Աֆրիկայի պատմություն
Աֆրիկայի պատմությունը սկսվում է նախապատմական ժամանակներից՝ Արևելյան Աֆրիկայում Homo sapiens տեսակի առաջացմամբ։ Գյուղատնտեսության մասին առաջին վկայությունները թվագրվում են մ. թ. ա. 16-րդ հազարամյակով, մետալուրգիան առաջացել է մայրցամաքում մ. թ. ա. մոտ 4-րդ հազարամյակում[1]։ Պատմական դարաշրջանի առաջին քաղաքակրթությունները զարգացել են Հին Եգիպտոսում, այնուհետև Նուբիայում, Մաղրիբում և Աֆրիկյան եղջյուրում։ Միջնադարում իսլամը տարածվեց այս տարածաշրջանում։ Սահարայից հարավ իսլամական մշակույթի հիմնական կենտրոնը Տոմբուկտուն էր։ Նախագաղութային դարաշրջանի նշանակալի քաղաքակրթական կազմավորումների թվում են Նոկը, Մալիի կայսրությունը, Աշանտի կայսրությունը, Մապունգուբվեի պետությունները, Սինի, Սալումի, Բաոլի, Զիմբաբվեի, Կոնգոի պետությունները, հին Կարթագենը, Նումիդիան, Մավերետանիան, Աքսումական թագավորությունը, Աջուրան, Ադալը։
Հազարամյակի Աֆրիկան ստրուկների մատակարար էր սկզբում՝ արաբների, իսկ հետո՝ եվրոպացիների համար։ 19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարի սկզբին տեղի ունեցավ Աֆրիկայի գաղութացումը եվրոպական մեծ տերությունների կողմից։ XX դարի երկրորդ կեսին տեղի ունեցավ ապագաղութայնացման գործընթաց։
Աֆրիկայի՝ հատկապես Սահարայի հարավային շրջանի պատմության ուսումնասիրությունը դժվար խնդիր է գրավոր աղբյուրների բացակայության պատճառով, և, հետևաբար, հաճախ անհրաժեշտ է ապավինել բանավոր թարգմանություններին, պատմական լեզվաբանությանը, հնագիտությանը և գենետիկային։
Նախապատմական դարաշրջան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Քարե դար[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Առաջին հոմինոիդներն ի հայտ են եկել Աֆրիկայում։ Հնէաբանությունը վկայում է, որ գանգի կառուցվածքով վաղ հոմինոիդները նման էին գորիլաներին և շիմպանզեներին, բայց, ի տարբերություն այդ պրիմատների, զարգացրել են ուղիղ քայլվածք, ինչը ազատել է նրանց ձեռքերի գործառությունից։ Այն ժամանակ, երբ Աֆրիկան չորացավ, և սավաննաները կլանեցին խոշոր անտառային տարածքները (10-5 միլիոն տարի առաջ), այս զարգացման շնորհիվ նրանք կարողացան ապրել ինչպես անտառներում, այնպես էլ սավաննաներում[2]։ Մոտ 3 միլիոն տարի առաջ առաջացել են ավստրալոպիտեկների մի քանի տեսակ՝ հարավում, արևելքում և մայրցամաքի կենտրոնում։ Նրանք արդեն գիտեին, թե ինչպես պատրաստել և օգտագործել գործիքներ, ինչպես նաև ամենակեր էին[3]։
Մոտ 2,3 միլիոն տարի առաջ ի հայտ եկավ հմուտ մարդու տեսակը, որն օգտագործում էր օլդուվայի տիպի ամենապարզ քարե գործիքները[4]։ 1,8 միլիոն տարի առաջ առաջացավ աշխատող մարդու տեսակը, իսկ 1,5 միլիոն տարի առաջ՝ ուղղաքայլ մարդը։ Այս տեսակների վաղ ներկայացուցիչները դեռ փոքր ուղեղ ունեին և օգտագործում էին պարզունակ գործիքներ, բայց ուղղաքայլ մարդը հետագայում սովորեց քարն ավելի լավ մշակել՝ օգտագործելով տեխնոլոգիա, որը կոչվում էր աշելական։ Այս տեսակի ներկայացուցիչները սկսել են որս անել և սովորել կրակ օգտագործել։ Նրանց զարգացման արեալը դուրս եկավ Աֆրիկայից և տարածվեց Եվրոպայի զգալի մասում։
Bou-VP-2/66 գանգը Դակիից, (Daka, 0,8-1,042± 0,009 միլիոն տարի առաջ)՝ Եթովպիայից, UA 31-ը՝ Բուիայից (Buia) Էրիթրեայից (992 հազար լտարի առաջ), Դանաքիլ խոռոչից՝ Աֆարի ավազանի հյուսիսային մասից և KNM-OL 45500-ը Օլորգելսայիից (970-900 հազար տարի առաջ) Եթովպիայից, UA 31-ը Բուիայից (Buia) Էրիթրեայից (992 հազար տարի առաջ) Քենիայում ֆենետիկ նմանություններ ունեն Homo ergaster-ի հետ, քան միջին պլեյստոցենի աֆրիկյան հոմինոիդները, ինչպիսիք են Եթովպիական բոդոն (Homo heidelbergensis կամ homo Bodoensis) և Զիմբաբվեի Կաբվեն (homo rhodesiensis)[5][6]: Հիմնվելով ներկայիս բրածոների ռեկորդի վրա (Daka, Buia, Gombora II նմուշներ Մելկա Կունտուրեից, Bodo 1), կարելի է ենթադրել, որ Արևելյան Աֆրիկան մոտ 1 միլիոն տարի առաջ ամենահավանական տարածաշրջանն էր վերջին ընդհանուր նախնու (MRCA)՝ ուշ միջին պլեյստոցենի և ուշ պլեյստոցենի հոմինոիդի առաջացման համար[7]։ Աֆրիկայի միջին քարի դարը սկսվել է մոտավորապես 300 հազար տարի առաջ և շարունակվել մինչև մոտ 40-22 հազար տարիներ առաջվա ժամանակաշրջան` կախված ուսումնասիրվող տարածքից («վաղ քարի դար» (ESA), «միջին քարի դար» (MSA) և «ուշ քարի դար» (LSA) տերմինները Աֆրիկյան հնագիտության համատեքստում չպետք է շփոթել ստորին պալեոլիթ, միջին պալեոլիթ և վերին պալեոլիթ տերմինների հետ)[8]:Ֆլորիսբադից (Հարավաֆրիկյան ֆրի-Սթեյթ նահանգ) 259 հազար տարեկան գանգը տիպային է Homo helmei տեսակի համար[9]։
Պեղված բրածոները վկայում են այն մասին, որ բանական մարդը ապրել է Հարավային և Արևելյան Աֆրիկայում առնվազն 100 հազար տարի առաջ, և հնարավոր է` 150 հազար տարի առաջ։ Մոտ 40 հազար տարի առաջ այս տեսակը դուրս է եկել Աֆրիկայի սահմաններից և սկսել է զարգացնել ամբողջ մոլորակը[4][10][11]։ Այլ վարկածների համաձայն՝ «Աֆրիկայից ելքը»կարող էր տեղի ունենալ բազմիցս, և շատ ավելի վաղ (74-130 հազար տարի առաջ)[12][13]։
IBDmix մեթոդի օգնությամբ հաջողվել է պարզել, որ աֆրիկացիներն ունեն նեանդերթալցիների գեներ (աֆրիկացիների մոտ նեանդերթալցիների ԴՆԹ-ի քանակը կազմում է մոտ 17 Մբ կամ նրանց գենոմի 0,3%-ը), որոնք, հավանաբար, բաժին են հասել Եվրոպայից բանական մարդու հետադարձ միգրացիայի արդյունքում։ Եվրասիական ծագումը հանդիպում է Աֆրիկայի ամբողջ բնակչության շրջանում։ Նույնիսկ այնպիսի վաղ տարանջատված խմբեր, ինչպիսիք են կոյսանյան ժողովուրդները, արևելաաֆրիկացիների և եվրասիացիների վերջին խառնուրդի հետ ունեն մինչև 30% կազմված տոհմածառ[14]։
Գյուղատնտեսության առաջացում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մոտ 18 հազար տարի առաջ Եթովպիայի լեռնաշխարհի բլուրներում՝ Կարմիր ծովից ոչ հեռու, մարդիկ հավաքել և օգտագործել են ընկույզներ, պալարներ և խոտաբույսեր։ 15-ից 13-րդ հազարամյակների ընթացքում յուրացվել են հացահատիկները։ Հացահատիկային կուլտուրաները տարածվել են Արևմտյան Ասիայում, որտեղ սկսել են ցորեն և վարսակ աճեցնել։
Սկսվեց նեոլիթյան հեղափոխությունը։ 12-ից 10-րդ հազարամյակների ընթացքում Ասիայից Աֆրիկա եկան ցորեն և վարսակ մշակելու և ոչխարներ և անասուններ ընտելացնելու հմտությունները։ Այդ ժամանակ կլիման խոնավ էր, իսկ Եթովպական լեռնաշխարհը հարուստ էր անտառներով։ Մարդիկ, ովքեր խոսում էին օմոտական լեզուներով, մոտ 8,5-7,5 հազար տարի առաջ, սովորեցին բանան աճեցնել։ Մոտ 9 հազար տարի առաջ էշը ընտելացվեց, և շուտով այդ հմտությունը տարածվեց հարավ-արևմտյան Ասիայում։ Կուշիտները սկսեցին աճեցնել տեֆ և դագուսա[15][16]։
Սահարայի տափաստաններում և սավաննաներում, արդեն 8-10 հազար տարի առաջ, Նեղոս-սահարական ցեղերը հավաքել և աճեցրել են կորեկ և սորգո։ Հետագայում սկսել են մշակել ձմերուկ, դդում և բամբակ։ Միևնույն ժամանակ, անասունները ընտելացվել են, և ստեղծվել է խեցեգործությունը[17]։ Ձկնորսությունը տարածված էր բազմաթիվ առվակներում և լճերում։ Արևմտյան Աֆրիկայում խոնավ կլիման հանգեցրել է անձրևային անտառների տիրույթի ընդլայնմանը մինչև ներկայիս Սենեգալի և Կամերունի տարածքները։ 11-ից 7 հազար տարի առաջ Նիգեր-Կոնգոյի ցեղերը սովորել են աճեցնել յուղային և ռաֆի արմավենիներ, ինչպես նաև լոբազգիների որոշ տեսակներ[18]։ Քանի որ այս տեսակների մեծ մասը աճում էր անտառներում, Նիգեր-կոնգոլացիները հորինել են քարե կացիններ՝ դրանք մաքրելու համար։
7 հազար տարի առաջ թաց ժամանակաշրջանն ավարտվեց, և Սահարան սկսեց չորանալ։ Նրա տարածքում բնակվող մարդիկ գաղթեցին բոլոր ուղղություններով, մասնավորապես՝ Նեղոսի հովիտ։ Նույն ձևով, չոր կլիմա հաստատվեց նաև Արևելյան Աֆրիկայում։
Մետալուրգիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մոտ 6 հազար տարի առաջ Աֆրիկայում սովորեցին հալեցնել կապարը, պղինձը և բրոնզը[19][20]։ Պղինձը հալեցնում էին նախադինաստիկ Եգիպտոսում և Նուբիայում, բրոնզը հայտնվեց ոչ ուշ, քան 5 հազար տարի առաջ։ Պղնձի և ոսկու հիմնական մատակարարը Նուբիան էր[21]։
Անկախ դրանից, պղինձը սկսեցին օգտագործել մայրցամաքի արևմուտքում՝ Կալամուսի սարահարթում, ժամանակակից Նիգերի տարածքում։ Սկզբում գործընթացը բավականաչափ կատարյալ չէր, ինչը վկայում էր տարածաշրջանից դուրս ներմուծման մասին, բայց հետագայում տեխնոլոգիան բարելավվել է[22]։
Մ.թ. ա. առաջին հազարամյակում, Հյուսիս-Արևմտյան Աֆրիկայում, Եգիպտոսում և Նուբիայում սկսեցին երկաթ հալեցնել։ Մ.թ. ա. 670 թվականին ասորիները երկաթե զենքով Եգիպտոսից դուրս մղեցին նուբացիներին, ինչը նպաստեց Նեղոսի հովտում երկաթի արտադրության հաստատմանը[23]։
Աֆրիկայի այլ մասերում մետաղագործությունը ինքն իրեն աճեց։ Արևմտյան Աֆրիկայում գործընթացը սկսվեց մոտ 3,5 հազար տարի առաջ Գարոյում, որը գտնվում է Նիգերի Տերմիտ լեռնազանգվածի արևմուտքում, և երկաթը սկսեց հալվել այստեղ մոտ 2,5 հազար տարի առաջ[24][25][26]։ Կան ապացույցներ, որ Կենտրոնական Աֆրիկայում երկաթի արտադրությունը կարող էր հայտնի լինել 5 հազար տարի առաջ։ Երկաթի ձուլումը հայտնի էր Չադ լճի և Աֆրիկյան Մեծ լճերի միջև ընկած տարածքում Մ.թ. ա. 1000-ից 600 թվականներին, շատ ավելի վաղ, քան Եգիպտոսում[27]։
Հնություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հյուսիսային Աֆրիկայում հնությունը կապված է Հին Մերձավոր Արևելքի պատմության հետ։ Սա հատկապես վերաբերում է Հին Եգիպտոսին և Նուբիային։ Աֆրիկյան եղջյուրում, ինչպես նաև Արաբական թերակղզու արևմտյան մասում գերակշռում էր Աքսումի թագավորությունը։ Հին եգիպտացիները կապեր են հաստատել Պունտի հետ Մ.թ. ա. 2350 թվականին։ Ենթադրվում է, որ այս երկիրը գտնվում էր ժամանակակից Սոմալիի, Ջիբութիի և Էրիթրեայի տարածքում[28]։ Փյունիկյան քաղաքները, օրինակ՝ Կարթագենը, միջերկրածովյան հնության մի մասն էին, և ենթասահարական Աֆրիկան այս ժամանակներում բավականին ինքնուրույն զարգանում էր։ Մոտ 3000 տարի առաջ սկսվեց Եվրասիայից Աֆրիկա լայնածավալ հետադարձ միգրացիան. դրա ներդրումը ժամանակակից աֆրիկյան գենոմներում կազմում է 4-7 %, իսկ Նեանդերթալյան հետքը ժամանակակից աֆրիկյան բնակչության գենոմներում կազմում է 0,2—0,7%[29][30]:
Հին Եգիպտոս[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սահարայի ջրազրկումից հետո մարդկային բնակավայրերը սկսեցին կենտրոնանալ Նեղոսի հովտում, և շուտով այնտեղ ստեղծվեցին բազմաթիվ ցեղային միավորումներ։ Բնակչությունը հատկապես արագ աճեց ստորին Եգիպտոսի Նեղոսի դելտայում և երկրորդից երրորդ շեմերի շրջանում։ Բնակչության աճին նպաստեց Ասիայի հարավ-արևելքում փոխառված բույսերի, մասնավորապես ցորենի և վարսակի մշակումը, ինչպես նաև անասնապահության զարգացումը՝ ոչխարների, այծերի և կովերի բուծումը։ Բնակչության աճի հետևանքով սկսվեց հողի համար պայքարը և առաջացավ գյուղատնտեսության կարգավորման անհրաժեշտություն, որն ապահովեց կառավարման աշխատակազմը։ Ամենահզոր ցեղային միությունը առաջացավ Տա-ցանցում մոտ 5,5 հազար տարի առաջ[31]։
Ստորին Եգիպտոսում ցեղային միությունները համախմբվեցին ավելի լայն քաղաքական միավորումների մեջ, ինչը, ի վերջո, հանգեցրեց Մ.թ. ա. մոտ 3100 թվականին Նարմերի գլխավորությամբ մեկ պետության ձևավորմանը։ Տիրակալ-Աստծո պաշտամունքը ծնվեց բազմաթիվ աստվածների պանթեոնում։ Փարավոնի թագավորությունը նշանակում էր կենտրոնացված բյուրոկրատի՝ կառավարիչների, հարկահավաքների, նահանգապետերի, նկարիչների և արհեստավորների համակարգով։ Առաջացավ հարկերի հավաքագրում, սկսվեց կազմակերպված աշխատանք հասարակական կարիքների համար՝ ջրանցքների և ոռոգման այլ կառույցների, բուրգերի, տաճարների կառուցման։ Լևանտից անտառ էին բերում, Նուբիայից՝ ոսկի և մորթիներ, Պունտայից՝ խունկ։ Առևտուր էին անում նաև Լիբիայի արևմտյան շրջանների հետ։ Հին թագավորության ժամանակաշրջանում ձևավորվեց Եգիպտական կառավարման համակարգի հիմքը, որը միշտ իրականացվում էր կենտրոնացված բյուրոկրատիայի միջոցով և հենվում էր Փարավոնի աստվածայնության հանդեպ հավատքի վրա[32]։
Մ.թ. ա. 3-րդ հազարամյակից Եգիպտոսը ավելի ու ավելի էր տարածում իր ռազմական և քաղաքական վերահսկողությունը հարավային և արևմտյան հարևանների վրա։ Մ.թ. ա. 2200 թվականին Հին Թագավորության միասնությունը ցնցվեց նոմաների մրցակցության պատճառով, որոնց կառավարիչները սկսեցին մարտահրավեր նետել փարավոնին։ Ասիայից ներխուժումը նույնպես դեր խաղաց։ Եգիպտոսի պատմության մեջ սկսվեց առաջին անցումային շրջանը, տարաձայնությունների և անորոշության ժամանակ[33]։
Մ.թ. ա. 2130 թվականին լճացման ժամանակաշրջանն ավարտվեց XI դինաստիայի հիմնադիր Մենթուհոտեպ I-ի իշխանության հաստատմամբ։ Առաջացավ միջին թագավորությունը, նորից սկսվեց բուրգերի կառուցումը, առևտուր տեղի ունեցավ հեռավոր հողերի հետ, և իշխանության կենտրոնը Մեմֆիսից տեղափոխվեց Թեբե։ Ամրապնդվեցին կապերը Հարավային Քուշ, Վավաթ, Իրտեգ թագավորությունների հետ։ Երկրորդ միջանկյալ շրջանը սկսվեց հիքսոսների արշավանքով կառքերով և բրոնզե զենքերով, որոնք նախկինում անհայտ էին Եգիպտոսում։ Կառքերի տեխնոլոգիան տարածվեց դեպի արևմուտք՝ Սահարա և Հյուսիսային Աֆրիկա։ Հիքսոսները չկարողացան պահել իրենց նվաճումները և դարձան Եգիպտական համայնքի մի մասը։ Որպես հետևանք, Եգիպտոսը մտավ իր զարգացման ամենահզոր փուլ՝ նոր թագավորություն[33]։ Այդ ժամանակ Եգիպտոսը մեծ տերություն էր, վերահսկում էր Նուբիան և Պաղեստինը և մեծ ազդեցություն ուներ լիբիական ցեղերի և Միջերկրական ծովի վրա[33]։ Նոր թագավորությունն ավարտվեց լիբիական ցեղերի ներխուժմամբ, ինչը հանգեցրեց երրորդ անցումային շրջանի, որից հետո հաստատվեց 22-րդ դինաստիան, որն էլ իշխեց երկու դար։
Աստիճանաբար ուժ հավաքեց Հարավային Նուբիան։ Եգիպտոսի նուբիացիների կողմից նվաճումը սկսվեց Կաշտայից և ավարտվեց Պիանհիով և Շաբակայով։ Այսպիսով, ծնվեց XXV դինաստիան, որը ղեկավարեց 100 տարի։ Նուբիացիները փորձեցին վերարտադրել Եգիպտական ավանդույթներն ու սովորույթները, բայց նրանց թագավորությունը վերջ դրեց ասորիների արշավանքին, որոնք եկել էին երկաթե զենքով։ XXVI դինաստիան ծագեց Սաիսում[33]։ Այն շարունակվեց մինչև Մ.թ. ա. 525 թվականը, որում պարսիկները հարձակվեցին Եգիպտոսի վրա։ Ի տարբերություն ասորիների, պարսիկները երկար ժամանակ իշխեցին։ Մ.թ. ա. 332 թվականին Ալեքսանդր Մակեդոնացին նվաճեց Եգիպտոսը։ Դրանից հետո սկսվեց Պտղոմեոսների թագավորության շրջանը, որը տևեց մինչև հռոմեական նվաճումը՝ Մ. թ. ա. 30 թվականը[33]։
Նուբիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մոտ 5,5 հազար տարի առաջ Նեղոսի վերին հոսանքներում՝ Նուբիայի հյուսիսում, առաջացավ Տա-ցանցի տարածքը, որի իշխանությունը տարածվեց ամբողջ Վերին Եգիպտոսում։ Տա-ցանցը առևտուր էր անում Եգիպտոսի և նույնիսկ Լևանտի հեռավոր երկրների հետ՝ արտահանելով ոսկի, պղինձ, ջայլամի փետուրներ, էբոնիտային փայտ և փղոսկր։ Մ.թ. ա.XXXII դարում Տա-ցանցը սկսեց անկում ապրել, և Եգիպտոսը կուլ տվեց նրան։
Հետագայում Նուբիայի տարածքում մնացին փոքր ցեղային միություններ։ Մ.թ. ա. երրորդ հազարամյակի վերջում սկսվեց նրանց համախմբումը, և առաջացան երկու պետություն՝ Սաին, որը սահմանակից էր Եգիպտոսին և Քերմին։ Մ. թ. հ. XVIII դարում Քերման ենթարկեց Սային և դարձավ Եգիպտոսի լուրջ մրցակից։ Մ.թ. ա. 1575-1550 թվականներին՝ XVII դինաստիայի ժամանակ, Քերման հիքսոսների հետ ներխուժեց Եգիպտոս[34][35]։
18-րդ դինաստիայի ժամանակ Հին Եգիպտոսը վերականգնեց իր իշխանությունը և իրեն ենթակայացրեց Կերմային։ Նրա տիրապետությունը տևեց գրեթե 500 տարի, ինչը հանգեցրեց եգիպտացիների հետ կուշիտների ձուլմանը։ Սակայն, ի վերջո, կուշիտները վերականգնեցին իրենց անկախությունն ու մշակույթը։ Նոր կրոն ծնվեց Ամոնի հետ՝ որպես Նապաթայի գլխավոր աստվածություն և հոգևոր կենտրոն։ Մ.թ. ա. 730 թվականին քուշիտները ներխուժեցին Եգիպտոս և գրավեցին Թեբեն։ Ձևավորվեց Կուշիտական կայսրությունը, որի հողերը տարածվում էին Պաղեստինից մինչև Կապույտ և Սպիտակ Նեղոսի միաձուլումը[36]։
Եգիպտոսի վրա կուշիտների գերիշխանությանը վերջ դրեց ասորիների արշավանքին։ Հետագայում կուշիտական պետության վարչական կենտրոնը Նապատայից տեղափոխվեց Մերոե, և նոր նուբիական մշակույթը սկսեց զարգանալ։ Սկզբում մերոիտների մշակույթը շատ մոտ էր եգիպտականին, բայց աստիճանաբար այն ձեռք բերեց նոր ձևեր։ Նուբիան դարձավ երկաթի և բամբակյա գործվածքների արտադրության կենտրոն։ Եգիպտական գրականությունը զիջեց մերոիթին։ Եգիպտական աստվածների պանթեոնին միացավ Առյուծ Աստված Ապեդեմակը։ Աճեց առևտուրը Կարմիր ծովի ափերի հետ, ինչը հնարավորություն տվեց գործնական կապեր հաստատել Միջերկրական ծովի, մասնավորապես՝ Հունաստանի հետ։ Եզակի դարձավ ճարտարապետական ոճը՝ առյուծների, ջայլամների, ընձուղտների և փղերի բազմաթիվ պատկերներով։ Բայց Աքսումի աճը խաթարեց Նուբիայի առևտուրը, բացի այդ, երկիրը տուժեց անտառահատումներից, քանի որ երկաթի արտադրությունը փայտ էր պահանջում։ Մ.թ. ա. 350 թվականին աքսումի տիրակալ Էզանը վերջ դրեց Մերոեի բարգավաճմանը[37]։
Կարթագեն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Եգիպտացիները Նեղոսից արևմուտք գտնվող մարդկանց՝ բերբերների նախնիներին անվանում էին լիբիացիներ։ Ինչպես Մաուրի ժողովուրդները, որոնք ապրում էին ժամանակակից Մարոկկոյում, այնպես էլ ժամանակակից Ալժիրի և Թունիսի նումիդացիները, հիմնականում ֆերմերներ էին, բայց հանդիպում էին նաև քոչվոր ցեղեր, որոնք անընդհատ բախվում էին ափամերձ բնակավայրերի հետ[38]։
Մեկ այլ ժողովուրդ՝ փյունիկեցիները, մասնագիտանում էին ծովային առևտրի մեջ և ամենուր փնտրում արժեքավոր մետաղներ՝ պղինձ, ոսկի, անագ և կապար։ Փյունիկեցիների բնակավայրերը ցրված էին Հյուսիսային Աֆրիկայի ափերի երկայնքով և առևտուր էին անում բերբերների հետ։ Մ.թ. ա. 814 թվականին Տյուրոսի փյունիկեցիները հիմնեցին Կարթագեն քաղաքը։ 600 թվականին Կարթագենը դարձավ Միջերկրական ծովի հիմնական առևտրի կենտրոններից մեկը, որին նպաստեցին արևադարձային Աֆրիկայի հետ կապերը։ Կարթագենի կենսունակության շնորհիվ առաջացան Նումիդիայի և Մավրետանիայի բերբերական պետությունները։ Բերբերյան միջնորդները քարավաններով անցնում էին Սահարայի միջով և ապրանքներ տեղափոխում մի օազիսից մյուսը՝ չնայած կողոպտիչ-երաշխավորների հարձակման վտանգին։ Հիմնական ապրանքներն էին աղը և մետաղական իրերը, որոնք փոխանակվում էին ոսկու, ստրուկների, վզնոցի և փղոսկրի հետ[39]։
Կարթագենը հին հույների և հռոմեացիների հետ պայքարում էր Միջերկրական ծովում գերիշխանության համար։ Հռոմի հետ պատերազմները հատկապես կատաղի էին. առաջին Պունիկյան պատերազմը (Ք.ա. 264-241 թվականներ) Սիցիլիայի համար, Երկրորդ Պունիկյան պատերազմը (Ք.ա. 218-201 թվականներ), երբ Հաննիբալը ներխուժեց Եվրոպա և Երրորդ Պունիկյան պատերազմը (Ք.ա. 149-146 թվականներ)։ Կարթագենը պարտվեց առաջին երկու պատերազմներում, իսկ երրորդի արդյունքում, որում Նումիդիայի բերբերները օգնեցին Հռոմին, ավերվեց՝ դառնալով հռոմեական նահանգ։ Աֆրիկայի նահանգը դարձավ ցորենի, ձիթապտղի և ձեթի հիմնական մատակարարներից մեկը դեպի Հռոմ։ Երկու դար անց Հռոմը հպատակեցրեց բերբերական Նումիդիան և Մավրիտանիան։ 420 թվականին գերմանական վանդալ ցեղը ներխուժեց Հյուսիսային Աֆրիկա՝ հիմնելով իրենց թագավորությունը՝ կենտրոնացած Կարթագենում։ Բերբերները հետագայում պաշտպանեցին իրենց անկախությունը[40]։
Քրիստոնեությունը Աֆրիկա մտավ առաջին դարում։ Սկզբում՝ Ալեքսանդրիա, ապա՝ մայրցամաքի ամբողջ հյուսիս-արևմտյան մաս։ 313 թվականին Միլանի հրամանագրի հրապարակման ժամանակ ամբողջ հռոմեական Հյուսիսային Աֆրիկան քրիստոնյա էր։ Եգիպտացիներն ընդունեցին մոնոֆիզիտությունը և հիմնեցին Ղպտիական անկախ եկեղեցի։ Բերբերները համակրում էին դոնատիզմին և նույնպես հրաժարվում էին ճանաչել կաթոլիկ եկեղեցու հեղինակությունը։
Բերբերներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կարթագենը մեծ ազդեցություն է ունեցել բնիկ բնակչության վրա։ Բերբերներն այն ժամանակ արդեն այն փուլում էին, երբ գյուղատնտեսությունը, արհեստները, առևտուրը և քաղաքական կազմակերպությունը թույլ տվեցին մի քանի պետական կառույցների աջակցությունը։ Կարթագենի հզորության աճով բերբերների մի մասը հայտնվեց ստրկության մեջ, մյուս մասը սկսեց ծառայել կարթագենցիներին՝ տուրքեր հավաքելով դեռևս անկախ ցեղերից։ Մինչև մ.թ.ա 4-րդ դարը բերբերները գալլերի հետ միասին կազմում էին Կարթագենի բանակի զգալի մասը։ Առաջին Պունիկյան պատերազմում, Կարթագենի պարտությունից հետո, բերբեր վարձկանները ապստամբեցին մ.թ.ա. 241-ից մինչև 238 թվականը չվճարված աշխատավարձերի պատճառով։ Նրանք գրավեցին զգալի տարածքներ և դրամահատեցին, որն էլ անվանեցին լիբիական։ Կարթագենի հզորությունը հետագա պունիկյան պատերազմներում կրած պարտություններից հետո ավելի նվազեց, և մ.թ.ա. 146 թվականին հռոմեացիները ավերեցին քաղաքը։ Արդյունքում, մայրցամաքի ներքին մասում բերբերները ուժ էին ստանում։ Մ.թ.ա. 2-րդ դարում առաջացան մի քանի բերբերական նահանգներ, որոնցից երկուսը Նումիդիայում։ Մավրիտանիան ավելի հեռու էր ընկած։ Բերբերների քաղաքակրթությունն իր գագաթնակետին հասավ Մասինիսայի օրոք՝ մ.թ.ա 2-րդ դարում։ Նրա մահից հետո մ. թ. ա. 148 թվականին Բերբերների թագավորությունները մի քանի անգամ միավորվեցին և կազմալուծվեցին։ Մասինիսիդների դինաստիան շարունակվեց այնքան ժամանակ, մինչև հռոմեացիները նվաճեցին բերբերների բոլոր հողերը 24 թվականին։
Սոմալի[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հին ժամանակներում ժամանակակից սոմալացիների նախնիները կարևոր օղակ էին Արևմուտքի և մնացած աշխարհի միջև առևտրային հարաբերություններում[41][42]։ Սոմալիի նավաստիներն ու վաճառականները մատակարարում էին խունկ, զմուռս, համեմունքներ, որոնք գնահատվում էին եգիպտացիների, փյունիկեցիների, միկենացիների և բաբելոնացիների կողմից։ Սոմալիի Օպոնե, Մոսիյոն և Մալաո քաղաքները մրցում էին սաբիների, պարթևների և սկսումիտների հետ՝ Հնդկաստանի և հունահռոմեական աշխարհի շահութաբեր առևտրին մասնակցելու իրավունքի համար[43]։
Հռոմեական Հյուսիսայի Աֆրիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հռոմեական տիրապետության տակ գտնվող գյուղատնտեսական տարածքների ուրբանիզացումը հանգեցրեց բերբերների բնակչության տեղահանմանը։ Քոչվորները ստիպված էին կամ բնակություն հաստատել, կամ գաղթել անապատային տարածքներ։ Բնակավայր ցեղերը կորցրին իրենց անկախությունը։ Այնուամենայնիվ, բերբերները մշտապես դիմադրում էին հռոմեական գերիշխանությանը։ Հռոմեական ունեցվածքը պաշտպանելու համար Տրայանոս կայսրը սահմանեց հարավային սահման Օրես և Նեմենշա լեռներում և կառուցեց մի շարք ամրոցներ։ Հռոմեացիները 2-րդ դարում բնակեցրեցին Սեթիֆի մոտ գտնվող հողերը, բայց ավելի արևմուտք, հռոմեական ազդեցությունը երկար ժամանակ տարածվեց միայն ափերի վրա։
Հռոմեացիները համեմատաբար փոքր բանակ էին պահում Հյուսիսային Աֆրիկայում, որը չէր գերազանցում 28 հազար լեգեոնները։ 2-րդ դարից Նումիդիայում և Մավրիտանիայի երկու նահանգներում կայազորները հսկվում էին հիմնականում տեղի բնակիչների կողմից։ Կլավդիոսի, Ներվայի և Տրայանոսի օրոք Հյուսիսային Աֆրիկայում աճեցին վետերան լեգեոնների բնակավայրերը։
Հյուսիսային Աֆրիկան կոչվում էր կայսրության ամբար։ Այստեղից այլ գավառներ, մասնավորապես Իտալիա և Հունաստան, արտահանում էին հացահատիկ, ինչպես նաև մրգեր, թուզ, խաղող, լոբի։ Մինչեւ 2-րդ դարը նավթը զգալի տեղ էր զբաղեցնում առևտրում։
Կայսրության անկման սկիզբն առանձնապես ուժեղ չզգացվեց Հյուսիսային Աֆրիկայում։ Սակայն այստեղ էլ սկսվեցին ապստամբություններ։ 238 թվականին հողատերերը, թեև անհաջող, բայց ապստամբեցին կայսեր ֆինանսական քաղաքականության դեմ։ 253-288 թվականներին Մավրիտանիայի լեռներում մի քանի բերբերական ապստամբություններ տեղի ունեցան։ Սակայն կայսրության համար ընդհանուր տնտեսական խնդիրները զգացվում էին նաև այստեղ։ Քաղաքների շինարարությունը գրեթե կանգ առավ։
Հյուսիսային Աֆրիկայում շատ հրեաներ էին ապրում։ Նրանցից ոմանք հռոմեական տիրապետության դեմ ապստամբություններից հետո տեղահանվել էին Հրեաստանից կամ Պաղեստինից, ոմանք վաղուց այստեղ հաստատվել էին փյունիկեցիների հետ միասին։ Բացի այդ, մի քանի բերբեր ցեղեր ընդունել էին հուդայականություն։
Քրիստոնեությունը Հյուսիսային Աֆրիկայում ի հայտ եկավ 2-րդ դարում և արագորեն հայտնի դարձավ քաղաքներում և ստրուկների շրջանում։ 4-րդ դարի վերջում բնակեցված բնակչություն ունեցող երկրները, ինչպես նաև որոշ բերբեր ցեղեր, դարձան ամբողջովին քրիստոնեական։ 313 թվականին դոնատիզմը տարածվեց Հյուսիսային Աֆրիկայում. ծայրահեղ միտում, որը չէր ճանաչում սրբությունները այն քահանաների ձեռքից, ովքեր լքել էին կրոնը Դիոկղետիանոս կայսեր կողմից հալածանքների ժամանակ։ Դոնատիստները հավանություն չէին տալիս Կոստանդին կայսրի միջամտությանը եկեղեցու գործերին, թեև քրիստոնյաների մեծ մասը հաճույքով ընդունել էին պետական ճանաչումը։ Սուր պայքար սկսվեց դոնատիստների և հռոմեական համակարգի կողմնակիցների միջև։ Սուրբ Օգոստինոսը դոնատիզմի նշանավոր քննադատ էր։ Նրա փաստարկն այն էր, որ քահանաների անարժան վարքագիծը չի վերացնում խորհուրդները, քանի որ նրանց իսկական ներշնչանքը Քրիստոսն է։ Օգոստինոսը պաշտպանում էր հերձվածողներին և հերետիկոսներին պատժելու քրիստոնեական իշխանությունների իրավունքը։ Առճակատումը որոշվեց Կարթագենի խորհրդի կողմից 411 թվականին, սակայն առանձին դոնատիստական համայնքներ գոյություն ունեին Հյուսիսային Աֆրիկայում, նույնիսկ մինչև 6-րդ դարը։
Հռոմեական իշխանությունը աստիճանաբար անկում ապրեց, և անկախ թագավորությունները սկսեցին ինքնահաստատվել որոշ լեռնային շրջաններում։ Այնտեղից բերբերները արշավեցին քաղաքներ։ 420 թվականին վանդալները հասան Հյուսիսային Աֆրիկա։ Նրանք գրավեցին Կարթագենը և 439 թվականին հիմնեցին Վանդալների և Ալանների թագավորությունը, որը գոյատևեց մինչև 533 թվականը՝ վերահսկելով առևտուրը Միջերկրական ծովում։ Թագավորությունը նվաճվեց Բյուզանդիայի կայսր Հուստինիանոսի օրոք, որի բանակը գլխավորում էր Բելիսարիոս սպարապետը։ Տեղի բնակչությունը դեռ 12 տարի դիմադրեց, բայց նույնիսկ հետագա բյուզանդական վերահսկողությունը Հյուսիսային Աֆրիկայի վրա մնաց Կոստանդնուպոլսից թույլ հեռավորության, կայսերական իշխանության փոքր հետաքրքրության և կոռուպցիայի պատճառով։ Հետևաբար, տարածաշրջանը քիչ դիմադրություն ցույց տվեց մուսուլմանական նվաճմանը։
Աքսում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ժամանակակից Էրիթրեայի և հյուսիսային Եթովպիայի տարածքում առաջին պետական կազմավորումը եղել է Դամաթը, որը գոյություն է ունեցել մ.թ.ա. 8-7-րդ դարերում։ Այն Կարմիր ծովով առևտուր էր անում Եգիպտոսի և Միջերկրական ծովի հետ՝ այնտեղ խունկ մատակարարելով։ Մ.թ.ա. 5-րդ և 3-րդ դարերի միջև Դամաթը անկում ապրեց և փոխարինվեց մի քանի այլ պետական կառույցներով։ Հետագայում առևտուրը Հարավային Արաբիայի հետ Սաբա նավահանգստի միջոցով վերածնվեց։ Ադուլիսը դարձավ առևտրի կարևոր կենտրոն։
Արաբական սաբիների և հյուսիսային Եթովպիայի բնակիչների հարաբերությունները հանգեցրին Գեեզի մշակույթի, լեզվի և գրի ձևավորմանը։ Արդյունքում առաջացավ Աքսումը, որը հայտնի էր Եգիպտոսի, Հռոմի, Սևծովյան տարածաշրջանի և նույնիսկ Պարսկաստանի, Հնդկաստանի և Չինաստանի հետ առևտրի մեջ։ Մ.թ.ա. 5-րդ դարում Աքսումը բարգավաճում էր՝ արտահանելով փղոսկր, գետաձիու կաշի, ոսկի, համեմունքներ, փղեր, ապակի, արույր, պղինձ, և ներմուծելով արծաթ, ձեթ և գինի։ Աքսումի տարածքը մասամբ ներառում էր ժամանակակից Սուդանի արևելյան մասը, Եթովպիայի հյուսիսը, Էրիթրեան։ Աքսումիները կառուցում էին պալատներ և մեգալիթյան թաղումներ։ 300 թվականին Աքսումը հատում էր իր արծաթե և ոսկե մետաղադրամները[44]։
331 թվականին աքսումների կառավարիչ Էզանն ընդունեց քրիստոնեությունը մոնոֆիզիտական ուղղությամբ։ 350 թվականին Եթովպիայում հաստատվեց սիրիական վանական ավանդույթը, որը Ղպտի եկեղեցու հիմքն էր[45]։
6-րդ դարում Ակսումը կարողացավ ընդլայնել իր ունեցվածքը Սաբայի և Արաբական թերակղզու հաշվին, սակայն դարավերջին աքսումներին վտարեցին պարսիկները։ Երբ Ասիայի արևմտյան մասում ուժի մեջ մտավ իսլամը, Աքսումի կապերը Միջերկրական ծովի հետ խզվեցին, Կարմիր ծովում առևտուրը նույնպես անկում ապրեց՝ անցնելով Պարսից ծոց։ Այս գործոնները հանգեցրին պետության անկմանը։ 800 թվականին մայրաքաղաքը տեղափոխվեց լեռներ, իսկ Աքսումի իշխանությունը անկում ապրեց[46]։
Արևմտյան Աֆրիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Արևմտյան Սահելում առաջացան բնակեցված համայնքներ, երբ մարդիկ տիրապետում էին կորեկի և սորգո մշակմանը։ Հնագիտական ապացույցները ցույց են տալիս, որ Արևմտյան Աֆրիկայում զգալի բնակավայրեր առաջացել են մոտ 4000 տարի առաջ։ Միևնույն ժամանակ, առաջացավ Սահարայով տարվող առևտուրը, ինչը թույլ տվեց ապրանքների լայն տեսականի փոխանակել հյուսիսի և հարավի միջև։ Մշակվեց փոխանակման համակարգ, որին մասնակցում էին տարբեր տարածքների ցեղեր. ֆերմերները ստանում էին աղ քոչվորներից, քոչվորները ստանում էին միս և այլ ապրանքներ հովիվներից և սավաննայի ֆերմերներից, իսկ Նիգեր գետի ձկներին, անտառի բնակիչները մատակարարում էին մորթի և միս[47]։
Վաղ շրջանի զգալի բնակավայրերն էին Տիշիտը և Ուալաթան, որոնք գտնվում են ներկայիս Մավրիտանիայում։ Նախկին Սահարայի սավաննայում պահպանվել են մոտ 500 քարե բնակավայրերի մնացորդներ, որոնց բնակիչները ձկնորսություն են անում և կորեկ աճեցնում։ Դրանք կառուցվել են սոնինկեների կողմից։ Մ.թ.ա. 300 տարիների ընթացքում տարածքը չորացավ, և բնակավայրը քայքայվեց, և նրանց բնակիչները, հավանաբար, տեղափոխվեցին Կումբի-Սալե։ Ճարտարապետության և խեցեղենի վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ Տիշիտայի բնակիչները կապված են եղել Գանայի ապագա կայսրության ժողովրդի հետ։ Ջենե բնակավայրի բնակիչները երկաթ են արտադրել և կարողացել են տներ կառուցել արևի տակ թխած կավից։ Նրանց թվի մասին է վկայում մեծ գերեզմանոցը։ Մ.թ.ա. 250 թվականին Ջեննեն մեծ քաղաք էր, որտեղ առևտուրը ծաղկում էր[48][49]։
Ավելի հարավ, կենտրոնական Նիգերիայում, մոտավորապես մ.թ.ա. 1000 թվականին առաջացավ նոկ մշակույթը, որի հասարակությանը բնորոշ էր բարձր կենտրոնացվածությունը։ Մշակույթը հայտնի է մանրանկարչական հախճապակյա արձանիկներով, որոնք պատկերում են մարդու գլուխներ, փղեր և այլ կենդանիներ։ Մ.թ.ա. 5-րդ դարում այստեղ սովորեցին երկաթ հալեցնել, բայց երեք դար անց մշակույթն անհետացավ։ Ենթադրվում է, որ այս մշակույթի ավանդույթները շարունակվել են յորուբա և բինի մշակույթներում[50]։
Բանտու բնակավայր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Աֆրիկայի պատմության մեջ նշանակալից իրադարձություն էր բանտու ժողովուրդների բնակեցումը մայրցամաքում։ Բանտու լեզուներով խոսող մարդիկ սկսել են մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակում գաղթել ժամանակակից Կամերունի տարածքից դեպի Աֆրիկյան Մեծ լճերի շրջան։ Մ.թ.ա. առաջին հազարամյակում բանտուի լեզուներով խոսում էին Կենտրոնական Աֆրիկայի լայն գոտում։ Մ.թ.ա II դարում բանտու ժողովուրդները բնակություն հաստատեցին հարավում՝ Զամբեզի հովտում, այնուհետև տեղափոխվեցին արևմուտք՝ ժամանակակից Անգոլայի տարածք և արևելք՝ ժամանակակից Մալավի, Զամբիա և Զիմբաբվե։ Մեկ այլ ճանապարհորդություն դեպի արևելք տեղի ունեցավ մոտ 2 հազար տարի առաջ, երբ բանտու ժողովուրդները հասան Հնդկական օվկիանոսի ափ՝ Քենիա և Տանզանիա։ Արևելյան հոսանքը միաձուլվեց հարավի հետ՝ հետագայում բնակեցնելով Մոզամբիկը և հասնելով Մապուտո, իսկ ավելի ուշ՝ Դուրբանը։ Մոտ 5-րդ դարում բանտուները մտան Մադագասկար։ Առաջին հազարամյակի երկրորդ կեսին բանտու ժողովուրդներն արդեն բնակվում էին Հարավային Աֆրիկայի Մեծ Կեյ գետի ափերին։ Բանտուի հիմնական գյուղատնտեսական բերքը՝ սորգոն, չէր կարող արմատավորվել Նամիբիայում և Բարի Հույս հրվանդանի շրջակայքում։ Հարավային Աֆրիկայի մնացած հողերը բնակեցված էին խոյսական ժողովուրդներով։
500—1800[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հյուսիսային Աֆրիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
711 թվականին արաբները ամբողջությամբ գրավեցին Հյուսիսային Աֆրիկան իսկ 10-րդ դարում բնակչության մեծ մասն ընդունեց իսլամ[51]։ 9-րդ դարի վերջում ավարտվեց արաբական նվաճումներից հետո առաջացած միասնությունը։ Մարգարեի իրավահաջորդ լինելու իրավունքի համար պայքար էր ընթանում։ Նախ, Օմայադները զավթեցին իշխանությունը Խալիֆայությունում՝ իրենց մայրաքաղաքը հաստատելով Դամասկոսում։ Երբ Աբբասյանները նրանցից վերցրեցին իշխանությունը, նրանք իրենց կառավարման կենտրոնը տեղափոխեցին Բաղդադ։ Հյուսիսային Աֆրիկայի ազատասեր բերբերները, ովքեր չէին սիրում արտաքին միջամտությունը իրենց գործերին և արաբների բացառիկությունը ուղղափառ իսլամում, ընդունեցին շիա և խարիջական ուղղությունների իսլամը, ինչին թշնամաբար էին տրամադրված Աբբասները։ 8-9-րդ դարերում Մաղրիբի տարածքում առաջացան խարիջիական բազմաթիվ պետական կազմավորումներ, որոնք չենթարկվեցին Բաղդադին։ 10-րդ դարում Սիրիայից եկան շիաներ, ովքեր պնդում էին, որ իրենց ծագումը Մուհամմեդ Ֆաթիմայի դստերից է և Մաղրիբում ձևավորեցին Ֆաթիմյանների դինաստիան։ 950 թվականին նրանք գրավեցին ամբողջ Մաղրիբը, իսկ 969 թվականին՝ Եգիպտոսը[52]։
Փորձելով մաքրել իսլամը, Աբդուլլահ իբն Յասինը հիմնեց Ալմորավիդ շարժումը ժամանակակից Մավրիտանիայի և Արևմտյան Սահարայի տարածքում ապրող Սանհաջա բերբեր ցեղերի միավորման մեջ։ Սանհաջա բերբերները, ինչպես Սոնինկեները, իսլամի հետ միասին դավանում էին հեթանոսություն։ Աբդուլլահ իբն Յասինը հեշտությամբ հետևորդներ գտավ Լեմթունների Սանհաջ ցեղի մեջ, որոնց հարավում ճնշում էին Սոնինկեները, իսկ Զենաթները՝ հյուսիսում։ 1040 թվականին Լեմթունները լիովին որդեգրեցին ալմորավիդների գաղափարախոսությունը։ Լեմթունի ցեղապետ Յահյա իբն Օմարը և Աբու Բեքր իբն Օմարը գրավեցին իշխանությունը մի մեծ տարածքի վրա՝ երկիրը բաժանելով երկու մասի, քանի որ այն չափազանց մեծ էր մեկ կառավարչի համար։ Հարավում, կռվելով կու-կու սոնինկեի հետ, իշխում էր Աբու Բաքրը, մյուսում՝ Յուսուֆ իբն Թաշֆինը, որը, բացի Հյուսիսային Աֆրիկայից, գրավեց նաև Պիրենեյան թերակղզու մի մասը։ Աբու Բաքրը մահացավ 1087 թվականին, իսկ նրա մահից հետո Սոնինկեն վերադարձրեցին իրենց կորցրած հողերը[53]։
10-13-րդ դարերում բեդվինների մի զգալի մաս լքել է Արաբական թերակղզին։ 1050 թվականին մոտ քառորդ միլիոն արաբ քոչվորներ ներգաղթել են Մաղրիբ։ Նրանք, ովքեր գնում էին Աֆրիկայի հյուսիսային ափով, կոչվում էին բանու հիլալ, նրանք, ովքեր գնում էին Ատլասի լեռներից հարավ, կոչվում էին բանի սուլեյմ։ Այս շարժումը ընդլայնեց արաբերենի գործածությունը, բերբերերենը սկսեցին անկում ապրել, և սկսվեց Հյուսիսային Աֆրիկայի արաբացումը։ Ավելի ուշ արաբացված բերբերական խմբավորումներից մեկը՝ հավուարան, Եգիպտոսով անցավ Նուբիա[54]։ 1140-ական թվականներին Աբդ ալ-Մումինը ջիհադ հայտարարեց Ալմորավիդների դեմ՝ նրանց մեղադրելով անառակության և կոռուպցիայի մեջ։ Միավորելով հյուսիսային բերբերական ցեղերին՝ նա կարողացավ հաղթահարել դրանք և հիմնել Ալմոհադների նոր դինաստիա։ Այդ ժամանակ Մաղրիբն արդեն ամբողջովին իսլամադավան էր և դարձավ իսլամական մշակույթի կենտրոններից մեկը՝ գրագիտության և գիտական բարձր մակարդակով, այդ թվում՝ մաթեմատիկայի։ 13-րդ դարում Ալմոհադի պետությունը բաժանվեց երեք մասի՝ Կաստիլիայի, Արագոնի և Պորտուգալիայի քրիստոնեական թագավորությունները գրեթե ամբողջությամբ դուրս մղեցին մուսուլմաններին Պիրենեյան թերակղզուց։ 1415 թվականին Պորտուգալիան սկսեց վերանվաճել հողերը Հյուսիսային Աֆրիկայում՝ գրավելով Սեուտա նավահանգստային քաղաքը։ Շուտով Իսպանիան և Պորտուգալիան գրավեցին ևս մի քանի նավահանգիստներ։ 1492 թվականին Իսպանիան գրավեց Գրանադայի էմիրությունը՝ թերակղզու վերջին իսլամադավան պետությունը, որը վերջապես վերջ դրեց Իբերիայի 8-դարյա մուսուլմանական տիրապետությանը[55]։
Պորտուգալիան և Իսպանիան տիրեցին Տանժերի, Ալժիրի, Տրիպոլիի, և Թունիսի նավահանգիստներին, սակայն նրանց շահերը սկսեցին հատվել Օսմանյան կայսրության շահերի հետ, և թուրքերը վերագրավեցին այդ նավահանգիստները՝ օգտագործելով ծովահենների հարձակման մարտավարությունը։ Հյուսիսային Աֆրիկայի նավահանգիստներից թուրքական կորսավորները կանոնավոր հարձակումներ էին իրականացնում քրիստոնեական առևտրական նավերի վրա։ Ֆորմալ առումով այն ժամանակ Հյուսիսային Աֆրիկան պատկանում էր Օսմանյան կայսրությանը, սակայն իրականում թուրքական վերահսկողությունը թույլ էր և տարածվում էր միայն ծովափնյա քաղաքների վրա։ Սահարայով առևտուրը շարունակվում էր, Տրիպոլիի թուրք փաշաները ստրուկներ էին ձեռք բերում Բորնուից՝ վաճառելով ձիեր, հրազեն և զրահներ[56]։
16-րդ դարում արաբ քոչվորները, որոնք, ըստ լեգենդի, սերում էին Մուհամեդի դստերից, գրավեցին և միավորեցին Մարոկկոն՝ ձևավորելով Սաադիների դինաստիան։ Նրանք թույլ չտվեցին Օսմանյան կայսրությանը հասնել Ատլանտյան օվկիանոս և պորտուգալացիներին վտարեցին արևմտյան ափից։ Պետությունն իր ամենաբարձր բարգավաճումը ստացավ Ահմադ ալ-Մանսուրի օրոք։ 1591 թվականին նա ներխուժեց և նվաճեց Սոնհայի կայսրությունը՝ տիրանալով ոսկու առևտրի վերահսկողությանը, որն ընթանում էր երկու ճանապարհով՝ եվրոպացի նավաստիների համար դեպի արևմտյան ափ և դեպի Թունիս՝ արևելք։ 17-րդ դարում Մարոկկոյի վերահսկողությունը Ս վրա անկում ապրեց։ 1603 թվականին Ահմադի մահից հետո նրա նահանգը բաժանվեց երկու մասի՝ Ֆեսեի և Մարաքեշի կենտրոնների։ Մուլայ ալ Ռաշիդը վերամիավորեց երկիրը՝ հիմնելով ալավիների դինաստիան։ Հետագայում Իսմայիլ իբն Շարիֆն ուժեղացրեց այն՝ բանակը զարգացնելով Սուդանից բերված ստրուկների հաշվին[57]։
Եգիպտոս[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
642 թվականին բյուզանդական Եգիպտոսը գրավվեց արաբների կողմից և եղավ առաջինը՝ Օմայյաների, իսկ հետո՝ Աբբասյան խալիֆայության կազմում մինչև 969 թվականը, երբ այն գրավվեց Ֆաթիմյանների կողմից[51]։ Ֆաթիմյանների օրոք Եգիպտոսը բարգավաճեց, ամբարտակներն ու ջրանցքները նորոգվեցին, աճեց ցորենի, գարու, կտավատի և բամբակի բերքը։ Եգիպտոսը դարձավ սպիտակեղենի և բամբակյա գործվածքների հիմնական արտադրողներից մեկը։ Ավելացրեց իր առևտուրը Կարմիր և Միջերկրական ծովերում։ Կահիրեում հատվել է ոսկե մետաղադրամ, որը կոչվում էր ֆաթիմյան դինար։ Տնտեսությունը հիմնված էր հարկերի վրա, որոնք գանձվում էին ֆելլահ գյուղացիներից։ Հարկերի հավաքագրումը 969 թվականի նվաճմանը մասնակցած բերբեր ցեղապետերի գործն էր։ Նրանք խալիֆին տվեցին իրենց հավաքածի մի մասը, իսկ մնացածը պահեցին։ Ժամանակի ընթացքում նրանք դարձան հողատերեր և ձևավորեցին կալվածատիրական արիստոկրատի[58] ա։
Բանակը համալրվեց ինչպես թյուրքական ծագում ունեցող ստրուկներով, որոնց անվանում էին մամլուքներ, այնպես էլ Սուդանի հետևակով և ազատ բերբերներով։ 1150-ական թվականներին հողից ստացված եկամուտը պակասեց, բանակը ապստամբեց, սկսվեցին խռովություններ, առևտուրը անկում ապրեց, և արդյունքում թուլացավ ֆաթիմյան խալիֆաների իշխանությունը[59]։
1160-ական թվականներին Եգիպտոսին վտանգ էր սպառնում խաչակիրների կողմից։ Արաբներին նրանց դեմ պայքարելու համար հավաքեց քուրդ հրամանատար Սալահ ադ-Դինը։ Եգիպտոսի սահմաններում ջախջախելով խաչակիրներին՝ նա 1187 թվականին հետ վերցրեց Երուսաղեմը։ 1171 թվականին Ֆաթիմյան խալիֆի մահից հետո Սալահ ադ-Դինը դարձավ Եգիպտոսի տիրակալը՝ հիմնելով Այյուբյան (Էյբիդյան) դինաստիան։ Նրա իշխանության օրոք Եգիպտոսը վերադարձավ սուննի իսլամին։ Թուրքիայից ավելի ու ավելի շատ թուրք ստրուկներ էին գալիս զինվորական ծառայության։ Բանակին աջակցում էր Իկտա համակարգը՝ հողից հարկերի հավաքագրումը, որը զինվորներին տրվում էր զինվորական ծառայության համար[60]։ Ժամանակի ընթացքում մամլուքները ձևավորեցին շատ հզոր հողային արիստոկրատիայի շերտ։ 1250 թվականին նրանք տապալեցին Այուբյան դինաստիան և հիմնեցին իրենցը։ Մամլուքներից ամենահզորները կոչվում էին ամիրաներ։ Մամլուքները Եգիպտոսում իշխանությունը պահեցին 250 տարի։ Այդ ընթացքում նրանք ընդլայնեցին ենթակա տարածքը դեպի Պաղեստին, ջախջախեցին խաչակիրներին և կանգնեցրին մոնղոլների արշավանքը Այն-Ջալութի ճակատամարտում 1260 թվականին։ Մամլուք Եգիպտոսը դարձավ իսլամի և նրա սուրբ քաղաքների՝ Մեդինաի և Մեքքայի պաշտպանը։
Սակայն ժամանակի ընթացքում իկտա համակարգը դադարեց ռազմական ուժեր մատակարարել։ Մամլուքները սկսեցին իրենց հողերը ժառանգական համարել և չցանկացան ծառայել դրանց համար։ Ջրանցքների վերանորոգումը դադարեց, հողի արտադրողականությունը նվազեց։ Մամլուքների ռազմական տեխնոլոգիաները հետ էին մնում այլ պետությունների առաջընթացից, որտեղ հրազենը ավելի ու ավելի կարևոր դեր էր խաղում, ինչի արդյունքում 1517 թվականին Օսմանյան կայսրությունը հեշտությամբ գրավեց Եգիպտոսը։ Թուրքերը վերականգնեցին հարկահավաքման համակարգը, իսկ Կարմիր ծովում առևտուրը վերականգնվեց, թեև պորտուգալացիները կանգնեցին Հնդկական օվկիանոսի հետ առևտրային հարաբերությունների ճանապարհին[61]։ 17-18-րդ դարերում իշխանության վերադարձան մամլուքները։ Նրանցից ամենահարուստները բեյ էին կոչվում, փաստացի իշխանությունը նրանց ձեռքում էր, մինչդեռ թուրք փաշաներն ունեին միայն ֆորմալ իշխանություն[62]։
1798 թվականին Նապոլեոնի զորքերը ներխուժեցին Եգիպտոս, և ֆրանսիական բանակի տեղական դիմադրությունը թույլ էր, սակայն Բրիտանիայի և Օսմանյան կայսրության համատեղ ջանքերը 1801 թվականին վտարեցին ֆրանսիացիներին։ Այդ ժամանակվանից սկսվեց պայքարը բրիտանացիների և ֆրանսիացիների միջև Եգիպտոսի վերահսկողության համար, որը ձգվեց ամբողջ 19-րդ դարում և 20-րդ դարի մի մասում[63]։
Աֆրիկյան եղջյուր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սոմալի[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կարմիր ծովի՝ Սոմալիից հակառակ ափին իսլամի հայտնվելը հանգեցրեց նրան, որ սոմալիացի վաճառականները, արաբների հետ հարաբերությունների շնորհիվ, աստիճանաբար նոր կրոն ընդունեցին։ Իսլամի զարգացման առաջին դարերում Արաբական թերակղզուց շատ մուսուլմաններ գաղթեցին մայրցամաք, իսկ հաջորդ դարերի ընթացքում «բերբեր» քաղաքակրթության մաս կազմող Սոմալիի քաղաք-պետությունները վերածվեցին մուսուլմանների՝ Մոգադիշո, Բերբերա, Զեյլա, Բարավա և Մարկ[64][65]։ Մոգադիշո քաղաքը, որը հայտնի դարձավ որպես «Իսլամի քաղաք», երկար դարեր վերահսկում էր ոսկու առևտուրը Արևելյան Աֆրիկայում[66][67]։
Մարկե, Բարավա, Հոբյո, Մոգադիշո նավահանգիստներում սուլթանություններն ու հանրապետությունները բարգավաճեցին՝ նավեր ընդունելով Արաբիայից, Հնդկաստանից, Վենետիկից, Պարսկաստանից, Եգիպտոսից, Պորտուգալիայից և նույնիսկ Չինաստանից[68]։ Վասկո դա Գաման Մոգադիշո է մտել 15-րդ դարում։ եւ գրել է, որ դա մեծ քաղաք էր՝ չորս եւ հինգ հարկանի տներով, մեծ պալատներով, գլանաձեւ մինարեթներով բազմաթիվ մզկիթներով[69]։
16-րդ դարում Դուարտե Բարբոսան գրել է, որ Կամբայի թագավորությունից (Հնդկաստան) բազմաթիվ նավեր են եկել Մոգադիշո՝ բերելով գործվածքներ և համեմունքներ, արտահանելով ոսկի[70], մոմ և փղոսկր։ Բարբոսան ուշադրություն է հրավիրել առափնյա շուկաներում մեծ քանակությամբ մսի, ցորենի, վարսակի, ձիերի և մրգերի վրա, որոնք երաշխավորում էին տեղական վաճառականների հարստությունը։ Մոգադիշուն եղել է գործվածքների արդյունաբերության կենտրոնը և իր տեքստիլները վաճառել է Եգիպտոս և Սիրիա, ինչպես նաև ծառայել է որպես տարանցիկ կետ Սուահիլի Մոմբասայի և Մալինդիի առևտրականների համար, որոնք ապահովում էին ոսկու առևտուրը Կիլվա սուլթանության հետ[71]։ Առեւտրին ակտիվորեն մասնակցում էին Հորմուզի նեղուցի հրեա վաճառականները՝ հացահատիկի ու բրդի դիմաց բերելով հնդկական գործվածքներ ու մրգեր[72]։
Եթովպիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Զագվե դինաստիան իշխում էր ներկայիս Եթովպիայի և Էրիթրեայի մեծ մասի վրա մոտ 1137-1270 թվականներին։ Նրա անունը գալիս է քուշիական լեզվաընտանիքին պատկանող Ագաու ժողովրդի լեզվից։ 1270 թվականից սկսած և երկար դարեր շարունակ Եթովպական կայսրությունը կառավարվում էր Սողոմոնյան դինաստիայի կողմից։
15-րդ դարի սկզբին Եթովպիան Աքսումից հետո առաջին անգամ փորձեց դիվանագիտական կապեր հաստատել եվրոպական թագավորությունների հետ։ Պահպանվել է անգլիական թագավոր Հենրիխ IV-ի նամակը Հաբեշի կայսրին[73][74]։ 1428 թվականին Եթովպիայի Յիշակ I կայսրը երկու սուրհանդակ ուղարկեց Արագոնի թագավոր Ալֆոնսո V-ի մոտ, ով նրանց ապահով ետ ուղարկեց, բայց նրանք չկարողացան վերադառնալ[75]։ Մշտական հիմունքներով փոխհարաբերությունները սկսվել են 1508 թվականին Դավիթ II կայսեր օրոք։ Հենց այդ ժամանակ Ադալ սուլթանությունը հարձակվեց կայսրության վրա։ Պորտուգալացիներն օգնեցին Եթովպիայի տիրակալին զենքով և 400 զինվորով։ Ադալո-Եթովպական պատերազմը տարածաշրջանի պատերազմներից մեկն էր, որի միջոցով Օսմանյան կայսրությունը և Պորտուգալիան վստահված անձով պայքարում էին այն վերահսկողության համար[76]։
Երբ 1624 թվականին Սուսնյոս կայսրն ընդունեց կաթոլիկությունը, երկրում սկսվեցին տարիներ շարունակ անհանգստություններ և անկարգություններ, որոնք հանգեցրին հազարավոր մարդկանց մահվան։ Ճիզվիտ միսիոներները վիրավորեցին եթովպացիների հավատքը, և 1632 թվականի հունիսի 25-ին Սուսնյոսի որդին՝ Ֆասիլեդեսը, կրկին Եթովպիայի ուղղափառ եկեղեցին հայտարարեց պետական և այլ եվրոպացիների հետ միասին ճիզվիտներին վտարեց երկրից[77][78][79]։
Արևելյան Աֆրիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Քրիստոնեական և իսլամական Նուբիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Երբ Աքսումի կառավարիչ Էզանան գրավեց Մերոն, Բալլանա ժողովուրդը հարավ-արևմուտքից տեղափոխվեց Նուբիա և հիմնեց երեք նահանգ՝ Մուկուրա, Նոբաթիա և Ալվա, որոնք գոյատևեցին ավելի քան 200 տարի։ Մուկուրան ընկած էր Նեղոսի երրորդ շեմից բարձր և ուներ մայրաքաղաք՝ Դոնգոլան, Նոբատիան հյուսիսում, և ուներ մայրաքաղաք Ֆարասը, Ալվան՝ հարավում, կենտրոնը՝ Սոբա քաղաքը։ Հետագայում Մուկուրան կլանեց Նոբատիան։ Մոտ 500-600 տարիների ընթացքում այս տարածքի մարդիկ ընդունեցին միաբանությունը։ Եկեղեցին սկզբում օգտագործում էր ղպտիական գիրը, հետո հունարենը, իսկ վերջում՝ հին նուբիերենը, որը պատկանում էր նիլոսահարական լեզուների խմբին։ Նուբիական քրիստոնեությունն իր հայացքներով մոտ էր եգիպտական ղպտի եկեղեցուն[80][81]։
Իսլամադավան արաբները 641 թվականին գրավեցին Եգիպտոսը և կտրեցին Նուբիայի և Աքսումի քրիստոնյաներին այլ քրիստոնյա պետություններից։ 651-652 թվականներին արաբները ներխուժեցին քրիստոնեական Նուբիա, սակայն Նուբիացի նետաձիգները հակահարված տվեցին նրանց։ Կնքվեց պայմանագիր, որով արաբները ճանաչեցին քրիստոնյա Նուբիան։ Համաձայնագիրը սահմանում էր նաև առևտրի կանոնները, որոնք կարգավորում էին Նուբիայի և Եգիպտոսի հարաբերությունները 600 տարի շարունակ[82]։
XIII դարից սկսվեց քրիստոնեական Նուբիայի անկումը։ Միապետության իշխանությունը թուլացավ՝ զիջելով եկեղեցուն ու ազնվականությանը։ Բեդվին արաբները սկսեցին տեղափոխվել Նուբիա։ Նրանց ֆաքիրները երկիր բերեցին սուֆիական իսլամը։ Ավելին, Նուբիական Մոկուրա նահանգը դարձավ Եգիպտոսի Մամլուքյան սուլթանության վասալը։ Մինչև 1366 թվականը Նուբիան բաժանվեց փոքր կալվածքների և այնուհետև գրավվեց մամլուքների կողմից։ 15-րդ դարում երկիրը բաց էր արաբների գաղթի համար։ Արաբ քոչվորներն իրենց հետ բերեցին իրենց մշակույթն ու լեզուն։ 16-րդ դարում Մուկուրան և Նոբատիան դարձան իսլամական պետություններ։ Աբդուլլահ Ջամի գլխավորությամբ ստեղծվեց արաբական համադաշնություն, որը ավերեց քրիստոնեության վերջին հենակետը՝ Ալվա Սոբայի մայրաքաղաքը։ Ամենի հետևանքով Ալվան Սոնարի կազմում էր[83]։
15-րդ դարում ֆունջցիների հովիվները գաղթեցին Ալվայի տարածք։ Նրանք պետություն կազմեցին Սեննարում գտնվող մայրաքաղաքում։ 16-րդ դարի վերջում Ֆունջիներն ընդունեցին իսլամ և ընդլայնեցին իրենց ունեցվածքը դեպի արևմուտք՝ մինչև Կորդոֆան։ Եթովպիան դադարեցրեց բնակեցումը դեպի արևմուտք։ Պետության տնտեսությունը կախված էր Սեննարով անցած վաճառականներից և գերիներից, որոնցից ձևավորվեց բանակը։ Բադի IV-ի (1724-1762) օրոք բանակը ապստամբեց, իշխանությունը վերցրեց իր ձեռքը և թագավորի դերը հասցրեց ծիսականի։ 1821 թվականին եգիպտացի փաշա Մուհամմեդ Ալին նվաճեց Ֆունջին[84][85]։
Սուահիլի ափ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սուահիլի ժողովուրդը պատմականորեն ապրում էր հյուսիսային Քենիայից մինչև Մոզամբիկի Ռուումի գետը ընկած տարածաշրջանում։ Արաբ աշխարհագրագետներն այս տարածքն անվանել են Զինջերի («սևերի») երկիր[86]։
Ժամանակակից պատմաբանները, լեզվաբանները և հնագետները կարծում են, որ ժողովուրդը, ով խոսում է սուահիլի լեզվով սերում են բանտուախոս ցեղերից, որոնք 7-8-րդ դարերում մուսուլման վաճառականների միջոցով ենթարկվել են արաբական մշակույթի ուժեղ ազդեցությանը[87]։ Այս տարածաշրջանի միջնադարյան պետությունները հենվում էին առևտրային նավահանգիստների վրա, որոնք թույլ էին տալիս կապեր պահպանել իսլամական աշխարհի և Ասիայի հետ[88]։ Այդպիսի նավահանգիստների մեջ էին մտնում Մոմբասա, Զանզիբար և Կիլվա Կիսիվանի առևտրական նավահանգիստները[89]։ Դրանց մասին հիշատակում են չինացի ծովագնաց Չժեն Հեն և մուսուլման աշխարհագրագետները, մասնավորապես՝ Իբն Բատուտան։ Առևտրի հիմնական առարկաներն էին փղոսկրը, ստրուկները և ոսկին[90][91]։
Պորտուգալացիններն այստեղ ժամանել են 1498 թվականին Փորձելով տնտեսապես հնազանդեցնել Սուահիլի ափը և քրիստոնեացնել այն, նրանք 1505 թվականին հարձակվեցին Կիլվու Կիսիվանիի վրա, իսկ ավելի ուշ՝ այլ քաղաքների վրա։ Տեղի բնակչության դիմադրության պատճառով, պորտուգալացիների՝ առևտուրը վերահսկելու փորձերը հաջողությամբ չպսակվեցին։ 17-րդ դարի վերջում Պորտուգալիայի ազդեցությունը սկսեց նվազել, և 1729 թվականից Օմանի օգնությամբ պորտուգալացիները ստիպված հեռացվեցին տարածաշրջանից։ Սուահիլի ափը դարձավ Օմանի սուլթանության մի մասը։ Առևտուրը վերսկսվեց, բայց ավելի փոքր մասշտաբով, քան նախկինում էր։
Ուրեվե[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ուրեվե մշակույթը ծագել է աֆրիկյան երկաթի դարաշրջանում, Վիկտորիա լճում։ Մշակույթի անվանումը գալիս է այն հնագիտական պեղումների վայրից, որոնք անցկացրել է Մերի Լիքին Քենիայում։ Մշակույթի հին արտեֆակտներ պահպանվել են Տանզանիայի Կագերա շրջանում։ Ուրեվե մշակութային շրջանը ձգվում էր մինչև Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետության Կիվու շրջանը արևմուտքում և մինչև Նյանզա և Արևմտյան Քենիա նահանգ՝ արևելքում։ Հյուսիսում այն հասել էր ժամանակակից Ուգանդա, Ռուանդա և Բուրունդի։ Մշակույթը գոյություն ունեցավ մ.թ.ա 5-րդ դարից մինչև մ.թ. ա. 6-րդ դարը։
Ուրեվե մշակույթը սկիզբը դրել են Կամերունում բնակեցված բանտու լեզվով խոսող ժողովուրդները։ Դրա հետազոտությունն իրականացվում է Բանտու բնակավայրի լեզվաբանության ուսումնասիրության հետ համատեղ։ Հնարավոր է, Ուրեվեի մշակույթը համապատասխանում է Բանտու լեզուների արևելյան ենթաընտանիքին, այսինքն՝ այն լեզուներին, որոնցով խոսում են Արևելյան Աֆրիկա ներգաղթյալների առաջին ալիքի ժառանգները։ Թվում է, Ուրեվեն լիովին ձևավորված քաղաքակրթություն է՝ խեցեգործության իր յուրահատուկ ոճով և լավ զարգացած երկաթի մշակման տեխնոլոգիայով։ Ինչքանով հիմա հայտնի է, ո՛չ խեցեղենը, ո՛չ երկաթագործությունը էական փոփոխություններ չեն կրել գրեթե երկու հազար տարի շարունակ, բացառությամբ կերամիկայի աննշան տատանումների։
Մադագասկար և Մերինե[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մադագասկարը բնակեցվել է 6-րդ դարում, ավստրոնեզական լեզուներով խոսող մարդկանց կողմից։ Ավելի ուշ՝ 6-7-րդ դարերում, մայրցամաքի բանտու լեզվով խոսող ցեղերը տեղափոխվել են կղզի։ Ավստրոնեզացիներն իրենց հետ բերել են բանանի և բրնձի աճեցման մշակույթը, բանտու խոսողները՝ անասնապահությունը։ Մոտ 1000 թվականին կղզու հյուսիսում առաջացել են արաբ և հնդիկ վաճառականների բնակավայրեր։ 14-րդ դարում իսլամը թափանցել է Մադագասկար։ Աֆրիկյան միջնադարում Մադագասկարի նավահանգիստներն օգնել են պահպանել ափամերձ սուահիլի ժողովրդի քաղաք-պետությունների միջև հարաբերությունները՝ Սոֆալա, Գրեյթ Կիլվա, Մոմբասա և Զանզիբար։
15-րդ դարից սկսած կղզում առաջացել են մի քանի պետական կազմավորումներ՝ Սակալավա (XVI դար) արևմտյան ափին, Ցիտամբալա՝ (XVII դար) արևելյան ափին և Իմերինայի թագավորությունը՝ (XV դար) կենտրոնական լեռնային շրջաններում։ 19-րդ դարում Իմերինան վերահսկում էր ամբողջ կղզին։
Մադագասկարում առաջին եվրոպացիները պորտուգալացիներն էին, ովքեր 1500 թվականից հարձակումներ սկսեցին առևտրային բնակավայրերի վրա։ Ավելի ուշ ժամանեցին բրիտանացիներն ու ֆրանսիացիները։ 17-րդ դարում Մադագասկարը ծովահենների ապաստարան էր[92]։ Ռադամա I-ը (1810-1828) հրավիրեց քրիստոնյա միսիոներների, սակայն Ռանավալունա I-ը (1828-61) արգելեց քրիստոնեությունը, ինչի հետևանքով մահացավ 150 000 մարդ։ Ռադամ II-ի (1861-1863) օրոք Մադագասկարը սկսեց կողմնորոշվել դեպի Ֆրանսիա, և ֆրանսիացիները զգալի զիջումներ ստացան։ 1895 թվականին ֆրանկո-մալագասական պատերազմների արդյունքում ֆրանսիացիները գրավեցին Մադագասկարը և այն հռչակեցին պրոտեկտորատ[92]։
Մեծ լճերի նահանգներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կիտարա և Ունիորո[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Աֆրիկյան Մեծ լճերի միջև ընկած սարահարթում 1000 թվականին առաջացել են բազմաթիվ պետական կազմավորումներ։ Այս շրջանի բնակչությունը զբաղվում էր անասնապահությամբ, հացահատիկ և բանան աճեցնելով, որոնք էլ դրեցին իրենց տնտեսության հիմքը։ Առաջին նահանգը՝ Ունիորոն, բանավոր ավանդույթով նկարագրվում է որպես Կիտարա նահանգի ավելի մեծ մաս, որն ընդգրկում է ողջ տարածաշրջանը։ Նրա վերնախավը լուո ժողովուրդն էր, որը ղեկավարում էր Ունիորո բանտու լեզվով խոսող ժողովրդին։ Մշակութային առումով դա Ունիորո նահանգ էր, ինչի մասին վկայում են խեցեգործությունը, բնակավայրի կառուցվածքը և մասնագիտացումը[93]։
Բիտոն՝ իշխող Ունիորո ցեղը, համարվում էր Կիտարայի վրա իշխող Բաչվեզի ցեղի ժառանգը։ Սակայն Կիտարայի մասին գրեթե ոչինչ հայտնի չէ, և հետազոտողները կասկածում են նման պետության գոյությանը։ Տարածաշրջանի կառավարիչների մեծ մասը պնդում էր Բաչվեզիներից ծագումը[93]։
Բուգանդա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բուգանդայի թագավորությունը հիմնադրվել է Գանդայի կամ Բագանդայի ժողովրդի կողմից մոտ 14-րդ դարում։ Գանդայի նախնիները բնակություն են հաստատել Վիկտորիա լճի հյուսիսային մասում դեռ մ.թ.ա 10-րդ դարում։ Բուգանդայի տիրակալը կրում էր «կաբակա», իսկ տոհմերի առաջնորդները՝ «բատակա» տիտղոսը։ Աստիճանաբար իշխանությունը հզորացավ, և Բուգանդան դարձավ կենտրոնացված միապետություն։ Նահանգի տարածքը մեծացավ, բայց Ունիորոն խոչընդոտ դարձավ այս ընդլայնման համար։ 1870 թվականին Բուգանդան դարձել էր բարգավաճ պետություն, որտեղ կաբակա տիրակալը կառավարում էր երկիրը լուկիկոյով՝ իր տեսակի նախարարների խարհրդով։ Նահանգն ուներ հարյուր նավից բաղկացած նավատորմ, որոնցից յուրաքանչյուրում կար 30 զինվոր։ Սակայն 20-րդ դարի սկզբին Բուգանդան դարձավ բրիտանական Ուգանդայի պրոտեկտորատի նահանգ[94]։
Ռուանդա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ունիորոյից հարավ-արևմուտք՝ Կիվու լճի մոտ, մոտ 17-րդ դարում առաջացել է Ռուանդա նահանգը։ Այնտեղ էլիտան կազմում էին տուտսի ցեղի անասնապահները։ Նրանց տիրակալը կրում էր մուամիի կոչում։ Մեկ այլ ցեղ՝ հութուները, ֆերմերներ էին։ Երկու ցեղերն էլ խոսում էին նույն լեզվով, սակայն նրանց հարաբերությունները, հատկապես ամուսնությունների հետ կապված, որոշվում էին սոցիալական կոշտ նորմերով։ Ասում են, որ Ռուանդան հիմնադրվել է Մուամի Ռուգանձու II-ի կողմից մոտ 1600-1624 թվականներին։ Նրա մայրաքաղաքն էր Կիգալի քաղաքը։ Կենտրոնացման գործընթացը տևեց 2 դար և ավարտվեց Մուամի Կիգելի IV-ի օրոք (1840-1895)։ Վերջին թութսի պետը ներկայացվել է 1852 թվականին, իսկ վերջին հուտու պետը միայն 1920 թվականին[95]։
Բուրունդի[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ռուանդայի հարավում ձևավորվել է Բուրունդի նահանգը։ Հիմնադրվել է տուտսիների ղեկավար Նտարե Ռուշաստիի կողմից 1657-1705 թվականներին։ Ինչպես Ռուանդայում, այստեղ նույնպես տնտեսությունը հիմնված էր տուտսի հովիվների և հուտու ֆերմերների վրա։ Մուամի Նտարի Ռուգամբիի (1795–1852) օրոք Բուրունդին արագորեն ընդլայնվեց՝ ավելի շատ դիվանագիտության, քան ուժի միջոցով[96]։
Արևմտյան Աֆրիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սահելի հանրապետւթյուն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գանա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գանայի կայսրությունը, հնարավոր է, ծագել է դեռ 4-րդ դարում։ Հիմնադրվել է սոնինկե ազգի կողմից։ Առաջին անգամ դրա մասին հիշատակում է Ալ-Ֆարազին, 8-րդ դարի վերջին։ Գանայի բնակչությունը մասամբ քաղաքային էր, մասամբ՝ գյուղական։ Վարչակազմը կազմված էր իսլամ դավանող քաղաքային բնակիչներից, իսկ գերագույն կառավարիչը, որը կրում էր «Գանա» տիտղոսը, հավատարիմ էր ավանդական կրոնին։ Մուսուլմանները, ադմինիստրատորները, բերբերներն ու արաբները ապրում էին առանձին քաղաքում, որը Գանայի բնակավայրի հետ հաղորդակցվում էր սալահատակ ճանապարհով։ Գյուղական բնակչությունն ապրում էր Գանային հավատարմության երդում տված ավելի մեծ միավորումներով կազմված գյուղերում։ Գանան համարվում էր սուրբ տիրակալ։ Մոտ 1050 թվականին, հպատակեցնելով սանհաջա-բերբերների ամենակարևոր առևտրային կենտրոնը՝ Աուդագոստը, Գանան ընդունեց իսլամ[97]։
Պետության հարստությունն ապահովվում էր Սահարայի միջոցով առևտրի վրա դրված տուրքով՝ Տիարեթն ու Սիջիլմասան կապելով Աուդագոստի հետ։ Գանան վերահսկում էր մուտքը դեպի Բամբուկի ոսկու հանքեր։ Տուրքը գանձվում էր որպես պետության տարածքով տեղափոխվող աղի և ոսկու քաշի տոկոս։ Գանան սեփական արտադրություն չուներ[98]։
11-րդ դարում Գանան սկսեց անկում ապրել։ Պատճառներից մեկը հնարավոր է լիներ Նիգեր գետով և Թեգազով դեպի արևելք ոսկու առևտրի ուղիների փոփոխությունը[99]։ Մյուս պատճառը տարբեր ցեղերի պայքարի պատճառով հնարավոր քաղաքական անկայունությունն էր։ Պետությունը դադարեց գոյություն ունենալ 1230 թվականին, երբ հյուսիսային Սենեգալի բնակիչները գրավեցին այն[100][101]։
Մալի[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մալիի կայսրությունը առաջացել է 13-րդ դարում, երբ մոտ 1235 թվականին մանդե ժողովրդի առաջնորդ Սունդիատա Կեյտան Կիրինայի ճակատամարտում հաղթեց Սումանգուրու Կվանտեին՝ սուսու կամ հարավային սոնինկե ժողովրդի կառավարիչին։ Սունդիատան շարունակեց իր նվաճումը Նիգերի հովտի անտառներից դեպի արևելք՝ դեպի գետի ոլորան, հյուսիս՝ Սահարա և արևմուտք՝ դեպի Ատլանտյան օվկիանոս՝ կուլ տալով Գանայի մնացորդները։ Նա վերցրեց «մանսա» տիտղոսը և իր մայրաքաղաքը հաստատեց Նիանի քաղաքում[102]։
Թեև աղի և ոսկու առևտուրը շարունակում էր կարևոր մնալ, Մալիում մեծ նշանակություն ունեին նաև անասնապահությունն ու գյուղատնտեսությունը։ Այնտեղ աճեցնում էին սորգո, կորեկ, բրինձ։ Սահարայի սահմանին արածում էին խոշոր եղջերավոր անասուններ, ոչխարներ, այծեր, ուղտեր։ Մանդեի սոցիալական կյանքը խմբավորված էր գյուղերի և հողերի շուրջ։ Գյուղերի մի խումբ կոչվում էր «քաֆու», իսկ դրա տիրակալը՝ «ֆարմա», որը ենթարկվում էր մանսեին։ Հեծելազորից և հետևակներից կազմված բանակը պահպանում էր կարգուկանոնը։ Անհրաժեշտության դեպքում, ենթակա տարածքներից կարող էին հավաքել զգալի քանակով ռազմական ուժեր[103]։
Իսլամին անցնելու շրջանը զարգանում էր աստիճանաբար։ Մանսայի ուժը հիմնված էր ավանդական հավատալիքների վրա, ուստի Սունդիատան զգուշանում էր իսլամից։ Հետևյալ մանսիները հավատարիմ մուսուլմաններ էին, բայց հավատարիմ էին դեռևս ավանդական աստվածներին և մասնակցում էին ծիսական արարողություններին և մանդե ժողովրդական փառատոներին։ Իսլամը դարձավ արքունիքի պաշտոնական կրոնը Սունդիատայի որդի Ուլի I-ի օրոք (1225-1270)։ Մանսա Ուլին ուխտագնացություն է կատարել Մեքքա և ճանաչման հասել իսլամական աշխարհում։ Դատարանի դպիրներին ու հաշվապահներին կանչել են մուսուլմանները։
1285 թվականին գահը գրավեց ազատված ստրուկ Սակուրան։ Նա Տիմբուկտուից դուրս քշեց տուարեգներին և քաղաքում հիմնեց կրթության և առևտրի կենտրոն։ Գրքերի առևտուրը մեծացավ, և դրանց պատճենահանումը դարձավ հարգված և եկամտաբեր առևտուր[104]։
Մալին իր զարգացման գագաթնակետին հասավ 14-րդ դարում Մանսա Մուսայի (1312-1337 թվականներ) օրոք, ով հաջ կատարեց 500 ստրուկների հետ, որոնցից յուրաքանչյուրն իր ձեռքում պահեց ոսկու ձուլակտորը։ Այս հաջը մի ամբողջ տասնամյակ արժեզրկեց ոսկին Մամլուքյան Եգիպտոսում։ Մուսան տպավորեց իսլամական աշխարհին և Եվրոպային[105]։
Մանսա Մուսան իր մոտ հրավիրեց հայտնի գիտնականների և ճարտարապետների՝ փորձելով ինտեգրել իր երկիրը իսլամական աշխարհին, ինչը հանգեցրեց գրագիտության բարձրացմանը։ Իր դարաշրջանի Մալիի մասին մանրամասն հիշողություններ է թողել արաբ ճանապարհորդ Իբն Բաթուտան[103][103]։
Մանսա Սուլեյմանի (1341-1360 թվականներ) գահակալությունից հետո սկսվեց անկումը։ Մոսի ձիավորները սկսեցին հարձակվել հարավային սահմանների վրա, իսկ հյուսիսում տուարեգները վերադարձրեցին Տիմբուկտուն։ Արևմուտքում Մալիի իշխանությունը խաթարվեց ֆուլբե ժողովրդի կողմից Ֆուտա-Տորոյի իմամի հաստատմամբ։ Նա դարձավ Թակուրի ժառանգորդը։ Սերեր և վոլոֆ ժողովուրդների միությունը խզվեց։ 1545-1546 թվականներին Նիանին գրավեց Սոնհայը։ 1599 թվականից հետո Մալին կորցրեց Բամբուկի շրջանն իր ոսկու հանքերով և բաժանվեց փոքր միավորումների[103]։
Սոնհայ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սոնհայ ժողովուրդը, որը խոսում է Նիլո-Սահարական ընտանիքի լեզվով, սերում է ձկնորսներից, ովքեր ապրում էին Նիգեր գետի վրա։ Սոնհայ նահանգն ուներ մայրաքաղաքներ Կուկիա քաղաքում՝ 9-րդ դարում և Գաո քաղաքում՝ 12-րդ դարում[106]։
Առաջնորդ Սոնի Ալին սկսեց իր նվաճումները 1468 թվականին՝ Տուարեգներից վերցնելով Տիմբուկթուն։ Այնուհետև նա ընդլայնեց իր ունեցվածքը դեպի հյուսիս՝ անապատ, մղեց մոսի ժողովրդին դեպի հարավ, և հարավ-արևմտյան կողմը՝ դեպի Ջեն։ Նրա բանակը բաղկացած էր հեծելազորից և նավակներից։ Սոննի Ալին մուսուլման չէր, և մուսուլման պատմիչները նրան այնքան էլ դրական չէին վերաբերվում, հատկապես մուսուլմանաբնակ Տիմբուկտուի գրավումից հետո։ 1492 թվականին նա մահացավ, և նրա որդուն Մուհամեդ Թուրը թողեց, ով մուսուլման էր և ծագումով Սոնինկե[107]։
Մոհամմեդ Թուրը գահ բարձրանալուց հետո վերցրեց Ասկիա Մուհամեդ I անունը (1493-1528 թվականներ), հիմնեց Ասկիա դինաստիան, իսկ «Ասկիա» բառը դարձավ ինքնիշխանի հոմանիշը։ Նա համախմբեց Սոնի Ալիի նվաճումները և օգտագործեց իսլամը իր իշխանությունն ամրապնդելու համար՝ ջիհադ հայտարարելով մոսի ժողովրդին և վերականգնելով առևտուրը Սահարայի միջով։ Կահիրեի Աբբասյան խալիֆը ճանաչեց նրան և հռչակեց Սուդանի խալիֆ։ Նրա իշխանության օրոք Տիմբուկթուն դարձավ իսլամական ուսուցման կենտրոն։ Ասկիա Մոհամմեդ I-ը տուարեգներին էլ մղեց ավելի հյուսիս, արևելքում գրավեց Աիրը՝ տիրանալով Թեգազիի աղի հանքերին։ Սոնհայի առևտրային ցանցը տարածվեց նաև Հաուսա ժողովրդի քաղաք-պետությունների վրա։ Նվաճված հողերի կառավարումը վստահված էր հավատարիմ ծառաներին և նրանց ընտանիքներին, նրանք պատասխանատու էին նաև տեղի աշխարհազորի համար։ Կենտրոնացումը նպաստում էր կայունությանը նույնիսկ տոհմական կռիվների ժամանակ։ Ասկիա Մուհամեդ I-ի օրոք պետության կառուցվածքի նկարագրությունը պահպանվել է Լեո Աֆրիկանուսի շնորհիվ։ Մուհամեդը գահընկեց արվեց 1528 թվականին իր իսկ որդու կողմից։ Իշխանության համար պայքարի ժամանակաշրջանից հետո գահը ստանձնեց Մուհամեդի վերջին որդին՝ Ասկիա Դաուդը[108]։
1591 թվականին Սաադյան դինաստիայի Ահմադ ալ-Մանսուրի մարոկկոյական զորքերը ներխուժեցին Սոնհայ,, որոնք փորձում էին տիրանալ Սահելի ոսկու հանքերին։ Թոնդիպիի ճակատամարտում մարոկկացիները հաղթեցին Սոնհային։ Արդյունքում նրանք գրավեցին Ջենեն, Գաոն և Տիմբուկթուն, սակայն ողջ տարածաշրջանը չհնազանդվեց նրանց։ Ասկիա Նուգուն վերախմբավորեց զորքերը Դենդիում, որտեղ տեղի բնակչության դիմադրությունը սպառում էր մարոկկացիների ռեսուրսները, որոնք ստիպված էին ապավինել կենտրոնի մատակարարումներին։ 17-րդ դարում Սոնհայ նահանգը բաժանվեց մի քանի պետական միավորների։
Մարոկկացիները հասկացան, որ օկուպացիան եկամուտ չի բերում։ Ոսկու առևտուրն այլ ճանապարհով գնաց դեպի ափ, որտեղից այն գնեցին եվրոպացիները։ Սահարայով անցնող երթուղիներն այժմ անցնում էին արևելքով՝ Բորնայով։ Ստիպված էինՍահարայով թանկարժեք տեխնիկա տեղափոխել, ինչը չէր արդարացնում ծախսերը։ Մարոկկացիներին, ովքեր ամուսնացել էին տեղացիների հետ և հաստատվել տարածաշրջանում, սկսել են անվանել «արմա» կամ «ռումա»։ Տիմբուկտուում նրանք դարձան զինվորական կաստա և հողատերեր՝ անկախ Մարոկկոյից։ Խառնաշփոթի մեջ այլ բնակչություններ սկսեցին հաստատվել, հատկապես Ֆուտա Տորոյի Ֆուլբեը, որը եկել էր արևմուտքից։ Նախկին Սոնհայի տարածքում գտնվող նահանգներից մեկը՝ Բամբարան, գրավեց Գաոն։
1737 թվականին տուարեգները ոչնչացրեցին բանակը[109][110]։
Կանեմ-Բորնու (Կանեմբու)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մոտավորապես 9-րդ դարում, կենտրոնական Սուդանում Կանուրի ժողովրդի քոչվոր ցեղերը ձևավորեցին Կանեմ նահանգը՝ Նջիմի մայրաքաղաքով։ Կանեմն աճեց Սահարայի միջով կայացող առևտրի միջոցով։ Նա հարավում բռնված ստրուկներին փոխանակում էր հյուսիսաֆրիկյան ձիերի հետ, որոնք օգնում էին բռնել նոր ստրուկներ։ 11-րդ դարի վերջում իշխանությունը գրավեց իսլամական Սեֆուվա (Սայֆավա) դինաստիան, որի հիմնադիրն էր Հումայ իբն Սալամնան։ Նա կառավարեց 71 տարի՝ դարռնալով մարդկության պատմության մեջ ամեներկար կառավարիչներից մեկը[109]։ Բացի առևտուրից, տնտեսությունը հիմնված էր նաև Կանեմի շրջակայքի հողերի հարկման վրա։ Կանեմն իր զարգացման գագաթնակետին հասավ մաի (տիրակալի կոչում) Դունամ Դիբալեմի իբն Սալմայի (1210-1248 թվականներ) օրոք։ Ըստ լեգենդի՝ Կանեմը կարող էր 40 հազար ձիավոր հավաքել։ Նահանգի տարածքը ձգվում էր հյուսիսից՝ Ֆեզզանից մինչև հարավ՝ Սաոն։ Պետությունը իսլամական էր, հաճախ էին ուխտագնացություններ կատարում դեպի Մեքքա[111]։ Կահիրեում կային «հյուրանոցներ», որոնք նախատեսված էին հատուկ Կանեմից եկած ուխտավորների համար[112]։
Մոտ 1400 թվականին Սաիֆավա դինաստիան իր մայրաքաղաքը տեղափոխեց Նգազարգամա՝ Բորնու շրջան՝ Չադ լիճ։ Պատճառը Կանեմի արոտավայրերի գերշահագործումն էր, որն էլ դրանց չորացման պատճառ էր դառնում[113]։ Մյուս գործոնը բիլա ժողովրդի դեմ պայքարն էր։ Բորնուից ավելի հեշտ էր առևտուր անելը Սահարայով։ Կապեր հաստատվեցին Հաուսա ժողովրդի հետ, որը նրանց հնարավորություն տվեց ձիեր և աղ ձեռք բերելու, և ական ժողովրդի հետ հարաբերություններ ունենալու, որն էլ հնարավորություն էր տալիս օգտվել ոսկուց։ Մայ Ալի Ղազի իբն Դունաման (մոտ 1475-1503 թվականներ) վերադարձրեց Կանեմի վերահսկողությունը՝ հաղթելով բիլալին[114]։
16-րդ դարում Սայֆավայի դինաստիան ստիպված էր ճնշել հաճախակի ապստամբությունները։ Մայ Իդրիս Ալաոման արդիականացրեց բանակը՝ հրավիրելով թուրք հրահանգիչների ուշադրությունը։ Սեյֆավան առաջին ենթասահարական կառավարիչներն էին, ովքեր հրազեն ներմուծեցին[113]։ Տրիպոլիի միջոցով բարեկամական հարաբերություններ են հաստատվեցին Օսմանյան կայսրության հետ[115]։
Քիչ տեղեկություններ են հայտնի, թե ինչ է տեղի ունեցել Բորնում 17-18-րդ դարերում[114]։ Առանց նոր զինատեսակների ներմուծման բանակը հնացավ, սկսվեց անկումը։ Երաշտներն ու սովը խաթարեցին մայերի իշխանությունը, հուզումներ սկսվեցին հյուսիսային շրջանների անասնապահների շրջանում, և հաուսա ժողովրդի ազդեցությունը մեծացավ։ Վերջին Մայը տապալվեց 1841 թվականին, որից հետո էլ Սայֆավա դինաստիան դադարեց գոյություն ունենալ[113]։
Սոկոտոյի խալիֆայություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ֆուլբեները քոչվոր ժողովուրդ էին։ Մավրիտանիայից նրանք եկան Ֆուտա Տորո, Ֆուտա Ջալոն, ապա բնակություն հաստատեցին Արևմտյան Աֆրիկայում։ 14-րդ դարում ընդունեցին իսլամ, իսկ 16-րդ դարում հաստատվեցին Մասինայում՝ ժամանակակից Մալիի հարավում։ 1670-ականներին նրանք ջիհադ հայտարարեցին ղեկավարներից ու հարկերից դժգոհ մարդկանց դեմ։ Անհավատների հետ պատերազմների ժամանակ մի քանի նահանգներ ստեղծվեցին Ֆուտա Տորոյում, Ֆուտա Ջալոնում, Մասինայում, Հուալիայում և Բունդում։ Դրանցից ամենակարևորները Սոկոտոյի խալիֆայությունը և Ֆուլանի պետությունն էին։
Օսման դան Ֆոդիոն (1754–1817 թվկաններ)՝ Գոբիր քաղաքի կառավարիչը, մեղադրեց Հաուսա ժողովրդի առաջնորդներին իսլամի անմաքուր տարբերակի և բարոյական այլասերվածության մեջ։ 1804 թվականին նա սկսեց Ֆուլանի ջիհադը՝ առաջնորդներից և հարկերից դժգոհ մարդկանց դեմ։ Ջիհադը ավերեց հյուսիսային Նիգերիան՝ օգտագործելով Ֆուլբե և Հաուսա ժողովուրդների աջակցությունը։ Օսմանը մեծ տերություն ստեղծեց Սոկոտո քաղաքում, որը ներառում էր հյուսիսային Նիգերիան, Բենինը և Կամերունը։ Սոկոտոյի խալիֆայությունը գոյատևեց մինչև 1903 թվականին անգլիացիների կողմից հյուսիսային Նիգերիայի գրավումը[116]։
Արևադարձային անտառների գոտու պետական ձևավորում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ական և աշանտի ժողովուրդներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ականի ժողովուրդը խոսում է կվա լեզվով։ Ենթադրվում է, որ դրա խոսնակները Սահել են եկել Արևելյան և Կենտրոնական Աֆրիկայից[117]։
12-րդ դարում առաջացել է Բոնոման պետությունը։ 13-րդ դարում, երբ Մալիի ոսկու հանքերը սկսեցին չորանալ, Բոնոմանի և Ականի ժողովրդի այլ տարածքների նշանակությունը որպես ոսկու վաճառականներ՝ մեծացավ։ Բոնոմանը, իսկ հետո Դենչիրան, Աչեմը, Աքվամուն Աշանտի հզոր պետության նախակարապետներն էին։ Թե կոնկրետ երբ է առաջացել Աշանտին, վիճելի է։ Հայտնի է, որ մինչև 17-րդ դարը ականները ապրել են Կվաման կոչվող նահանգում, որի կենտրոնը գտնվում էր Բոսումտվի լճից հյուսիս։ Նահանգի տնտեսությունը հիմնված էր կոլայի ծառի բերք, ոսկու և ընկույզների առևտրի, ինչպես նաև կտրատելու և այրելու գյուղատնտեսության վրա, որի հիմնական բերքը եղել է դիոսկորը։ Ականները քաղաքներ են կառուցել Պրա և Օֆին գետերի միջև և միավորվել մի դաշինքի մեջ, տուրք տալով Դենչիրային, որը Ադանսիի և Ակվամուի հետ միասին պատկանում էր տարածաշրջանի ուժեղ պետություններին։ 16-րդ դարում Աշանտի հասարակությունը ենթարկվեց զգալի փոփոխությունների, ներառյալ բնակչության աճը՝ Ամերիկայից բերված կասավա և եգիպտացորենի մշակաբույսերի աճեցման, ինչպես նաև ափերի և հյուսիսի միջև ոսկու առևտրի ծավալների աճի շնորհիվ[118]։
17-րդ դարի սկզբին Օսեյ Տուտու I-ը (1695-1717 թվականներ) Օկոմֆո Անոկիի օգնությամբ միավորեց ականներին Աշանտի համադաշնության մեջ, որի խորհրդանիշը «Ոսկե գահն» էր։ Օսեյ Տուտուն զգալիորեն ընդլայնեց ականների ունեցվածքը։ Նրա բանակի կորիզը Ակվամու նահանգի բանակն էր, բայց նա վերակազմավորեց այն՝ աշխարհազորը վերածելով մարտունակ մեքենայի։ 1701 թվականին Աշանտին նվաճեց Դենչիրան, որը բացեց նահանգի մուտքը դեպի առափնյա առևտուր՝ եվրոպացիների, հատկապես՝ հոլանդացիների հետ։ Օպոկու Վարե I-ը (1720–1745 թվականներ) էլ ավելի ընդլայնեց Աշանտիի ունեցվածքը՝ միացնելով Ականների հարավային հողերը։ Հյուսիսում նա գրավեց Թեչիմանը, Բանդան, Գյաամանը և Գոնժայի ժողովրդի հողերը Սև Վոլտայի վրա։ 1744-ից 1745 թվականներին Օպոկուն հարձակվեց Դագոմբա հյուսիսային խոշոր նահանգի վրա՝ մուտք ունենալով դեպի Նիգերի միջին հոսանքի կարևոր առևտրային ուղիներ։ Օպոկուից հետո իշխեց Կուսի Օբոդոմը (1750-1764 թվականներ), ով նոր հողեր միացրեց։ Օսեյ Կվանդոն (1777–1803 թվականներ) ներկայացրեց վարչական բարեփոխումներ, որոնք բարելավեցին կառավարման արդյունավետությունը և հետագայում նպաստեցին նվաճմանը։ Օսեյ Կվամե Պանինը (1777-1803 թվականներ), Օսեյ Տուտու Կվամեն (1804-1807 թվականներ) և Օսեյ Բոնսուն (1807-1824 թվականներ) ավելի ամրապնդեցին պետությունը և ընդլայնեցին ունեցվածքը։ Այնուհետև Աշանտին գրավեց ժամանակակից Գանայի ողջ տարածքը[119]։
Նահանգում տիրակալի կոչումն անցնում էր մայրական ցեղով։ Մայրաքաղաք Կումասիում մասնագետներ էին հրավիրվում Արաբիայից, Սուդանից և Եվրոպայից՝ հասարակական աշխատանքների համար։ Քաղաքների միջև հաղորդակցությունն ապահովվում էր ճանապարհների ցանցով, որը տանում էր ափից դեպի Նիգերի միջին հոսանք[120][121]։
Աշանտիի համադաշնությունը պինդ մնաց 19-րդ դարի մեծ մասի ընթացքում։ Բայց 1900 թվականին անգլիացիները, ունենալով սպառազինության իրենց առավելությունը, չորս անգլո-աշանտական պատերազմներից հետո ոչնչացրին այն[122]։
Դահոմեյ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Դահոմեյ նահանգն առաջացել է 17-րդ դարի սկզբին, երբ Ալլադա նահանգի Աջայի բնակիչները տեղափոխվեցին հյուսիս և հաստատվեցին Ֆոնի ժողովրդի շրջակայքում։ Մի քանի տարի անց նրանք սկսեցին պարտադրել իրենց իշխանությունը՝ հաստատելով իրենց մայրաքաղաքը Աբոմեյ քաղաքում։ Ուեգբաջայի (մոտ 1645-1685 թվականներ) օրոք Դահոմեյը դարձավ հզոր կենտրոնացված պետություն։ Ուեգբաջան հողը հռչակեց տիրակալի սեփականություն և հարկեր սահմանեց։ Նահանգում իշխանության փոխանցումն իրականացվում էր առաջին ծնունդով, ինչը նվազեցնում էր առանձին գյուղերի ղեկավարների ազդեցությունը։ Հաստատվեց թագավորության պաշտամունքը։ Ի պատիվ տիրակալի նախնիների, ամեն տարի գերիներից ստրուկ էին զոհաբերում։ 1720-ական թվականներին Դահոմեյը գրավեց Ուիդան և Ալլադան, որոնք մասնագիտացած էին ստրուկների վաճառքի մեջ, և իր վերահսկողության տակ դրեց կենդանի ապրանքների առևտուրը։ Աղաջա թագավորը (1708–1740 թվականներ) փորձեց վերջ տալ ստրկավաճառությանը` ստրուկներին թողնելով արմավենու յուղի տեղական պլանտացիաներում, սակայն եվրոպացիների հետ առևտրի առավելությունները և եվրոպական հրազենից կախվածությունը գերազանցեցին այդ գործունեությանը[123]։ 1730 թվականին Օյո նահանգը իրեն ենթարկեց Դահոմեյին և ստիպեց նրանց տուրք վճարել։ Ստրուկների վրա հարկերը հիմնականում վճարվում էին կովերի կաշիներով։ Ֆրանսիան գրավեց Դահոմեյը 1892-1894 թվականների երկրորդ ֆրանկո-դահումյան պատերազմից հետո և ստեղծեց գաղութային կառավարություն։ Ընդ որում, ֆրանսիական զորքերի մեծ մասը տեղի աֆրիկացիներ էին։
Յորուբա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Յորուբա ժողովուրդը ավանդաբար իրեն համարում էր մեկ պետության բնակիչ, մինչդեռ այժմ «Յորուբա» տերմինը ներառում է բոլոր նրանց, ովքեր խոսում են Նիգեր-Կոնգո լեզվաընտանիքի լեզուներով։ Այս բառով հուասայի ժողովուրդն օգտագործել է Օյո նահանգի բնակիչներին մատնանշելու համար։ Յորուբայի առաջին նահանգը Իֆե նահանգն էր, որը, ըստ լեգենդի, հիմնադրվել է գերբնական հերոսի՝ առաջին Օդուդուվայի կողմից։ Ըստ լեգենդի՝ Օդուդուվայի որդիները դարձել են տարբեր քաղաք-պետությունների հիմնադիրներ, իսկ նրա դուստրերը՝ թագավորների մայրեր։ 18-րդ դարում յորուբա քաղաք-պետությունները ձևավորեցին համադաշնություն, որը գլխավորում էր Իֆեի մայրաքաղաքի ղեկավարը։ Երբ առանձին քաղաք-պետություններ ուժեղացան, Իֆեի տիրոջ ազդեցությունն ընկավ։ Քաղաք-պետությունները սկսեցին կռվել իրար մեջ[124]։
Օյոն զարգացավ 16-րդ դարում։ 1550 թվականին այն գրավեց Նուպեն, որն իր տրամադրության տակ ուներ հեծելազոր։ Ալաֆինը (տիրակալի տիտղոսը) ստիպված եղավ փախչել։ Ալաֆին Օրոմպոտոն (կառավարել է 1560–1580 թվականներին) բանակ հավաքեց լավ զինված հեծելազորով և ռազմական հաջողությունների հասավ հյուսիսային անտառատափաստանային շրջաններում։ 16-րդ դարում Օյոն ընդլայնեց իր սեփականությունը Նիգեր գետի արևմտյան շրջաններից մինչև Տոգոյի բլուրները, յորուբաների՝ Կետուի, Դահոմեյի և Ֆոնի ժողովրդի հողերը։
Նահանգը ղեկավարում էր առանձին շրջանների համար պատասխանատու ադմինիստրատորների խորհուրդը։ Օյոն միջնորդ էր հյուսիսի և հարավի միջև առևտրի մեջ՝ կապելով Գվինեայի անտառների արևելյան սահմանները՝ Սուդանի, Սահարայի և Հյուսիսային Աֆրիկայի արևմտյան շրջանների հետ։ Յորուբացիները պատրաստում էին տեքստիլ, երկաթ և խեցեղեն՝ փոխարենը ստանալով բանակի համար անհրաժեշտ աղ, կաշի և ձիեր[125][126]։ Օյոն երկու հարյուր տարի շարունակ մնաց հզոր պետություն։ 1888 թվականից այն դարձավ բրիտանական պրոտեկտորատ, այնուհետև բաժանվեց մասերի, որոնք կռվեցին միմյանց միջև։ 1896 թվականին պետությունն ամբողջությամբ դադարեց գոյություն ունենալ[127]։
Բենին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բենինի թագավորությունը բնակեցված էր նիգերո-կոնգո լեզվաընտանիքի Էդո ժողովրդով։ 15-րդ դարի կեսերին Բենին նահանգը ընդլայնեց իր տարածքները և ուժեղացրեց նվաճումները։ Էվուարե (կառավարել է 1450-1480 թվականներ) Օբան («արքա») կենտրոնացրեց իշխանությունը և 30 տարի շարունակ պատերազմեց հարևանների հետ։ Նրա մահով Բենինի տարածքը հասավ Դահոմեյ արևմուտքում, արևելքում՝ Նիգերի դելտա, Ատլանտյան օվկիանոսի ափեր և հյուսիսում՝ յորուբա քաղաք-պետություններ։
Տիրակալները (օբաները) ապավինում էին Ուզամի ամենահզոր տոհմերի առաջնորդների և քաղաքային արհեստանոցների ղեկավարների խորհուրդներին։ Էվուարեի թոռը՝ Էսիգիեն (1504-1550 թվականներ), խլեց իշխանությունը պարտատոմսերից՝ այն հանձնելով նշանակված ադմինիստրատորներին և մեծացրեց հարաբերությունների ծավալը եվրոպացիների, հատկապես՝ պորտուգալացիների հետ, որոնցից նա պղինձ էր ստանում պալատական քանդակագործների համար։ Բենինի հասարակությունը բնութագրվում էր կանանց մեծ ուժով, հատկապես՝ ապագա օբաների մայրերի[128]։
Բենինը երբեք խոշոր ստրկավաճառ չի եղել։ Պետությունն արտահանել է պղպեղ, փղոսկր, կաուչուկ և բամբակյա գործվածքներ։ Գնորդները եղել են պորտուգալացիներն ու հոլանդացիները, որոնք ապրանքները վաճառել են աֆրիկյան ափերի այլ ժողովուրդներին։
1700 թվականից հետո պետությունը սկսեց մասնատվել տոհմական կռիվների և քաղաքացիական պատերազմների պատճառով։ Այնուամենայնիվ, ինչպես օբաներ Էրսոնի և Ակենբուդեի իշխանության ներքո կենտրոնական իշխանությունն ամրապնդվեց։ 1897 թվականին Բենին քաղաքը գրավվեց բրիտանացիների կողմից[129]։
Նիգերի դելտա և իգբո[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Նիգերի դելտայում կային բազմաթիվ քաղաք-պետություններ՝ կառավարման տարբեր ձևերով։ Նրանք պաշտպանված էին գետերի խիտ թավուտներով։ 17-րդ դարում առևտուրը փոխեց տարածաշրջանը։ Քաղաքները սկսեցին խաղալ այնպիսի դեր, որը նման էր Սուահիլի ափին գտնվող քաղաքների վարքին։ Նրանցից ոմանք, ինչպիսիք են Բոնին, Կալաբարին և Ուորրին, միապետություններ էին։ Մյուսները, ինչպես Բրասսը, ղեկավարվում էին խորհուրդների կողմից, մինչդեռ մյուսները, ինչպիսիք են Կրոս Ռիվերը և Հին Կալաբարը, կառավարվում էին Էկպե առևտրական հասարակությունների կողմից։ Էկպեն սահմանեց առևտրի կանոնները։ Այս առևտրային տներից մի քանիսը հայտնի էին Եվրոպայում և Ամերիկայում[130]։
Նիգերի դելտայից արևելք գտնվող հողերը բնակեցված էին իգբո ժողովուրդներով (բացառությամբ Անիոմա էթնիկ խմբի, որը գրավել էր գետից արևմուտք գտնվող հողերը)։ 9-րդ դարում այն ուներ իր Նրին պետությունը, որի ղեկավարտ Էզե Նրին էր։ Պետությունը բաղկացած էր գյուղերից, որոնցից յուրաքանչյուրն ինքնավար էր և անկախ իր տարածքում։ Բոլոր գյուղացիները՝ տղամարդիկ և կանայք, մասնակցել են որոշումների կայացմանը։ Իգբո-Ուկվուի թաղումները պարունակում են տեղական բրոնզներ և Եգիպտոսից կամ Հնդկաստանից բերված ապակե ուլունքներ, ինչը վկայում է այլ երկրների հետ առևտրի մասին[131][132]։
Կենտրոնական Աֆրիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բանտու բնակավայրը հասել է Աֆրիկյան Մեծ լճեր մոտ մ.թ.ա. 1000 թվականին. Կես հազարամյակ անց ժամանակակից Անգոլայի տարածքում բնակություն են հաստատել բանտու լեզվով խոսող ցեղերը։
Լուբա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
14-րդ դարում Բալոպվե ցեղի Կոնգոլո Մվամբան միավորեց Լուբա ցեղերին, որոնք բնակեցրին Կիսալե լճի մոտ գտնվող հողերը։ Նա հիմնեց Կոնգոլո դինաստիան, որին հետագայում հաջորդեց Կալալա Իլունգա դինաստիան։ Կալալան ընդլայնեց լուբայի ունեցվածքը Կասալե լճից դեպի արևմուտք։ Գործում էր կենտրոնացված քաղաքական համակարգ՝ հոգևոր առաջնորդներով՝ բալոպվեի գլխավորությամբ, որոնք ապավինում էին տեղական կառավարիչների խորհուրդներին և հետագա՝ առանձին բնակավայրերի ղեկավարներին։ Բալոպվեները կարող էին շփվել իրենց նախնիների հոգիների հետ և ենթադրաբար ընտրվել էին նրանց կողմից։ Բալպովեները ենթադրաբար ընտրվել էին իրենց նախնիների հոգիների կողմից և կարող էին շփվել նրանց հետ։ Նվաճված հողերը կցված էին հիերարխիային և ներկայացված էին արքունիքում։ Բալոպվեի իշխանությունը հոգևոր էր, ոչ թե ռազմական։ Բանակը համեմատաբար փոքր էր։ Լուբան վերահսկում էր առևտուրը տարածաշրջանում և տուրք էր հավաքում։ Հետագայում տարածաշրջանի բազմաթիվ պետական կազմավորումների կառավարիչները հավակնեցին տոհմային ժառանգությանը[133]։ Լուբայի քաղաքական համակարգը տարածվեց Կենտրոնական Աֆրիկայում, Հարավային Ուգանդայում, Ռուանդայում, Բուրունդիում, Մալավիում, Զամբիայում, Զիմբաբվեում և արևմտյան Կոնգոյում։ Ամենամեծ նահանգները, որոնք հավակնում էին լուբաների ծագումնաբանությանը, Լունդան և Մարավին էին։ Հյուսիսային Զամբիայի բեմբա ժողովուրդը 17-րդ դարում Զամբիա եկած լուբայի վերաբնակիչների ժառանգներն էին[134]։
Լունդա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1450-ական թվականներին Լուբայի տիրակալ Իլունգա Ցիբինդան ամուսնացավ Լունդա ժողովրդի արքայադուստր Ռվիջի հետ և միավորեց ժողովուրդներին։ Նրանց որդին՝ Լուսինգը, ընդլայնեց պետության ունեցվածքը։ Նրա որդի Նավիջն էլ ավելի մեծացրեց իր ունեցվածքը և դարձավ Լունդի առաջին կայսրը՝ մվատո յամվո՝ «օձերի տիրակալ» կոչումով։ Լուբայի քաղաքական համակարգը մնաց անփոփոխ, և նրան միացան նվաճված ցեղերը։ Տիրակալը նվաճված երկրներում նշանակեց խորհրդականներ և հարկահավաքներ[135][136]։
Բազմաթիվ նահանգներ պնդում էին, որ ծագում են Լունդայից։ Ներքին Անգոլայից եկած Իմբանգալան իր ծագումնաբանությունը փոխանցեց արքայադուստր Ռվիջի եղբորը՝ Կինգուրին, ով չէր հանդուրժում Ցիբինդայի իշխանությունը։ Քինգուրի բառը սկսեց նշանակել եղբոր՝ Ռվիջի հիմնադրած նահանգների տիրակալի տիտղոսը։
Զամբիայի Լվենա և Լոզի ժողովուրդները նույնպես իրենց համարում են Կինգուրիների հետնորդներ։ 17-րդ դարում Լունդայի առաջնորդ Մվատա Կազեմբեն Լուապուլա գետի հովտում հիմնեց Արեւելյան Լունդա նահանգը։ Լունդայի արևմուտքում Յակա և Պենդ ժողովուրդները սկիզբ են դրել իրենց ծագումնաբանությանը։ Լունդան կապում էր Աֆրիկայի կենտրոնը արևմտյան ափի առևտրային կենտրոնների հետ։ 19-րդ դարում, հրացաններով զինված Չոկվեների ներխուժումից հետո, Լունդան դադարեց գոյություն ունենալ[136][137]։
Մարավի (Մալավի)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մարավին, ըստ լեգենդի, սերում է Կարոնգ թագավորից, որի անունը նշանակում էր տիրակալի տիտղոս։ Մարավին Աֆրիկայի կենտրոնը կապում էր արևելյան ափի առևտրի հետ՝ Կիլվա կայսրության հետ։ 17-րդ դարում Մարավին ծածկում է Մալավի լճի և Զամբեզի գետի գետաբերանի միջև ընկած տարածքը։ Մզուրայի տիրակալը զգալիորեն ընդարձակում է պետության ունեցվածքը։ Պորտուգալացիների հետ պայմանագիր կնքելով՝ նա հավաքում է 4 հազարանոց բանակ և հարձակվում շոնացիների վրա։ Պորտուգալացիներից նա օգնություն է ստանում իր մրցակցի՝ Զիմբայի առաջատար Լունդիի դեմ պայքարում։ 1623 թվականին փոխում է մարտավարությունը և կռվում շոնացի պորտուգալացիների դեմ։
Մզուրիի մահից հետո Մարավին երկար կյանք չունեցավ։ Մինչև 18-րդ դարի սկիզբը տրոհվեց առանձին բնակավայրերի[138]։
Կոնգո[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
15-րդ դարում Բակոնգո ժողովրդի ֆերմերները, ովքեր բնակվում էին Կոնգո գետի ստորին հոսանքում գտնվող Մալեբո գետախորշի շրջանի հարուստ հողերում, միավորվեցին մի պետության մեջ, որը կոչվում էր մանիկոնգո։ Նահանգի մայրաքաղաքը Մբանզա-Կոնգո բնակավայրն էր։ Ունենալով լավագույն կազմակերպվածությունը՝ նրանք նվաճեցին իրենց հաևւաններին և տուրք վերցրին նրանցից։ Բակոնգո ժողովուրդը գիտեր, թե ինչպես մշակել մետաղներ, պատրաստել խեցեղեն և գործվածքներ ռաֆիայից։ Հարկերի համակարգը հեշտացրեց միջտարածաշրջանային առևտուրը։ Հետագայում պորտուգալական Լուանդա և Բենգուելա նավահանգիստների շնորհիվ այս կողմերներթափանցեցին եգիպտացորենն ու կիասավան։ Նոր մշակաբույսերը փոխարինեցին կորեկին և նպաստեցին բնակչության աճին։
16-րդ դարում Մանիկոնգոն իշխում էր Ատլանտյան օվկիանոսից մինչև Կվանգո գետը ընկած հողերի վրա։ Հողերից յուրաքանչյուրն ուներ իր գավառական կառավարիչը՝ մանի-մպեմբեն, որը նշանակվում էր մանիկոնգոյի կողմից։ 1560 թվականին իշխանությունը գրավեց քրիստոնյա Աֆոնսու I-ը, ով նվաճողական պատերազմներ վարեց, և նրա օրոք աճեց ստրկավաճառությունը։ 1568-1569 թվականներին Հագա ժողովուրդը հարձակվեց Կոնգոյի վրա՝ ստիպելով Մանիկոնգոյի տիրակալին փախչել։ Պորտուգալական Մանիկոնգոյի վարձկանների օգնությամբ Աֆոնսո I-ը վերականգնեց իշխանությունը 1574 թվականին։
1660-ականների երկրորդ կեսին պորտուգալացիները փորձեցին ենթարկեցնելլ Կոնգոյին։ Մանիկոնգո Անտոնիո I-ը (1661-1665 թվականներ) 5000-անոց զորքով ծանր պարտություն կրեց Մբվիլայի ճակատամարտում։ Պետությունը բաժանվեց առանձին համայնքների, որոնք պատերազմներ էին մղում միմյանց միջև՝ գերիներին ստրկության վաճառելու համար[139][140][141]։
Ստրուկներ էին ձեռք բերում նաև Նդոնգոյից, որը ղեկավարում էր տիրակալ Նգոլան։ Նդոնգոն նույնպես չի հրաժարվել պորտուգալացիներին ստրուկներ վաճառելուց։ Բրազիլիա մեկնելու կետը Սան Տոմե նավահանգիստն էր։ Սակայն Նդոնգոն կասկածանքով թշնաբար էր վերաբերվում պորտուգալացիներին։ Պորտուգալացիները փորձեցին նվաճել այն, սակայն պարտվեցին մբունդուներին։ Ստրուկների առևտրի պատճառով Նդոնգոն անկում ապրեց։ Հայտնվեց Մատամբայի մեկ այլ նահանգ, որը ղեկավարում էր թագուհի Զինգան, ով երկար ժամանակ համառ դիմադրություն ցույց տվեց պորտուգալացիներին։ Պորտուգալացիները իրենց պահում էին ափին մոտ, որտեղից իրականացնում էին իրենց առևտրային գործարքները, բայց չէին համարձակվում խորանալ մայրցամաքի խորքերը՝ ստրուկներ ընդունելով տեղի կառավարիչներից։ Իսկ ներքին երկրներում կատաղի պատերազմներ էին ընթանում ստրուկների համար։ 17-18-րդ դարերում Կասանջե նահանգը ստեղծած Իմբանգալա ժողովուրդը զբաղվում էր ստրուկների արշավանքներով[142][143]։
Հարավային Աֆրիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գյուղատնտեսություն, անասնապահություն և երկաթի մշակում իմացող բանտուալեզու ժողովուրդների գաղթը Լիմպոպո գետի հարավ տեղի է ունեցել 4-5-րդ դարերում։ Նրանք վտարեցին տեղի ժողովուրդներին, ովքեր խոսում էին խոյական լեզուներով։ Բանտուները կամաց-կամաց շարժվեցին դեպի հարավ։ Կվազուլու-Նատալում երկաթի վերամշակման օբյեկտները թվագրվում են մոտ 1050-ականներին։ Ամենից շատը դեպի հարավ հեռվացել է Բանտու Քհոսա ենթախումբը, որի խոսքն ունի Խոյսանից փոխառված հատկանիշներ։
Մեծ Զիմբաբվե և Մապունգուբվե[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հարավային Աֆրիկայում առաջին պետական կազմավորումը Մապունգուբվեն էր, որն ի հայտ է եկել 12-րդ դարում։ Պետության բարեկեցության հիմքը Լիմպոպոյի հովտի սուահիլի ափերի փղոսկրի առևտուրն էր, պղինձը՝ հյուսիսային Տրանսվաալի լեռներից (այժմ՝ Լիմպոպո նահանգ), ոսկին՝ Զիմբաբվեի սարահարթից։ Առևտրի կենտրոնը Չիբուենեն էր։ Սակայն 13-րդ դարում բնակիչները լքեցին Մապունգուբվեն[144]։
Հաջորդ պետական կազմավորումը Մեծ Զիմբաբվեն էր՝ Զիմբաբվեի բարձրավանդակում։ Զիմբաբվե բառը նշանակում է «քարե տուն»։ Մեծ Զիմբաբվեն Հարավային Աֆրիկայի առաջին քաղաքն էր և դարձավ մեծ տերության կենտրոն, որը միավորեց շոնա ժողովրդի բազմաթիվ բնակավայրեր։ Մապունգուբվեից վերցնելով քարե կառույցներ կառուցելու ունակությունը՝ Շոնան բարելավեց այն, ինչի մասին վկայում են Մեծ Զիմբաբվեի պատերը։ Նմանատիպ շինարարական տեխնոլոգիա կիրառվել է նաև մարզի փոքր բնակավայրերում։ Մեծ Զիմբաբվեն բարգավաճեց Կիլվա կայսրության և Սոֆալայի հետ Սուահիլի ափից առևտրի շնորհիվ։ Կիլվան և Մեծ Զիմբաբվեն զարգանում էին զուգահեռաբար։ Մեծ Զիմբաբվեն ոսկի էր մատակարարում։ Տիրակալի արքունիքն ապրում էր շքեղությամբ, հագնում էր հնդկական բամբակյա գործվածքներից շորեր, զարդարում իրենց տները պղնձե և ոսկյա զարդերով, ուտում Պարսկաստանից և Չինաստանից բերված ափսեներից։ Մոտ 1420-ական թվականներին սկսվեց անկումը։ Բնակիչները լքեցին այն մինչև 1450 թվականը։ Այս անկման բացատրությունը կարող է լինել Ինգոմբե Իլեդե առևտրային քաղաքի տեսքը[145][146]։
Շոնի պատմության մեջ նոր փուլ սկսվեց։ Նոր նվաճողը Կարանգայից Հյուսիսային շոն շողովրդի տիրակալ Մուտոտան էր։ Իր որդու՝ Մուտոպեի հետ միասին Մուտոտան ենթարկեց Զիմբաբվեի սարահարթին և Մոզամբիկին մինչև արևելյան ափ, ինչը հնարավորություն տվեց ափամերձ առևտրին։ Շոնաներն իրենց երկիրն անվանել են Մվանամուտապա, որը նշանակում է «ավերված հողերի տերը»։ Հյուսիսային շոնան որմնադրության ավանդույթ չուներ և քարից չէր կառուցում։ 1480 թվականին Մատոպեի մահից հետո պետությունը բաժանվեց երկու մասի՝ հարավում՝ Տորվա և հյուսիսում՝ Մութապա։ Պառակտումը տեղիունեցավ երկու առաջնորդների՝ Չանգիի և Տոգվայի մրցակցության պատճառով։ Չանգան կարողացավ հպատակեցնել հարավային շրջանները և ձևավորեց Բուտուա պետությունը՝ Խամի մայրաքաղաքով[146][147]։
16-րդ դարում պորտուգալացիները մշտական առևտրային կետեր հիմնեցին Զամբեզի գետի վրա՝ փորձելով վերահսկողության տակ դնել Մութապային։ Նրանց մասամբ հաջողվեց։ 1628 թվականին նրանց հաջողվեց տնկել մարիոնետական մվանամուտապու՝ Մավուրա անունով, որը ստորագրեց պայմանագրեր, որոնք պորտուգալացիներին իրավունք էին տալիս արտահանել օգտակար հանածոներ։ Պորտուգալացիները քանդեցին կառավարման համակարգը և խզեցին առևտրային կապերը։ 1667 թվականին Մութապան անկում ապրեց։ Ղեկավարները թույլ չէին տալիս ոսկի արդյունահանել, քանի որ վախենում էին պորտուգալացիների հարձակումներից, իսկ երկրի բնակչությունը պակասում էր[148]։
Բուտուայի տիրակալին անվանում էին չանգամիրե՝ պետության հիմնադիր Չանգիի անունով։ Հետագայում անունը փոխվել է Ռոզվիի։ Այստեղ հաստատվելու պորտուգալացիների փորձերը ձախողվեցին Չանգամիրե Դոմբոյից կրած պարտությունից հետո։ 17-րդ դարն անցավ խաղաղ ու առատ։ Ռոզվին փլուզվեց 1830-ական թվականներին Կվազուլու-Նատալի Նգունի ժողովրդի ճնշման հետևանքով[147]։
Նամիբիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1500 թվականին Հարավային Աֆրիկայի մեծ մասն ուներ իր պետական կազմավորումները։ Հյուսիսարևմտյան Նամիբիայում Օվամբոյի ժողովուրդը ֆերմեր էր, իսկ հերերոները՝ հովիվներ։ Անասունների քանակի աճով պայմանավորված հերերոները տեղափոխվեցին հարավ՝ կենտրոնական Նամիբիայի արոտավայրեր։ Մբանդերուի հարակից խումբը գրավեց Բոտսվանայի հյուսիս-արևմուտքում գտնվող Գանզի շրջանը։ Նամա ժողովուրդը, ում լեզուն խոյսանին էր պատկանում, իրենց ոչխարների հետ տեղափոխվեցին հյուսիս, որտեղ հանդիպեցին հերերոներին։ Երկու խմբերի միջև բախումներ եղան։ Լոզիների ընդլայնումը վտարեց Մուկուշու ժողովրդին, Սուբիյա և Էեյ ժողովուրդներին՝ հյուսիսային Բոտսվանայի Բոտեյ, Օկավանգո և Չոբե շրջաններ[149]։
Հարավային Աֆրիկա և Բոտսվանա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սոթո-Ցվանա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Լիմպոպո գետից հարավ գտնվող Հայվելդ շրջանում սոթո-ցվանա ժողովրդի պետական կազմավորումների ձևավորումը սկսվել է 1000 թվականին։ Առաջնորդի իշխանությունը հենվում էր անասունների քանակի և նախնիների հետ հոգևոր կապի վրա։ Դրա վկայությունն են Թութսվեմոգալա բլրի վրա քարե հիմքերով ու պարիսպներով բնակավայրերը։ Վաալ գետից հյուսիս-արևմուտք, Ցվանայի առաջին պետական կազմավորումները խմբավորված էին հազարավոր բնակիչներով բնակավայրերի շուրջ։ Երբ նման բնակավայրում անախորժություններ առաջացան, և խմբերի միջև պայքար սկսվեց, մարդկանցից մի քանիսը գնացին նոր տարածաշրջան և նոր բնակավայր կազմեցին[150]։
Նգունի[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Դրակենսբերգ լեռներից հարավ-արևելք ապրում էին Նգունի ժողովուրդները՝ զուլուները, քոսաները, սվազին և սդեբելեները։ Այստեղ հիմնվեց նաև մի պետություն, ներքին կռիվների գերբնակեցում, որի ժամանակ մարդկանց ստիպում էին տեղափոխվել նոր տարածքնե[151] ր։ Մշտական պատերազմի, պետականաշինության և գաղթի այս գործընթացը, որ տեղի ունեցավ 19-րդ դարում, Նգունիների կողմից կոչվեց Մֆեկանե, իսկ Սոթոսները՝ Դիֆականե։ Դրանում կարևոր գործոն էր զուլուսների պետության հզորացումը։ Զուլուսները կարողանում էին մետաղներ մշակել, կորեկ աճեցնել և անասուններ արածեցնել[150]։
Խոյսաններ և Աֆրիկաններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Խոյսանախոս ցեղերը բնակվում էին Քեյփ նահանգի հարավ-արևմտյան մասում, որը բնութագրվում էր հաճախակի անձրևներով։ Վաղ Խոյսան բնակավայրերը կլանված էին բանտու խոսող ցեղերի կողմից, ինչպիսիք են Սոթոն և Նգունին, բայց Բանտու բնակավայրը կանգ էր առել ձմեռային անձրևների առաջ։ Խոյսերեն լեզուների թխկոցային հնչյունները մասամբ ներթափանցեցին բանտու լեզուների մեջ։ Խոյսացիները առևտուր էին անում բանտու լեզվով խոսող իրենց հարևանների հետ՝ մատակարարելով խոշոր եղջերավոր անասուններ, ոչխարներ և որսորդական պարագաներ և ձեռք բերում պղինձ, երկաթ և ծխախոտ[150]։
16-րդ դարում հոլանդական Արևելահնդկական ընկերությունը Թեյբլ Բեյում հիմնեց առաքման կետ, որտեղ նավերը ջուր էին վերցնում և միս գնում հոտենտոտներից։ Հոտենտոտները հոլանդացիներից ստանում էին պղինձ, երկաթ, ծխախոտ և վզնոցներ։ 1652 թվականին Թեյբլ Բեյի հոլանդական բնակավայրը դարձավ մշտական։ Հոլանդացիները սկսեցին մրգեր և բանջարեղեն աճեցնել և հիվանդանոց հիմնեցին հիվանդ նավաստիների համար։ Արտադրությունը մեծացնելու նպատակով նրանք սկսեցին գյուղացիներին (Բուրեր) բնակեցնել նոր հողերում՝ նրանց փոխարինելով Արևմտյան Աֆրիկայի ստրուկներով։ Նրանք խլեցին արոտավայրերը հոտենտոտներից, ինչը հանգեցրեց 1659 թվականի հոլանդա-հոտենտոտ պատերազմին։ Պատերազմը հաղթող չունեցավ, բայց հոլանդացիները իրենց հռչակեցին «նվաճելու իրավունքը» և սկսեցին հավակնել հրվանդանի ողջ տարածքին։ Օգտվելով հոտենտոտ ցեղերին մեկը մյուսի դեմ մղելու մարտավարությունից՝ բուրերը խլեցին նրանց ողջ հողատարածքը և բոլոր անասունները։ 1673-1677 թվականների երկրորդ հոլանդա-հոտենտոտ պատերազմը բաղկացած էր արշավանքներից, որոնք ուղղված էին անասուններին բռնելուն։ Բացի եվրոպացիների ձեռքով մահերից, հազարավոր հոտենտոտներ մահացան եվրոպական հիվանդություններից[152]։
18-րդ դարում հրվանդանը մեծացել էր։ Այստեղ ստրուկներ էին բերվել Մադագասկարից, Մոզամբիկից և Ինդոնեզիայից։ Հոլանդական բնակավայրերը սկսել էին շարժվել դեպի հյուսիս, թեև հոտենտոտները համառորեն դիմադրում էին այս բնակավայրին՝ պարտիզանական պատերազմ մղելով։ Բուրերից նրանք, ովքեր զբաղվում էին քոչվորական հովվությամբ, սկսել էին կոչվել տրեկբոերներ։ Նրանք հաճախ օգտագործում էին այն որբերի աշխատանքը, որոնք տուժել էին հոտենտոտների արշավանքների ժամանակ[153]։
XIX դար[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հարաբային Աֆրիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
19-րդ դարի կեսերին բրիտանացի և գերմանացի միսիոներներն ու վաճառականները ներթափանցեցին ժամանակակից Նամիբիայի տարածք։ Հերերոն և Նաման, ցանկանալով ձեռք բերել հրացաններ և պարկուճներ, անասուններ, փղոսկրեր և ջայլամի փետուրներ էին վաճառում նրանց։ Գերմանացիներն հիմնովին հաստատվեցին տարածաշրջանում և 1884 թվականին Օրանժ գետից մինչև Կունենե ընկած ափամերձշրջանը հռչակեցին գերմանական պրոտեկտորատ։ Նրանք վարում էին սպիտակամորթ բնակավայրերի համար հողեր գրավելու ագրեսիվ քաղաքականություն՝ որպես թշնամության միջոց՝ օգտագործելով Նամայի և Հերերոյի դեմ[154]։
Հերերոն դաշինքի մեջ մտավ գերմանացիների հետ, հույս ունենալով հաղթություն տենել Նամայի նկատմամբ։ Գերմանացիները կայազորեցին Հերերոյի մայրաքաղաքը և սկսեցին հող բաժանել սպիտակամորթ վերաբնակիչներին, այդ թվում՝ կենտրոնական սարահարթի լավագույն արոտավայրեր ունեցողներին։ Բացի այդ, նրանք սահմանեցին հարկման և հարկադիր աշխատանքի համակարգ։ Հերերոն և Մբանդերուն ապստամբեցին, բայց գերմանացիները ճնշեցին ապստամբությունը, և առաջնորդները մահապատժի ենթարկվեցին։
1896-ից 1897 թվականներին ընկած ժամանակահատվածում ծովախորշը ոչնչացրեց Հերերոյի և Նամայի տնտեսության հիմքը և դանդաղեցրեց սպիտակների առաջխաղացումը։ Գերմանացիները շարունակում էին Նամիբիան վերածել սպիտակամորթ վերաբնակիչների երկրի՝ խլելով հողն ու անասունները, և նույնիսկ փորձելով հերերո ժողովրդին ուղարկել Հարավային Աֆրիկայում՝ աշխատելու նպատակով[155]։
1904 թվականին հերերո ժողովուրդը ապստամբեց։ Գերմանացի գեներալ Լոթար ֆոն Տրոտան Վոթերբերգի ճակատամարտում նրանց նկատմամբ կիրառվեց ցեղասպանության քաղաքականություն, որը ստիպեց հերերոներին Կալահարի անապատից գաղթել դեպի արևմուտք։ 1905 թվականի վերջում 80000 հերերոներից միայն 16000-ն էր ողջ մնացել։ Նամայի դիմադրությունը ջախջախվեց 1907 թվականին։ Նամայի և Հերերոյի ամբողջ հողը և բոլոր անասունները բռնագրավվեցին։ Բնակչության նվազման պատճառով աշխատուժը սկսեց տարածաշրջան բերվել օվամբոյից[156]։
Նգունիլենդ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1815-1840 թվականներին հարավային Աֆրիկայում տիրում էր իրարանցում, որը ստացավ Մֆեկանե անվանումը։ Գործընթացը սկսվեց հյուսիսային Նգունի թագավորություններում՝ Մթեթվա, Նդվանդվե և Սվազիլենդ ռեսուրսների բացակայության և սովի պատճառով։ Երբ Մթեթվայի տիրակալ Դինգիսվայոն մահացավ, ղեկավարությունը ստանձնեց Զուլուի տիրակալ Չական։ Նա հիմնեց Կվազուլու նահանգը՝ հպատակեցնելով Նդվանդվեին և հրելով սվազիներին դեպի հյուսիս։ Նդվանդվեի և Սվազի միգրացիան հանգեցրեց Մֆեկանեի տարածքի ընդլայնմանը։ 1820-ական թվականներին Չական ընդլայնեց իր ունեցվածքի սահմանները մինչև Վիշապի լեռների ստորոտը, նրան տուրք էին տալիս նույնիսկ Տուգելա գետից հարավ և Ումզիմկուլու տարածքին։ Նվաճված բնակավայրերի ղեկավարներին փոխարինեց իրեն հնազանդվող հնդկացի կառավարիչներով։ Չական կազմակերպեց կենտրոնացված, կարգապահ ու նվիրված բանակ՝ զինված կարճ նիզակներով, որոնք դեռ հավասարազոր չէին տարածաշրջանում[157]։
1828 թվականին Չական մահացավ իր խորթ եղբոր՝ Դինգաանի ձեռքով, ով չուներ նման ռազմական և կազմակերպչական հմտություններ։ 1838 թվականին Վորթրեքկերները փորձեցին գրավել զուլուսներին։ Սկզբում նրանք պարտություն կրեցին, բայց հետո նորից հավաքվեցին Արյունոտ գետի վրա և ջախջախեցին զուլուսներին։ Այնուամենայնիվ, Տրեկերները չհամարձակվեցին հաստատվել զուլուների հողերում։ Դինգան սպանվել է 1840 թվականին քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ։ Իշխանությունը Մպանդեն վերցրեց իր ձեռքը, որին հաջողվեց ուժեղացնել զուլուսների ունեցվածքը հյուսիսում։ 1879 թվականին բրիտանացիները ներխուժեցին զուլուսների հողերը՝ ձգտելով հպատակեցնել ողջ հարավային Աֆրիկան։ Զուլուսները հաղթեցին Իսանդլվանայի ճակատամարտում, բայց պարտվեցին Ուլունդիի ճակատամարտում[158][159]։
Մֆեկանից հետո ձևավորված ամենամեծ պետական կազմավորումներից մեկը Լեսոտոն էր, որը հիմնադրվել է Տաբա-Բոսիու սարահարթի առաջնորդ Մոշվեշվե I-ի կողմից 1821-ից 1822 թվականներին։ Դա գյուղերի համադաշնություն էր, որը ճանաչում էր Մոշոեշոյի իշխանությունն իրենց վրա։ 1830-ականներին Լեսոտոն հրավիրեց միսիոներների՝ ցանկանալով հրվանդանից ձեռք բերել հրազեն և ձիեր։ Նարնջագույն Հանրապետությունը աստիճանաբար նվազեցրեց Սոթոյի ունեցվածքը, բայց չկարողացավ լիովին հաղթել նրանց։ 1868 թվականին Մոշվեշվեն, փորձելով փրկել երկրի մնացորդները, հրավիրեց բրիտանացիներին միացնել իրենց ունեցվածքը, որը դարձավ Բասուտոլենդի բրիտանական պրոտեկտորատը[160]։
Մեծագույն ուղի[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
19-րդ դարի սկզբին Հոտենտոտի հողերի մեծ մասը գտնվում էր բուրերի վերահսկողության տակ։ Հոտենտոտները կորցրեցին իրենց տնտեսական և քաղաքական անկախությունը և կլանվեցին բուրերի հասարակության մեջ։ Բուրերը խոսում էին աֆրիկանս լեզվով, որն առաջացել էր հոլանդերենից։ Նրանք իրենց արդեն ոչ թե բուրեր էին անվանում, այլ աֆրիկաններ։ Առաջացավ խառը բնակչություն, որը կոչվում էր «գունավոր կապսկիներ»։ Գաղութային հասարակության մեջ նրանք նշանակվում էին ստորին մակարդակներում։
1795 թվականին Մեծ Բրիտանիան Նիդեռլանդներից վերցրեց Քեյփ նահանգը։ Սա հանգեցրեց նրան, որ 1830-ական թվականներին բուրերը մտան մայրցամաքի ներս՝ Մեծ Ֆիշ գետից արևելք։ Այս գործընթացը կոչվեց Մեծագույն ուղի։ Տրեկերները հիմնեցին Տրանսվաալի Հանրապետությունը և Օրանժի Հանրապետությունը բնակչության ցածր խտությամբ հողերում, որոնք ամայացել էին Մֆեկանեի կողմից։ Բուրերը չկարողացան հնազանդեցնել բանտուալեզու ցեղերին այնպես, քինչպես որ ենթարկեցին Խոյսաններին՝ բնակչության մեծ խտության և տեղի ցեղերի միասնության պատճառով։ Բացի այդ, բանտու խոսող ցեղերը հրվանդանից սկսեցին զենք ստանալ առևտրի միջոցով։ Կաֆրի պատերազմների արդյունքում բուրերը ստիպված եղան լքել Քհոսայի (կաֆիրների) հողերի մի մասը։ Միայն հզոր կայսերական ուժը կարողացավ գրավել բանտուախոս ցեղերին։ 1901 թվականին բուրական հանրապետություններըԵրկրորդ Բուրի պատերազմում պարտություն կրեցին բրիտանացիների նկատմամբ։ Չնայած պարտությանը, բուրերի ցանկությունը մասամբ բավարարվեց՝. Հարավային Աֆրիկան կառավարում էին սպիտակամորթերը։ Բրիտանիան օրենսդիր, գործադիր և վարչական իշխանությունը տվեց բրիտանացիների և գաղութատերերի ձեռքը[159][161]։
Եվրոպական առևտուր, աշխարհագրական արշավախմբեր և նվաճումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1878-1898 թվականներին եվրոպական պետությունները միմյանց մեջ բաժանեցին և նվաճեցին Աֆրիկայի մեծ մասը։ Նախորդ չորս դարերի ընթացքում եվրոպական ներկայությունը սահմանափակված էր ափամերձ առևտրային գաղութներով։ Քչերն էին համարձակվում գնալ մայրցամաքի խորքերը, իսկ նրանք, ովքեր պորտուգալացիների նման հաճախ պարտություն էին կրում և ստիպված էին վերադառնալ ափ։ Փոփոխությանը նպաստեցին մի քանի տեխնոլոգիական նորամուծություններ։ Դրանցից մեկը կարաբինի գյուտն է, որը լիցքավորվում էր ատրճանակից շատ ավելի արագ։ Սկսեց լայնորեն կիրառվել հրետանին։ 1885 թվականին Հիրամ Սթիվենս Մաքսիմը հորինեց գնդացիրը։ Եվրոպացիները հրաժարվեցին աֆրիկյան առաջնորդներին վաճառել նորագույն զենքեր[162]։
Այնպիսի հիվանդությունները, ինչպիսիք են դեղին տենդը, քնաբեր հիվանդությունը, բորոտությունը և հատկապես մալարիան, զգալի խոչընդոտ էին եվրոպացիների՝ մայրցամաք ներթափանցման համար։ 1854 թվականից սկսվեց քինինի համատարած օգտագործումը։ Այս և հետևյալ բժշկական հայտնագործությունները նպաստեցին Աֆրիկայի գաղութացմանը և հնարավոր դարձրին այն[163]։
Եվրոպացիները բազմաթիվ դրդապատճառներ ունեին Աֆրիկան նվաճելու համար։ Մայրցամաքը հարուստ էր եվրոպական գործարաններին անհրաժեշտ օգտակար հանածոներով։ 19-րդ դարի սկիզբը նշանավորվեց արդյունաբերական հեղափոխությամբ, որի արդյունքում աճեց հումքի կարիքը։ Կարևոր գործոն էր պետությունների մրցակցությունը։ Աֆրիկայում գաղութների նվաճումը հակառակորդներին ցույց տվեց երկրի հզորությունն ու կարևորությունը։ Այս ամենը հանգեցրեց Աֆրիկայի գաղութային բաժանմանը[164]։
Աֆրիկայի մասին գիտելիքների զանգվածն աճեց։ Բազմաթիվ արշավախմբեր հաստատվեցին մայրցամաքի խորքերում։ Մունգո Պարկը հատեց Նիգեր գետը։ Ջեյմս Բրյուսը ճանապարհորդեց Եթովպիայով և գտավ Կապույտ Նեղոսի աղբյուրը։ Ռիչարդ Ֆրենսիս Բերթոնը առաջին եվրոպացին էր, ով հասավ Տանգանիկա լիճ։ Սամուել Ուայթ Բեյքերը ուսումնասիրեց Նեղոսի ակունքները։ Ջոն Հենինգ Սփեյքը որոշեց, որ Նեղոսը հոսում է Վիկտորիա լճից։ Աֆրիկյան այլ նշանակալի հետախույզներ էին Հենրիխ Բարթը, Հենրի Մորթոն Սթենլին, Անտոնիո Սիլվա Պորտան, Ալեքսանդր դի Սերպա Պինտոն, Ռենե Կայլը, Ժերար Ռոլֆը, Գուստավ Նախտիգալը, Գեորգ Շվայնֆուրտը, Ջոզեֆ Թոմսոնը։ Բայց ամենահայտնին Դավիդ Լիվինգսթոնն է, ով ուսումնասիրեց հարավային Աֆրիկան և անցավ մայրցամաքը Ատլանտյան օվկիանոսի ափին գտնվող Լուանդայից մինչև Հնդկական օվկիանոսի Քելիման[165]։ Եվրոպացի հետախույզներն օգտագործում էին աֆրիկացի ուղեկիցներին ու ծառաներին և հետևում էին վաղուց հաստատված առևտրային ուղիներին։ Քրիստոնյա միսիոներներն իրենց ներդրումն ունեցան Աֆրիկայի հետախուզման գործում[165][166]։
1884-1885 թվականների Բեռլինի կոնֆերանսը սահմանեց Աֆրիկայի բաժանման կանոնները, ըստ որոնց՝ տերության հավակնությունները մայրցամաքի մի մասի նկատմամբ ճանաչվում էին միայն այն ժամանակ, երբ պետությունը կարող էր գրավել այն։ 1890-1891 թվականների մի շարք պայմանագրեր լիովին որոշել սահմանները։ Ամբողջ ենթասահարյան Աֆրիկան, բացի Եթովպիայից և Լիբերիայից, բաժանված էր եվրոպական տերությունների միջև։
_ast.svg)
Եվրոպացիները Աֆրիկայում ստեղծեցին կառավարման տարբեր ձևեր՝ կախված իրենց ուժից և հավակնություններից։ Որոշ տարածաշրջաններում, օրինակ՝ բրիտանական Արևմտյան Աֆրիկայում, վերահսկողությունը մակերեսային էր և կենտրոնացած էր հումքի արդյունահանման վրա։ Այլ ոլորտներում խրախուսվում էր եվրոպացիների վերաբնակեցումը և պետությունների ստեղծումը, որտեղ գերիշխող կլիներ եվրոպական փոքրամասնությունը։ Միայն մի քանի գաղութներ գրավեցին բավականաչափ վերաբնակիչների ուշադրությունը։ Բրիտանական վերաբնակիչների գաղութները ներառում էին Բրիտանական Արևելյան Աֆրիկան (Քենիա), Հյուսիսային և Հարավային Ռոդեզիան (այժմ Զամբիա և Զիմբաբվե), Հարավային Աֆրիկան, որն արդեն ուներ զգալի թվով ներգաղթյալներ Եվրոպայից՝ բուրերը։ Ֆրանսիան նախատեսում էր բնակեցնել Ալժիրը և այն ներառել պետության կազմում եվրոպական մասի հետ հավասար։ Այս ծրագրերին նպաստեց Ալժիրի Եվրոպային մոտ լինելը։
Հիմնականում գաղութների վարչակազմը չուներ մարդկային և նյութական ռեսուրսներ տարածքների նկատմամբ լիակատար վերահսկողության համար և ստիպված էր ապավինել տեղական ուժային կառույցներին։ Բազմաթիվ խմբեր օկուպացված երկրներում օգտագործեցին այս հանգամանքը՝ սեփական նպատակներին հասնելու համար։ Այս պայքարի ասպեկտներից մեկն այն էր, ինչը Թերենս Ռեյնջերն անվանել է «հորինված ավանդույթ»։ Տեղական վերնախավը գաղութատիրական վարչակազմին և սեփական ժողովրդին իրենց իշխանությանը ենթարկելու համար հորինում էր արարողություններ և պատմություններ, որոնք կարդարացնեին իրենց գործողությունները։ Արդյունքում նոր կարգը հանգեցրեց անկարգությունների։
Աֆրիկյան գաղութների ցանկ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Բելգիա
- Կոնգոյի ազատ հանրապետություն և Բելգիական Կոնգո (ներկայիս Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետություն)
- Ռուանդա-Ուրունդի (ներկայիս Ռուանդայի և Բուրունդիի հողում, գոյություն է ունեցել 1916-1960 թվականներին)
- Ֆրանսիա
|
|
|
- Գերմանիա
- Գերմանական Կամերուն (այժմ՝ Կամերուն և Նիգերի մի մասը)
- Գերմանական Արևելյան Աֆրիկա (ներկայիս Տանզանիայում, Բուրունդիում և Ռուանդայում)
- Գերմանական Հարավ-Արևմտյան Աֆրիկա (ներկայիս Նամիբիայի տարածք)
- Տոգոլենդ (Տոգոյի և Գանայի ժամանակակից նահանգների տարածքու)
- Իտալիա
- Պորտուգալիա
|
- Իսպանիա
|
|
|
- Միացյալ թագավորություն
|
- Անկախ հանրապետություններ
- Լիբերիա, հիմնադրվել է ԱՄՆ-ի կողմից 1821 թվականին, անկախություն է հռչակել 1847 թվականին։
- Եթովպիա
- Սուդան, անկախ էր Մահդիի օրոք 1885-1899 թվականներին
XX դար[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
.svg)
Մինչև 1937 թվականը Աֆրիկան ստանում էր աշխարհում արդյունահանվող բոլոր ադամանդների 97%-ը, կոբալտի՝ 92%-ը, ոսկու ավելի քան 40%-ը, քրոմիտները, լիթիումի հանքանյութերը, մանգանի հանքաքարը, ֆոսֆորիտները և պլատինի արտադրության ավելի քան մեկ երրորդը։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սկզբին աֆրիկյան շատ երկրներում ամբողջ արտահանման արժեքի 67-ից 98%-ը բաժին է ընկել մի բերքի. Գամբիայում և Սենեգալում՝ գետնանուշ, Զանզիբարում՝ մեխակ, Ոսկե ափում՝ կակաոյի հատիկներ, Գվինեայում՝ բանան և արքայախնձոր, Հարավային Ռոդեզիայում՝ ծխախոտ։ Որոշ երկրներ մասնագիտացել են արտահանման երկու մշակաբույսերի մեջ՝ սուրճ և կակաո՝ Փղոսկրի ափում և Տոգոյում, սուրճն ու թեյը՝ Քենիայում և թանկարժեք անտառները՝ Գաբոնում և որոշ այլ երկրներում[167]։
20-րդ դարում աֆրիկացի մտավորականների և քաղաքական գործիչների մեջ սկսեցին արմատավորվել տեղական հայրենասիրությունն ու ազգայնականությունը։ Խթանման մի մասը տվեց Առաջին համաշխարհային պատերազմը, որի ժամանակ եվրոպական պետությունները օգտագործեցին Աֆրիկայի զորամասերը։ Շատ աֆրիկացիներ առաջին անգամ գիտակցեցին իրենց ուժը գաղութարարների դեմ։ Եվրոպացիների անպարտելիության առասպելը փարատվեց։ Աֆրիկայի մեծ մասում, սակայն, եվրոպական ուժը շարունակում էր ամուր պահել։
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո Ֆրանսիան, Բելգիան և Մեծ Բրիտանիան տիրացան գերմանական նախկին գաղութներին։ Իտալիան Բենիտո Մուսոլինիի իշխանության ներքո 1935 թվականին գրավեց Աֆրիկայի վերջին անկախ երկիրը՝ Եթովպիան և պահեց այն մինչև 1941 թվականը։
Ապագաղութացում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ապագաղութացման գործընթացը սկսվեց Լիբիայից, որն անկախություն հռչակեց 1951 թվականին։ Այն ժամանակ անկախ էին միայն Լիբերիան, Հարավային Աֆրիկան, Եգիպտոսը և Եթովպիան։ 1950-1960-ական թվականներին Ֆրանսիայի Արևմտյան Աֆրիկայի մեծ մասն ազատագրվեց։ 1960-ականներին անկախություն ձեռք բերեցին նաև եվրոպական այլ պետությունների գաղութները, թեև որոշ երկրներ, մասնավորապես Պորտուգալիան, չցանկացան հրաժարվել իրենց աֆրիկյան ունեցվածքից, ինչի արդյունքում անկախության պատերազմները տևեցին տասնամյակներ։ Վերջիններն անկախություն են ձեռք բերել Գվինեա-Բիսաուն (1974 թվական), Մոզամբիկը (1975 թվական) և Անգոլան (1975 թվական) Պորտուգալիայից, Ջիբութին (1977 թվական) Ֆրանսիայից, Զիմբաբվեն (1980 թվական) Բրիտանիայից և Նամիբիան (1990 թվական) Հարավային Աֆրիկայից։ Էրիթրեան անջատվել է Եթովպիայից 1993 թվականին։ Հարավային Սուդանը Սուդանից անջատվել է 2011 թվականին։
- Խորհրդային միության և սառը պատերազմի դերը
Շատ պատմաբանների կարծիքով, Աֆրիկայի ապագաղութացումը հնարավոր չէր լինի առանց Եվրոպայի և Ամերիկայի առաջատար տերությունների առաջադեմ հասարակության ակտիվ աջակցության, ինչպես նաև Խորհրդային Միության օգնության։ Զարմանալի չէ, որ AK-47-ը շարունակում է մնալ Մոզամբիկի պետական խորհրդանիշը[168]։
Սառը պատերազմի համատեքստում ԽՍՀՄ-ի և արևմտյան երկրների միջև պայքար սկսվեց աֆրիկյան նոր պետությունների վրա ազդեցություն ունենալու համար։ Աֆրիկյան մի շարք երկրների իշխող կուսակցությունները որպես իրենց գաղափարախոսություն հռչակեցին աֆրիկյան սոցիալիզմը (Գանա, Գվինեա, Մալի, Տանզանիա, Կոնգոյի Հանրապետություն, Մալագասիայի Հանրապետություն), ապա որոշները՝ մարքսիզմ-լենինիզմ (Եթովպիա, Անգոլա, Մոզամբիկ)։
Կոնգոյի նախկին բելգիական գաղութը, 1960 թվականին անկախություն ձեռք բերելուց հետո, ներգրավված էր քաղաքացիական պատերազմի մեջ, որին անուղղակիորեն ներգրավված էին արտաքին ուժերը։ ԽՍՀՄ-ն աջակցում էր վարչապետ Պատրիս Լումումբային, իսկ նախկին բելգիական գաղութարարները՝ հանքանյութերով հարուստ հարավային Կատանգա նահանգի անջատմանը։ Միացյալ Նահանգները նպաստեց 1961 թվականին սպանված Լումումբայի տապալմանը և իշխանության փոխանցմանը բանակի պետ Մոբուտու Սեսե Սեկոյին, ով երկրում հաստատեց արևմտամետ դիկտատուրա, որը 1971 թվականին կոչվեց Զաիր։
Այն բանից հետո, երբ Անգոլան անկախություն ձեռք բերեց 1975 թվականին, կանխելու համար խորհրդամետ MPLA-ի հաղթանակը Արևմուտքի կողմից աջակցվող FNLA-ի և UNITA-ի նկատմամբ, հարավաֆրիկյան ուժերը ներխուժեցին Անգոլա, ինչը հանգեցրեց Կուբայի զորքերի միջամտությանը MPLA-ի կողմից և երկար քաղաքացիական պատերազմի։
Աֆրիկյան պետությունների մեծ մասում քաղաքական համակարգը միայն ավանդական սոցիալական կապերը ծածկող պատյան էր։ Միակ կազմակերպված ուժը հաճախ եղել է բանակը, որը մշտապես միջամտել է քաղաքականությանը. 1960-2020 թվականներին Աֆրիկայում 68 հաջողված ռազմական հեղաշրջում է եղել։ Շատ ռազմական ռեժիմներ վերածվել են քաղաքացիական միակուսակցական ռեժիմների, որոնք գերիշխող են դարձել Աֆրիկայում 1970-ականների վերջին[169]։
Արևելյան Աֆրիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1952 թվականից մինչև 1956 թվականը Քենիայում շարունակվեց Մաու Մաուի ապստամբությունը, որը բրիտանացիները ճնշեցին, թեև արտակարգ դրությունը պահպանվեց մինչև 1960 թվականը։ Քենիան անկախություն ստացավ 1963 թվականին։ Առաջին նախագահը Ջոմո Քենյատան էր։
1990-ականների սկզբին Ռուանդայում և Բուրունդիում բախումներ սկսվեցին հութուների և թութսիների միջև։ Դրանք իրենց գագաթնակետին հասան Ռուանդայի ցեղասպանությունով, որը հանգեցրեց մոտ 800,000 մարդու մահվան։
Հյուսիսային Աֆրիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մարոկկոյում ազգային-ազատագրական շարժումը սկսվել է 1930-ական թվականներին։ Ստեղծվել է Իսթիքլալ կուսակցությունը, որն իր առջեև երկրի անկախության հասնելու նպատակ է դրել։ 1953 թվականին սուլթան Մուհամմեդ V-ն աջակցեց այս կուրսին և դարձավ երկրի կառավարիչ, երբ Մարոկկոն 1956 թվականի մարտի 2-ին անկախացավ Ֆրանսիայից։
1934 թվականին Հաբիբ Բուրգիբան կազմակերպեց Նեոդեստուր (Նոր Սահմանադրություն) կուսակցությունը, որը սկսեց պայքարել Թունիսի անկախության համար։ Երկիրը անկախություն ձեռք բերեց 1955 թվականին։ Նոր նախագահ ընտրվեց Բուրգիբան[170]։
Մուամար Քադաֆին Լիբիայում իշխանության եկավ 1969 թվականին հեղաշրջման արդյունքում և մնաց մինչև 2011 թվականը, երբ մահացավ «արաբական գարնան» իրադարձությունների ժամանակ։:
1954 թվականին Եգիպտոսում իշխանության եկավ Գամալ Աբդել Նասերը՝ տապալելով միապետությունը։ Եգիպտոսը մասնակցեց Իսրայելի դեմ մի քանի պատերազմների։ 1967 թվականին Իսրայելը գրավեց Սինայի թերակղզին։ Եգիպտոսը չկարողացավ վերականգնել իր տարածքները 1973 թվականի պատերազմի ժամանակ։ 1979 թվականին Անվար Սադաթը և Մենախեմ Բեգինը ստորագրեցին Քեմփ Դեյվիդի համաձայնագիրը, որով Իսրայելը վերադարձրեց թերակղզին Եգիպտոսին, իսկ Եգիպտոսը պաշտոնապես ճանաչեց Իսրայելը։ 1981 թվականին Սադաթը դրա համար սպանվեց մի մուսուլմանի ձեռքով։
Հարավային Աֆրիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1948 թվականին Հարավաֆրիկյան Հանրապետությունում ընդունվեցին ապարտեիդի օրենքներ։ Շարունակելով աֆրիկյան մեծամասնության շահագործման քաղաքականությունը՝ ապարտեիդը տարբեր ռասայական համայնքների համար հռչակեց տարբեր նպատակներ՝ մի շարք օրենքների և աֆրիկյան բանտուստանների ստեղծման միջոցով[171]։ Իր իրավունքների համար սևամորթ մեծամասնության պայքարի և միջազգային ճնշման ներքո ապարտեիդը վերացավ 1994 թվականին։ Աֆրիկյան ազգային կոնգրեսի առաջնորդ Նելսոն Մանդելան դարձավ առաջին սևամորթ նախագահը, ով ընտրվեց ազատ ընտրություններում։
Արևմտյան Աֆրիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո ազգային-ազատագրական շարժում սկսվեց Արևմտյան Աֆրիկայում, մասնավորապես Գանայում, որտեղ այն ղեկավարում էր Կվամե Նկրուման։ 1957 թվականին Գանան դարձավ առաջին անկախ երկիրը Սահարայից հարավ։ Հաջորդ տարի ֆրանսիական գաղութները անկախություն ձեռք բերեցին, իսկ 1974 թվականին Արևմտյան Աֆրիկայի ողջ տարածքն անկախացավ։ Նոր երկրները հաճախ անկայուն էին, կոռումպացված կառավարություններով։ Քաղաքացիական պատերազմներ բռնկվեցին Նիգերիայում, Սիերա Լեոնեում, Լիբերիայում և Կոտ դ'Իվուարում, բազմաթիվ ռազմական հեղաշրջումներ տեղի ունեցան Գանայում և Բուրկինա Ֆասոյում։ Չնայած հարուստ բնական պաշարներին, տարածաշրջանի շատ պետություններ չկարողացան զարգացնել իրենց տնտեսությունը։
XXI դար[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1990-ականների սկզբից ի վեր Սահարայի Աֆրիկայի և Հարավային Աֆրիկայի երկրները փոփոխություններ կրեցին՝ կապված Սառը պատերազմի ավարտի հետ։ Միակուսակցական պետությունների մեծ մասն անցավ բազմակուսակցական համակարգի, իշխող կուսակցությունները, որոնց ծրագրերը հավատարիմ էին մարքսիզմ-լենինիզմի գաղափարախոսությանը, լքեցին դրանք, իսկ Եթովպիայում 1991 թվականի մայիսին տապալվեց Մենգիստու Հայլե Մարիամի ռեժիմը, որը հետևում էր նման դրույթներին։
Այնուամենայնիվ, սկսվեցին ավելի մեծ միջէթնիկ հակամարտություններ և քաղաքացիական պատերազմներ, քան նախորդ տասնամյակներում։
Սոմալիում կլանային-ցեղային հիմքի վրա ձևավորված բազմաթիվ կազմակերպությունների պայքարը հանգեցրեց պետության քայքայմանը։
Աֆրիկան կրկին դարձավ աշխարհառազմավարական պայքարի առարկա, բայց այս անգամ Չինաստանի և ԱՄՆ-ի միջև[169]։ Չինաստանից գործարարները վարձակալում են Քենիայում, Զամբիայում, Նիգերիայում, Մոզամբիկում, Կամերունում, Տանզանիայում, Ուգանդայում և աֆրիկյան այլ երկրներում ավելի քան 4 միլիոն հեկտար առավել բերրի հողատարածքներ։ Աֆրիկյան երկրների հիմնական արտահանման ապրանքները շարունակում են մնալ գյուղատնտեսական ապրանքներն ու օգտակար հանածոները, մինչդեռ տարածաշրջանում առանձնահատուկ տեղ են զբաղեցնում ածխաջրածին արտահանող երկրները (Նիգերիա, Կամերուն, Անգոլա, Չադ, Գաբոն), որոնց ՀՆԱ-ի տարեկան աճի տեմպերը գերազանցել են միջին ցուցանիշը։ մայրցամաքը[167]։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Dr. Susan J. Herlin, Professor Emerita, Department of History, University of Louisville, USA, «ANCIENT AFRICAN CIVILIZATIONS TO ca. 1500» Արխիվացված 2017-02-01 Wayback Machine
- ↑ Shillington, Kevin (2005), History of Africa, p. 2. Rev. 2nd ed. New York: Palgrave Macmillan. ISBN 0-333-59957-8.
- ↑ Shillington (2005), p. 2.
- ↑ 4,0 4,1 Shillington (2005), p. 2-3.
- ↑ Giorgio Manzi. Before the Emergence of Homo sapiens: Overview on the Early-to-Middle Pleistocene Fossil Record (with a Proposal about Homo heidelbergensis at the subspecific level) Արխիվացված 2021-10-30 Wayback Machine, 04 May 2011
- ↑ Debbie Argue. 11. Variation in the Early and Middle Pleistocene: The phylogenetic relationships of Ceprano, Bodo, Daka, Kabwe and Buia Արխիվացված 2021-10-30 Wayback Machine
- ↑ Mirjana Roksandic, Predrag Radović, Xiu-Jie Wu, Christopher J. Bae. Resolving the «muddle in the middle»: The case for Homo bodoensis sp. nov. Արխիվացված 2021-10-30 Wayback Machine // Evolutionary Anthropology: Issues, News, and Reviews, 28 October 2021
- ↑ Cynthia Larbey et al. Cooked starchy food in hearths ca. 120 kya and 65 kya (MIS 5e and MIS 4) from Klasies River Cave, South Africa Արխիվացված 2019-05-21 Wayback Machine, June 2019
- ↑ Homo helmei Dreyer, 1935 эволюционные и таксономические аспекты Արխիվացված 2014-05-07 Wayback Machine — Антропогенез. РУ
- ↑ Genetic studies by Luca Cavalli-Sforza pioneered tracing the spread of modern humans from Africa.
- ↑ Sarah A. Tishkoff,* Floyd A. Reed, Francoise R. Friedlaender, Christopher Ehret, Alessia Ranciaro, Alain Froment, Jibril B. Hirbo, Agnes A. Awomoyi, Jean-Marie Bodo, Ogobara Doumbo, Muntaser Ibrahim, Abdalla T. Juma, Maritha J. Kotze, Godfrey Lema, Jason H. Moore, Holly Mortensen, Thomas B. Nyambo, Sabah A. Omar, Kweli Powell, Gideon S. Pretorius, Michael W. Smith, Mahamadou A. Thera, Charles Wambebe, James L. Weber, Scott M. Williams. The Genetic Structure and History of Africans and African Americans Արխիվացված 2009-06-01 Wayback Machine. Published 30 April 2009 on Science Express.
- ↑ «Stephen Oppenheimer «Modern human spread from Aden to the Antipodes, and then Europe: with passengers and when?»». Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ հուլիսի 14-ին. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 2-ին.
- ↑ Первые люди современного вида покинули Африку 130 тысяч лет назад Արխիվացված 2019-04-15 Wayback Machine — Наука и жизнь
- ↑ Lu Chen et al. Identifying and Interpreting Apparent Neanderthal Ancestry in African Individuals, January 30, 2020
- ↑ Ehret (2002), pp. 64-75, 80-81, 87-88.
- ↑ Diamond, Jared (1997), Guns, Germs, and Steel: The Fates of Human Societies, pp. 126—127. New York: W. W. Norton & Company. ISBN 0-393-03891-2.
- ↑ Ehret (2002), pp. 64-75.
- ↑ Ehret (2002), pp. 82-84.
- ↑ Nicholson and Shaw (2000), pp. 149—160
- ↑ Nicholson, Paul T, and Ian Shaw (2000), Ancient Egyptian Materials and Technology, p. 168. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-45257-1.
- ↑ «Who are the Nubians?». Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ օգոստոսի 22-ին. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 13-ին.
- ↑ Ehret 2002 , pp. 136—137
- ↑ Martin and O’Meara. «Africa, 3rd Ed.» Արխիվացված 2015-12-08 Wayback Machine Indiana: Indiana University Press, 1995.
- ↑ Iron in Africa: Revising the History, UNESCO Արխիվացված 2017-07-04 Wayback Machine Aux origines de la metallurgie du fer en Afrique, Une anciennete meconnue: Afrique de l’Ouest et Afrique centrale.
- ↑ Shillington (2005), pp. 37-39.
- ↑ O’Brien, Patrick Karl (2002), Atlas of World History, pp. 22-23. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-521921-X.
- ↑ Heather Pringle, Seeking Africa’s first Iron Men. Science 323:200-202. 2009.
- ↑ Simson Najovits, Egypt, trunk of the tree, Volume 2, (Algora Publishing: 2004), p.258.
- ↑ «Ancient Ethiopian genome reveals extensive Eurasian admixture throughout the African continent». Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ հոկտեմբերի 10-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 27-ին.
- ↑ «Обратно в Африку». Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ մայիսի 15-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 30-ին.
- ↑ Ehret (2002), pp. 143-46.
- ↑ Davidson, Basil (1991), Africa In History: Themes and Outlines, pp. 30-33. Revised and expanded ed. New York: Simon & Schuster ISBN 0-684-82667-4
- ↑ 33,0 33,1 33,2 33,3 33,4 Davidson (1991), pp. 30-33.
- ↑ Alberge, Dalya.Tomb Reveals Ancient Egypt’s Humiliating Secret Արխիվացված 2016-07-04 Wayback Machine, The Times{London}, 28 July 2003(Monday).
- ↑ Ehret (2002), pp. 148—151.
- ↑ Shillington (2005), pp. 40-41.
- ↑ Shillington (2005), pp. 42-45.
- ↑ Iliffe, John (2007), Africans: The History of a Continent, p. 30. 2nd ed. New York:Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-68297-8.
- ↑ Shillington (2005), pp. 63-65.
- ↑ Shillington (2005), pp. 65.
- ↑ Phoenicia, pg. 199.
- ↑ Rose, Jeanne, and John Hulburd, The Aromatherapy Book, p. 94.
- ↑ Vine, Peter, Oman in History, p. 324.
- ↑ Collins, Robert O., and James M. Burns (2007), A History of Sub-Saharan Africa, pp. 66-71. New York City: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-68708-9.
- ↑ Iliffe (2007), p. 41.
- ↑ Shillington (2005), pp. 66-71.
- ↑ Collins and Burns (2007), pp. 79-80.
- ↑ Iliffe, John (2007). pp. 49,50
- ↑ Collins and Burns (2007), p. 78.
- ↑ Shillington, Kevin (2005), p. 39.
- ↑ 51,0 51,1 Shillington (2005), pp. 65-67, 72-75.
- ↑ Shillington (2005), pp. 75, 76.
- ↑ Shillington, Kevin (2005). p 90.
- ↑ Shillington, Kevin (2005), pp. 156, 157
- ↑ Shillington (2005), pp. 88-92.
- ↑ Shillington, Kevin (2005), pp. 166,167
- ↑ Shillington (2005), pp. 167—168.
- ↑ Shillington, Kevin (2005), p. 157.
- ↑ Shillington (2005), p. 158.
- ↑ Kevin (2005), pp. 158,159
- ↑ Shillington (2005), pp. 159—161.
- ↑ Shillington (2005), p. 161.
- ↑ Shillington (2005), p. 162.
- ↑ David D. Laitin, Said S. Samatar, Somalia: Nation in Search of a State, (Westview Press: 1987), p. 15.
- ↑ I.M. Lewis, A modern history of Somalia: nation and state in the Horn of Africa, 2nd edition, revised, illustrated, (Westview Press: 1988), p.20
- ↑ Brons, Maria (2003), Society, Security, Sovereignty and the State in Somalia: From Statelessness to Statelessness?, p. 116.
- ↑ Morgan, W. T. W. (1969), East Africa: Its Peoples and Resources, p. 18.
- ↑ Journal of African History p. 50, by John Donnelly Fage and Roland Anthony Oliver.
- ↑ Da Gama’s First Voyage p. 88.
- ↑ East Africa and its Invaders, p. 38.
- ↑ Gujarat and the Trade of East Africa pg.35
- ↑ The Arabian Seas: The Indian Ocean World of the Seventeenth Century, by R. J. Barendse.
- ↑ Ian Mortimer, The Fears of Henry IV (2007), p.111
- ↑ Girma and Merid, Question of the Union of the Churches, pp. 25.
- ↑ Girma Beshah and Merid Wolde Aregay, The Question of the Union of the Churches in Luso-Ethiopian Relations (1500—1632) (Lisbon: Junta de Investigacoes do Ultramar and Centro de Estudos Historicos Ultramarinos, 1964), pp. 13-4.
- ↑ Girma and Merid, Question of the Union of the Churches, pp. 45-52.
- ↑ Girma and Merid, Question of the Union of the Churches, p. 105.
- ↑ Girma and Merid, Question of the Union of the Churches, pp. 91, 97-104.
- ↑ van Donzel, Emeri, «Fasiladas» in Siegbert von Uhlig, ed., Encyclopaedia Aethiopica: D-Ha (Wiesbaden:Harrassowitz Verlag, 2005), p. 500.
- ↑ Shillington (2005), p. 67
- ↑ Ehret (2002), p. 305.
- ↑ Collins and Burns (2007), p. 77.
- ↑ Collins and Burns 2007, p. 77.
- ↑ Page, Willie F.(2001). Encyclopedia of African History and Culture:From Conquest to Colonization (1500—1850).New York:Learning Source Books, p. 88, ISBN 0-8160-4472-4.
- ↑ Lye, Keith(2002). Encyclopedia of African Nations and Civilization. New York: The Diagram Group, p. 189 ISBN 0-8160-4568-2.
- ↑ Collins and Burns (2007), p. 103.
- ↑ Tanzanian dig unearths ancient secret by Tira Shubart Արխիվացված 2022-06-04 Wayback Machine.
- ↑ «Eastern and Southern Africa 500—1000 CE» Արխիվացված 2021-05-17 Wayback Machine.
- ↑ «A History of Mozambique». Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 27-ին. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 2-ին.
- ↑ Ibn Battuta: Travels in Asia and Africa 1325—1354 Արխիվացված 2014-08-14 Wayback Machine.
- ↑ Page, Willie F.(2001). p. 263,264
- ↑ 92,0 92,1 Lye, Keith(2002). pp. 242,243
- ↑ 93,0 93,1 Collins and Burns (2007), pp. 122—123.
- ↑ Lye, Keith(2002). p. 121,122.
- ↑ Collins and Burns (2007), pp. 123—124.
- ↑ Collins and Burns (2007), p. 124.
- ↑ Shillington (2005), pp. 80-85.
- ↑ Iliffe, John(2007). p. 51-53.
- ↑ Collins and Burns (2007), p. 83.
- ↑ Davidson (1991), pp. 173, 174.
- ↑ «The Story of Africa| BBC World Service». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 13-ին.
- ↑ Collins and Burns (2007), pp. 83-84.
- ↑ 103,0 103,1 103,2 103,3 Collins and Burns (2007), pp. 83-87.
- ↑ Davidson (1971), pp. 84-85.
- ↑ Davidson, Basil (1971), Great Ages of Man: African Kingdoms, p. 83. New York City: Time Life Books. Library of Congress 66-25647.
- ↑ Collins and Burns (2007), p. 87.
- ↑ Shillington (2005), pp. 100—101.
- ↑ Collins and Burns (2007), p. 88.
- ↑ 109,0 109,1 Collins and Burns (2007), pp. 88-89.
- ↑ Shillington (2005), pp. 100—102, 179—181.
- ↑ Shillington (2005), pp. 182—183.
- ↑ Collins and Burns (2007), p. 90.
- ↑ 113,0 113,1 113,2 Collins and Burns (2007), p. 91.
- ↑ 114,0 114,1 Shillington (2005), pp. 183—184.
- ↑ Davidson (1991), p. 96.
- ↑ Lye, Keith(2002). p. 188
- ↑ «Atlas of the Human Journey». The Genographic Project. Արխիվացված օրիգինալից 2010 թ․ փետրվարի 7-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 10-ին.
- ↑ Collins and Burns (2007), p. 139.
- ↑ Collins and Burns (2007), p. 140.
- ↑ Davidson (1991), p. 240.
- ↑ Collins and Burns (2007), pp. 140—141.
- ↑ Davidson (1991), p. 242.
- ↑ Shillington (2005), pp. 191, 192.
- ↑ Collins and Burns (2007), pp. 131—132.
- ↑ Davidson (1991), pp. 173—174.
- ↑ Collins and Burns (2007), p. 134.
- ↑ Stride, G.T. & C. Ifeka (1971). Peoples and Empires of West Africa: West Africa in History 1000—1800. Edinburgh: Nelson. ISBN 0-17-511448-X.
- ↑ Collins and Burns (2007), pp. 134—135.
- ↑ Shillington (2005), pp. 188—189.
- ↑ Collins and Burns (2007), pp. 136—137.
- ↑ Martin, Phyllis M. and O’Meara, Patrick(1995). p. 95.
- ↑ Collins and Burns (2007), p. 137.
- ↑ Shillington (2005), p. 138, 139.
- ↑ Davidson (1991), p. 159, 160.
- ↑ Shillington (2005), p. 141.
- ↑ 136,0 136,1 Davidson (1991), p. 161.
- ↑ Shillington (2005), p. 139, 141.
- ↑ Davidson (1991), pp. 164—165.
- ↑ Collins and Burns (2007), pp. 185—188
- ↑ ShYillington (2005), p. 196—198
- ↑ Davidson (1991), pp. 156—157
- ↑ Shillington (2005), p. 198, 199.
- ↑ Davidson (1991), p. 158.
- ↑ Ehret, Christopher (2002). p. 252.
- ↑ Ehret (2002), pp. 252—254.
- ↑ 146,0 146,1 Shillington (2005), pp. 147—153.
- ↑ 147,0 147,1 Davidson (1991), pp. 252—254.
- ↑ Davidson (1991), pp. 252—154.
- ↑ Shillington (2005), p. 218.
- ↑ 150,0 150,1 150,2 Shillington (2005), pp. 153—155.
- ↑ Worden, Nigel. The Making of Modern South Africa, Oxford UK/Cambridge USA: Blackwell Publishers, 1995, p. 13.
- ↑ Shillington (2005), pp. 210—213.
- ↑ Shillington (2005), pp. 213, 214.
- ↑ Shillington (2005), pp. 218, 327—329, 340—342.
- ↑ Shillington (2005), pp. 218, 327
- ↑ Shillington (2005), pp. 218, 327.
- ↑ Shillington (2005), pp. 256, 257, 270.
- ↑ Shillington (2005), pp. 256, 257.
- ↑ 159,0 159,1 Davidson (1991), pp. 274—275.
- ↑ Shillington (2005), pp. 261—262, 271.
- ↑ Shillington (2005), pp. 268—271.
- ↑ Collins and Burns (2007), pp. 268—269.
- ↑ Collins and Burns (2007), p. 269.
- ↑ Collins and Burns (2007), p. 265.
- ↑ 165,0 165,1 Collins and Burns (2007), pp. 254—257.
- ↑ Shillington (2005), p. 295.
- ↑ 167,0 167,1 «Развитие национальных экономик стран Африки: основные этапы, современное состояние и перспективы». Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մայիսի 11-ին. Վերցված է 2022 թ․ մայիսի 11-ին.
- ↑ «Русские идут?». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 31-ին. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 13-ին.
- ↑ 169,0 169,1 «Емельяненко Е.Г. — Постколониальная Африка: проблемы и перспективы // Мировая политика. – 2020. – № 2. – С. 86 - 101». Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ ապրիլի 20-ին. Վերցված է 2022 թ․ մայիսի 11-ին.
- ↑ Lye, Keith(2002). pp. 97, 264.
- ↑ O’Meara, Dan. «Forty Lost Years». Ohio University Press, 1996, pp. 65-73.
Աղբյուրներ և գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ռուսերենով
- Африка Статья из Малая советская энциклопедия|МСЭ в ЭНЭ
- Կաղապար:Книга:Африка-ЭС
- Կաղապար:Книга:Африка-ЭС
- Алиман А. Доисторическая Африка / Пер. с франц. Л. И. Алексеевой, Н. С. Ивановой, О. Л. Касиловой. — М.: Издательство иностранной литературы, 1960. — 503 с.: ил.
- Африка: Континент и диаспора в поисках себя в XX веке: Мат-лы междунар. научной конференции. — М.: ИВИ РАН; МГУ, 2008. — 282 с.
- Африка ещё не открыта: Сб. / Отв. ред. Ю. М. Кобищанов. — М: Мысль, 1967. — 472 с.
- Ваккури Ю.[fi] Цивилизации долины Нигера / Пер. с фин. Н. В. Шлыгиной. Под ред. Л. Е. Куббеля. — М.: Прогресс, 1988. — 168 с.
- Гарамантида (Африканская Атлантида): Сб. / Сост. М. Ю. Рощин. Пер. с араб. и англ. А. Коровикова и М. Ю. Рощина. Под ред. Ю. М. Кобищанова, А. Ю. Милитарева. — М.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 1994. — 288 с. — (По следам исчезнувших культур Востока). — ISBN 5-02-017643-5.
- Гаудио А. Цивилизации Сахары. Десять тысячелетий истории, культуры и торговли / Пер. с франц. Г. А. Матвеевой. — 2-е издание. — М.: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1985. — 224 с. — (По следам исчезнувших культур Востока.
- Говоров Ю. Л. История стран Азии и Африки в средние века. — Кемерово: Кемеровский государственный университет, 1998. — 145 с.
- Громыко А. А. Маски и скульптура Тропической Африки. — М.: Искусство, 1984. — 118 с.
- Давидсон А. Б., Филатова И. И. Англо-бурская война и Россия // Новая и новейшая история. — 2000. — № 1.
- Давидсон А. Б. Тропическая и южная Африка в XX веке // Новая и новейшая история. — 2000. — № 5.
- Дэвидсон Б. Новое открытие древней Африки / Пер. с англ. М. К. Зеновича. Под ред. И. И. Потехина. — М.: Издательство восточной литературы, 1962. — 316 с. — (По следам исчезнувших культур Востока).
- Дюбуа У. Э. Б. Африка: Очерк по истории Африканского континента и его обитателей / Пер. с англ. Л. Н. Прибытковского и М. Ю. Френкеля. — М.: Издательство иностранной литературы, 1961. — 360 с.
- История германского колониализма в Африке: Сб. / Пер. З. А. Миркиной. — М.: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1983. — 416 с.
- Кларк Дж. Д. Доисторическая Африка / Пер. с англ. Г. С. Киселёва, С. Я. Берзина. — М.: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1977. — 264 с.: ил.
- Кобищанов Ю. М. На заре цивилизации. Африка в древнейшем мире. — М.: Мысль, 1981. — 223 с.
- Конрад Д. Империи Африки / Пер. с англ. А. П. Романова. — М.: ООО ТД «Издательство Мир книги», 2007. — 128 с. — ISBN 978-5-486-01632-5.
- Кочакова Н. Б. Города-государства Йорубов. — М.: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1968. — 200 с.
- Кочакова Н. Б. Рождение африканской цивилизации. Ифе, Ойо, Бенин, Дагомея. — М.: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1986. — 304 с.
- Кочакова Н. Б. Священный Иле-Ифе: идеализированный образ и историческая реальность. — М.: Институт Африки РАН, 2007. — 288 с.
- Кочакова Н. Б. Традиционные культуры народов Нигерии. Очерки. — М.: Институт Африки РАН, 2008. — 120 с.
- Куббель Л. Е. Страна золота — века, культуры, государства. — 2-е изд. — М.: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1990. — 240 с. — (По следам исчезнувших культур Востока). — ISBN 5-02-016730-4.
- Линде Г., Бретшнейдер Э. До прихода белого человека: Африка открывает своё прошлое / Пер. с нем. Н. А. Николаева. Под ред. А. Б. Макрушина. — М.: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1965. — 264 с. — (По следам исчезнувших культур Востока).
- Маке Ж. Цивилизации Африки южнее Сахары. История, технические навыки, искусства, общества / Пер. с франц. Г. А. Матвеевой. — М.: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1974. — 192 с. — (Культура народов Востока. Материалы и исследования).
- Непомнящий Н. Н. Тайны древней Африки. — М.: Вече, 2002. — 480 с. — (Тайны древних цивилизаций). — ISBN 5-94538-213-2.
- Ногейра да Кошта А. Золото Мономотапы и португальские торговцы / Пер. с порт. А. И. Ильина. — М.: Мысль, 1984. — 64 с.
- Озадовский А. А. США и Африка: проблемы неоколониализма. — М.: Мысль, 1977. — 326 с.
- Оля Б.[uk] Боги тропической Африки / Пер. с франц. С. М. Брейдбард. — М.: Наука, 1976. — 286 с.
- Рено Ф., Даже С. Африканские рабы в далеком и недавнем прошлом / Пер. с франц. М. Б. Горнунга. Отв. ред. Л. Е. Куббель. — М.: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1991. — 216 с. — (Рассказы о странах Востока). — ISBN 5-02-016600-6.
- Субботин В. А. Великобритания и её колонии. Тропическая Африка в 1918—1960 гг. — М.: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1992. — 278 с.: ил.
- Цыпкин Г. В. Эфиопия в антиколониальных войнах. — М.: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1988. — 312 с. — ISBN 5-02-016406-2.
- Шинни Маргарет. Древние африканские государства / Пер. с англ. В. И. Адрушова. — М.: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1982. — 96 с.
- Шинни П. Нубийцы. Могущественная цивилизация древней Африки / Пер. с англ. В. Д. Кайдалова. — М.: Центрполиграф, 2004. — 208 с. — (Загадки древних цивилизаций). — ISBN 5-9524-1311-0.
- այլ լեզուներով
- Collins R. O.[en] A history of Sub-Saharan Africa. — Cambridge, NY: Cambridge University Press, 2007. — 406 p. — ISBN 0521867460
- The Cambridge History of Africa[en] / ed. J. Desmond Clark[en]. — Cambridge, NY: Cambridge University Press, 1982. — Vol. 1: From the Earliest Times to c.500 B.C.. — ISBN 978-0-521-22215-0
- The Cambridge History of Africa[en] / ed. John Donnelly Fage. — Cambridge, NY: Cambridge University Press, 1979. — Vol. 2: From c.500 B.C. to A.D. 1050. — ISBN 978-0-521-21592-3
- The Cambridge History of Africa[en] / ed. Oliver Roland. — Cambridge, NY: Cambridge University Press, 1977. — Vol. 3: From c.1050 to c.1600. — ISBN 978-0-521-20981-6
- The Cambridge History of Africa[en] / ed. Richard Gray. — Cambridge, NY: Cambridge University Press, 1975. — Vol. 4: From c.1600 to c.1790. — ISBN 978-0-521-20413-2
- The Cambridge History of Africa[en] / ed. John E. Flint[en]. — Cambridge, NY: Cambridge University Press, 1977. — Vol. 5: From c.1790 to c.1870. — ISBN 978-1-139-05459-1
- The Cambridge History of Africa[en] / ed. Roland Oliver, G. N. Sanderson. — Cambridge, NY: Cambridge University Press, 1985. — Vol. 6: From 1870 to 1905. — ISBN 978-0-521-22803-9
- The Cambridge History of Africa[en] / ed. A. D. Roberts. — Cambridge, NY: Cambridge University Press, 1986. — Vol. 7: From 1905 to 1940. — ISBN 978-0-521-22505-2
- The Cambridge History of Africa[en] / ed. Michael Crowder[en]. — Cambridge, NY: Cambridge University Press, 1984. — Vol. 8: From c.1940 to c.1975. — ISBN 978-0-521-22409-3
Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- «Древняя Ливия». — В проекте «Реконструкция» «Нового Геродота»
- «История Африки». — на сайте «Африка: Информационный центр»
- "Race, Evolution and the Science of Human Origins" by Allison Hopper, Scientific American (5 July 2021).
- Worldtimelines.org.uk – Africa The British Museum. 2005
- The Historyscoper.
- The Story of Africa BBC World Service.
- Wonders of the African World, PBS.
- Civilization of Africa by Richard Hooker, Washington State University.
- African Art Metropolitan Museum of Art.
- African Kingdoms, by Khaleel Muhammad.
- Mapungubwe Museum at the University of Pretoria
- Project Diaspora Արխիվացված 2021-10-18 Wayback Machine.
- Kush Communications |Media Production Company London.
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Աֆրիկայի պատմություն» հոդվածին։ |
| ||||||
