայի պապական իշխանության ենթարկվելը նպաստեց իտալական համալսարաններում եվրոպական գիտության առաջացմանը, վիթխարի տաճարների և ասպետական ամրոցների կառուցման տեխնոլոգիաների զարգացմանը, հրազենի տարածմանը, գրատպությանը, վերածննդի արվեստին և աշխարհագրական մեծ հայտնագործություններին: Եվրոպացիների կյանքի բոլոր ոլորտներում (ինկվիզիցիան) զանազան բողոքների պատճառ դարձան՝ «Ներդրումների համար պայքարը» և դրան հաջորդած եկեղեցու աննախադեպ միջամտությունը։ Սուրբ կարգի զանգվածային չարաշահումների պատճառ են հանդիսացել Մարտին Լյութերի, Ժան Կալվինի, Հենրի VIII-ի և հռոմի պապի դեմ նրանց կողմնակիցների ելույթնեը: Շմալկալդենի պատերազմ լիակատար հաղթանակին չհասան ոչ բողոքականնեերը և ոչ էլ կաթոլիկները։ ՈՒստի երկու կրոնների գոյության պահպանմանը նպաստեց Աուգսբուրգի կրոնական աշխարհը։ Եվրոպական գաղութացման տարածումը ամբողջ աշխարհում, նույնիսկ աշխարհի ամենահեռավոր վայրերը հասանելի են դարձել քրիստոնյա քարոզիչներին։ Սակայն բուրժուական հասարակության ծագած շատ հիմնարար սկզբունքներ օտար և խորթ են ավետարանական սկզբունքներին։ Ազատ մտածելակերպը, մարդասիրությունը, իրատեսությունը հիմք դրեցին լուսավորության, դաժանության, անզուսպ հարստացման և լիակատար աթեիզմի դարաշրջանին: Քրիստոնեության դեմ առավել կատաղի պայքարը Ռուսաստանում տեղի է ունեցել XX դարի կեսերին (ԽՄԿԿ-ի հետապնդումներից )։ Քրիստոնեությունը դեմ է անբարոյականությանը, թմրամոլությանը, դաժանությանը, անհագ հարստացմանը, հաճույքների պաշտամունքին՝ գլոբալացման դարաշրջանում։

Գրականություն

• Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան, Мелиоранский Б. М. (1890–1907). «Քրիստոնեություն». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link) CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
• Лебедев А. П. История разделения Церквей в IX, X и XI веках. СПб., 1999.
• Лебедев А. П. Эпоха гонений на христиан. СПб., 1904.