Օգոստոսյան պուտչ

Օգոստոսյան պուտչ
Մաս ԽՍՀՄ փլուզման գործընթացի
Ամսաթիվ	1991 թվականի օգոստոսի 19-21
Վայր	Մոսկվա, ՌԽՖՍՀ, ԽՍՀՄ
Նպատակ	պահպանել ԽՄԿԿ իշխանությունը թույլ չտալ Խորհրդային ինքնիշխան հանրապետությունների միության ձևավորումը
Արդյունք	ԱԴՊԿ-ի ձախողում և ինքնալուծարում, ՌԽՖՍՌ նախագահ Բորիս Ելցինի և ՌՊՖՍՌ Գերագույն խորհրդի հաղթանակը, Գորբաչովի հրաժարականը ԽՄԿԿ Կենտկոմի գլխավոր քարտուղարի պաշտոնից, ԽՄԿԿ իշխող կուսակցության կարգավիճակի կորուստը և դրա արգելքը, կուսակցական և կոմերիտական կառույցների վերացումը, ԽՍՀՄ նախագահ Գորբաչովի իրական իշխանության և հեղինակության կորուստը և նրա հրաժարականը; միության կենտրոնի փլուզումը, միութենական կառավարության, ԽՍՀՄ ժողովրդական պատգամավորների համագումարի և ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի, ինչպես նաև ԽՍՀՄ կառավարման այլ կենտրոնական մարմինների, այդ թվում ՝ ԽՍՀՄ ՊԱԿ-ի լուծարումը; ԽՍՀՄ փլուզում, Բելովեժյան համաձայնագրեր և Ալմա-Աթայի հռչակագիր, ԱՊՀ ստեղծում, Ռուսաստանի (Ռուսաստանի Դաշնության) և 14 այլ անկախ պետությունների կազմավորումները ԽՍՀՄ-ի փոխարեն։
Հակամարտող կողմեր
ԱԴՊԿ ԽՍՀՄ ՊԱԿ ԽՍՀՄ ՆԳՆ ԽՍՀՄ ԽՍՀՄ Պաշտպանության նախարարություն ԽՍՀՄ Նախարարների կաբինետ ԽՄԿԿ ԿԿ Պատգամավորական խումբ «Միություն » «Միասնություն» համամիութենական համայնք ԽՄԼԴԿ ՌԽՖՍՀ նախագահ Ռուսաստանի Գերագույն խորհուրդ ՌԽՖՍՀ նախարարների խորհուրդ Ռուսաստանի Դաշնության նախագահի աշխատակազմ ՌԽՖՍՀ ՊԱԿ ՌԽՖՍՀ ՆԳՆ Մոսխորհուրդ Լենսովետ Ժողովրդավարական Ռուսաստան Շարժում Ռուսաստանի դեմոկրատական կուսակցություն Դեմոկրատական միություն
Ղեկավարներ
Գենադի Իվանովիչ Վալենտին Սերգեևիչ Անատոլի Իվանովիչ Վլադիմիր Կրյուչկով Դմիտրի Տիմոֆեևիչ Բորիս Պուգո Սերգեյ Ֆյոդորովիչ Վալերի Բոլդին Նիկոլայ Վասիլևիչ Ալբերտ Միխայլովիչ Յուրի Իվանովիչ Վիկտոր Նիկոլաևիչ Օլեգ Սեմենովիչ Բորիս Ելցին Ալեքսանդր Վլադիմիրովիչ Իվան Ստեփանովիչ Ռուսլան Իմրանովիչ Կոնստանտին Իվանովիչ Վիկտոր Վալենտինովիչ Վիկտոր Պավլովիչ Պավել Գրաչով Գենադի Էդուարդովիչ Անատոլի Սոբչակ Геннадий Эдуардович Օլեգ Իվանովիչ

Օգոստոսյան պուտչ, նույնը՝ 1991-ի պուտչ (1991 թվականի օգոստոսյան ճգնաժամ)՝ 1991 թվականի օգոստոսի 18-ից 21-ի իրադարձությունները Խորհրդային Միությունում, որոնք ԽՍՀՄ-ի պաշտոնատար անձանց և պետական իշխանության մարմինների կողմից գնահատվել են որպես դավադրություն, պետական հեղաշրջում և իշխանության հակասահմանադրական զավթում (պուտչ)։

Սկսվելով որպես ԱԴՊԿ-ի անդամների փորձ՝ կանխելու օգոստոսի 20-ին ՌԽՖՍՀ-ի, Ղազախստանի և Ուզբեկստանի պատվիրակությունների կողմից միութենական պայմանագրի ստորագրումը և ԽՍՀՄ-ի պատմության վրա գիծ քաշումը, հեղաշրջումը հանգեցրեց իշխանության միութենական մարմինների և Կոմունիստական կուսակցության վերջնական վարկաբեկմանը։ Դավադիրների դիմադրության գլուխն էին կանգնել ՌԽՖՍՀ նախագահ Բորիս Ելցինը և Ռուսաստանի հանրապետական իշխանության կառույցները, որոնք գտնվում էին Մոսկվայում, Սպիտակ տանը։Պուտչիստների գործողություններին լուրջ դիմադրություն է ցույց տվել Լենինգրադը ԱՄՆ-ի վարչակազմը պուտչից մի քանի ամիս առաջ տեղեկություններ է ունեցել նախապատրաստվող հեղաշրջման մասին և այդ մասին հայտնել Է Ելցինին։

Օգոստոսյան իրադարձությունների՝ ուղղակի և անուղղակի զոհերի թիվը հաշվվում է մինչև 10 մարդ։

Իրադարձությունների համառոտ բնութագիր

1991 թվականի օգոստոսի 18-ին ստեղծվեց Արտակարգ դրության պետական կոմիտեն (ԱԴՊԿ), որի կազմում ընդգրկվեցին ԽՍՀՄ փոխնախագահ Գենադի Յանաևը, ԽՄԿԿ Կենտկոմի, ԽՍՀՄ կառավարության, բանակի և ՊԱԿ-ի մի շարք կուսակցական ֆունկցիոներներ և ղեկավարներ։

ԱԴՊԿ-ն իրեն հայտարարեց որպես «երկիրը կառավարելու և արտակարգ դրության ռեժիմն արդյունավետ իրականացնելու համար» մարմին, որի որոշումները պարտադիր են կատարման ԽՍՀՄ ողջ տարածքում, ինչպես նաև հայտարարեց, որ Գ. Յանաևը դառնում է ԽՍՀՄ նախագահի պաշտոնակատար «կապված Միխայիլ Գորբաչովի կողմից ԽՍՀՄ նախագահի պարտականությունների կատարման անհնարինության հետ»։

ԱԴՊԿ-ի ստեղծման հիմնական նպատակը, նրա ակտիվ մասնակիցներից մեկի՝ Գենադի Յանաևի խոսքով, սուվերեն պետությունների միության մասին պայմանագրի ստորագրումը թույլ չտալն էր, որը, ԱԴՊԿ-ի մասնակիցների կարծիքով, լուծարքի էր ենթարկելու ԽՍՀՄ-ը։

Կոմիտեի մյուս առաջատար մասնակից՝ ԽՍՀՄ ՊԱԿ նախագահ Վլադիմիր Կրյուչկովը, ձերբակալության օրը՝ 1991 թվականի օգոստոսի 22-ին, իր առաջին հարցաքննության ժամանակ հայտարարել է, որ ՊԱԿ-ի անդամներն իրենց առջև խնդիրը չէին դրել Գորբաչովին զրկել ԽՍՀՄ նախագահի պաշտոնից։

ԱԴՊԿ-ի գործողություններն ուղեկցվել են Մոսկվայում արտակարգ դրության հայտարարմամբ, քաղաքական կուսակցությունների, հասարակական կազմակերպությունների և զանգվածային շարժումների գործունեության կասեցմամբ, որոնք կխոչընդոտեին իրադրության կարգավորմանը, հանրահավաքների, փողոցային երթերի, ցույցերի, ինչպես նաև գործադուլների անցկացման արգելքով, ԶԼՄ-ների նկատմամբ վերահսկողության հաստատմամբ, որոշ կենտրոնական, մոսկովյան քաղաքային և մարզային հասարակական-քաղաքական հրատարակությունների թողարկումների ժամանակավոր կասեցմամբ։ Նկարագրված իրադարձությունների ուղղակիորեն ընթացքում հիմնական առճակատումը տեղի է ունեցել ԱԴՊԿ-ի և ՌԽՖՍՀ-ի բարձրագույն իշխանությունների միջև։

Այդ իրադարձություններից 20 տարի անց՝ 2011 թվականի օգոստոսին, Միխայիլ Գորբաչովը հայտարարել է, որ նախապես գիտեր ԱԴՊԿ-ի ապագա անդամների կողմից պլանավորվող գործողությունների մասին։ Սակայն 1991 թվականի սեպտեմբերին ԱԴՊԿ-ի գործով դատավարության ժամանակ նա հակառակի մասին է վկայել։

1991 թվականի օգոստոսի 22-ից 29-ը ԱԴՊԿ-ի անդամները և մի շարք անձինք, որոնք ֆորմալ առումով կոմիտեի մեջ չէին մտնում, բայց նպաստել էին նրա գործունեությանը, ձերբակալվեցին, սակայն 1992 թվականի հունիսից մինչև 1993 թվականի հունվարը նրանց նկատմամբ խափանման միջոցը փոխվել է չհեռանալու մասին ստորագրությամբ։ 1993 թվականի ապրիլին սկսվել է դատաքննությունը ։

1994 թվականի փետրվարի 23-ին ԱԴՊԿ-ի գործով ամբաստանյալները համաներում ստացան Ռուսաստանի Դաշնության Դաշնային ժողովի Պետական դումայի կողմից՝ չնայած Ելցինի առարկությանը։ Ամբաստանյալներից մեկը՝ Վալենտին Վարեննիկովը, հրաժարվել է ընդունել համաներումը, և նրա նկատմամբ դատաքննությունը վերսկսվել է։ 1994 թվականի օգոստոսի 11-ին Ռուսաստանի Գերագույն դատարանի ռազմական կոլեգիան Վալենտին Վարեննիկովի վերաբերյալ արդարացման դատավճիռ է կայացրել։

ԱԴՊԿ-Ի նպատակները և խնդիրները

ԱԴՊԿ-ի հիմնական նպատակը, ըստ նրա անդամների, եղել է ԽՍՀՄ-ի փլուզումը կանխելը և ԽՍՀՄ-ի փոխարեն նոր համադաշնության՝ Խորհրդային ինքնիշխան հանրապետությունների միության (Ինքնիշխան պետությունների միություն՝ ԻՊՄ) ստեղծման վերաբերյալ պայմանագրի ստորագրումը։ Միության պայմանագրի 23-րդ հոդվածում ասվում էր՝

Սույն պայմանագիրը հավանության է արժանանում միություն կազմող պետությունների պետական իշխանության բարձրագույն մարմինների կողմից և ուժի մեջ է մտնում նրանց լիազոր պատվիրակությունների կողմից ստորագրման պահից։

Այն ստորագրած պետությունների համար նույն թվականից ուժը կորցրած է համարվում 1922 թվականի ԽՍՀ Միության կազմավորման մասին պայմանագիրը։.

Պայմանագիրն ուժի մեջ մտնելուց հետո այն ստորագրած պետությունների համար գործում է առավել բարենպաստ ռեժիմ։

Խորհրդային սուվերեն հանրապետությունների և Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միության կազմի մեջ մտնող, բայց սույն Պայմանագիրը չստորագրած Հանրապետությունների Միության հարաբերությունները ենթակա են կարգավորման ԽՍՀ Միության օրենսդրության, փոխադարձ պարտավորությունների և համաձայնագրերի հիման վրա։

Օգոստոսի 20-ին Նովո Օգարյովում ԻՊՄ-ի ստեղծման մասին պայմանագիրը պետք է ստորագրեին Բելառուսական ԽՍՀ-ի, Ղազախական ԽՍՀ-ի, ՌԽՖՍՀ-ի, Տաջիկական ԽՍՀ-ի և Ուզբեկական ԽՍՀ-ի ներկայացուցիչները, իսկ աշնանը պայմանագիրը պետք է ստորագրեին Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի, Ղրղզական ԽՍՀ-ի, Ուկրաինական ԽՍՀ-ի և Թուրքմենական ԽՍՀ-ի ներկայացուցիչները ։ Այս պայմանագրի շուտափույթ ստորագրումը պնդում էր Բորիս Ելցինը։

Արտակարգ դրության պետական կոմիտեի կողմից՝ խորհրդային ռադիոկայանների և կենտրոնական հեռուստատեսության միջոցով տարածած առաջին հայտարարություններից մեկովը երկրում մտցվեց արտակարգ դրություն՝

Խորը և համապարփակ ճգնաժամը, քաղաքական, ազգամիջյան և քաղաքացիական առճակատումը, քաոսը և անիշխանությունը, որոնք սպառնում են Խորհրդային Միության քաղաքացիների կյանքին և անվտանգությանը, ինքնիշխանությանը, տարածքային ամբողջականությանը, ազատությանը և մեր հայրենիքի անկախությանը, հաղթահարելու նպատակով, հիմնվելով Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միության պահպանման վերաբերյալ համաժողովրդական հանրաքվեի արդյունքների վրա, առաջնորդվելով մեր հայրենիքի ժողովուրդների կենսական շահերով՝ ողջ խորհրդային ժողովրդին հայտարարում ենք, որ՝

ԽՍՀՄ Սահմանադրության 127-3-րդ հոդվածին և «Արտակարգ դրության իրավական ռեժիմի մասին» ԽՍՀՄ օրենքի 2-րդ հոդվածին համապատասխան <...> արտակարգ դրություն է սահմանվում ԽՍՀՄ առանձին վայրերում 6 ամիս ժամկետով՝ 1991 թվականի օգոստոսի 19-ից, Մոսկվայի ժամանակով ժամը 4-ից։

ԽՍՀՄ-ի «Արտակարգ դրության իրավական ռեժիմի մասին» օրենքն ընդունվել է 1990 թվականի ապրիլին։ Ըստ այս օրենքի՝ միութենական, ինքնավար հանրապետությունների կամ դրանց առանձին հատվածների տարածքներում արտակարգ դրություն կարող էր հայտարարել միայն ԽՍՀՄ Գերագույն Խորհուրդը։ ԽՍՀՄ նախագահը (կամ նրա պարտականությունների կատարողը) կարող էր արտակարգ դրություն մտցնել միայն առանձին վայրերում և միայն Գերագույն Խորհրդի Նախագահության կամ միութենական հանրապետության իշխանության բարձրագույն մարմնի համաձայնությամբ (ՌԽՖՍՀ-ում սա ժողովրդական պատգամավորների համագումարն էր, միության մյուս հանրապետություններում՝ Գերագույն խորհուրդը)։ Նման համաձայնության բացակայության դեպքում արտակարգ դրություն սահմանվում էր՝ ԽՍՀՄ նախագահի ընդունած որոշումը ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի հաստատմանը անհապաղ ներկայացնելով։

Նոր պայմանագրի ստորագրման և ԽՍՀՄ-ում գոյություն ունեցող կառավարման կառուցվածքի վերացման դեպքում արտակարգ իրավիճակների պետական կոմիտեի անդամները կարող էին կորցնել իրենց բարձրագույն պետական պաշտոնները։ Սակայն Յանաևը հերքել է, որ արտակարգ դրության պետական կոմիտեի անդամները կառչած էին իրենց պաշտոններից։ 1991 թվականի հուլիսին Գորբաչովի, Ելցինի և Նազարբաևի գաղտնի հանդիպման ժամանակ պայմանավորվածություն ձեռք բերվեց, որ Նազարբաևը պետք է դառնա նոր միության վարչապետը, իսկ կառավարության կազմը պետք է արմատապես թարմացվի. ըստ Գորբաչովի վարկածի՝ խոսակցությունը ձայնագրվել է ՊԱԿ-ի աշխատակիցների կողմից, և դրա բովանդակությունը հայտնի է դարձել ՊԱԿ-ի անդամների։

1992 թվականի հունվարի 24-ին Կրյուչկովը նամակ է գրել, որում պնդում է, որ ՊԱԿ-ը չի լսել Գորբաչովին, Նազարբաևին և Ելցինին։

1991 թվականի դեկտեմբերի 22-ին Ռուսական հեռուստաալիքի ծրագրում (19:30-20:15) ցուցադրվեց բրիտանական «Ռուսական երկրորդ հեղափոխություն» հեռուստաֆիլմի հերթական սերիան։ Այս սերիայում ցուցադրվում էին կադրեր Մ. Ս. Գորբաչովի և Ն. Ա. Նազարբաևի հետ հարցազրույցներից։ Վերջիններս պնդում էին, որ 1991 թվականի հուլիսի 29-30-ը ես՝ Վ.Ա. Կրյուչկովս (ինչպես նաև Յու. Ս. Պլեխանովը) Նովո-Օգարյովում կազմակերպել եմ Բ. Ելցինի հետ իրենց բանակցությունների լսումը։ Հայտարարում եմ, որ այս պնդումն ամբողջովին մտացածին է։ Պատահական չէ, որ նույնիսկ քննչական կոմիտեի գործով նշված «գաղտնալսման» մեղադրանք ինձ չի վերագրվում։

Ինձ հայտնի չէ, թե ինչն է հիմք հանդիսացել Մ. Գորբաչովի, Ն. Նազարբաևի նման հայտարարության համար։ Հնարավոր է, որ նրանք մոլորության մեջ են հայտնվել ինչ-որ մեկի կողմից<…>

1993 թվականին «Հասարակական կարծիք» հիմնադրամի կողմից անցկացված 1500 մարդկանց հարցման համաձայն ՝ հարցվածների ամենամեծ թիվը (29 %) առաջարկվող տարբերակներից ընտրել է, որ Արտակարգ դրության պետական կոմիտեի նպատակը իշխանությունը զավթելն է, իսկ դրա համար նրանք ցանկանում են «տապալել Գորբաչովին» և «թույլ չտալ Ելցինին իշխանության գալ», իսկ 18 %-ն ընտրել է այն տարբերակը, որ ԱԴՊԿ-ի անդամները ցանկանում են փոխել հասարակության քաղաքական կառուցվածքը՝ «պահպանել Խորհրդային Միությունը», «վերադարձնել նախկին, սոցիալիստական համակարգը», և դրա համար՝ «հաստատել ռազմական բռնապետություն».

Պահի ընտրությունը

ԱԴՊԿ-ի անդամները ընտրեցին այն պահը, երբ ԽՍՀՄ նախագահը արձակուրդում էր և գտնվում էր Ղրիմի «Ֆորոս» պետական կեցավայրում և և հայտարարեցին, որ նա չի կարող կատարել իր պարտականությունները առողջական պատճառներով։

ԱԴՊԿ-ի ուժերը

ԱԴՊԿ-ի ակտիվ անդամները և համակիրները

* նշանով նշված են այն անձինք, ովքեր ֆորմալ առումով չեն եղել ԱԴՊԿ-ի կազմում, բայց ակտիվորեն աջակցել են նրան և հետագայում ներգրավվել որպես մեղադրյալ «ԱԴՊԿ-ի գործով», որը քննում էր Ռուսաստանի Դաշնության Գերագույն դատարանի ռազմական կոլեգիան։

• Բակլանով Օլեգ Դմիտրևիչ (1932—2021)՝ ԽՍՀՄ պաշտպանության խորհրդի նախագահի առաջին տեղակալ,
• Վարեննիկով Վալենտին Իվանովիչ* (1923—2009)՝ Ցամաքային զորքերի գլխավոր հրամանատար, ԽՍՀՄ պաշտպանության նախարարի տեղակալ, բանակի գեներալ, Խորհրդային Միության հերոս,
• Կրյուչկով Վլադիմիր Ալեքսանդրովիչ (1924—2007)՝ ԽՍՀՄ ՊԱԿ նախագահ, բանակի գեներալ,
• Լուկյանով Անատոլի Իվանովիչ* (1930—2019)՝ ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախագահ,
• Պավլով Վալենտին Սերգեևիչ (1937—2003)՝ ԽՍՀՄ վարչապետ,
• Պլեխանով Յուրի Սերգեևիչ* (1930—2002)՝ ԽՍՀՄ ՊԱԿ-ի 9-րդ վարչության (անվտանգության ծառայության) պետ, գեներալ-լեյտենանտ,
• Պուգո Բորիս Կարլովիչ (1937—1991)՝ ԽՍՀՄ ներքին գործերի նախարար, գեներալ-գնդապետ,
• Ստարոդուբցև Վասիլի Ալեքսանդրովիչ (1931—2011)՝ ԽՍՀՄ գյուղացիական միության նախագահ,
• Տիզյակով Ալեքսանդր Իվանովիչ (1926—2019)՝ ԽՍՀՄ արդյունաբերության, շինարարության, տրանսպորտի և կապի պետական ձեռնարկությունների և օբյեկտների ասոցիացիայի նախագահ,
• Շենին Օլեգ Սեմյոնովիչ* (1937—2009)՝ ԽՄԿԿ Կենտկոմի Քաղբյուրոյի անդամ, ԽՄԿԿ Կենտկոմի քարտուղար,
• Յազով Դմիտրի Տիմոֆեևիչ (1924—2020) — ԽՍՀՄ Պաշտպանության նախարար; Խորհրդային Միության մարշալ
• Յանաև Գենադի Իվանովիչ (1937—2010)՝ ԽՍՀՄ փոխնախագահ։

1991 թվականի օգոստոսյան դեպքերի կապակցությամբ քննվել են նաև ներքոնշյալ անձինք, որոնք տարբեր պատճառներով դատարանի առջև չեն կանգնել՝

• Բոլդին Վալերի Իվանովիչ (1935—2006)՝ ԽՍՀՄ նախագահի աշխատակազմի ղեկավար,
• Գեներալով Վյաչեսլավ Վլադիմիրովիչ (ծնվ. 1946) — ԽՍՀՄ ՊԱԿ-ի 9-րդ վարչության պետի տեղակալ, ԽՄԿԿ Կենտկոմի գլխավոր քարտուղարի, ԽՍՀՄ նախագահ Մ. Ս. Գորբաչովի պաշտպանության պետ (մինչև 1991 թվականը), 1991 թվականի օգոստոսի 18-ից՝ Ֆորոսում ԽՍՀՄ նախագահի նստավայրի պահպանության պետ, գեներալ-մայոր,
• Գրուշկո Վիկտոր Ֆյոդորովիչ (1930—2001)՝ ԽՍՀՄ ՊԱԿ նախագահի 1-ին տեղակալ, գեներալ-գնդապետ,
• Կալինին Նիկոլայ Վասիլևիչ (1937—2008)՝ Մոսկվայի ռազմական շրջանի զորքերի հրամանատար, գեներալ-գնդապետ, ՌԽՖՍՀ կոմունիստական կուսակցության Կենտկոմի Քաղբյուրոյի անդամ։

Հարցականի տակ են դրվել գեներալ-մայոր, Մ. Ս. Գորբաչովի թիկնազորի պետ Վլադիմիր Տիմոֆեևիչ Մեդվեդևի գործողությունները։

ԱԴՊԿ-ին աջակցում էին նաև ԽՄԿԿ, ՊԱԿ, ԽՍՀՄ ՆԳՆ և ՊՆ ղեկավարության շատ նշանավոր անդամներ, խորհրդային կառավարության անդամներ։

Ուժային և տեղեկատվական աջակցություն ԱԴՊԿ-ին

ԱԴՊԿ-ն ապավինում էր ՊԱԿ-ի (Ալֆա հատուկ ստորաբաժանում, ԽՍՀՄ ՊԱԿ-ի 27-րդ առանձին մոտոհրաձգային բրիգադ), ՆԳՆ-ի (ՕՄՕՆ և Ձերժինսկու անվան դիվիզիա) և ՊՆ-ի (106-րդ (Տուլայի) օդային դիվիզիա, Թամանյան մոտոհրաձգային դիվիզիա, Կանտեմիրովյան տանկային դիվիզիա) ուժերին։ Ընդհանուր առմամբ, Մոսկվա է բերվել մոտ 4 հազար զինծառայող, 362 տանկ, 427 զրահամեքենա և հետևակի մարտական մեքենա։ Օդային լրացուցիչ ուժերը, մոտոհրաձգային զորքերը և նավատորմըփոխադրվել են Լենինգրադի, Կիևի, Տալլինի, Թբիլիսիի, Ռիգայի շրջակայք։

Օդադեսանտային զորքերը ղեկավարում էր գեներալ-լեյտենանտ Պ. Ս. Գրաչովը։ Ընդ որում, Գրաչովը հեռախոսային կապ է պահպանել ինչպես Յազովի, այնպես էլ Ելցինի հետ։ Այնուամենայնիվ, ԱԴՊԿ-ն լիակատար վերահսկողություն չուներ իր ուժերի վրա.այսպես, առաջին իսկ օրը Թամանյան դիվիզիայի մի մասն անցավ Սպիտակ տան պաշտպանների կողմը։ Այս դիվիզիայի տանկից Ելցինն արտասանեց իր հայտնի ուղերձը հավաքված կողմնակիցներին։

ԱԴՊԿ-ին տեղեկատվական աջակցությունը ապահովում էր ԽՍՀՄ պետհեռուստառադիոն (երեք օրվա ընթացքում լուրերի թողարկումները լի էին կոռուպցիայի տարբեր գործողությունների բացահայտումներով և օրինականության խախտումներով, որոնք կատարվել էին «բարեփոխական կուրսի» շրջանակներում)։ ԱԴՊԿ-ն վայելում էր նաև ԽՄԿԿ Կենտկոմի աջակցությունը, բայց այդ ինստիտուտները չկարողացան նկատելի ազդեցություն ունենալ մայրաքաղաքում և երկրում տիրող իրավիճակի վրա։

ԱԴՊԿ-ի ղեկավարը

Չնայած այն հանգամանքին, որ ԱԴՊԿ-ի անվանական ղեկավարը Գ. Ի. Յանաևն էր, ըստ մի շարք փորձագետների (օրինակ ՝ Լենսովետի նախկին պատգամավոր, քաղաքագետ և քաղտեխնոլոգ Ալեքսեյ Մուսակովի) Վլադիմիր Կրյուչկովը կոմիտեի «իսկական հոգին» էր։ Կրյուչկովի առաջատար դերը բազմիցս հիշատակվում է 1991 թվականի սեպտեմբերին ԽՍՀՄ ՊԱԿ-ի կողմից իրականացված պաշտոնական հետաքննության նյութերում։

ՌԽՖՍՀ նախարարների խորհրդի ղեկավար Իվան Սիլաևը «հեղաշրջման գլխավոր գաղափարախոս» է անվանել միութենական խորհրդարանի խոսնակ Անատոլի Լուկյանովին։

Չնայած դրան, ըստ Ռուսաստանի նախագահ Բորիս Ելցինի՝։

ԱԴՊԿ-ում առաջնորդ չկար։ Չի եղել մի հեղինակավոր մարդ, որի կարծիքը դառնար շարժիչ ուժ և գործողության ազդանշան

ԱԴՊԿ-ի հակառակորդները

ԱԴՊԿ-ի դիմադրությունը ղեկավարում էր ՌԽՖՍՀ քաղաքական ղեկավարությունը (նախագահ Բորիս Ելցին, փոխնախագահ Ալեքսանդր Ռուցկոյ, կառավարության նախագահ Իվան Սիլաև, Գերագույն Խորհրդի նախագահի պաշտոնակատար Ռուսլան Խասբուլատով)։

Օգոստոսի 19-ին «Ռուսաստանի քաղաքացիներին» ուղղված ուղերձում Բորիս Ելցինը, Ռուսլան Խասբուլատովը և Իվան Սիլաևը, բնութագրելով արտակարգ իրավիճակների պետական կոմիտեի գործողությունները որպես պետական հեղաշրջում, հայտարարել են՝

Մենք համարել և համարում ենք, որ նման ուժային մեթոդներն անընդունելի են։ Դրանք վարկաբեկում են ԽՍՀՄ-ն ամբողջ աշխարհի առջև, խարխլում են մեր հեղինակությունը համաշխարհային հանրության մեջ, մեզ վերադարձնում սառը պատերազմի դարաշրջան և Խորհրդային Միության մեկուսացում համաշխարհային հանրությունից։ Այս ամենը մեզ ստիպում է անօրինական հայտարարել իշխանության եկած, այսպես կոչված, կոմիտեն (ԱԴՊԿ)։ Ըստ այդմ, անօրինական են հայտարարվում այդ կոմիտեի բոլոր որոշումներն ու կարգադրությունները։

Խասբուլատովը Ելցինի կողմնակիցն էր, չնայած 10 տարի անց «Ազատություն» ռադիոկայանին տված հարցազրույցում նա հայտարարեց, որ, ԱԴՊԿ-ի նման ինքը ևս դժգոհ է Միության նոր պայմանագրի նախագծից։

Մոսկվայի քաղաքապետ Գավրիիլ Պոպովը, ով Վերակառուցման տարիներին Ելցինի զինակիցն էր և ժողովրդավարական շարժման առաջնորդներից մեկը, հարցազրույցներից մեկում խոստովանել է, որ դեմոկրատները նախապես նախապատրաստվել էին հեղաշրջմանը՝

«Երբ ինձ հեղաշրջումից շատ առաջ, առաջին անգամ ցույց տվեցին ինչպես դրա հնարավոր սցենարները, այնպես էլ մեր հնարավոր հակաակցիաները, աչքերս ցրվեցին։ Ինչե՜ր կային այնտեղ՝ և՛ դիմադրություն Սպիտակ տանը, և՛ Մոսկվայի մերձակայքում, և մեկնում Սանկտ Պետերբուրգ կամ Սվերդլովսկ՝ այնտեղից պայքարելու համար, և պահուստային կառավարություն Բալթյան երկրներում և նույնիսկ արտերկրում։ Իսկ քանի՜ առաջարկներ կային բուն հեղաշրջման սցենարների մասին...Ե՛վ «Ալժիրի տարբերակը» հանրապետություններից որևէ մեկում մի խումբ զորքերի ապստամբություն։ Ռուս բնակչության ապստամբություն հանրապետություններում:Եվ այլն, և այլն։ Բայց աստիճանաբար սցենարները «խտանում» էին, և ավելի ու ավելի պարզ էր դառնում, որ ամեն ինչ կախված է լինելու հենց Գորբաչովի դերից. պուտչը լինելու է կա՛մ իր օրհնությամբ, կա՛մ իր անտեղյակության դրոշի ներքո, կա՛մ իր անհամաձայնության ներքո, կա՛մ նույնիսկ նրա դեմ։ Մեզ համար ամենանպաստավորը պուտչի՝ «Գորբաչովի դեմ» տարբերակն էր ։ ... Արտակարգ իրավիճակների պետական կոմիտեն բոլոր հնարավոր տարբերակներից ընտրել էր այն տարբերակը, որի մասին մենք կարող էինք միայն երազել՝ ոչ միայն Գորբաչովի դեմ, այլ նաև նրա մեկուսացմամբ։ Ստանալով այսպիսի հրաշալի փոխանցում՝ Ելցինը չէր կարող չպատասխանել հիանալի հարվածով։»

— Էքսպրես թերթ Պուտչի բոլոր սցենարները. ո՞վ գիտեր ամբողջ ճշմարտությունը 1991 թվականի օգոստոսից շատ առաջ

Սպիտակ տան պաշտպանները

Բարիկադ ՌԽՖՍՀ կառավարության տան մոտ գտնվող կամրջի վրա։

Ժողովրդավարական միություն կուսակցության առաջնորդ Վալերիա Նովոդվորսկայայի խոսքով, չնայած նրան, որ ինքն այդ օրերին գտնվում էր քննչական մեկուսարանում, իր կուսակցության անդամներն ակտիվ մասնակցություն են ունեցել Մոսկվայում ԱԴՊԿ-ի դեմ փողոցային բողոքի ցույցերին.

Նրանց թվում, ովքեր եկել էին Սովետների տունը հնարավոր գրոհից պաշտպանելու, եղել են Մստիսլավ Ռոստրոպովիչը, Անդրեյ Մակարևիչը, Կոնստանտին Կինչևը, Ալեքսանդր Գորոդնիցկին, Մարգարիտա Տերեխովան, Բորիս Խմելնիցկին, Տատյանա Դրուբիչը, Բորիս Ակունինը, Ժան Սագադեևը, Անատոլի Կրուպնովը, Լև Գուդկովը, Ալեքսեյ Բալաբանովը, Սերգեյ Պարխոմենկոն, ապագա ահաբեկիչ Շամիլ Բասաևը և «ՅՈՒԿՈՍ» ընկերության ապագա ղեկավար Միխայիլ Խոդորկովսկին, Մոսկվայի փոխքաղաքապետ Յու. Մ. Լուժկովը և նրա հղի կինը՝ Ե. Ն. Բատուրինան, ԽՍՀՄ-ի նախկին արտաքին գործերի նախարար Էդուարդ Շևարդնաձեն։

Մոսկովյան իրադարձությունների ժամանակացույց

Օգոստոսի 18

• Ժամը 08։00-ին Դ. Յազովը խորհրդակցություն է անցկացնում պաշտպանության նախարարությունում։ Մոսկվայի ռազմական օկրուգի զորքերի հրամանատար, գեներալ Ն. Կալինինին հանձնարարվում է նախապատրաստել 2-րդ գվարդիական մոտոհրաձգային և 4-րդ գվարդիական տանկային, իսկ օդային ուժերի հրամանատար Պ. Գրաչովին՝ 106-րդ օդադեսանտային դիվիզիաների մուտքը Մոսկվա։ Զորքերի մուտքը, Յազովի խոսքով, կարող էր տեղի ունենալ նույն օրը։

Շրջանների զորքերի հրամանատարներին օգնություն ցուցաբերելու համար Յազովի ցուցումով Լենինգրադ, Ռիգա, Տաշքենդ, Կիրովաբադ և Կաունաս են մեկնում պաշտպանության նախարարության ներկայացուցիչները։

• Ժամը 11։00-ին Կրյուչկովը խորհրդակցություն է անցկացնում ՊԱԿ-ի ղեկավարության հետ և հրամայում կենտրոնական ապարատի աշխատակիցների խմբեր ուղարկել Լատվիա, Էստոնիա և Լիտվա։ Իր տեղակալ Վալերի Լեբեդևին է փոխանցում ժողովրդավարական շարժման 69 առաջնորդների ցուցակը, որոնց պետք է լրտեսել, իսկ հրաման ստանալուց հետո ՝ ձերբակալել։ 7-րդ վարչության պետը պետք է ուսումնասիրեր Բորիս Ելցինի ամառանոցի շուրջ ստեղծված իրավիճակը, որտեղ նա, դատելով ՊԱԿ-ում առկա տեղեկատվությունից, պատրաստվում էր ժամանել Ալմաթիից վերադառնալուց հետո։
• Ժամը 13։00-ին Օ. Դ. Բակլանովը, Օ. Ս. Շենինը, Վ. Ի. Բոլդինը, գեներալ Վ. Ի. Վարեննիկովը և ՊԱԿ-ի 9-րդ վարչության պետ Յու. Ս. Պլեխանովը «Չկալովսկի» օդանավակայանից պաշտպանության նախարար Յազովին ամրակցված Տու-154 ռազմական ինքնաթիռով (բորտային համար 85605) թռնում են Ղրիմ՝ ԽՍՀՄ նախագահ Գորբաչովի հետ բանակցություններ վարելու՝ արտակարգ դրություն մտցնելու նրա համաձայնությունը ստանալու համար։ Ժամը 17-ի սահմաններում նրանք հանդիպում են Գորբաչովի հետ։ Որոշ տվյալներով՝ Գորբաչովը հրաժարվել է նրանց տալ իր համաձայնությունը։

Մենք Արտակարգ Կոմիտեում պայմանավորվել էինք, որ խումբը կմեկնի Ղրիմ, Գորբաչովի մոտ, որպեսզի նրան ստիպի արտակարգ դրություն մտցնելու որոշում ընդունել։ ... Գորբաչովի մոտ՝ Ֆորոս, ժամանելու մեր մյուս նպատակն էր խափանել օգոստոսի 20-ին նախատեսված միութենական նոր պայմանագրի ստորագրումը, որը, մեր կարծիքով, իրավական ոչ մի հիմք չուներ։ Օգոստոսի 18-ին մենք հանդիպեցինք նրա հետ, որտեղ, ինչպես հայտնի է, ոչ մի բանի մասին չենք պայմանավորվել։

Վարեննիկովը հստակեցնում է, որ Գորբաչովն, այնուամենայնիվ, չի առարկել արտակարգ դրություն մտցնելու դեմ, այլ միայն չի ցանկացել ի՛նքը նման որոշում կայացնի՝

Մի խոսքով, մեր հանդիպումը ոչնչով ավարտվեց։ Դրա արդյունքները շատ մշուշոտ էին, ինչպես դա տեղի էր ունենում ընդհանուր առմամբ շատ դեպքերում, երբ Գորբաչովը ստիպված էր որոշում կայացնել սուր հարցերի շուրջ կամ պարզապես խոսել ծանր թեմայի շուրջ։ «Գրողը ձեզ տանի, արեք այն, ինչ ուզում եք, բայց զեկուցեք իմ կարծիքը»։ Մենք իրար նայեցինք՝ ի՞նչ կարծիք։ Ոչ՝ «այո» ասվեց, ոչ՝ «ոչ»։ Անել այն, ինչ ցանկանում եք... իսկ մենք առաջարկում էինք արտակարգ դրություն մտցնել երկրի որոշ շրջաններում, որտեղ մարդիկ էին զոհվում, ինչպես նաև ազգային տնտեսության որոշ ճյուղերում (օրինակ՝ երկաթուղում)։ Այսինքն՝ նա հավանություն էր տալիս այդ գործողություններին, բայց ի՛նքը չէր ցանկանում հայտարարել այդ մասին։

Վարեննիկովի՝ Ռուսաստանի Դաշնության Գերագույն դատարանի ռազմական կոլեգիայի արդարացման դատավճռում ասվում է հետևյալը՝

Ըստ Վ. Ի. Վարեննիկովի, Օ. Դ. Բակլանովի, Օ. Ս. Շենինի և Վ. Ի. Բոլդինի ցուցմունքների՝ Մ. Ս. Գորբաչովը, չնայած արտակարգ դրություն մտցնելու միջոցով երկիրը փլուզումից փրկելու փորձը անվանել է արկածախնդրություն և խոսել ժողովրդական պատգամավորների համագումարի կամ ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի միջոցով արտակարգ միջոցներ ձեռնարկելու հնարավորության մասին, բայց հանդիպումն ավարտել է ձեռքսեղմումներով և «Գրողը ձեզ տանի, արեք այն, ինչ ուզում եք, Բայց զեկուցեք իմ կարծիքը» բառերով։ ԽՍՀՄ նախագահի այս խոսքերը նրանք գնահատել են որպես երկրում արտակարգ դրություն մտցնելու փաստացի համաձայնություն՝ միաժամանակ նման որոշում կայացնելուց անմասն մնալու ցանկություն։ Ընդունելով Ղրիմ ժամանողների կողմից երկրում տիրող իրավիճակի գնահատման ճիշտությունը, ժողովրդական պատգամավորների համագումարի կամ ԽՍՀՄ Գերագույն Խորհրդի որոշմամբ արտակարգ դրություն մտցնելու հնարավորության մասին նրանց հայտարարությունը, ինչպես նաև բաժանման ժամանակ ձեռքսեղմումը, Գորբաչովի վկա Ա. Հովհաննիսյանը հերքեց նրա կողմից այդ խոսքերի հնչեցումը կամ հակասահմանադրական ճանապարհով որևէ այլ եղանակով արտակարգ դրություն մտցնելու հաստատումը։

Ապացույցները վերլուծելուց հետո դատարանը եկել է այն եզրակացության, որ չնայած Մ.Ս. Գորբաչովի՝ իր մոտ ժամանողների առաջարկների հակասահմանադրականության և արկածախնդրության մասին հայտարարությունների, նրանց ձերբակալման ուղղությամբ միջոցներ չձեռնարկելը, ժողովրդական պատգամավորների համագումար կամ Գերագույն Խորհրդի նստաշրջան հրավիրելու նրա առաջարկը՝ քննարկելու արտակարգ դրություն մտցնելու հարցը, բաժանման ընթացքում ձեռքսեղմումները Վ. Ի. Վարեննիկովին հիմք են տվել ենթադրելու, որ ԽՍՀՄ նախագահը, եթե անգամ հավանություն չի տալիս, ապա չի էլ առարկում երկիրը փլուզումից փրկելու փորձին՝ արտակարգ դրություն մտցնելով։

Այս եզրակացությունը հաստատվում է նաև Արտակարգ դրության պետական կոմիտեի անդամների օբյեկտիվ գործողություններով, որոնք ծրագրի ձախողումից հետո թռել են Մ. Ս. Գորբաչովի մոտ՝ քննարկելու ստեղծված իրավիճակից հնարավոր ելքը:

ԽՍՀՄ նախագահի անվտանգության պետ, ՊԱԿ-ի պաշտոնաթող գեներալ-մայոր Վյաչեսլավ Գեներալովը պատմել է՝

— Ոչ ոք նրան չէր արգելափակել։ Ըստ պլանավորածի՝ նա պետք է ամսի 20-ին ինձ հետ մեկներ Մոսկվա՝ միութենական պայմանագրի ստորագրման համար։ Երբ ստեղծվեց Արտակարգ դրության պետական կոմիտեն, օգոստոսի 19-ին, ես նրան առաջարկեցի՝ «Եկեք ձեզ համար ինքնաթիռ կազմակերպենք Մոսկվա մեկնելու համար».ես նման լիազորություններ ունեի։ «Ո՛չ, մենք ո՛չ մի տեղ չենք թռչի»- - պատասխանեց նա։ Դուստրն ու փեսան նույնպես հրաժարվեցին թռչել և մնացին այնտեղ։ Ուստի ասել, որ ինչ-որ մեկը արգելափակել է նրան, ճիշտ չէ։ Դա ինքնամեկուսացում էր։ Ավելին, նա հրամայեց անձնական պահակախմբին ուժեղացնել դիրքերը գիշերային տարբերակով, ինչը նշանակում էր զենք վերցնել։ Եվ երբ ինձ մոտ եկան և հանձնեցին այդ հրամանը, ես ասացի, որ ես ուժեր չունեմ օբյեկտի պահպանության գիշերային տարբերակի համար։ Նա ինքնամեկուսացել էր, որ իրեն ոչ ոք ձեռք չտա…

— Ես ձեզ հետևյալը կասեմ՝ ես ոչ մի կերպ չեմ ազդել նախագահի գործողությունների վրա։ Եթե նա ցանկանար ... Ղրիմ ժամանող Արտակարգ դրության պետական կոմիտեի անդամները նրան հրավիրում էին՝ «Գնանք Մոսկվա, այնտեղ բոլոր հարցերը կլուծենք»։ «Ես ոչ մի տեղ չեմ թռչի, ես հիվանդ եմ»- ասաց նա։ Հետո նրա օգնական Չերնյաևը եկավ ինձ՝ «Մենք պետք է Մոսկվա թռչենք»։ Ես նրան՝ «Լավ»։ Բայց Միխայիլ Սերգեևիչն ասաց, որ չի թռչի։ Չնայած հետագայում ամենուր հետաքննության նյութերում գրված էր, որ ես «մեկուսացրել եմ նախագահին»։

ՊԱԿ-ի գեներալ-մայոր Լև Տոլստոյը, ով Ղրիմում հսկում էր Միխայիլ Գորբաչովին, 2011 թվականին տված հարցազրույցում հայտարարել է՝

Ես համաձայն եմ այն տեսակետի հետ, որ Գորբաչովը կարող էր հույս ունենալ, որ ԱԴՊԿ-ն կօգնի իրեն նույն Ելցինի դեմ պայքարում։ Դատելով Միխայիլ Սերգեևիչի պահվածքից՝ նրան ոչինչ չի զայրացրել, նա ոչ մի որոշում չի կայացրել, հստակ հրամաններ չի տվել։ Այլ կերպ ասած՝ ամեն ինչ ինքնահոսի էր։ Միգուցե նա հույս ուներ, որ որպես հերոս կվերադառնա Մոսկվա:

Ըստ Օլեգ Բակլանովի՝ Գորբաչովը ԱԴՊԿ-ի անդամներին հայտնել է, որ չի կարող թռչել Մոսկվա, քանի որ «կորսետով է և իր ոտքերը կաթվածի են ենթարկվել»։ Նախագահն ասել է նաև, որ «ամեն դեպքում կթռչի Մոսկվա՝ պայմանագիրը ստորագրելու համար, նույնիսկ եթե իր ոտքը կտրելու լինեն»։։

Վարեննիկովը դատարանում հայտարարել է, որ Գորբաչովը հիվանդ է եղել, ինչի մասին ինքը ևս ասել է։ Արտաքուստ ԽՍՀՄ նախագահը ճնշող տպավորություն է թողնել և՛ ֆիզիկական, և՛ բարոյահոգեբանական առումով։ Ինչպես հետաքննության ժամանակ հայտարարել Է ԽՍՀՄ նախագահի բուժող բժիշկ Ի. Բորիսովը, օգոստոսի 14-ին Գորբաչովի մոտ ռադիկուլիտի նոպա է տեղի ունեցել, ինչի կապակցությամբ ինտենսիվ ակտիվ թերապիա է անցկացվել։

• Ժամը 16։32։ Նախագահական ամառանոցում անջատվում են ստացիոնար կապի բոլոր տեսակները, այդ թվում՝ ԽՍՀՄ ռազմավարական միջուկային ուժերի կառավարումն ապահովող ալիքը։

Այլ տվյալներով՝ կապը պահպանվել է Գորբաչովի թիկնազորի տնակում, որից նա մի քանի անգամ օգտվել է։ Օրինակ, նա զանգահարել է Ա Ի. Վոլսկուն։ Վարեննիկովը պնդել է, որ կապն անջատված է եղել միայն Գորբաչովի ամառանոցի աշխատասենյակում։ Բոլոր տեսակի կապերն աշխատել են ամառանոցի վարչական տանը (դա գլխավոր տնից մեկ-երկու րոպե հեռավորության վրա է), իսկ մեքենաները հագեցած են եղել փակ տիեզերական կապով։

Լուկյանովն իր հուշերում, վկայակոչելով քրեական գործի նյութերը, գրում է, որ աշխատել են ռադիոընդունիչներ, հեռուստացույցներ, դյուրակիր ռադիոկայանները, երկու միջքաղաքային հեռախոսները։ Բացի այդ, ամառանոցում եղել են նախագահական մեքենաներ՝ հագեցած արբանյակային կապով։ Անվտանգության աշխատակիցները միջքաղաքային հեռախոսով զանգահարել են իրենց ընտանիքներին արդեն օգոստոսի 19-ի երեկոյան։

Վարեննիկովի փաստաբան Դմիտրի Շտեյնբերգը հայտարարել է. Ֆորոսում Գորբաչովին հասանելի են եղել բոլոր տեսակի կառավարական կապերը, ընդհուպ մինչև «Կազբեկ» համակարգով ռադիոկայան մուտք գործելը։ Նրա խոսքով՝ քննությունը պարզել է, որ օգոստոսի 19-ին, 20-ին, 21-ին այդ համակարգն աշխատել է ։

Ղրիմի Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության Գերագույն Խորհրդի պատգամավոր Յուրի Մեշկով՝

Մենք՝ Ղրիմի պատգամավորներս՝ ես, Յուրա Ռոզգոնյուկը և Բորիս Կիզիլովը, փորձ կատարեցինք ազատ արձակել Գորբաչովին։ Իրական փորձ։ Փորձում էինք ճեղքել, ամեն դեպքում համոզվել, թե ինչ է կատարվում Ֆորոսում։ Պահակախումբը խստորեն կանգնեցրեց մեզ հենց դարպասի մոտ՝ ամառանոցի մուտքի առաջ։ Խարսխակայանում կանգնած էին երկու «Բիզոն» կոչվող պահակային նավեր, որոնք հարձակման ընթացքով շաչշրժվում էին դեպի ափ, շրջվում և կրկնում մանևրը։ Ամառանոցի շուրջը՝ պարագծի երկայնքով խիտ պաշտպանություն էր։ Մեր ուղեկցորդների հրամանատար սպան սկսեց պատմել իր ընտանիքի, երկու երեխաների մասին։ Երդվելով հավաստիացրել է, որ Գորբաչովի նկատմամբ ոչ մի բռնություն չեն կիրառում, և որ նա ի՛նքը չի ցանկանում հանդիպել մեզ հետ։

• Ժամը 19։00՝ Պաշտպանության նախարար Յազովը գեներալ Գրաչովին հրավիրում է իր մոտ և հրամայում է օդային ուժերի զորքերը բերել մարտական պատրաստության։ Այս պահին սկսվում է Վ. Ֆ. Գրուշկոյի գլխավորությամբ հանդիպումը ԽՍՀՄ ՊԱԿ-ում, որտեղ քննարկվում է արտակարգ դրության պայմաններում ԽՍՀՄ պաշտպանության նախարարության, ՊԱԿ-ի և Ներքին գործերի նախարարության զորքերի խնդիրների հարցը։
• Ժամը 20։00՝ Յանաևը, Պավլովը, Կրյուչկովը, Յազովը, Պուգոն, Լուկյանովը հավաքվում են Կրեմլում՝ վարչապետի գրասենյակում, քննարկում և սրբագրում են Արտակարգ դրության պետական կոմիտեի փաստաթղթերը։
• Ժամը 23։25՝ Յանաևը, վկայակոչելով ԽՍՀՄ Սահմանադրության 127-րդ հոդվածը, ստորագրում է հրամանագիր «առողջական պատճառներով Միխայիլ Սերգեևիչ Գորբաչովի կողմից ԽՍՀՄ նախագահի պարտականությունները կատարելու անհնարինության պատճառով» նախագահի լիազորությունները հաջորդ օրվանից՝ օգոստոսի 19-ից, ժամանակավորապես ստանձնելու մասին։

Օգոստոսի 19

Տանկեր քաղաքում

• Ժամը 01։00՝ Յանաևը փաստաթղթեր է ստորագրում իր, Պավլովի, Կրյուչկովի, Յազովի, Պուգոյի, Բակլանովի, Տիզյակովի և Ստարոդուբցևի կողմից Արտակարգ դրության պետակա կոմիտեի՝ԱԴՊԿ-ի ձևավորման վերաբերյալ (Այդ փաստաթղթերի թվում էր նաև «Դիմում սովետական ժողովրդին»-ը)։

ԱԴՊԿ-ի ներկա անդամները ստորագրում են Կոմիտեի N 1 որոշումը, որը օգոստոսի 19-ին Մոսկվայի ժամանակով 04։00-ից վեց ամիս ժամկետով «ԽՍՀՄ առանձին վայրերում» արտակարգ դրություն մտցնելու, հանրահավաքները, ցույցերը և գործադուլները արգելելու, իրավիճակի կարգավորմանը խոչընդոտող քաղաքական կուսակցությունների, հասարակական կազմակերպությունների և զանգվածային շարժումների գործունեությունը դադարեցնելու, ինչպես նաև քաղաքներում ապրող բոլոր ցանկացող բնակիչներին անձնական օգտագործման համար 15 ակր հող հատկացնելու մասին էր։

• Ժամը 03։30՝ Պաշտպանության նախարար Դմիտրի Յազովը մեծ խորհրդակցություն է հրավիրում, որի ժամանակ հայտարարում է Գորբաչովի հիվանդության և ԱԴՊԿ-ի ստեղծման մասին։ Օդային ուժերի հատուկ բրիգադը, որը գտնվում էր Մեդվեժի Օզերա գյուղում, հրաման է ստանում առավոտյան ժամը 6-ին լինել Օստանկինոյի հեռուստակենտրոնում։ Օդային ուժերի Տուլայի ստորաբաժանումն ուղարկվում է Տուշինոյի օդանավակայան։ Բոլոր գեներալները հատուկ հանձնարարականներ են ստանում։
• Ժամը 04։00՝ ԽՍՀՄ ՊԱԿ-ի սահմանապահ զորքերի Սևաստոպոլի գունդը արգելափակում է նախագահական ամառանոցը Ֆորոսում։ ԽՍՀՄ հակաօդային պաշտպանության զորքերի շտաբի պետ, գեներալ-գնդապետ Իգոր Մալցևի կարգադրությամբ երկու քարշակով փակվում է թռիչքուղին, որի վրա տեղակայված էին նախագահի թռիչքային միջոցները՝ Տու-134 ինքնաթիռը և ՄԻ-8 ուղղաթիռը։
• Ժամը 06։00-ին լրատվամիջոցները հայտարարում են ԽՍՀՄ նախագահ Մ. Ս. Գորբաչովի՝ առողջական պատճառներով իր գործառույթները կատարելու անկարողության մասին, և միության Սահմանադրության համաձայն ամբողջ իշխանության անցումը երկրի փոխնախագահ Գենադի Յանաևին։ Հայտարարվում է նաև, որ երկիրը կառավարելու և արտակարգ դրության ռեժիմն արդյունավետ իրականացնելու համար ստեղծվել է Արտակարգ դրության պետական կոմիտե (ԱԴՊԿ, ԳԿՉՊ)։ Կոմիտեն հայտարարում Է երկրի առանձին վայրերում արտակարգ դրություն մտցնելու մասին (իրականում արտակարգ դրություն Է մտցվել միայն Մոսկվայում)։ Նույն պահին, ժամը 06։00-ին, ԽՍՀՄ պաշտպանության նախարար Դ. Յազովը հանդիպման է հրավիրում ռազմական շրջանների զորքերի հրամանատարներին, որոնց հանձնարարում է կարգուկանոն ապահովել՝ կախված իրավիճակից և ուժեղացնել ռազմական օբյեկտների պաշտպանությունը։ «Մնացածի մասին,-ասել է նախարարը,-կիմանաք ռադիոյի և թերթերի հաղորդագրություններից»։

Գիշերը «Ալֆան» առաջ է շարժվում դեպի Արխանգելսկ՝ Ելցինի ամառանոցը, բայց չի արգելափակում նախագահին. հրահանգ չի ստացվել որևէ գործողություն ձեռնարկել նրա նկատմամբ։ Յազովը հերքել է, թե Ելցինի դեմ ակցիա է նախապատրաստվել։

Միևնույն ժամանակ Ելցինը շտապ կարգով մոբիլիզացնում է իշխանության վերին օղակների իր բոլոր կողմնակիցներին, որոնցից ամենահայտնիներն էին Ռ. Ի. Խասբուլատովը, Ա.Ա. Սոբչակը, Գ. է. Բուրբուլիսը, Մ. Ն. Պոլտորանինը, Ս. Մ. Շահրայը, Վ. Ն. Յարոշենկոն։ Կոալիցիան կազմում և ֆաքսով ուղարկում է «Ռուսաստանի քաղաքացիներին» կոչը։ Ելցինը հրամանագիր է ստորագրում «ԳԿՉՊ-ի գործողությունների անօրինականության մասին»։ ԳԿՉՊ-ի հակառակորդների խոսափողը «Էխո Մոսկվի»-ն էր։

• Ժամը 07։00-ին պաշտպանության նախարար Յազովի հրամանով Մոսկվա են շարժվում Թամանյան մոտոհրաձգային դիվիզիան, Կանտեմիրովի տանկային դիվիզիան, 106-րդ (Տուլայի) օդադեսանտային դիվիզիան։ Ռազմատրանսպորտային ավիացիայի ինքնաթիռներով նախատեսվում էր վայրէջքի եղանակով դեսանտավորել ևս մեկ օդադեսանտային դիվիզիա։
  Միաժամանակ օդադեսանտային դիվիզիաներ են մտցվում Լենինգրադ և Կիև։ Կազմավորումների անձնակազմին այս անսովոր տեղաշարժերի նպատակի մասին տեղյակ չի պահվել։ 1991 թվականի օգոստոսի 19-ին, առավոտյան ժամը 06։30-ին, Կիևի ռազմական օկրուգի զորքերի հրամանատար, գեներալ Վ. Չեչևատովը Լեոնիդ Կրավչուկին տեղեկացնում է ԱԴՊԿ-ի ստեղծման մասին։ Կիևի մերձակայքում «Բորիսպոլ-2» ռազմական օդանավակայանում վայրէջք է կատարում Պոլոցկյան դեսանտային դիվիզիան։

ՌԽՖՍՀ նախագահ Բ. Ն. Ելցինը ժամը 09։00-ին ժամանում է Սպիտակ տուն (ՌԽՖՍՀ Գերագույն խորհուրդ) և ձևավորում է ԳԿՉՊ-ի գործողությունների դիմադրության Կենտրոն։ Դիմադրությունը ստանում է հանրահավաքների ձև. հավաքները տեղի են ունենում Մոսկվայում՝ առափնյա Կրասնոպրեսնենսկայա փողոցում գտնվող Սպիտակ տան մոտ, իսկ Լենինգրադում՝ Մարիինյան պալատի մոտակայքում գտնվող Իսահակիևսկայա հրապարակում։

• Ժամը 08։00-ին դեսանտային զորքերը հսկողության տակ են վերցնում Օստանկինո հեռուստակենտրոնը։ Անջատվում են ռուսական հեռուստատեսության հաղորդիչները։ Բոլոր ալիքները վերափոխվում են 1 ծրագրի, որով փոխանցվում են Լուկյանովի հայտարարությունը և ԳԿՉՊ-ի փաստաթղթերը, ընդմիջումներին՝ հնչում է դասական երաժշտություն, մեծ մասամբ՝ մինորային։
• Ժամը 09։28-ին պաշտպանության նախարար Յազովը հրահանգ է ստորագրում զինված ուժերը մարտական պատրաստվածության բարձրացման բերելու մասին։
• Ժամը 09։30-ից Մոսկվայում սկսվում է առանձին ռազմական շարասյուների՝ բանակային բեռնատարների, զրահամեքենաների, տանկերի տեղաշարժը։
• Ժամը 10։00-ից ԽՍՀՄ Ներքին գործերի նախարար Պուգոյի հրամանով ճանապարհային ոստիկանության առանձնացված անձնակազմի օգնությամբ զորքերը օրվա ընթացքում գրավում են իրենց հատկացված դիրքերը Մոսկվայի կենտրոնում։ Անհրաժեշտ էր պաշտպանության տակ վերցնել Կենտրոնական հեռագրատունը, ՏԱՍՍ-ը, Օստանկինոյի հեռուստակենտրոնը, ռադիոկայանները, ջերմաէլեկտրակենտրոնները, ջրային կայանները, կամուրջներն ու դրանց մուտքերը։ ՊԱԿ-ի և ԽՍՀՄ ՆԳՆ-ի հատուկ նշանակության ստորաբաժանումները արգելափակում են Մանեժնայա հրապարակը և Կրեմլը։ Այդ ընթացքում անմիջապես Սպիտակ տան մոտ գեներալ-մայոր Ա Ի. Լեբեդի հրամանատարությամբ տեղակայվում են 106-րդ օդադեսանտային դիվիզիայի 137-րդ պարաշյուտա-դեսանտային գնդի զրահատեխնիկան և Թամանյան դիվիզիայի տանկերը։
• Ժամը 10։ 50-ին ԽՄԿԿ Կենտկոմի քարտուղարությունը, Կենտկոմի քարտուղար Շենինի ստորագրությամբ, ծածկագիր է ուղարկում տարածաշրջանային հանձնաժողովների, շրջկոմների քարտուղարներին՝ «Արտակարգ դրություն մտցնելու կապակցությամբ միջոցներ ձեռնարկեք ԽՍՀՄ-ում կոմունիստների մասնակցությամբ ԳԿՉՊ-ին աջակցելու համար»։
• Ժամը 11։00-ից Մանեժնայա հրապարակում սկսում են հավաքվել եռագույն դրոշներով, Սախարովի և Ելցինի դիմանկարներով մարդիկ։ ՌԽՖՍՀ և Մոսխորհրդի ժողովրդական պատգամավորները հավաքվածներին անժամկետ գործադուլի կոչ են անում. հնչում է կոչ՝ «Բոլորը՝ ի պաշտպանություն Սպիտակ տան։»։

Թամանյան դիվիզիայի մոտոհրաձիգների ստորաբաժանումները գրավում են Կենտրոնական հեռագրատունը, բոլոր գտնվողներին հրամայվումծ է լքել տարածք։ Միևնույն ժամանակ, գործողության վայրից դուրս գտնվողներին հեռատիպերով շարունակում է տեղեկատվությունը փոխանցվել, այդ թվում՝ Սպիտակ տնից։

• Ժամը 11։ 30-ին քաղաքացիների բազմահազարանոց շարասյունը Տվերսկայայով շարժվում է դեպի Սպիտակ տուն։
• Ժամը 12։00՝ Մոսխորհրդի դիմաց սկսվում է հանրահավաքը, ցուցարարների հիմնական կարգախոսներն են ՝ «Կորչի խունտան», «Կորչի ֆաշիզմը»։ Մայակովսկից զրահամեքենաներն շարժվում են, բայց ամբոխը նրանց թույլ չի տալիս անցնել։ Զինվորականները հաղորդակցվում են անցորդների և ցուցարարների հետ, թույլ են մոտենալ զրահաշարքին։ Մոսխորհրդի դրությունը դեռ պարզ չէ. ցուցարարները որոշում են պարեկություն կազմակերպել և հսկել շենքը, սկսում են բարիկադներ կառուցել։
• Ժամը 12։00՝ Պուշկինյան հրապարակում՝ «Մոսկովսկիե Նովոստի»-ի մոտ հանրահավաք է։ Պերեստրոյկայի ընթացքում «Մոսկովսկիե Նովոստի»-ի շենքի մոտ գտնվող հարթակը դարձել էր ընդդիմադիրների հավաքատեղիներից մեկը։ Այդպես եղավ նաև հեղաշրջման առաջին օրը։ Մարդիկ Պուշկինյան հրապարակը դարձրեցին մոսկովյան տասնյակ տեղական հանրահավաքների վայրերից մեկը՝ տեղեկատվության հավաքման յուրօրինակ կետ։ Այստեղ մարդիկ փոխանակվում էին նորություններով։ Ամենուր բաժանվում էին թռուցիկներ, ընդհատակյա թերթեր, ՌԽՖՍՀ կառավարության հրամանագրեր։
• Ժամը 12։00-ին Մոսկվայի Կրեմլի դիմացի Մանեժնայա հրապարակում տարերային հանրահավաք է սկսվում, որին առայժմ մասնակցում է մի քանի հազար մարդ, սակայն ամբոխն անընդհատ ավելանում է։ Ընթերցվում է ՌԽՖՍՀ ղեկավարության հայտարարությունը, որում օգոստոսի 19-ի գիշերը տեղի ունեցած իրադարձությունները կոչվում են «հակասահմանադրական հեղաշրջում» և համընդհանուր անժամկետ գործադուլի կոչ է արվում։ Հանրահավաքի մեկնարկից կարճ ժամանակ անց Մեծ թատրոնի կողմից դեպի Մանեժնայա հրապարակ շարժվում է զրահափոխադրիչների շարասյունը, սակայն հրապարակի դիմաց մի քանի հազար մարդ ձեռքերը բռնած կանգնեցնում են նրանց։ Գերցեն, Տվերսկայա, Նովի Արբատ, Լուբյանկայա փողոցների կողմից զրահափոխադրիչների շարասյունները փորձում են ներխուժել Մանեժնայա հրապարակ։ Մարդիկ կանգնեցնում են նրանց հրապարակի մատույցներում և սկսում են ավտոբուսներից և տրոլեյբուսներից պատնեշներ կառուցել։
• Ժամը 12։15-ին Սպիտակ տան մոտ մի քանի հազար մարդ է հավաքված, նրանց մոտ է դուրս գալիս Բորիս Ելցինը։ Սպիտակ տան գլխավոր սանդուղքի առջև կանգնած Թամանյան դիվիզիայի թիվ 110 տանկից Ելցինը ընթերցում է «Դիմում Ռուսաստանի քաղաքացիներին» կոչը, որով նա ԱԴՊԿ-ի գործողությունները անվանում է «ռեակցիոն, հակասահմանադրական հեղաշրջում» և կոչ է անում երկրի քաղաքացիներին «արժանի պատասխան տալ խռովարարներին և պահանջել երկիրը վերադարձնել նորմալ սահմանադրական զարգացման ուղի»։ Ցուցարարների կողմից ստեղծվում են աշխարհազորայինների անզեն ջոկատներ՝ պատգամավոր գեներալ-գնդապետ Կ. Ի. Կոբեցի հրամանատարությամբ։ Աշխարհազորայիններին ակտիվորեն միանում են աֆղան-վետերանները և «Ալեքս» մասնավոր անվտանգության ձեռնարկության աշխատակիցները։
• Ժամը 14։00՝ Ցուցարարների բազմությունը Մանեժնայա հրապարակից շարասյունով կրկին շարժվում է դեպի Սպիտակ տուն։ Ցուցարարների մեծ շարասյունը երթով անցնում է Կալինինսկի պողոտայով՝ լցնելով գրեթե ողջ պողոտան. կարգախոսներով և պաստառներով նրանք Մանեժնայա հրապարակից դեպի Սպիտակ տուն էին գնում մեծ հանրահավաքի։ «Էքսպրես-քրոնիկի» գնահատմամբ՝ երթին մասնակցել է 80 հազար մարդ։
• Ժամը 14։00՝ ԳԿՉՊ-ն հրապարակում է իր N 2 որոշումը թողարկվող կենտրոնական, մոսկովյան, քաղաքային և տարածաշրջանային հասարակական-քաղաքական հրատարակությունների ցանկը ժամանակավորապես սահմանափակելու վերաբերյալ՝ ի դեմս հետևյալ թերթերի՝ «Տրուդ», «Ռաբոչայա տրիբունա», «Իզվեստիա», «Պրավդա», «Կրասնայա զվեզդա», «Սովետսկայա Ռոսիա», «Մոսկովսկայա պրավդա», «Լենինսկոյե զնամյա», «Սելսկայա ժիզն» և ըստ որոշ տվյալների՝ Ելցինից և նրա կողմնակիցներից պահանջել Է մինչև ժամը 16-ը ազատել Սպիտակ տունը։
• Ժամը 15։30՝ Սպիտակ տան մոտ հավաքվածները սկսում են բարիկադների շինարարությունը։ Մարդիկ մայթից քարեր ու աղյուսներ են ապամոնտաժում՝ ըստ լուրերի՝ ժամը 16։00-ին նախատեսված գրոհն իրականացնելու համար։ Ինչպես ՌԻԱ-ին հայտնել Է ՌԽՖՍՀ պաշտպանության հարցերով պետկոմիտեի նախագահ Կոնստանտին Կոբեցը, ՌԽՖՍՀ Սովետների տանը ստեղծվել է այդ շենքի պաշտպանության շտաբ։
• Ժամը 16։00-ին ԽՍՀՄ նախագահ Յանաևի հրամանագրով Մոսկվայում արտակարգ դրություն Է մտցվում, ռազմական շրջանի հրամանատար Նիկոլայ Կալինինը նշանակվում է քաղաքի պարետ։
• Մոտ ժամը 17.00-ին Ելցինը հրապարակում է թիվ 61 հրամանը, որով գործադիր իշխանության միութենական մարմինները, ներառյալ ուժային կառույցները, վերաստորադասվում են ՌԽՖՍՀ նախագահին։
• Ժամը 17։00՝ ԱԳՆ մամուլի կենտրոնի մուտքի մոտ տանկեր են։ Մամուլի կենտրոնում տեղի է ունենում ԳԿՉՊ-ի անդամների մամուլի ասուլիսը։ Բացակայում էր կոմիտեի կազմակերպիչներից մեկը՝ վարչապետ Վ. Ս. Պավլովը, ով նախօրեին ալկոհոլային թունավորում էր ունեցել։։ ԳԿՉՊ-ի մասնակիցները նկատելիորեն նյարդայնանում էին. ամբողջ աշխարհով տարածվեցին Գ. Յանաևի դողացող ձեռքերի կադրերը։

24-ամյա լրագրող Տատյանա Մալկինան տեղի ունեցածը բացահայտորեն «հեղաշրջում» է անվանում և հարց է ուղղում՝ «Ասացեք, խնդրեմ, հասկանու՞մ եք, որ այս գիշեր պետական հեղաշրջում եք կատարել, և ո՞րն է ձեզ ավելի կոռեկտ թվում՝ 1917-ի, թե՞ 1964-ի հետ համեմատությունը»։

ԳԿՉՊ-ի անդամների խոսքերն ավելի շատ արդարացումների էին նման (Գ. Յանաև՝ «Գորբաչովն արժանի է ամենայն հարգանքի...»)։ Յանաևը հայտարարել է, որ 1985 թվականին սկսված ժողովրդավարական բարեփոխումների (պերեստրոյկա) կուրսը կշարունակվի, իսկ Գորբաչովը հանգստի և բուժման մեջ է գտնվում Ֆորոսում, նրան ոչինչ չի սպառնում։ Նա Գորբաչովին անվանել է իր ընկերը և հույս հայտնել, որ նա հանգստից հետո կվերադառնա և իրենք միասին կաշխատեն։

• Ժամը 16։00՝ Մանեժնայա հրապարակում հավաքվել է մոտ 20 զրահամեքենա և 15 բեռնատար ֆուրգոն։ Թամանյան դիվիզիայի 12 T-80 տանկերը կենտրոնացած էին Բոլշոյ կամեննի և Զամոսկվորեցկի կամուրջների մոտ։ Կարմիր հրապարակը շրջափակել են ՕՄՕՆ-ը (5 ավտոբուս՝ յուրաքանչյուրը 25 մարդով) և մոտոհրաձգային զորքերը (7 ավտոբուս՝ յուրաքանչյուրը 35 մարդով)։ Կարմիր հրապարակը գրավել են 15 բեռնատար ֆուրգոններ՝ շարքային ժամկետային ոստիկաններով։
• Ժամը 17։00-ին զրահափոխադրիչները մաքրել են Մանեժնայա հրապարակի մատույցները։ Հեռացվել են Տվերսկայա փողոցի երկայնքով ցուցարարների կողմից տեղակայված տրոլեյբուսները, զրահատեխնիկան կանգնել է Մանեժնայա հրապարակ եկողբոլոր փողոցներում։ Երթևեկությունն անհնար է, բայց հրապարակ մուտք գործել ցանկացող հետիոտների համար խոչընդոտներ չեն առաջանում։

Զրահամեքենաներից մեկից ելույթ է ունենում անվանապես չներկայացող մի գեներալը՝ խնդրելով հավաքվածներին ցրվել։ Սակայն մարդկանց մի մասի՝ Սովետների տուն գնալու հետ կապված նոսրացած ամբոխը նորից աճում է։ Տվերսկայայում Մոսխորհրդի պատուհաններից շենքի մոտ հավաքված բազմության մեջ են նետվում ՌԽՖՍՀ նախագահի այսօրվա լուսապատճենահանված ուղերձը և հրամանագիրը։

• Ժամը 17։15՝ Կրասնոպրեսնենսկայա առափնյա փողոցի վրա՝ ՌԽՖՍՀ Սովետների տան շուրջ բարիկադներ կառուցելու համար օգտագործվում են աղբամաններ, մոտակայքում գտնվող մանկական այգու և հենց Սովետների տան պարիսպը, բետոնե բլոկները, նստարանները, սղոցված ծառեր, կցամասեր, խողովակներ։ Կազմակերպվում է շրջիկ բուժկետ։ Շենք են ժամանում ՌԽՖՍՀ Ներքին գործերի նախարարությանը ենթակա ստորաբաժանումները։ Շենքին են մոտենում ռուսական կազակների ներկայացուցիչները (որոնց դիմավորում են ծափահարություններով) և մոսկովյան ուսանողների շարասյունը՝ «Ազատություն» լոզունգներով։

ՌԽՖՍՀ Սովետների տան ամբողջ համալիրի շուրջ կառուցվում է մի քանի հազար մոսկվացիների շղթա, որոնք եկել են պաշտպանելու Ռուսաստանի Դաշնության Նախագահին և Գերագույն խորհրդին։ Կազմակերպվում են պիկետներ։

• Ժամը 17։30՝ Բ. Ելցինը հրամանագիր է ստորագրում Սվերդլովսկում օպերատիվ կառավարման խումբ ստեղծելու և տարհանելու մասին (ՌԽՖՍՀ նախարարների խորհրդի կրկնօրինակ կազմով), որը ղեկավարում էր ՌԽՖՍՀ նախարարների խորհրդի նախագահի առաջին տեղակալ Օլեգ Իվանովիչ Լոբովը։ Պահեստային կառավարությունը ժամանում Է Դոմոդեդովո օդանավակայան, որտեղ սկզբում չնախատեսված չվերթ կատարել ցանկացող անձնակազմ չի գտնվում։ Կուրգանի օդային ձեռնարկության թռիչքային ջոկատի հրամանատար Վլադիմիր Ֆեդորովիչ Պիկուլևը և Տու-154Б СССР-85310 օդանավի հրամանատար Յուրի Վլադիմիրովիչ Պոտանինը որոշում կայացրեցին իրականացնել այս թռիչքը։ Պահեստային կառավարությունը տեղակայվում է Սվերդլովսկից 70 կմ հեռավորության վրա գտնվող պահեստային կառավարման կետում։
• Ժամը 19։38-ին Սևաստոպոլի Բելբեկ օդանավակայանից գլխավոր շտաբի գլխավոր օպերատիվ վարչության պետ, գեներալ-գնդապետ Վլադիմիր Դենիսովի հրամանով Մոսկվա է մեկնում ԽՍՀՄ նախագահի Տու-134 ինքնաթիռը (բորտային համար 65904) մի խումբ սպաներով, այդ թվում՝ ԽՍՀՄ նախագահի միջուկային ուժերի կառավարման բաժանորդային հավաքածուի ղեկավար, գնդապետ Վիկտոր Վասիլևը։ Նախագահի Մի-8 ուղղաթիռը (բորտ համար՝ 25137) ժամը 21։00-ին տեղափոխվում է Սիմֆերոպոլ։
• Ժամը 20։52՝ Բորիս Ելցինը օգոստոսի 19-ի երեկոյան ելույթ է ունենում ՌԽՖՍՀ Սովետների տան մոտ, բազմահազարանոց հանրահավաքում։ ՌԽՖՍՀ նախագահը հավաքվածներին ծանոթացնում է Ռուսաստանի ղեկավարության վերջին որոշումներին։ Նա նաև հայտնում է, որ ՌԽՖՍՀ ղեկավարները շուրջօրյա կլինեն Սովետների տանը։

ՌԽՖՍՀ ժողովրդական պատգամավոր, ՌԽՖՍՀ Գերագույն Խորհրդի անդամ Սերգեյ Բաբուրինի հուշերից՝

91-ի օգոստոսին ես ՌԽՖՍՀ Գերագույն Խորհրդում էի և, ինչպես մարդկանց մեծ մասը, անկեղծորեն ասեմ ձեզ, չէի կարողանում հասկանալ, թե ինչ է կատարվում։ Ո՞րտեղ Է նախագահ Գորբաչովը։ Ես նրան տանել չէի կարողանում, բայց ուզում էի հասկանալ, թե ինչ է կատարվում։ Իհարկե, հույս կար, որ կապահովվի ԽՍՀՄ Սահմանադրության կատարումը։ Նույն ԳԿՉՊ-ի ողբերգությունն այն էր, որ այդ կոմիտեում ընդգրկված մարդիկ քաղաքականության մեջ գործում էին որպես դիլետանտներ։ Ունենալով կուսակցական և տնտեսական հսկայական փորձ՝ նրանք չէին հասկանում, որ քաղաքականության մեջ պետք է անհապաղ դաշնակիցներ փնտրել և կոշտ աշխատել, աշխատել առանց մտածելու, որ կա՛մ տեր ես կամ կորած ես։ Այլ տարբերակներ չպետք է լինեին։

Ես տեսա, թե ինչպես են նախագահ Ելցինին նստեցնում տանկի վրա, նա սկսում է ելույթ ունենալ, նրան ընդհատում են և ասում. «Պարո՛ն նախագահ, Ձեր ռակուրսը հաջող չէ, փոխեք դիրքը, չէ՞ որ մենք նկարահանում ենք»։ Նա փոխում է ռակուրսը և նորից սկսում ընթերցել իր «պատմական» ուղերձը ... ես զգացի, որ սա, իհարկե, թատրոն է ... Ես ասացի՝ ՌՍՖՍՀ Գերագույն Խորհրդի վրա գրոհներ չեն լինի, և այստեղ պաշտպանություն պատկերելու ոչինչ չկա։ Բայց, դժբախտություն, այն ժամանակ տեղեկատվությունը լիովին բացակայում էր, թե ինչ և որտեղ է տեղի ունենում, նույնիսկ մենք ՝ պատգամավորներս, չգիտեինք...

• Ժամը 23։00՝ բարիկադների միջով դեպի Սպիտակ տուն է բաց թողնվում Թամանյան գվարդիական դիվիզիայի տանկային վաշտը։ Մայոր Ս. Եվդոկիմովի հրամանատարությամբ տասը տանկերի ժամանումը ողջունվում է հազարավոր մոսկվացիների ցնծությամբ։ Մեքենաների անձնակազմերը հայտարարում են Ռուսաստանի կառավարությանը իրենց հավատարմության մասին։ Տանկերի վրա եռագույն դրոշներ են՝ առանց զինապահեստի։

Ժամը 23։3-ին մոտ 106-րդ օդադեսանտային դիվիզիայի դեսանտայինների վաշտը 10 ԲՌԴՄ-ով ժամանում է Սովետների տան շրջակայք։ Մարտիկների հետ միասին ժամանում է 106-րդ օդադեսանտային դիվիզիայի հրամանատար, օդային ուժերի հրամանատարի տեղակալ գեներալ-մայոր Ա. Ի. Լեբեդը, ըստ վարկածներից մեկի՝ իրավիճակին անձամբ ծանոթանալու և «շենքը մաքրելու» որոշում կայացնելու համար։ Սպիտակ տան պաշտպանության շտաբը տեղեկացվում է, որ օգոստոսի 19-ին, ժամը 15-ի սահմաններում, գեներալ-դեսանտային Ալեքսանդր Լեբեդը հանդիպել է շտաբի անդամ, անվտանգության պետ, ոստիկանության գնդապետ Բոյկոյի հետ՝ պահանջելով նրանից հեռացնել պահակախումբը և լքել շենքը։ Հակառակ դեպքում սպառնացել է զենք կիրառել։

Սպիտակ տան պաշտպանության օպերատիվ շտաբի պետ Անատոլի Ցիգանոկը հիշում է՝

Դեռևս օգոստոսի 19-ին Սպիտակ տան պաշտպանության մասնակիցները իմացան, որ օպերատիվ հանդիպումներից մեկի ժամանակ օդային ուժերի հրամանատարի՝ մարտական պատրաստության և ռազմական հաստատությունների գծով տեղակալ, գեներալ-մայոր Ալեքսանդր Լեբեդը հետաքրքիր ծրագիր է մշակել։ Նա խնդրել է իրեն ավելի շատ ռուսական դրոշներ տալ, որպեսզի իր մարտիկներին, որոնք դրանք ծածանելու են, բարիկադներում ընդունեն որպես յուրայինների։ Այդ ժամանակ նրանք կկարողանան մոտենալ Սպիտակ տանը և հանկարծակի գրավել այն մեկ գումարտակով։ Այդ մասին անմիջապես զեկուցվեց Ռուցկուն։ Եվ երբ 19-ի երեկոյան Լեբեդի դեսանտային գումարտակը փորձեց շարժվել դեպի Սպիտակ տուն, մոսկվացիները փակեցին նրա ճանապարհը։ Լեբեդին առաջարկել են բանակցել Կոնստանտին Կոբեցի հետ։ Նա հրաժարվել է՝ ասելով, որ կատարում է օդային ուժերի հրամանատարի հրամանը, և գումարտակին հրաման տվեց շարժվել դեպի Սպիտակ տուն։ Բայց մուսկովցիները նրանց մեքենաները առան ամուր օղակի մեջ։ Իրավիճակը թեժացավ։ Այստեղ գործին միջամտել է Ռուցկոն։ Նա համոզեց Լեբեդին հանդիպել Ելցինի հետ։ Նրա հետ զրույցում գեներալն ազնիվ խոսք է տվել, որ իր դեսանտայինները զենք չեն բարձրացնի ժողովրդավարության պաշտպանների դեմ։ Դրանից հետո դեսանտային 8 մարտական մեքենաները մոտեցել են շենքի Հյուսիսային պորտալին և, ըստ Լեբեդի, «պաշտպանության տակ են վերցրել ժողովրդավարության պաշտպաններին»։ Բայց մենք հասկացանք, որ հարձակման դեպքում նրանք կարող են դառնալ «տրոյական ձի», և, հետևաբար, պաշտպանության շտաբի որոշմամբ, նրանցից ոչ հեռու որոշվեց տեղակայել հուսալի պահեստազոր՝ Աուշևի ինտերնացիոնալիստական կոմիտեի 300 ռազմիկ-«աֆղանցիներով»։

Սպիտակ տան մոտ դեսանտայինները կանգնեցին մինչև առավոտ, մինչև նրանց հրամանատար մայոր Սերգեևը շրջեց գումարտակը և հեռացավ՝ ձեռքերը տարածելով՝ «Ինձ հրամայված է...»:Ըստ երևույթին, գումարտակը դուրս էր բերվում ենթադրյալ հարձակման ժամանակ «բարեկամական կրակի» տակ չընկնելու համար, որի մասին մենք՝ պաշտպանության շտաբի անդամներս, արդեն տեղյակ էինք։

Արտասահմանյան ԶԼՄ-ների և «Իզվեստիա» թերթի տվյալներով՝ արտակարգ դրության հայտարարումից մի քանի օր առաջ ԳԿՉՊ-ի անդամները Պսկովի Հեռահար կապի սարքավորումների գործարանին հրամայել են պատրաստել և Մոսկվա ուղարկել 250 հազար զույգ ձեռնաշղթա, ինչպես նաև «նախնական տպվել են ձերբակալման օրդերների բլանկների կույտեր» (անգլ.՝ they thought to ... preprint stacks of blank arrest orders)։

ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախագահ Անատոլի Լուկյանովը որոշում է ընդունում օգոստոսի 26-ին միութենական խորհրդարանի արտահերթ նստաշրջան հրավիրելու մասին։

Սյուժե «Ժամանակ» ծրագրում

ԽՍՀՄ Կենտրոնական հեռուստատեսությունը «Վրեմյա» հաղորդման երեկոյան թողարկման ժամանակ անսպասելիորեն եթեր է տալիս իր թղթակից Սերգեյ Մեդվեդևի պատրաստած սյուժեն Սպիտակ տան մոտ տիրող իրավիճակի մասին, որում հայտնվում է Ելցինը, որը կարդում է նախօրեին ստորագրված «ԳԿՉՊ-ի գործողությունների անօրինականության մասին» հրամանագիրը։ Եզրափակելով, հնչում է Ս.Մեդվեդևի մեկնաբանությունը, որում ուղղակիորեն կասկած է հայտնվում այս սյուժեի եթեր դուրս գալու հնարավորության վերաբերյալ։ Այնուամենայնիվ, սյուժեն տեսավ ամբողջ երկրի հեռուստադիտողների հսկայական լսարանը, այն կտրուկ հակադրվեց ծրագրի մնացած բովանդակությանը (ԳԿՉՊ-ի գործողություններին աջակցող սյուժեներով) և կասկած հարուցեց ԳԿՉՊ-ի գործողությունների նկատմամբ։

Սցենարի հեղինակ Սերգեյ Մեդվեդևը այսպես է բացատրում իր եթեր դուրս գալը՝

…իմ սյուժեն միակն էր, որը պատմում էր երկրին, թե ինչ է կատարվում Մոսկվայում։ Դա հնարավոր դարձավ հիմնականում իմ գործընկերների խիզախության և պրոֆեսիոնալիզմի շնորհիվ։ Բայց ինձ անմիջապես հեռացրին աշխատանքից։ Բարեբախտաբար, կարճ ժամանակով…

Հարկ է նշել, որ 1995 թվականին Սերգեյ Մեդվեդևը դարձել է Բորիս Ելցինի մամուլի քարտուղարը և այդ պաշտոնը զբաղեցրել է մինչև 1996 թվականը։

Oգոստոսի 20

• Ժամը 00։40՝ ՌԽՖՍՀ ժողովրդական պատգամավորները, որոնք ՌԽՖՍՀ ղեկավարության կողմնակիցներն էին, մեկնում են Մերձմոսկվայում տեղակայված զորամասեր՝ նրանց իրենց կողմը գրավելու համար։
• Պատմաբան Ռուդոլֆ Պիխոյան այսպես է նկարագրել օգոստոսի 19-ի լույս 20-ի գիշերը Սպիտակ տանը և նրա շրջակայքում՝ «Սպիտակ տան շուրջը կանգնած էին ոչ այնքան խիտ բազմություններ, վառվում էին խարույկներ, շարունակում էին աճել բարիկադներն ու արգելապատնեշները։ Սպիտակ տան մոտ տեղակայված էին մայոր Եվդոկիմովի վեց տանկեր, որոնք պատգամավորները վարում էին կամավոր պաշտպանների շրջափակման միջոցով, հեռավորության վրա կանգնած էին մոտ երեք տասնյակ մարտական մեքենաներ, որոնք կա՛մ պաշտպանում էին Սպիտակ տունը, կա՛մ ծառայում էին որպես Սպիտակ տան բանակային շղթա։ Մարտական մեքենաների դիտահորերը բաց էին, զինվորները խոսում էին Սպիտակ տունը պաշտպանող մարդկանց հետ, թերմոսներից թեյ էին խմում, լսում էին գեկաչեպեիստների մասին խոսակցությունները։ Սպիտակ տան շենքում հավաքվել էին ժողովրդական պատգամավորներ, նախագահի աշխատակազմի աշխատակիցները, որոնք կիսում էին վերջիններիս հայացքները, միջանցքով շրջում էին լրագրողները։ Ավելի վատ էր վիճակը պահակախմբի հետ։ Շենքում հայտնվել են Ալեքս անվտանգության գործակալության աշխատակիցներ, մի քանի օմոնականներ, Աֆղանստանի վետերաններ։ Փոխարենը աշխատում էր ներքին ռադիոն, հեռարձակումն իրականացվում էր Սպիտակ տան դիմացի հրապարակից և փոխանցվում ռադիոկայանով։ Սպիտակ տան առաջին՝ օգոստոսի 19-20-ի գիշերը, համեմատաբար հանգիստ անցավ»։
• Վարչապետ Պավլովի՝ հիպերտոնիկ կրիզով առավոտյան հոսպիտալացման պատճառով ԽՍՀՄ նախարարների կաբինետի ժամանակավոր ղեկավարությունը վստահվում է առաջին փոխվարչապետ Վիտալի Դոգուժիևին, ով այս կապակցությամբ որևէ հրապարակային հայտարարություն չարեց։
• Ժամը 09։00՝ առավոտյան Սպիտակ տան պաշտպանները հիմնականում ավարտել էին բարիկադների կառուցումը։ Թեթև հակահետևակային բարիկադների կողքին հայտնվում են բետոնե հակատանկային համակարգեր, Սպիտակ տան մուտքերը փակվում են ավազով բեռնված բեռնատարներով։

Ելցինին սատարող Մստիսլավ Ռոստրոպովիչը հարցազրույց է տալիս լրագրողին

• ժամը 09։00՝ օրվա առաջին կեսին Կրեմլում ԱԴՊԿ-ի առավոտյան նիստում ԽՍՀՄ նախագահի պաշտոնակատար Յանաևի աշխատասենյակում անհանգստություն է տիրում. իրավիճակը դուրս է եկել վերահսկողությունից։ ԱԴԿՊ-ի անդամները չէին սպասում նման վճռական դիմադրության հանդիպել Ելցինի և մոսկվացիների կողմից։ Այս մասին տագնապով հավաքվածներին հայտնում է Գենադի Յանաևը։ ՊԱԿ-ը ԱԴՊԿ-ի անդամների համար «Օպերատիվ մշակում» է կազմում։ Դրանում թվարկվել են թույլ տրված սխալները և առաջարկություններ են արվել արտակարգ «կարգուկանոնի հաստատման» վերաբերյալ։ Դրանց թվում էին՝ անհնազանդության և գործադուլների բոլոր կոչերի մեկուսացումը, պատճենահանման բոլոր սարքավորումների խիստ վերահսկողությունը, արտասահմանյան ռադիոկայանների անջատումը և այլն։ Ընդունելով, որ հայտարարված արտակարգ դրությունը կյանքի չի կոչվում, ԱԴՊԿ-ի անդամները Մոսկվայում պարետային ժամ են սահմանում։ Կոմիտեի անդամները քննարկում են կուսակցության մոսկովյան կոմիտեի առաջին քարտուղար Պրոկոֆևի առաջարկը՝ հեռացնել քաղաքային կառավարությունը և ստեղծել ժամանակավոր վարչակազմ։ Որոշում է կայացվում հեռացնել Մոսկվայի կառավարությունը՝ Գ. Պոպովի և նրա տեղակալ Լուժկովի գլխավորությամբ, Վլադիմիր Կրյուչկովը օգոստոսի 21-ին Մոսկվայի ղեկավարներին հեռացնելու արդեն պատրաստի որոշում «ուներ»։ Կոմիտեի անդամ Ա.Տիզյակովին հանձնարարվում է ԱԴՊԿ-ի անունից հեռագիր ուղարկել միութենական հանրապետություններին, մարզերին և շրջաններին, որոնցով տեղական իշխանություններին հանձնարարվում էր 24 ժամվա ընթացքում ստեղծել պետական կոմիտեին համանման կառույցներ։ Ստեղծվում է նաև ԱԴՊԿ-իի շտաբ և հաստատվում է դրա կազմը։ Բակլանովի ղեկավարությամբ տասը հոգուց բաղկացած խումբը պետք է տեղեկություններ հավաքեր ու համակարգեր, և դրա հիման վրա առաջարկություններ մշակեր կոմիտեի օպերատիվ աշխատանքի համար։ Այն բաղկացած էր ԽՍՀՄ պաշտպանության նախարարության, ՊԱԿ-ի, կուսակցական ապարատի և ԽՍՀՄ նախագահ Մ. Գորբաչովի աշխատակազմի անդամ-ֆունկցիոներներից։ Վլադիմիր Կրյուչկովը և Դմիտրի Յազովը, տեսնելով ԱԴՊԿ-ի անդամների մեծամասնության անվճռականությունը, հրամայում են իրենց ենթականերին մշակել Սպիտակ տան և դիմադրության մասնակիցների «մեկուսացման» գործառնական ծրագիր։ Ելցինին նախատեսվում է ձերբակալել և ուղարկել «Զավիդովո»։
• Օգոստոսի 20-ին ԽՄԿԿ Կենտկոմի արտահերթ պլենում հրավիրելու փորձ է արվում, որտեղ նախատեսվում էր աջակցել ԱԴՊԿ-ին։ Սակայն դա չի հաջողվում։

Ժամը 15։ 30-ին Հին հրապարակից արձակվում է ԽՄԿԿ Կենտկոմի Քաղբյուրոյի ծածկագրված հեռագիրը՝ «ԽՄԿԿ Կենտկոմի քաղբյուրոն արձանագրում է, որ ԽՍՀՄ մի շարք շրջաններում արտակարգ դրություն մտցնելը պետական գորխիչների կողմից խիստ անցանկալի, բայց հարկադրված քայլ է՝ ի պատասխան տնտեսական, սոցիալական և քաղաքական ոլորտներում ստեղծված ճգնաժամային իրավիճակի... Քաղբյուրոն ի գիտություն է ընդունում ԱԴՊԿ-ի հայտարարությունն այն մասին, որ Մ.Ս. Գորբաչովը գտնվում է լիակատար անվտանգության պայմաններում։»։

• Օգոստոսի 20-ի կեսօրին Կոմիտեի անդամ Բակլանովը ԱԴՊԿ-ի օպերատիվ շտաբի նիստ է անցկացնում։ Երկրում տեղի ունեցող իրադարձությունների վերաբերյալ տեղեկատվությունը՝ առաջացող խնդիրների վերլուծությամբ և դրանց լուծման համար առաջարկվող միջոցառումների ցանկով, պետք է օրական երկու անգամ՝ առավոտյան և երեկոյան, ուղարկվի ԱԴՊԿ-ին։ Այնուհետև Բակլանովը սկսում է պատրաստվել ԱԴՊԿ-ի երեկոյան հանդիպմանը, որը պետք է որոշեր Բորիս Ելցինի ճակատագիրը։ Բակլանովը աչքի է անցկացրել Ռուսաստանի նախագահի՝ չեղարկման ենթակա հրամանագրերը։ Երեկոյան դրանք պետք է հաստատվեին։ Սեղանին դրված էր ԽՍՀՄ նախագահի պաշտոնակատար Յանաևի կողմից պատրաստված և ստորագրված հրամանը Բալթյան երկրներում, Մոլդովայում, Վրաստանում և Ռուսաստանի մի շարք քաղաքներում նախագահական կառավարման ներդրման մասին. դրանով դադարեցվում էր պետական իշխատական մարմինների լիազորությունները այդ հանրապետություններում և քաղաքներում։ Բայց դա նախատեսված էր վաղվա՝ օգոստոսի 21-ի համար։
• Ժամը 10։00—11։30՝ Ռուսաստանի մի խումբ ղեկավարներ (Ա. Վ. Ռուցկոյ, Ռ. Ի. Խասբուլատով, Ի. Ս. Սիլաև) Կրեմլում հանդիպում են Ա. Լ. Լուկյանովի հետ։ Հանդիպման ընթացքում ռուսական կողմից առաջ են քաշվում ԱԴՊԿ-ի գործունեության դադարեցման և Գորբաչովի՝ Մոսկվա վերադարձի պահանջներ, սակայն հատուկ սպառնալիքներ չեն հնչեցվում։ Լուկյանովի մոտ տպավորություն է ստեղծվում, որ այդ պահանջները վերջնագրային բնույթ չեն կրել։ Կրեմլի այցելուների պահանջների մեջ վերջնագրի բացակայությունը խոսում էր իրավիճակը չսրելու և դրանով իսկ ադպկականներին ուժային գործողությունների փորձերից հետ պահելու, ինչպես նաև իրադարձությունները չարագացնելու նրանց ցանկության մասին, այսինքն՝ երկարացնել իրավիճակի անորոշությունը, որը ձեռնտու էր Սպիտակ տանը։
• Օգոստոսի 20-ի առավոտյան Ապրանքահումքային բորսայում սակարկությունների փոխարեն հանրահավաք է տեղի ունենում՝ նախ դահլիճում, ապա՝ փողոցում։ Բրոքերները որոշում են դադարեցնել աշխատանքը և միանալ Սպիտակ տան պաշտպաններին։ Նրանք վերցնում են եռագույնի 125 մետրանոց կտորը, որը կարված էր Տրիխգորնայա արտադրամասում, և Մյասնիցկայայի հետ Լուբյանսկայա հրապարակով և Տվերսկայա փողոցով (Գորկու փողոց) քայլում են դեպի Սպիտակ տուն՝ վանկարկելով «Կորչի խունտան»։ Ճանապարհին հազարավոր մարդիկ միանում են շարասյանը։
• Ժամը 11։30՝ գեներալ Լեբեդի դեսանտայինները (մոտ 30 ԲՄԴ (դեսանտային մարտական մեքենա) և 5-6 բեռնատարներ՝ զինվորներով) լքում են Սպիտակ տան դիմացի հրապարակը։
• ժամը 12-ին Մոսկվայի Մանեժնայա հրապարակում համաքաղաքային հանրահավաք էր նշանակված, սակայն հրապարակն ամբողջությամբ շրջափակվել էր զորքերի կողմից։ Վախենալով բախումներից և ուժային ցրումից՝ կազմակերպիչները հանրահավաքը տեղափոխում են Սպիտակ տուն։ Մանեժնայայի շրջակայքի բոլոր փողոցներից ելքը շրջափակված է զրահափոխադրիչներով, Կրեմլը շրջափակված է հետևակի մարտական մեքենաներով։ Գորկու (Տվերսկոյ) փողոցի սկզբնամասը փակել է զինվորների շղթան։ Այնուամենայնիվ, հրապարակում՝ շղթաների մոտ, անընդհատ հավաքվում են մարդիկ, զրուցում զինվորների հետ, թռուցիկներ հանձնում նրանց։ Սպաները նրանց չեն խանգարում, ասում են՝ «ժողովրդի վրա չենք կրակելու, առանձնապես կրակելու միջոց էլ չունենք»։
• Ժամը 12։00՝ Սովետական հրապարակում՝ Մոսկվայի խորհրդի մոտ կայացած հանրահավաքում հավաքված են ավելի քան 60 հազար մասնակիցներ։ Հրապարակը ի վիճակի չէր տեղավորել նրանց, ամբոխը ողողել է Տվերսկայան և նրբանցքները։ Դեռ նախօրեին գաղափար էր առաջացել օգոստոսի 20-ին Մանեժնայայում համաքաղաքային հանրահավաք անցկացնել։ Բայց առավոտյան Մանեժնայան ամբողջովին փակված էր զորքերի կողմից։ Ժամանակավոր խառնաշփոթ է առաջանում. տարբեր կազմակերպություններ կոչ են անում Մանեժնայայի փոխարեն հավաքվել Մոսխորհրդի կամ Սպիտակ տան մոտ։ Արդյունքում Մանեժնայա հրապարակից մի քանի հազար մարդ տեղափոխվում է Մոսսովետի շենք, որտեղ տեղի է ունենում ինքնաբուխ հանրահավաք։ Պատշգամբից ելույթ են ունենում արձակուրդից վերադարձած Գավրիիլ Պոպովը, Էդուարդ Շևարդնաձեն, Ալեքսանդր Յակովլևը, Սերգեյ Ստանկևիչը և այլք։ Մոսկվայի քաղաքային սովետի շենքի առջև տեղի ունեցած հանրահավաքում Ալեքսանդր Յակովլևը, Գավրիիլ Պոպովը, Էդուարդ Շևարդնաձեն, Սերգեյ Ստանկևիչը ԱԴՊԿ-ի անդամներին անվանում են պետական հանցագործներ։ Մոսկվայի քաղաքային խորհրդի մոտ հանրահավաքը վերածվում է ցույցի, որը Մոսկվայի կենտրոնական փողոցներով և հրապարակներով հասնում է ՌԽՖՍՀ Գերագույն խորհրդին։ Ցուցարարները պահանջում են խունտային պատասխանատվության ենթարկել, հանձնել ԽՄԿԿ-ի դատին։ Զորքերը չեն խանգարում շարժմանը։
• Ժամը 12-ին Սպիտակ տան մոտ սկսվում է Մոսկվայի քաղաքային իշխանությունների կողմից արտոնված հանրահավաքը։ Տարբեր գնահատականներով այնտեղ հավաքված է եղել ավելի քան 400 000 մարդ։ Հանրահավաքի կազմակերպիչներն են «ժողովրդավարական Ռուսաստան» շարժումը, Մոսկվայի և Մոսկվայի մարզի աշխատավորական կոլեկտիվների Ժողովրդավարական միավորումները և խորհուրդները։ Հանրահավաքի պաշտոնապես հայտարարված կարգախոսն էր՝ «Հանուն օրինականության և իրավակարգի»։ Սպիտակ տան շուրջ ամբողջ տարածքը լցված է տասնյակ հազարավոր մարդկանցով։ Հանրահավաքը տևեց հինգ ժամ։ Ելցինի հետ միասին Սպիտակ տան պատշգամբից ելույթ ունեցան Ի. Սիլաևը, Ռ. Խասբուլատովը, Ա. Ռուցկայան, Գ. Պոպովը, Ա. Յակովլևը, է. Շևարդնաձեն և շատ ուրիշներ։
• Ժամը 13։ 00-ից 16։ 00-ը պաշտպանության փոխնախարար Վլադիսլավ Աչալովի հետ հանդիպման ժամանակ ԱԴՊԿ-ի հրամանով նախապատրաստվում է ՌԽՖՍՀ Գերագույն Խորհրդի շենքի գրավումը ուժային կառույցների ստորաբաժանումների կողմից։ Ներկա են գեներալներ Պավել Գրաչովը, Վալենտին Վարեննիկովը, Բորիս Գրոմովը, Ալեքսանդր Լեբեդը, Կրյուչկովի առաջին տեղակալ Գենի Ագեևը, «Ալֆա» խմբի հրամանատար Վիկտոր Կարպուխինը, «Բ» խմբի հրամանատար (ՊԱԿ-ի առանձին ուսումնական կենտրոն, հետագայում՝ «Վիմպել») Բորիս Բեսկովը։ Գենի Ագեևն առաջարկում է օպերացիան սկսել օգոստոսի 21-ի առավոտյան ժամը 4-ին, սակայն խորհրդակցության մյուս մասնակիցների պնդմամբ այն որոշվում է հետաձգել 3 ժամով։ Հանդիպման ավարտին հայտնված Դմիտրի Յազովը բոլորին կոչ է անում վճռականորեն գործել։ Օպերատիվ պլան մշակելու համար կազմավորվեց շտաբ՝ ԽՍՀՄ պաշտպանության նախարարի տեղակալ, գեներալ-գնդապետ Վլադիսլավ Աչալովի գլխավորությամբ։ Ի թիվս այլոց, շտաբի աշխատանքներին մասնակցում էր օդադեսանտային զորքերի հրամանատարի տեղակալ Պավել Գրաչովը։ Հարձակման խմբում ընդգրկված ստորաբաժանումներին մարտական առաջադրանքներ սահմանելիս շտաբում ներկա էին Տուլայի 106-րդ օդադեսանտային դիվիզիայի հրամանատար Ալեքսանդր Լեբեդը և ԽՍՀՄ ՊԱԿ «Ալֆա» հատուկ հակաահաբեկչական ստորաբաժանման հրամանատար Վիկտոր Կարպուխինը։ Փորձագետների գնահատականներով՝ նրանց կողմից մշակված գրավման պլանը ռազմական տեսանկյունից անթերի էր։

Պետք է սկսեին տանկերը։ Ինչպես պլանավորված էր, նրանք սարսափելի կրակոցներ կարձակեն մոտ տարածությունից և կանցնեն փլատակների միջով։ Այնուհետև Ձերժինսկու անվան առանձին մոտոհրաձգային դիվիզիայի մարտիկները կմտնեն պաշտպանների շարքերը, հետ կմղեն նրանց, կմաքրեն Սպիտակ տան մուտքերի ճանապարհը և կպահեն «միջանցքները»։ «Միջանցքներով» կանցնեն Տուլայի դեսանտայինները, որոնք տեխնիկայի օգնությամբ ճեղքելու էին դռներն ու պատերի ապակեպատ բացվածքները, որից հետո մարտ են սկսելու շենքի հարկերում։ Այդ պահին «Ալֆայի» մարտիկները, որոնք գործում էին ինքնուրույն պլանով, Սպիտակ տան ներսում կիրականացնեն դիմադրության ղեկավարների որոնում և չեզոքացում։

Ամբողջ գրոհի համար հատկացվել էր 40 րոպեից մինչև մեկ ժամ։ Քաղաքացիական բնակչության շրջանում զոհերի (այդ թվում՝ վիրավորների) թիվը պետք է լիներ 500-600 մարդ, իրադարձությունների ամենավատ շրջադարձի դեպքում՝ մինչև 1000 մարդ։ Ռազմական գործողությունների ավարտից հետո պլանավորվում էր ՆԳՆ-ի և ՊԱԿ-ի ուժերով «զտել» շենքի մոտ և ներսում ձերբակալված անձանց, իսկ կազմակերպիչներին և դիմադրության ամենաակտիվ մասնակիցներին՝ ներկալել։

Գործողության պլանը օգոստոսի 20-ի երեկոյան զեկուցվել է ԱԴՊԿ-ի անդամներին և առարկություններ չի առաջացրել։ Սակայն գործողության մասին գրավոր որոշում չի կայացվել։ Աչալովի շտաբը ստիպված էր սկսել գործողության գործնական կազմակերպումը՝ միաժամանակ հիշեցնելով ԱԴՊԿ-ի ղեկավարներին խնդրի քաղաքական լուծման անհրաժեշտության մասին, իսկ մինչ այդ գործողության մեջ ներգրավված ստորաբաժանումների հրամանատարներին առաջադրանքները բանավոր է տրվել։ Սակայն գրոհի նախապատրաստման համար պատասխանատու գեներալների մոտ կասկածներ են առաջացել նպատակահարմարության վերաբերյալ։ Ալեքսանդր Լեբեդն անցնում է Սպիտակ տան պաշտպանների կողմը։ «Ալֆա»- ի և «Վիմպել»-ի հրամանատարներ Կարպուխինն ու Բեսկովը, իբր, խնդրել են ՊԱԿ-ի փոխնախագահ Ագեևին չեղարկել գործողությունը։

Գրոհը չեղարկվում է։ Այնուամենայնիվ, Վարեննիկովն իր «ԱԴՊԿ-ի գործը» գրքում, վկայակոչելով քրեական գործի նյութերը, հերքում է, որ պատրաստվել է գրոհել Սովետների տան վրա։ Վարեննիկովը գրում է, որ գլխավոր շտաբում խորհրդակցության ժամանակ քննարկվել է զինյալներին մեկուսացնելու և զինաթափելու հնարավորությունը, որոնք սրել էին իրավիճակը Սպիտակ տան շրջանում և մարտական զենքից կրակել էին Սմոլենսկի հրապարակի և «Ուկրաինա» հյուրանոցի շրջակայքում։ Որոշումը չի ընդունվում, քանի որ դա կարող էր զոհերի պատճառ դառնալ Սովետների տան մոտ գտնվող անձանց շրջանում։ Առավել ևս, որ շենքը հսկում էին օդային ուժերի ստորաբաժանումները։ Յանաևը հեռախոսով խոսում է Ելցինի հետ և հայտնել, որ ոչ ոք չի պատրաստվում գրոհել Սպիտակ տունը։

ԱԴՊԿ-ի գործով Կարպուխինը դատարանում ասել է, որ ՌԽՖՍՀ Գերագույն Խորհուրդը գրոհելու հրաման չի ստացել։ Նրա ցուցմունքները հիշատակվում են Վ. Վարեննիկովի արդարացման դատավճռում։ 2006 թվականի օգոստոսին «Վիմպել» հատուկ ստորաբաժանման նախկին հրամանատար Բորիս Բեսկովը ևս հայտարարել է, որ Սպիտակ տան գրոհի հրաման չի ստացել։

• Ժամը 15-ին ԽՍՀՄ Կենտրոնական հեռուստաընկերության առաջին ալիքի «Ժամանակ» ծրագրում, այլ ալիքների խիստ գրաքննության պայմաններում, եթեր է հեռարձակվում անսպասելի սյուժե, որը հետագայում հետևյալ կերպ է նկարագրում լրագրող Եվգենի Կիսելյովը՝

…Ես այն ժամանակ աշխատում էի «Նորություններ»-ում («Վեստի»)։ «Վեստի»-ն անջատվել է եթերից։ Նստել, նայում ենք առաջին ալիքը (…) Եվ կադրում հայտնվում է հաղորդավարը, ու հանկարծ սկսում է կարդալ տեղեկատվական գործակալություններից ստացված հաղորդագրությունները. նախագահ Բուշը դատապարտում է պուտչիստներին, Մեծ Բրիտանիայի վարչապետ Ջոն Մեյջորը դատապարտում է, համաշխարհային հանրությունը վրդովված է...և վերջում՝ Ելցինը ԳԿՉՊ-ն հայտարարում է օրենքից դուրս, ՌՍՖՍՀ դատախազը, ով այն ժամանակ Ստեպանկովն էր, քրեական գործ է հարուցել։ Մենք ցնցված ենք։ Եվ ես պատկերացնում եմ, թե որքան շատ մարդիկ, այդ թվում՝ իրադարձությունների մասնակիցները, ովքեր այդ պահին ամենափոքր ակնարկի տեսքով հասկացել էին, թե որ ուղղությամբ է ճոճվել իրավիճակը, վազեցին Սպիտակ տուն՝ Ելցինի մոտ՝ հավաստելու իրենց հավատարմությունն ու լոյալությունը։ Երրորդ օրը, երեկոյան, ես հանդիպում եմ Տանեչկա Պոպովային, ով այդ ժամանակ աշխատում էր կենտրոնական հեռուստատեսության տեղեկատվության գլխավոր խմբագրությունում. դե՝ գրկախառնություններ, համբույրներ... Ես հարցնում եմ՝ «Տատյանա, ի՞նչ է կատարվել Ձեզ մոտ», «Դե ես վատ տղա եմ (Мальчиш-плохиш),- ասում է Տանյան։ « Ես գլխավոր թողարկողն էի»։ Այսինքն՝ նա թղթապանակ էր հավաքում, նորություններն էր ընտրում։ Եվ կարգ կար՝ գնալ ամեն ինչ համաձայնեցնելու։ «Ներս եմ մտնում,- ասում է նա,- իսկ այնտեղ նստած է ողջ ծերակույտը և ինչ-որ մարդիկ՝ բոլորովին անծանոթ։ Քննարկում են, թե ինչ պետք է հաղորոդել «Ժամանակ»-ի ժամը 21-ի թողարկմանը։ Իսկ այստեղ ես, փոքրիկս, խցկվում եմ իմ թղթերով»։ Նա իսկապես այնքան փոքրամարմին կին էր։ «Ինձ ուղիղ տեքստով ասում են, թե ուր պետք է գնամ իմ երեքժամյա նորություններով՝ «Ինքդ էջատիր»- դե, ես էլ գնացի և էջատեցի»…

Ըստ Կիսելյովի, Տատյանա Սոպովան այն «փոքրիկ կինն էր, որի պատճառով, հնարավոր է, տապալվեց 91-ի օգոստոսի հեղաշրջումը»։

• Նորվեգական NRK հեռուստաընկերության մոսկովյան բյուրոյի գլխավոր թղթակից Հանս-Վիլհելմ Շթեյնֆելդի պնդմամբ՝ օգոստոսի 20-ի վաղ առավոտյան իրեն հաջողվել է հարցազրույց վերցնել Ելցինից, որի ժամանակ պուտչը քրեական Է հայտարարվել, և ֆիննական հեռուստատեսության թղթակցային կետի ուղիղ մալուխի միջոցով հարցազրույցը փոխանցվել է Հելսինկի։ Մի քանի ժամվա ընթացքում հարցազրույցը տարածվեց ամբողջ աշխարհում։

Մեզ հետ նույն շենքում ֆիննական հեռուստատեսության մասնաշենքն էր, նրանք ստորգետնյա մալուխ ունեին, որը թույլ էր տալիս նկարը հեռարձակել անմիջապես Հելսինկի։ Ֆինները նման արտոնություններ ունեին, նրանք համարվում էին ձեր կրտսեր եղբայրները։ Հեղաշրջման ժամանակ ՊԱԿ-ը փակեց բացարձակապես բոլոր հեռուստատեսային կետերը, բայց նրանք մոռացել էին ֆիննական մալուխի մասին։ 1991 թվականի օգոստոսի 20-ին Սպիտակ տանը Բորիս Ելցինն ինձ հարցազրույց տվեց. ես միակն էի, որ արժանացա նման պատվի։ Օգոստոսի 19-ի լույս 20-ի գիշերն անցկացրել եմ Խասբուլատովի աշխատասենյակում։ Առավոտյան ժամը չորսին ինձ արթնացրին և տարան Ելցինի աշխատասենյակ։

ՊԱԿ-ը Սպիտակ տանը անջատեց էլեկտրականությունը, և մենք երկար քայլեցինք միջանցքներով, որոնք լուսավորված էին միայն մոմերով։ Խասբուլատովը պատրաստվում է արթնացնել Ելցինին և զեկուցել, որ բանակն ընտրել է նրան, հետևաբար նաև՝ ժողովրդավարական Ռուսաստանը։ Նրա աշխատասենյակի կողքին, աթոռների վրա քնած էին երկու հոգի՝ մի երիտասարդ զինվոր հրացանով և Մստիսլավ Ռոստրոպովիչը։ Հետո Ելցինն ինձ հարցազրույց տվեց։ Արևմտյան շատ առաջնորդներ ճանաչել էին ԱԴՊԿ-ն, և ես ասացի՝ «Բորիս Նիկոլաևիչ, Արևմուտքին ասեք, որ այս պուտչը քրեական է։ Նա պատասխանեց՝ «Այո, դա այդպես է։ Մի բան էլ կա։ Միայն ձեր՝ նմանատիպ հաղորդումների միջոցով մենք կկարողանանք հասանելի դառնալ ամբողջ աշխարհին։ Եվ, որ հատկապես կարևոր է, մենք կկարողանանք Գորբաչովին հայտնել Ֆորոսում, որ պայքարում ենք մեր ազատության համար»։ Ես հասկացա, որ մաքուր ոսկի եմ շահել, շտապեցի ֆիննական թղթակցային կետ և հարցազրույցն անմիջապես ուղարկեցի Հելսինկի։ Մեկ ժամ անց այն դիտեց ամբողջ աշխարհը։

• Ժամը 16։00՝ Սպիտակ տան մոտ հանրահավաքն ավարտվում է, Սպիտակ տան պաշտպանության շտաբը ձեռնամուխ է լինում ժողովրդական աշխարհազորի՝ «կամավորական հարյուրյակի» ձևավորմանը։ Ջոկատների մարտիկները զինվում էին երկաթե ամրաններով, քարերով, պատրաստում էին բենզինի շշեր։ Սպիտակ տան մուտքը փակ էր բոլորի համար, բացի պատգամավորներից և ԶՈՒ անձնակազմից։ ԶՈՒ շենքի դիմացի հրապարակում ձևավորվում էին բժշկական օգնության ջոկատներ։ Ականատեսները վկայել են, որ պաշտպանները քիչ զենք ունեին։ Միայն Սպիտակ տան պահակախմբից, ոստիկանության և ՊԱԿ-ի սպաների մի մասը քիչ զենք էին ստացել ոստիկանության բաժանմունքներից, մի մասը այն հայթայթել էր ինքնուրույն։ Մինչ Սպիտակ տան ներսում և նրա պատերից այն կողմ ընթանում էր շատերի համար աննկատելի աշխատանք՝ նախապատրաստվելու հնարավոր պաշտպանությանը, Սպիտակ տան մոտ հավաքվում էին բազմաթիվ մարդիկ։ Մայոր Եվդոկիմովի հրամանատարությամբ հինգ տանկ դիրքերավորովում են «Ուկրաինա» հյուրանոցի մոտ։ Մարտական լրակազմ նրանք չունեին։ Նրանց դիմաց և հետևում բեռնատարների, տրոլեյբուսների, քարերի և ամրանների բարիկադներ էին, կանգնած էին աշխարհազորայինների կենդանի շղթաներ։ Թամանյան դիվիզիայի մյուս 5 տանկերը դիրքեր են զբաղեցնում Կուտուզովի կամրջի հետևում՝ Սպիտակ տան շենքի անմիջապես դիմաց։ Նրանց հրամանատար էր մայոր Իլյինը։ Զինամթերք նրանց մոտ էլ չկար։ Բարիկադի առջև շղթա կազմած կանայք իրենց առջև մեծ պաստառ էին պահել՝ «Զինվորներ, մի՛ կրակեք ձեր մայրերի և քույրերի վրա»։ Սպիտակ տան պաշտպանները ռուսական եռագույնը տեղադրում են 1905 թվականի Կրասնայա պրեսնայի վրա գտնվող Բարիկադային մարտերի մասնակիցների հուշարձանի վրա, Սապատավոր կամրջի (Горбатый мост) դիմաց։
• Մոտ ժամը 16։00-ին Իվան Սիլաևը զանգահարում է Անատոլի Լուկյանովին և ասում, որ, ըստ իր ունեցած տեղեկությունների, որոնք ստացվել են մի քանի հավաստի աղբյուրներից, գիշերը զորքերը գրոհելու են ՌԽՖՍՀ Սովետների տունը, և խնդրում է նրան ամեն գնով կանխել գրոհը։ Լուկյանովն անմիջապես զանգահարում է պաշտպանության, ներքին գործերի նախարարությունների և ՊԱԿ-ի ղեկավարներին։ Նրանցից յուրաքանչյուրը պատասխանել է, որ ոչ մի գրոհի մասին խոսք չկա։
• Ժամը 17։00-ին Բորիս Ելցինը ստորագրում է N 64 հրամանը ՌԽՖՍՀ տարածքում ԽՍՀՄ զինված ուժերի գլխավոր հրամանատարի պարտականությունները ժամանակավորապես («մինչև ԽՍՀՄ պետական իշխանության և կառավարման սահմանադրական մարմինների և ինստիտուտների գործունեության լիարժեք վերականգնումը») ստանձնելու մասին՝ միաժամանակ ՌԽՖՍՀ պաշտպանության նախարար նշանակելով գեներալ-գնդապետ Կոնստանտին Կոբեցին։
• Երկու ժամ անց Կ. Կոբեցը հրամաններ է արձակում պարետային ժամը վերացնելու և զորքերը մշտական տեղակայման վայրեր վերադարձնելու մասին։ Դեռևս նախորդ գիշեր Կ. Կոբեցը գլխավորել էր Սովետների տան պաշտպանության շտաբը, նրա աշխատակազմը կազմավորվել էր 15 գեներալների և սպաների կողմից։ Սպիտակ տան շտաբում հիմնական շեշտը դրվել է բնակչության աջակցության վրա։ Օգոստոսի 19-ին Սպիտակ տան մոտ քիչ մարդ կար, բայց կեսօրին և օգոստոսի 20-ի երեկոյան հազարավոր քաղաքացիներ են հավաքվել Գերագույն Խորհրդի շենքի մոտ։ Տասնյակ հազարավոր մարդիկ կենդանի օղակ էին կազմել Սպիտակ տան շենքի շուրջ՝ հնարավոր և սպասվող գրոհը կանխելու համար։ Շենքի պարագծի երկայնքով կառուցվել և ամրացվել էին ազդու բարիկադներ։

Սովետների տան պաշտպանները (ներառյալ ոստիկաններն ու պահակախմբերը) ունեին մինչև 1000 հրանոթ։ Բայց գլխավոր խաղադրույքը ԳԿՉՊ-ին հավատարիմ զորքերի վրա քարոզչական ազդեցության վրա էր։ Ընդհանուր առմամբ, քարոզչությանը մասնակցել են ժողովրդական պատգամավորների և շտաբի սպաների տասը խմբեր։ Բոլոր ժողովրդական պատգամավորները մեկնում են քաղաքի տարբեր հատվածներ, որպեսզի քարոզեն զինվորականներին զենք չկիրառել մարդկանց դեմ։ Զինվորականների հետ երկխոսությունը շարունակվում է մինչև օգոստոսի 21-ի առավոտը։ Սպիտակ տան պաշտպանության շտաբի օպերատիվ բաժնի պետ Անատոլի Ցիգանոկն իր գրքում գրել է քարոզչության համարն պատգամավորներին զորքեր ուղարկելու մասին՝

Մի խումբ գնաց Խոդինկա. այստեղ՝ հին օդանավակայանում էր գտնվում Թամանյան դիվիզիայի շտաբը։ Երկրորդ խումբը գնաց Վորոբյովի Գորի, որտեղ տեղակայված էր Կանտեմիրովյան դիվիզիայի շտաբը, երրորդ խումբը՝ Մոսկվայի ռազմական շրջանի շտաբի մոտ, չորրորդը՝ Մանեժնայա հրապարակ։

«Միր» հյուրանոց ուղարկվեց պատգամավոր Ա. Ցարաևի խումբը։ Ընդհանուր առմամբ մեկնել են ժողովրդական պատգամավորների և շտաբի սպաների տասը խմբեր։ Բոլորին հորդորվել էր զեկուցել յուրաքանչյուր 2-3 ժամը մեկ։ Ալեքսանդր Տեմիրկոյի կարգադրությամբ նրանց ծառայողական «Վոլգաներ» էր հատկացվել.

ՌԽՖՍՀ պաշտպանության նախարար Կոնստանտին Կոբեցը խոսել է այն մասին, թե ինչպես է պատգամավորներին հաջողվել ազդել զինվորականների վրա՝

Միաժամանակ մենք հոգեբանական պատերազմ էինք վարում։ Շումեյկոն իր մարդկանց հետ անձամբ գնաց «Ալֆա», պատգամավորները գնացին բոլոր գնդերը բացատրական աշխատանքներ տանելու՝ արդեն Մոսկվա մտած զորքերը բարոյալքելու նպատակով։ Սա ամենածանր և քրտնաջան աշխատանքն էր, և պատգամավորները փայլուն աշխատանք կատարեցին:

• Ժամը 17։30՝ Ներքին ռադիոցանցով ուղերձ է փոխանցվում տղամարդ-պատգամավորներին՝ շտապ իջնել Սպիտակ տան բակ, որպեսզի ավտոմեքենաներով դուրս գան զորքերին ընդառաջ։ Առաջին հարկում ներքին անվտանգության ծառայությանը և կամավորների մի մասին ինքնաձիգներ, զրահաբաճկոններ և սաղավարտներ են բաժանվում ։
• Ժամը 18-ից հետո Ա. Լուկյանովին Ա. Ռուցկու ընդունարանից զանգահարում են Ռ.Խասբուլատովը և ՌԽՖՍՀ կոմունիստական կուսակցության ղեկավարության անդամ, գնդապետ Ն. Ստոլյարովը՝ հաղորդագրությամբ, թե իբր Սպիտակ տունը պատրաստվում է հարձակման։ Լուկյանովը վստահաբար նրանց ասել է, որ զինվորականներից ստացած հավաստիացումների համաձայն՝ ոչ մի հարձակում չպետք է լինի, խնդրել է դա փոխանցել Ելցինին և Սիլաևին։ խնդրել է դա փոխանցել Ելցինին և Սիլաևին։ Ռուսաստանի խորհրդարանի խոսնակի հետ այս զրույցը տեղի է ունեցել միջտարածաշրջանային պատգամավորական խմբի տասնմեկ անդամների ներկայությամբ, որոնց հետ Լուկյանովն այն ժամանակ զրուցել է առաջիկա նստաշրջանի մասին։ Ավելի ուշ, երեկոյան միության խորհրդարանի ղեկավարը զանգահարել է Յազովին, Կրյուչկովին, իսկ հետո Յանաևին։ Նրանք բոլորը միանշանակ և հաստատակամորեն հայտարարել են, որ այս կապակցությամբ որևէ հրահանգ և ցուցում չի տրվել։
• Օգոստոսի 20-ի երեկոյան ԱԴՊԿ-ի հերթական նիստում հավաքվում են Յանաևը, Յազովը, Կրյուչկովը, Պուգոն, Բոլդինը, Բակլանովը, Գրուշկոն, Տիզյակովը, Ստարոդուբցևը և մի շարք հրավիրված անձինք։ ԱԴՊԿ-ի շտաբի կողմից հավաքագրված տեղեկատվության վերլուծությունը վկայում էր իրավիճակի զարգացման մասին, որը հօգուտ ԱԴՊԿ-ի չէր։ Այն շտկելու համար Բակլանովի ղեկավարությամբ շտաբը պատրաստում է հետևյալ առաջարկությունները՝

« - Մոսկվայում և մի շարք այլ շրջաններում իրավիճակի սրման կապակցությամբ օգոստոսի 21-ի առաջին կեսին քաղաքական և իրավական գնահատական տալ Բ. Ելցինի և Մոսկվայի քաղաքապետարանի գործունեությանը՝ նրանց վրա դնելով առկա մարդկային զոհերի պատասխանատվությունը…

«…ժամը 20։00-ին մոտ պատրաստել առաջարկություններ ԱԴՊԿ-ի լիազորների կազմի վերաբերյալ, որոնք կարող են ուղարկվել տեղեր՝ խորհարդային նոր ղեկավարության քաղաքական գծի իրականացման համար»։

Միաժամանակ պատրաստվում է ԽՍՀՄ նախագահի պաշտոնակատար Գ. Ի. Յանաևի «Բալթյան հանրապետություններում, Մոլդովայում, Հայաստանում, Վրաստանում, ՌԽՖՍՀ և Ուկրաինական ԽՍՀ առանձին շրջաններում (Սվերդլովսկի, Լվովի, Իվանո-Ֆրանկովսկի, Տերնոպոլի, Լենինգրադ և Սվերդլովսկ քաղաքներում) ժամանակավոր նախագահական կառավարման ներդրման մասին» հրամանագրի նախագիծը, ինչպես նաև ընդունվում է ԱԴՊԿ-ի N 3 որոշումը, որով սահմանափակվում էր Մոսկվայից հեռարձակվող հեռուստառադիոալիքների ցանկը, կասեցվում էր Ռուսաստանի հեռուստատեսության և ռադիոյի, ինչպես նաև «Էխո Մոսկվի» ռադիոկայանի գործունեությունը։

Գրող, լրագրող Օլեգ Մորոզը մեկնաբանել է ԱԴՊԿ-ի երեկոյան նիստի արդյունքները՝ «Վստահ լինելով, որ մինչև օգոստոսի 21-ի առավոտ Սպիտակ տունը գրավվելու է, և հասկանալով, որ դա մեծ արյուն է արժենալու, ապստամբներն արդեն պատրաստվում էին մեղադրել Ելցինին ամեն ինչի համար։ Դրանում պետք է օգնեին նաև լուսանկարիչները, որոնք, ըստ ապստամբների պլանի, կլինեն գրոհայինների շարքերում»։ Օլեգ Մորոզը գրել է՝ «Այս եղանակով՝ իրենց լիազորների միջոցով, «նախագահական կառավարման» ներդրման միջոցով, այսինքն՝ Յանաևի կառավարման միջոցով, լրատվամիջոցների խեղդման միջոցով, ադպկականները ծրագրում էին իրենց իշխանությունը տարածել նախկին ԽՍՀՄ ամբողջ տարածքում՝ առանց որևէ բացառության։ Մերձբալթիկան, Վրաստանը, Մոլդովան, Հայաստանը, բոլորը կրկին «օձիքից բռնած» վերադարձվեցին «անխախտ միություն»։ Եվ ո՛չ մի Միութենական պայմանագիր»։

ԱԴՊԿ-ի փաստաթղթերի երկրորդ փաթեթն ընդունվում է օգոստոսի 20-21-ը, և իրենից ներկայացնում էր Ռուսաստանի ղեկավարության գործողությունների արձագանքը։ ԽՍՀՄ ղեկավարությունը չեղյալ հայտարարեց Ելցինի հրամանագրերը ուժային կառույցները ՌԽՖՍՀ իրավասության տակ տեղափոխելու մասին և դատապարտեց Ռուսաստանի ՆԳՆ հրամանը՝ հարյուրավոր զինված կուրսանտներ Մոսկվա ուղարկելու մասին։

• Ժամը 20։43՝ Մոսկվայի ռազմական օկրուգի հրամանատար Նիկոլայ Կալինինը հայտարարում է, որ ժամը 23։00-ից մինչև 5։00-ն քաղաքում պարետային ժամ է հայտարարված, բայց միաժամանակ կսկսվի մայրաքաղաքից ռազմական տեխնիկայի դուրսբերումը։
• Ժամը 20-ին մոտ հրաձգություն Է տեղի ունենում Բելոռուսական կայարանի շրջանում։ Տարբեր աղբյուրներից Սպիտակ տուն տեղեկություններ են ստացվում այն մասին, որ գրոհը կսկսվի գիշերվա ժամը 2-3-ին։
• Ժամը 21։00՝ Պետավտոտեսչության աշխատակիցներից տեղեկություններ են ստացվում, որ քաղաքի կենտրոն տանկեր են գնում։
• Ժամը 22։00՝ Ռուցկոյը և Կոբեցը Սպիտակ տան ներքին հեռարձակմամբ վերջին հրահանգներն են տալիս պաշտպաններին։ Լուրեր են շրջանառվում քիմիական և հոգեմետ զենքի հնարավոր կիրառման և հարևան տների տանիքներին տեղակայված դիպուկահարների մասին։
• Ժամը 23։00՝ Թամանյան դիվիզիայի մոտոհրաձգային ստորաբաժանումները սկսում են պարեկություն իրականացնել Մոսկվայի կենտրոնում՝ պարետային ժամ ապահովելու համար։ Գիշերվա ընթացքում ոչ մի անձ չի ձերբակալվի։

Գրող և լրագրող Օլեգ Մորոզը՝ Սպիտակ տան հնարավոր գրոհից առաջ Ալֆա հատուկ ջոկատում տիրող տրամադրությունների մասին՝

Հրամանատարները իրենց ստորաբաժանումներով մեկնեցին՝ ենթակաների առջև մարտական խնդիրներ դրելու։ Գլխավոր դերերից մեկը, ինչպես տեսանք, տրվեց «Ալֆա» խմբին։

- Խոսելով առաջիկա հարձակման մասին, — ասում է բաժանմունքի հրամանատար Սավելևը,-նա (Ալֆայի հրամանատար Կարպուխինը-Օ.Մ.), հոխորտալով հայտարարեց, որ խնդիրը բարդ չէ։ Գերագույն խորհրդի շենքը կառուցված է պարզունակ միջանցքային ոճով։ Միջանցքի երկու կողմերում աշխատասենյակներ են։ Կողմնորոշվելը և գործելը դժվար չէ…

Հատկապես ինչպես «կողմնորոշվել և գործել», բացատրում է մեկ այլ ստորաբաժանման ղեկավար Գումենոյը՝

- Զինվորականները պետք է նռնականետերից կրակեին 2-րդից 5-րդ հարկի յուրաքանչյուր պատուհանի, որից հետո մենք, ներխուժելով շենք, կկատարեինք «մաքրումը»։ «Մաքրումը» կատարվելու էր հետևյալ կերպ՝ աշխատակիցը պետք է բացեր սենյակի դուռը, նռնակը նետեր և ինքնաձիգից կրակահերթ բացեր…

Գրոհի գաղափարը, ըստ երևույթին, արդեն սկզբնական փուլում «դուր չէր եկել» հենց այն հիմնական ստորաբաժանումների աշխատակիցներին, որոնք, ըստ պլանի, պետք է այն իրականացնեին, դրան մասնակցելու ցանկություն չունենալու պատճառով։

Այն մասին, թե ինչպես է հասունացել նրանց բողոքը, պատմում են Ստեպանկովն ու Լիսովը՝

«Չնայած հրամանն արգելում էր առաջիկա գործողության մասին պատմել շարքային աշխատակիցներին [իսկ «Ալֆայի» շարքային աշխատակիցները սպաներն ու ենթասպաներն էին-Օ.Մ.], Սավելևը հավաքեց իր բաժանմունքը, որպեսզի պարզ խոսի նրանց հետ, ում հետ պետք է մարտի գնար։ -Մեզ նորից ուզում են արյան մեջ աղտոտել, - ... ասաց նա ... - ամեն մեկն ազատ է գործելու, ինչպես խիղճն է հուշում։ Անձամբ ես չեմ գրոհի Սպիտակ տունը…

Ասելով «մեզ նորից ուզում են արյան մեջ աղտոտել», Սավելևը, ըստ երևույթին, ակնարկում էր Վիլնյուսի հեռուստակենտրոնի հունվարյան գրոհը, որտեղ «Ալֆան» գլխավոր դեր է խաղացել։

Ըմբոստ տրամադրություն պատեց հատուկջոկատայիններին։

Ժամը 17-ին կայացած խորհրդակցության ժամանակ խմբի ղեկավարի տեղակալ Միխայիլ Գոլովատովը «վերևներում» հերթական շտաբային հավաքից ժամանած Կարպուխինից հետաքրքրվել է, թե կա՞ արդյոք գրավոր թույլտվություն Սպիտակ տունը գրոհելու համար։

- Կարպուխինը պատասխանեց, որ կա կառավարության հրաման, - վկայում է բաժանմունքի պետ Լեոնիդ Գումենոյը։ - Նա դա խստորեն կրկնեց մի քանի անգամ։ Բայց դա պատշաճ արդյունք չտվեց։ Մենք սկսեցինք զայրանալ՝ գրոհը խելագարություն անվանելով։ Կարպուխինը բղավեց, որ մենք չափազանց շատ ենք սկսել խոսել, որ այնտեղ՝ Գերագույն Խորհրդի շենքի մոտ, երիտասարդներ, ուսանողներ, ինչպես ինքն է ասում, «կաթնակերներ» են, որոնց մենք արագ շաղ ենք տալիս…

Փակելով քննարկումը՝ Կարպուխինը հրամայեց՝ «Իրականացնել հետախուզում։ Պատրաստ լինել ելույթ ունենալուն»։

Այդ նույն «հետախուզության» մեկնած բաժանմունքների հրամանատարներին բացված պատկերը ապշեցրել է։ Ոչ ոք չէր մտածում, որ այդքան ժողովուրդ կգա Սպիտակ տան պաշտպանության համար։ Ըստ տարաբեր աղբյուրների՝ օգոստոսի 20-ի երեկոյան շենքի մոտ եղել է հիսունից հարյուր հազար մարդ։ Նախորդ օրը՝ 19-ին, երբ ես այնտեղ էի, մարդիկ, իհարկե, զգալիորեն ավելի քիչ էին։

Ըստ Ստեպանկովի ու Լիսովի՝ «Սպիտակ տան պաշտպաններին ջախջախելու համար պետք էր աննախադեպ արյունալի սպանդ կազմակերպել։ Տասնյակ հազարավոր մարդկանց մեջ, ովքեր պատրաստ էին կանգնել մինչև մահ, կային աշխարհահռչակ անհատներ՝ Ալեքսանդր Յակովլևը, Էդուարդ Շևարդնաձեն, Մստիսլավ Ռոստրոպովիչ...»:

Պաշտպանների ընդհանուր թիվը՝ անզեն և զինված, հուշում էր, որ գրոհը, «չնայած հսկայական ծավալի, զգալի կորուստներ կպատճառեր նաև հարձակվող կողմին»։ «Մենք նրանց ցրիվ կտան» հոխորտանքը փոխարինվում է ավելի սթափ գնահատականներով։ «Ալֆան» հարձակման ժամանակ կկորցներ անձնակազմի կեսը, կմահանար յուրաքանչյուր երկրորդը:

Օգոստոսի 20-ին հայտնվեց «ՌԽՖՍՀ ինքնիշխանության տնտեսական հիմքի ապահովման մասին» N 66 հրամանագիրը, որով հանձնարարվում էր՝ «ՌԽՖՍՀ նախարարների խորհրդին... մինչև 1992 թվականի հունվարի 1-ը ապահովել Ռուսաստանի Դաշնության տարածքում գտնվող միութենական ենթակայության ձեռնարկությունների և կազմակերպությունների՝ ՌԽՖՍՀ և ՌԽՖՍՀ-ի կազմում գտնվող հանրապետությունների պետական կառավարման մարմիններին հանձնումը և ընդունումը ... ապրանքների ներմուծման (արտահանման) կարգի վերաբերյալ միութենական մարմինների որոշումները, ինչպես նաև մաքսատուրքերի չափերի սահմանումը, որոնք ընդունվել են առանց ՌԽՖՍՀ իրավասու մարմինների հետ համաձայնության, ՌԽՖՍՀ տարածքում չեն գործում»։ Նույն օրը Բ. Ն. Ելցինը ստանձնում է երկրի գերագույն գլխավոր հրամանատարի լիազորությունները։ Այս երկու գործողություններն էլ ԽՍՀՄ Սահմանադրության խախտում էին։

Օգոստոսի 21

• Մոսկվայի ժամանակով ժամը 00։00-ին, այդպես էլ գրավոր հրաման չստանալով, «Ալֆա» խումբը չի գրոհում խորհրդարանի շենքի վրա։
• Ժամը 00։05-00։15՝ Այգու օղակում տեղի է ունենում մոտոհրաձգային բանակի պարեկային ծառայության բախում ցուցարարների հետ, զինվորները կրակում են մարդկանց գլխավերևում։ Հրաձգություն Ձերժինսկու հրապարակում։
• Ժամը 00.20՝ Կիևյան կայարանի կողմից ավտոմատային կրակահերթեր են գրանցվում։ Կրակոցներ լսվում են Սմոլենսկի հրապարակի շրջանում։ «Մեմորիալ»- ը հայտնում է Պուշկինի հրապարակի շրջանում կրակոցների մասին։
• Ժամը 00.25՝ օգոստոսի 21-ին, ժամը 00.20-ին, ՌԽՖՍՀ Սովետների տանը գտնվող ՌԻԱ թղթակցային կետի տարածքում տեղի է ունենում ՌԽՖՍՀ ժողովրդական պատգամավորների կարճ հանդիպում։ Քննարկվում են Սպիտակ տան շրջանում կենտրոնացված զինվորական կազմավորումներին ընդառաջ պատգամավորների ուղևորությունների երթուղիները։ Հատկապես վտանգավոր շրջանների թվում էին Ղրիմի պատվարը և Նոր Արբատը։
• Ժամը 00։31՝ Այգու օղակի և Նոր Արբատի հատման խաչմերուկում զոհվում են Սպիտակ տան երեք պաշտպաններ, երբ ցուցարարները փորձում են կանգնեցնել ութ տանկերից (ՀՄՄ՝ հետևակի մարտական մեքենա) բաղկացած մոտորիզացված պարեկությունը։ Ցուցարարները փորձում են դադարեցնել մարտական տեխնիկայի շարասյան տեղաշարժը, որը շարժվում էր դեպի Սմոլենսկի հրապարակ։ Մարտական տեխնիկայի քաոսային մանևրման և զինվորների կողմից հրաձգային զենքի կիրառման հետևանքով զոհվում է երեք ցուցարար։ Ավելի ուշ պարզվել է, որ թունելում զոհվածներն են Դմիտրի Կոմարը, Վլադիմիր Ուսովը և Իլյա Կրիչևսկին։
  Հավելյալ տեղեկություն՝ Այգու օղակի թունելի միջադեպ (1991)

Ըստ նախագահ Ելցինի խորհրդական Սերգեյ Ստանկևիչի հիշողությունների, ով այդ ժամանակ ԽՍՀՄ ժողովրդական պատգամավոր էր, Մոսկվայի խորհրդի պատգամավոր և այդ իրադարձությունների ժամանակ աշխատում էր Սպիտակ տանը՝ Բուրբուլիսի քաղաքական շտաբում՝

«Առաջին բախումների և զոհերի մասին ողբերգական լուրը շտաբ է հասել այն հաղորդագրության հետ միաժամանակ, որ մի խումբ դեսանտայիններ գրավել են Նիկոլսկայա փողոցում գտնվող «Էխո Մոսկվի» ռադիոկայանի տարածքը և ստիպել լրագրողներին դադարեցնել հաղորդումները։ Բացի այդ, դիտորդները հայտնել են, որ Կալինինի կամրջի հետևում՝ Սպիտակ տան ճակատի դիմաց, կենտրոնացել է տանկերի և դեսանտի մարտական մեքենաների մի խումբ, իսկ մոտակայքի բեռնատարներում զինամթերք՝ ներառյալ տանկերի արկեր, է թաքցված։ Սպիտակ տունը ևս մեկ անգամ հայտարարել Է տագնապ և թիվ մեկ պատրաստվածություն»:

27-րդ բրիգադի մայորը, ով չի նշել իր ազգանունը, Ռիա-ի թղթակիցներին ասում է, որ այսօր գիշերը հարձակում է ձեռնարկվելու ՌԽՖՍՀ Սովետների տան վրա։ Դրա համար հատկացվել է 30 տանկ և մինչև 40 զրահամեքենա, գործողությանը կմասնակցի մոտ հազար մարդ։

• Ժամը՝ 01։03՝ Ռուսաստանի խորհրդարանին մոտենալիս զրահափոխադրիչներից մեկը հրկիզվել է հրկիզվող խառնուրդով շշերով։ Ինչպես հայտնել Է ՌԻԱ-ի թղթակիցը, Կուտուզովի պողոտայի կողմից Սպիտակ տանը մոտենում են Կանտեմիրովյան դիվիզիայի զորամասերը։ Սպաները զգուշացնում են, որ իրենք մարտական փամփուշտներով կրակելու հրաման են ստացել։
• Մոտ ժամը 01։00-ին՝ զրահատեխնիկայի շարասյունը, որը շարժվում էր Նոր Արբատի կողմից (15 զրահամեքենա և մոտ 30 տանկ), կանգնեցվում է ժողովրդական պատգամավորների կողմից։ Քաղաքի որոշ տեղերում զինվորականները ոստիկաններից վերցնում են ռացիաները (Մոսկվայի ոստիկանության և ճանապարհային ոստիկանության շատ աշխատակիցներ ՌԽՖՍՀ Գերագույն խորհրդին տեղեկություններ են փոխանցում զորքերի տեղաշարժի մասին)։
• ժամը 01։17՝ Սպիտակ տան հարակից շենքերի տանիքներին դիպուկահարներ են նկատվում։
• ժամը 02։26՝ ՕՄՕՆ-ի ստորաբաժանումները, որոնք շրջապատել էին Մոսխորհրդի շենքը, լքում են այն։
• ժամը 02։30-04։30՝ Լուբյանկայում հանդիպում է անցկացվում Կրյուչկովի, Բակլանովի, Շենինի, Աչալովի, Վարեննիկովի, Գրոմովի և ՊԱԿ-ի շուրջ 20 բարձրաստիճան սպաների մասնակցությամբ։ Գեներալ Գրոմովը հայտարարում է, որ Ձերժինսկու դիվիզիան առաջխաղացում չի ունեցել Մոսկվայի կենտրոնում, և ներքին զորքերը չեն մասնակցի գրոհին.
• ժամը 03.00-ին ռազմաօդային ուժերի գլխավոր հրամանատար Է. Ի. Շապոշնիկովը պաշտպանության նախարար Յազովին առաջարկում է զորքերը դուրս բերել Մոսկվայից, իսկ ԱԴՊԿ-ն հայտարարել «անօրինական և ցրել»։
• ժամը 03։01՝ Սպիտակ տան դիմացի հրապարակում իրավիճակը մնում է նույնը։ Նրա պաշտպանության կազմակերպիչները մեգաֆոնով հայտնում են, որ զորամասերից մեկի զինվորները հավաստիացրել են ՌԽՖՍՀ ժողովրդական պատգամավորներին, որ իրենք չեն կրակի ժողովրդի վրա։

Սերգեյ Ստանկևիչը, լինելով Բ. Ելցինի մերձավոր շրջապատից, խոսել է Սպիտակ տան վրա հարձակման նախապատրաստման և դրա ձախողման պատճառների մասին՝

«Օգոստոսի 21-ի ժամը 2:00-ի սահմաններում գրոհային խմբի բոլոր ստորաբաժանումները դուրս էին եկել ելման դիրքեր։ Հրամանատարները տեղանքում կատարեցին տեղազննություն և շտաբին զեկուցեցին պատրաստականության մասին։ Խուզարկությանը անմիջական մասնակցություն է ունեցել գեներալ Աչալովը, որը պետք է համակարգեր խմբի գործողությունները։

Գրոհը սկսելու համար անհրաժեշտ էր միայն «առաջ» հրամանը։ Օպերատիվ շտաբը կտրականապես չէր ցանկանում նման հրաման տալ առանց ԱԴՊԿ-ի գրավոր պաշտոնական որոշման։ Հաշվի առնելով գործողության մասշտաբները և դրա միանգամայն ակնհայտ հետևանքները՝ Աչալովի շտաբը իրավամբ պահանջում էր, որ ԽՍՀՄ ղեկավարությունը ստանձնի ամբողջ պատասխանատվությունը ։

Գոնե Յազովի կամ Կրյուչկովի ստորագրած որոշմանը Աչալովի շտաբում սպասեցին ավելի քան մեկ ժամ։ Մեկ անգամ չէ, որ շտաբի անդամները փորձել են կապ հաստատել երկուսի հետ։ Անհաջող։

Հեղաշրջման առաջնորդներից ոչ մեկը չհամարձակվեց անձնական պատասխանատվություն ստանձնել պատժիչ գործողության և մարդկային անխուսափելի զոհերի համար։ Գրոհի համար պատրաստված ստորաբաժանումների թիմերն ու հրամանատարները սպասում էին։ Բայց հրաման այդպես էլ չարձակվեց։ Երեք հիմնական գրոհային խմբերի հրամանատարները 21-ի գիշերը փորձեցին զանգահարել ԱԴՊԿ-ի շտաբ, բայց այնտեղ ոչ ոք չի վերցրել հեռախոսը։ Այնուհետև, ժամը 3.00-ի սահմաններում, Աչալովը հրամայեց չեղարկել գործողությունը և ստորաբաժանումները հեռացնել քաղաքի կենտրոնից։

Պատժիչ գործողության ձախողումը կանխորոշեց ԱԴՊԿ-ի արդեն անխուսափելի պարտությունը։ Օգոստոսի 21-ի առավոտյան վճռական բեկում տեղի ունեցավ իրադարձություններում։»

Եգոր Գայդարը, ով պուտչի օրերին ռուսական ղեկավարության հետ եղել է Սպիտակ տանը, իր «Կայսրության կործանումը» գրքում նկարագրել է գրոհի մանրամասները՝

«Սպիտակ տան գրոհը նախատեսվել էր սկսել օգոստոսի 21-ի գիշերը։ Դրա ծրագրի մշակման հրահանգը տրվել էր ՊԱԿ-ի նախագահ Վ.Ա. Կրյուչկովի կողմից օգոստոսի 20-ի առավոտյան 9-ին։ Դա պետք է լիներ բանակի, ՊԱԿ-ի և ՆԳՆ-ի համատեղ գործողությունը՝ «ամպրոպ» պայմանական անվանմամբ։ Գեներալները զեկուցել էին, որ ռազմական տեսանկյունից Սպիտակ տունը վերցնելը խնդիր չէ։ Սակայն խաղաղ բնակչության շրջանում զանգվածային զոհերն անխուսափելի կլինեն։ Սկզբում գործողությունը նախատեսված էր առավոտյան ժամը 1-ին, այնուհետև հետաձգվեց առավոտյան ժամը 3-ին, բայց այդպես էլ տեղի չունեցավ։ Դրանից հրաժարվելու հիմնական գործոնը զանգվածային արյունահեղության համար պատասխանատվություն ստանձնելու հեղաշրջման առաջնորդների դժկամությունն էր։ Բանակը սպասում էր ՊԱԿ-ի գործողություններին, ՊԱԿ-ը՝ բանակի, իսկ ՆԳՆ-ն՝ այդ երկուսի։ Գիշերը հայտնի դարձավ, որ ՊԱԿ-ի «Ալֆա» ստորաբաժանումը հրաժարվել է մասնակցել հարձակմանը, Տուլսկայա և Ձերժինսկու անվան դիվիզիաները տեղից չշարժվեցին, իսկ «Տյոպլի Ստան» մոտոհրաձգային 27-րդ բրիգադը ինչ-որ տեղ էր անհետացել»։

Սպիտակ տան պաշտպանության կոմիտեի շտաբի պետ, ՌԽՖՍՀ փոխնախագահ Ա. Ռուցկոյի օգնական, ՊԱԿ-ի գեներալ Ա. Ստերլիգովը Սպիտակ տան գրոհի ձախողման մասին՝

Մեզ փրկել է երեք հանգամանք՝ քաղաքի իրավիճակին տիրապետելը, բարոյական զինաթափման համար պատգամավորական խմբերի զինվորներին ընդառաջ գնալը և այստեղ գտնվող մարդկային ծովը։

Ռադիոյով անընդհատ հայտարարվում էր, թե ինչպես պետք է ցուցարարները գործեն։ Երբ տանկերը հայտնվեն, անհրաժեշտ էր ցրվել։ Ոչ մի դեպքում չկրակել, բախումներ չհրահրել։ Իսկ մարդկանց կուտակումները հոգեբանական նշանակություն ունեին, որպեսզի տանկերն այստեղ չմոտենան։

• Ժամը 03.05՝ Մոսկվայի մարզ. նկատվում է ՊԱԿ-ի օդուժի Վիտեբսկի դիվիզիայի շարժը Մինսկի մայրուղու 40-րդ կմ-ում։
• Ժամը 03.50՝ Սպիտակ տանը հայտարարում են, որ գրոհը կարող է սկսվել 10 րոպեից։ Շենքի լույսերը մարում են։ Պաշտպանները ձեռքերը բռնած կենդանի շղթա են կազմում։
• Ժամը 04։3՝ ՌԽՖՍՀ ՆԳՆ հրահանգի համաձայն՝ Սպիտակ տան պաշտպանության համար Մոսկվա են ժամանում Օրյոլի, Ռյազանի, Բրյանսկի, Վլադիմիրի և Վոլոգդայի միլիցիայի դպրոցների զինված կուրսանտները։
• Ժամը 05.00՝ Հաղորդվում է, որ Վիտեբսկի դիվիզիայի շարասյունը կանգ է առնում Մոսկվայի օղակաձև ճանապարհի մոտ։ Ավելի ուշ պարզվում է, որ օդային ուժերի Վիտեբսկի դիվիզիան հայտնվել է Սանկտ Պետերբուրգի մերձակայքում և կանգնեցվել Գատչինայի մոտ։ Մոսկվային են մոտենում Վիտեբսկի տանկային ուսումնարանի ստորաբաժանումները։ Օղակաձև ճանապարհի տարածքում դրանք կանգնեցվում են ՌԽՖՍՀ ժողովրդական պատգամավորների խմբի կողմից։ Հրամանատարները չեն խոչընդոտում քարոզչությանը։
• Ժամը 05։00՝ բացվում է պաշտպանության նախարարության կոլեգիայի նիստը։ Նիստի ընթացքում, երբ պաշտպանության նախարար Դ. Յազովը փորձում է ենթականերին կարգի հրավիրել, նրա դեմ բացահայտ արտահայտվում են հրամանատարներ Շապոշնիկովը (ռազմաօդային ուժեր),Գրաչովը (օդադեսանտային զորքեր), Մաքսիմովը (ռազմավարական նշանակության հրթիռային զորքեր), Չերնավինը (ռազմածովային նավատորմ)։ Պաշտպանության նախարարության կոլեգիայի նիստում գեներալների մեծ մասը կողմ է արտահայտվում Մոսկվայից զորքերի դուրսբերման անհրաժեշտությանը, զինված ուժերը բարձր մարտունակությունից մշտականի փոխադրմանը։ Արդյունքում պաշտպանության նախարար Յազովը Մոսկվայից զորքերի դուրսբերման հրաման է տալիս։
• Ժամը 05։25՝ ՊԱԿ-ի երկու բրիգադ, որոնցից մեկը շարժվում էր Լենինյան պողոտայով, իսկ երկրորդը՝ Մինսկի մայրուղով դեպի կենտրոն, Բուրբուլիսի՝ Վ.Կրյուչկովին ուղղված զանգից հետո հետ են շրջվում։ Ըստ Բուրբուլիսի՝ «բեկումը տեղի ունեցավ»։
• Ժամը 05։35՝ «Ուկրաինա» հյուրանոցից հեռանում են զրահամեքենաները ևւ տանկերը։
• Ժամը 07։00՝ Մոժայսկոյե խճուղում պատգամավորներին և բնակչությանը հաջողվում է կանգնեցնել օդադեսանտային զորքերի Բելգրադի դիվիզիայի երկու գնդերի ռազմական տեխնիկան, որոնք նախօրեին այստեղ էին տեղափոխվել Մոլդովայից։
• Ժամը 08։00՝ Զորքերը սկսում են լքել քաղաքը։ Սպիտակ տան պաշտպանության շտաբը կոչ է անում պաշտպաններին չկորցնել զգոնությունը և չցրվել, իսկ մոսկվացիներին՝ փոխարինել հոգնածներին։
• Ժամը 08։00՝ ԱԴՊԿ-ի վերջին նիստը Արբատ հրապարակում գտնվող պաշտպանության նախարարության շենքում։ Յազովն առաջարկում է թռչել Ֆորոս։ Բակլանովը ու Տիզյակովը նախատինքներով հարձակվում են նրա վրա։ Կրյուչկովը կոչ է անում շարունակել «կպչուն պայքարը», այնուհետև աջակցում է Յազովին հետևյալ խոսքերով՝ Նա (Գորբաչովը) պետք է հասկանա, որ առանց մեզ ինքը ոչինչ է։»։
• Ժամը 9։00-ին Յանաևի մոտ կայացած խորհրդակցության ժամանակ որոշում է կայացվել Գորբաչովի մոտ՝ Ֆորոս պատվիրակություն ուղարկել, որի կազմում են Լուկյանովը, Յազովը, Իվաշկոն և Կրյուչկովը։
• Ժամը 10։00-ին Խասբուլատովի նախագահությամբ սկսվում Է ՌԽՖՍՀ Գերագույն խորհրդի նստաշրջանը, որը գրեթե անմիջապես ընդունում է ԱԴՊԿ-ին դատապարտող հայտարարություններ։ Օրակարգում մեկ հարց էր ՝ ՌԽՖՍՀ-ում քաղաքական իրավիճակը, որը «ստեղծվել է պետական հեղաշրջման արդյունքում»։
• Մոտ ժամը11.00-ին Թամանյան դիվիզիայի վերջին զրահամեքենաները լքում են Մոսկվայի կենտրոնական փողոցները։

ԱԴՊԿ-ի պարտությունը որոշվեց արդեն օգոստոսի 21-ի կեսօրին, և ՌԽՖՍՀ դատախազությունը հայտարարեց, որ կոմիտեի բոլոր մասնակիցները պատասխանատվության կենթարկվեն։ Այդ օրվա երեկոյան ՌԽՖՍՀ նախագահ Բ. Ն. Ելցինը ութ պուտչիստների (Գ. Ի. Յանաև, Օ. Դ. Բակլանով, Վ. Ա. Կրյուչկով, Բ. Կ. Պավլով, Բ. Կ. Պուգո, Վ. Ա. Ստարոդուբցև, Ա. Ի. Տիզյակով և և Դ. Տ. Յազով) ներկայացրել է հետևյալ պահանջները՝

 «1. ԽՍՀՄում Արտակարգ դրության կոմիտեին (ԳԿՉՊ) հանձնարարում եմ դադարեցնել իր հակաիրավական հակասահմանադրական գործունեությունը 1991 թվականի օգոստոսի 21-ի ժամը 22-ից։ Բոլոր որոշումները, որոնք ընդունվել են դրա ձևավորման պահից, ենթակա են անվերապահորեն չեղյալ հայտարարման։
 2. Կոմիտեին պարտավորեցնում եմ անհապաղ վերացնել բոլոր այն որոշումները, որոնք խոչընդոտում են ԽՍՀՄ նախագահ Մ.Ս. Գորբաչովի սահմանադրական պարտականությունների կատարմանը։
 3. Նշված պահանջները չկատարելու դեպքում կձեռնարկվեն օրենքով նախատեսված բոլոր միջոցները կոմիտեի հակաիրավական գործունեությունը կասեցնելու, երկրում սահմանադրական կարգն ու օրինականությունն ապահովելու ուղղությամբ».

Նույն օրը Ելցինը աշխատանքից ազատեց Համամիութենական պետական հեռուստաընկերության ղեկավար Լ.Պ.Կրավչենկոյին, իսկ հեռուստառադիոընկերությունը փոխանցվեց ՌԽՖՍՀ կառավարությանը։

Օգոստոսի 21-ին Մոսկվայում, Արտակարգ նիստում, ՌԽՖՍՀ Գերագույն Խորհուրդը որոշում ընդունեց «ԽՍՀՄ-ում հեղաշրջման փորձի հետևանքների վերացման պայմաններում ժողովրդական պատգամավորների խորհուրդների գործունեության օրինականությունն ապահովելու համար ՌԽՖՍՀ նախագահի լրացուցիչ լիազորությունների մասին»։ Այս որոշմամբ ՌԽՖՍՀ Գերագույն Խորհուրդը ՌԽՖՍՀ նախագահ Բ. Ն. Ելցինին շնորհեց իրավունք պաշտոնից հեռացնելու բոլոր մակարդակների ժողովրդական պատգամավորների խորհուրդների նախագահներին, եթե այդ խորհուրդները չկատարեն ՌԽՖՍՀ օրենքները, ՌԽՖՍՀ Նախագահի հրամանագրերը, ՌԽՖՍՀ կառավարության ակտերը, ինչպես նաև, եթե կատարեն հակասահմանադրական մարմինների որոշումները։ Նույն որոշմամբ ներդրվեց երկրամասի, շրջանի և այլնի վարչակազմի ղեկավարի պաշտոնը, որն իրականացնելու էր համապատասխան գործադիր մարմնի ղեկավարումը և, ըստ էության, ժողովրդական պատգամավորների խորհրդի գործադիր կոմիտեի նախագահի իրավահաջորդն էր հանդիսանում։ ՌԽՖՍՀ նախագահին իրավունք տրվեց միանձնյա նշանակել Ռուսաստանի տարածքային միավորների վարչակազմերի ղեկավարներին և ազատել նրանց այդ պաշտոններից։

ՌԽՖՍՀ Գերագույն Խորհուրդը միաձայն որոշում կայացրեց, համաձայն որի Մոսկվայի և Մոսկվայի մարզի Ներքին գործերի գլխավոր վարչությունը (ներքին գործերի գլխավոր վարչություն) և Պետական անվտանգության կոմիտեի վարչությունը դուրս բերվեցին միութենական ենթակայությունից և վերահասցեավորվեցին Ռուսաստանի իշխանություններին։ Այսպիսով, Բորիս Ելցինը լրացուցիչ աջակցություն ստացավ՝ իդեմս այդ ուժային կառույցների։ Մինչ այժմ այդ կառույցները միութենական ենթակայության տակ էին։ ՌԽՖՍՀ ՊԱԿ-ի նախագահին և ՌԽՖՍՀ ներքին գործերի նախարարին հանձնարարվեց եռօրյա ժամկետում իրականացնել այդ միջոցառումները։

Իր N 70 հրամանագրով Ելցինը ԱԴՊԿ-ի հակասահմանադրական գործունեությանը աջակցելու, ՌԽՖՍՀ Նախագահի հրամանագրերը չկատարելու համար, որոնք ուղղված էին պետական հեղաշրջումը կասեցնելուն, դադարեցրեց ՌԽՖՍՀ ժողովրդական պատգամավորների տարածաշրջանային և մի շարք մարզային խորհուրդների գործադիր կոմիտեների նախագահների պարտականությունների կատարումը (Կրասնոդարի երկրամասում, Ռոստովի, Սամարայի և Լիպեցկի մարզերում)։

• Ժամը 14։15 ԽՍՀՄ նախագահի Իլ-62 (բորտային համար 86540) ինքնաթիռով Ղրիմ են մեկնում ԳԿՉՊ-ի որոշ անդամներ (Կրյուչկով, Յազով, Բկլանով և Տիզյակով) Լուկյանովի և Իվաշկոյի հետ միասին՝ Գորբաչովի հետ բանակցությունների համար՝ վայրէջք կատարելով Սևաստոպոլի Բելբեկ օդանավակայանում ժամը 16։08-ին։
• Մոտ ժամը16։00-ին ԽՍՀՄ Գերագույն Խորհրդի նախագահությունը որոշում է կայացնում, որով անօրինական էր հայտարարվում ԽՍՀՄ նախագահի՝ իր պարտականությունների կատարումից փաստացի հեռացումը և դրանք երկրի փոխնախագահին հանձնելը, և այս կապակցությամբ փոխնախագահ Յանաևից պահանջվում էր, որպես ստորագրման պահից իրավաբանորեն անվավեր փաստաթղթեր, չեղյալ համարել հրամանագրերը և դրանց հիման վրա արտակարգ դրության մասին որոշումները։
• Ժամը 16։52-ին ՌԽՖՍՀ փոխնախագահ Ա. Վ. Ռուցկոյը, վարչապետ Ի. Ս. Սիլաևը, ԽՍՀՄ նախագահական խորհրդի և ԽՍՀՄ Նախագահին կից Անվտանգության խորհրդի անդամ Ե. Մ. Պրիմակովը, ԽՍՀՄ Նախագահին կից Անվտանգության խորհրդի անդամ Վ. Վ. Բակատինը, ՌԽՖՍՀ ներքին գործերի նախարարի տեղակալ Ա. Ֆ. Դունաևը, ՌԽՖՍՀ արդարադատության նախարար Ն. Վ. Ֆեդորովը և 36 ինքնաձիգներով զինված միլիցիայի սպաներ թռչում են Ֆորոս,Գորբաչովի մոտ՝ ժամը 19։16-ին վայրէջք կատարելով Բելբեկում (զինվորականների կողմից վայրէջքը խոչընդոտելու անհաջող փորձից հետո)։
• Ժամը 17։00՝ Ղրիմի նախագահական ամառանոց Է ժամանում Արտակարգ իրավիճակների պետական կոմիտեի պատվիրակությունը։ Մ. Ս. Գորբաչովը հրաժարվում է ընդունել նրանց և պահանջում է վերականգնել կապը արտաքին աշխարհի հետ։ Միևնույն ժամանակ ԽՍՀՄ նախագահի ժամանակավոր պաշտոնակատար Յանաևը հրամանագիր է ստորագրում, որով ԱԴՊԿ-ն հայտարարվում է լուծարված, իսկ նրա բոլոր որոշումները ՝ անվավեր, և վայր է դնում նախագահական լիազորությունները։
• Մոտ ժամը18։00-ին՝ Մոսկվայից Կիևյան մայրուղով արդեն մի քանի ժամվա ընթացքում դուրս են բերվում Ռուսաստանի դրոշներով տանկերն ու ՀՄՄ-ները.
• Ժամը 18։30՝ ՌԽՖՍՀ նախագահի մամուլի քարտուղար Պավել Վոշչանովը հայտնում է, որ Ելցինը վերջապես կարողացել է զանգահարել Գորբաչովին։ ԽՍՀՄ նախագահը խորապես շնորհակալություն է հայտնել Բորիս Ելցինին և Սպիտակ տան պաշտպաններին, մեկնում է Մոսկվա և ցանկանում է հրամանագիր ստորագրել ապստամբներին տապալելու մասին։ Սպիտակ տան դիմացի հրապարակում ամբողջ օրը հանրահավաք է։ Ելույթ են ունենում Ելցինը, Խասբուլատովը և բոլոր ցանկացողները։
• Ժամը 20.00՝ Սպիտակ տան մոտ շարունակվում է մեծ հանրահավաքը։ Որոշվել է չդադարեցնել ռուսական նստավայրի պաշտպանությունը՝ մինչև լիակատար հաղթանակը։
• Ժամը 20.30՝ ԽՍՀՄ ներքին գործերի նախարարի առաջին տեղակալներ Գրոմովն ու Շիլովը գալիս են Պուգոյի գրասենյակ և հայտարարում, որ նրա հրահանգներն այլևս չեն կատարի։ Նրանց խոսքով՝ Պուգոն ափսոսանք է հայտնել, որ «հավատացել է Կրյուչկովին և լսել նրան»։
• Երեկոյան ժամը 9-ին Գորբաչովի հետևից Ֆորոս է ժամանում ՌԽՖՍՀ պատվիրակությունը։
• Ժամը 22։00՝ ՌԽՖՍՀ գլխավոր դատախազ Վալենտին Ստեպանկովը որոշում է կայացնում ԱԴՊԿ-ի նախկին անդամներին ձերբակալելու մասին։

Օգոստոսի 22

Ժամը 00։04՝ (մսկ) Աերոֆլոտի Տու-134 ինքնաթիռով (օդանավի հրամանատար Անատոլի Սուխոդոլսկի) Միխայիլ Գորբաչովը Բելբեկից Մոսկվա է մեկնում Ռուցկոյի, Սիլաևի և Կրյուչկովի հետ և անվտանգ վայրէջք է կատարում Վնուկովո-2-ում։

• ժամը 00։17-ին նրանց հետևից՝ ԳԿՉՊ-ի անդամներով, թռնում է ԽՍՀՄ նախագահի Իլ-62 ինքնաթիռը։ Լուծարված ԳԿՉՊ-ի անդամները՝ Կրուչկովը, Յազովը և Տիզյակովը, Ֆորոսից ժամանելուց հետո ձերբակալվում են։ Սկզբում նրանք պահվում էին ՌԽՖՍՀ ՆԳՆ առողջարանում՝ Սենեժ լճի մոտ, որտեղ էլ անցկացվել են առաջին հարցաքննությունները։

ՌԽՖՍՀ նախագահի խորհրդական Սերգեյ Ստանկևիչ՝

Ինձ Սերգեյ Շահրայի հետ Ելցինն ուղարկեց օդանավակայան։ Մեզ հետ այնտեղ մեկնեցին ՌՍՖՍՀ ներքին գործերի նախարար Վիկտոր Բարաննիկովը, ռուսական ՊԱԿ-ի ղեկավար Վիկտոր Իվանենկոն և ՌՍՖՍՀ գլխավոր դատախազ Վալենտին Ստեպանկովը։ Նախ դիմավորեցինք Գորբաչովի ինքնաթիռին։ «Դե, ահա, Սերգեյ, դուք չէիք հավատում նախագահին, իսկ նախագահը դիմացավ ամեն ինչին»,-ասաց նա ինձ։Այնուհետև ժամանեցին ԱԴՊԿ-ի անդամներին բերող երկու ինքնաթիռները։ Նրանք անմիջապես ձերբակալվեցին։ Կրյուչկովին սանդուղքով տանում էին բառացիորեն ձեռքերի վրա, ըստ երևույթին, նա իրեն վատ էր զգացել։ Զինված պահակախմբի մի մեծ խմբի հետ ես գնացի նրան ուղեկցելու։ Դմիտրի Յազովին ուղեկցում էր Շահրայը։ Այն ժամանակ նրանց տեղավորեցին մերձմոսկովյան պանսիոնատներում․ հնարավոր էքսցեսներից խուսափելու համար քաղաք տանել չէին համարձակվում։

Ֆորոսում մեկուսացվելուց հետո, օգոստոսի 21-ի լույս 22-ի գիշերը, Մ.Ս. Գորբաչովը վերադարձավ Մոսկվա։ Նախագահական խորհրդի անդամ Վ. Ա. Մեդվեդևը, ով օդանավակայանում դիմավորել է Գորբաչովին, ասել է՝

«Պուտչը Գորբաչովի՝ որպես նախագահի վերջն էր։ Նրա կարիերայի ավարտը»

Այս մասին ավելի կոշտ արտահայտվել է Վ. Վ. Ռյաբովը, որը 1991 թվականի օգոստոսին ԽՄԿԿ Կենտկոմի հումանիտար բաժնի վարիչ էր՝

«Գորբաչովը, Ֆորոսից վերադառնալուց հետո, Մոսկվայում իջնելով ինքնաթիռի թեքահարթակից, չգիտեր, որ ինքը ժողովրդի աչքում այլևս նախագահ չէ, ոչ էլ Կենտրոնական Կոմիտեի աչքում՝ գլխավոր քարտուղար»

• Սպիտակ տան պաշտպաններին աջակցում էին ռոք խմբերը («Մաշինա Վրեմենի», «Ալիսա», «Կրուիզ», «Շահ», «Коррозия Металла», «Մոնղոլ Շուուդան», «Չոռնի օբելիսկ» и «Է.Ս.Տ.»), ովքեր օգոստոսի 22-ին կազմակերպեցին «Ռոքը բարիկադների վրա համերգը»։
• Ժամը 06։00-ին փոխնախագահ Գենադի Յանաևը ձերբակալվեց Կրեմլի իր աշխատասենյակում և տեղափոխվելց ՌԽՖՍՀ դատախազություն։ Նրա ձերբակալության ժամանակ ընթերականեր են եղել ԽՍՀՄ նախագահի աշխատակազմի աշխատակից Վյաչեսլավ Նիկոնովը և Կրեմլի պարետի տեղակալ Միխայիլ Բարսուկովը։
• Ժամը 10։ 00-ին տեղի է ունենում ԽՍՀՄ Գերագույն Խորհրդի նախագահության նիստը՝ ԽՍՀՄ զինված ուժերի պալատների նախագահներ Ի.Լապտևի և Ռ. Նիշանովի ղեկավարությամբ։ Նախագահությունը համաձայնություն է տալիս քրեական պատասխանատվության ենթարկել և կալանավորել ԽՍՀՄ ժողովրդական պատգամավորներ Օլեգ Բակլանովին, Վասիլի Ստարոդուբցևին, Վալերի Բոլդինին, Վալենտին Վարեննիկովին և Օլեգ Շենինին .
• ժամը 11։05-ից 14։48՝ տեղի է ունենում Յազովի և Կրյուչկովի առաջին հարցաքննությունը։ Յազովը հայտարարում է, որ ոչ մի դավադրություն չի եղել, այլ որոշում է եղել ուղևորություն կազմակերպել Գորբաչովի մոտ, որպեսզի նա համաձայնի ժամանակավորապես իր լիազորությունները դնել Յանաևի վրա, և ոչ ոք չի քննարկել Գորբաչովի ֆիզիկական վերացման հարցը։ Միևնույն ժամանակ, նա հայտարարեց, որ իրեն մեղավոր է զգում Գորբաչովի և նրա կնոջ, ինչպես նաև ժողովրդի և ԽՄԿԿ-ի առջև։ Եվ ԳԿՉՊ-ի գործողությունները անվանեց «հիմարություն», որը չպետք է կրկնվի։ Կրյուչկովն իր հերթին հայտարարում է, որ ոչ մի անգամ չի քննարկվել Գորբաչովին ԽՍՀՄ նախագահի պաշտոնից զրկելու հարցը, խոսքն միայն այն մասին էր, որ Գորբաչովը ժամանակավորապես իր լիազորությունները դնի փոխնախագահ Գենադի Յանաևի վրա։ Նա նաև քննիչներին հայտնում է, որ ԳԿՉՊ-ի կողմից ՌԽՖՍՀ ղեկավարության դեմ ուղղված գործողություններ չեն նախատեսվել։ Նրա խոսքով՝ ԳԿՉՊ-ի անդամները հասկանում էին, որ դա կարող է հանգեցնել անկանխատեսելի հետևանքների (այսպես է նա պատասխանել Սովետների տունը գրոհելու և Ելցինի՝ Արխանգելսկից դուրս գալը խոչընդոտելու մասին հարցերին)։
• 1991 թվականի օգոստոսի 22-ին Մոսկվայում՝ Կրեմլի մոտ, Մանեժնայա հրապարակում, տեղի ունեցավ հանրահավաք՝ նվիրված ժողովրդավարության հաղթանակին։ Ցուցարարների առջև առաջիններից մեկը հանդես եկավ Մոսկվայի քաղաքային խորհրդի ներկայացուցիչ Ալեքսանդր Մուզիկանտսկին, նա կարդաց նոր որոշումներ այն մասին, որ կկնիքվեն Մոսկվայի պետական կոմիտեի և ԽՄԿԿ Կենտկոմի շենքերը։ Հանրահավաքին հավաքվածների առջև ելույթ ունենեցան ՌԽՖՍՀ ժողովրդական պատգամավորներ «Վահան» միության նախագահ Վ. Գ. Ուրաժցևը և Ն. Ն. Կուցենկոն։ Շատ բանախոսներ ելույթ ունեցեն, ինչ-որ մեկը բղավեց՝ «Եկեք կրեմլյան աստղերը գցենք, նորից արծիվներ դնենք՝ թեկուզ առանց թագերի»։ Ցուցարարները ծափահարություններով աջակցում էին ելույթ ունեցողներին՝ վանկարկելով «Հաղթանակ», «Ելցին», «Դեմոկրատիա»։ Որոշ ժամանակ անց ցուցարարները Մանեժնայա հրապարակով շարժվեցին դեպի Կրեմլ։ Կարմիր հրապարակ դուրս գալը, որպես խորհրդանշական ժեստ, դեռևս օգոստոսի 21-ի երեկոյան մտահղացել էին Մոսխորհրդի պատգամավորները և «ԴեմՌուսիայի» ակտիվիստները։ Բազմահազարանոց ցույցը անցնում է Կարմիր հրապարակով։ Շատ մոսկվացիներ կրում են Ռուսաստանի եռագույն դրոշը։ Ավելի ու ավելի շատ մոսկվացիներ էին հավաքվում հին հրապարակում՝ ԽՄԿԿ Կենտկոմի շենքի մոտ, և Ձերժինսկու հրապարակում՝ ԽՍՀՄ ՊԱԿ-ի շենքի մոտ։ Պետրովկա 38 հասցեում գտնվող Մոսկվայի ներքին գործերի գլխավոր վարչության շենքի դարպասների դիմաց, հսկայական բազմություն է հավաքվում՝ նշանակելու իր ներքին գործերի գլխավոր վարչության պետին։ Մոսկվացիների բազմությունը հավաքվում է Արբատում, պաշտպանության նախարարության մոտ, ԽՍՀՄ ներքին գործերի նախարարության շենքի մոտ։ Բայց «հաղթողների» հատկապես մեծ հանրահավաքը տեղի ունեցավ Սպիտակ տան մոտ։
• Ժամը 12-ին Մոսկվայի Կրասնոպրեսնենսկայա առափում, Սպիտակ տան դիմաց հաղթանակի բազմահազարանոց հանրահավաք է անցկացվում, որի ընթացքում ՌԽՖՍՀ նախագահը հայտարարեց, որ որոշում է կայացվել եռագույնը դարձնել Ռուսաստանի նոր պետական դրոշ։ Ի պատիվ 1994 թվականի այս իրադարձության՝ օգոստոսի 22-ը ընտրվել է որպես Ռուսաստանի պետական դրոշի օր։ Հանրահավաքի ընթացքում ցուցարարները դուրս բերեցին ռուսական եռագույնի հսկայական կտորը։ Զոհվածների հիշատակը հարգեցին մեկ րոպե լռությամբ։ Նախագահ Ելցինը երախտագիտություն հայտնեց ժողովրդավարության պաշտպաններին և շնորհավորեց նրանց հաղթանակի կապակցությամբ։ Հանրահավաքին հնչեցին բազմաթիվ առաջարկներ՝ արգելել ԽՄԿԿ-ի գործունեությունը, խլել Հին հրապարակի վրա գտնվող շենքը, հեռացնել այն շրջանային և մարզային ղեկավարներին, ովքեր աջակցել էին խռովարարներին, բանակն ապակուսակցականացնել, ստեղծել ռուսական գվարդիա և այլն։
• Ժամը 12։00՝ Ռուսաստանի պատմական դրոշը (եռագույնը) ավելի ուշ՝ 1991 թվականի նոյեմբերին, արդեն որպես պետական դրոշ, առաջին անգամ տեղադրվեց Սովետների տան շենքի վերին մասում։

Օգոստոսի 22-ին ԽՍՀՄ Գերագույն Խորհրդի և Մոսկվայի խորհրդի նիստերում առաջարկներ են հնչում արգելել ԽՄԿԿ-ն և առգրավել նրա ունեցվածքը։ Առավել արմատական էին Մոսկվայի քաղաքապետ Գաբրիել Պոպովի առաջարկները՝ ոչ միայն անմիջապես արգելել ԽՄԿԿ-ն և խլել այս կուսակցությունից բոլոր շենքերն ու ունեցվածքը, այլև «արմատախիլ անել կոմունիզմի բոլոր թունավոր շիվերը»։ Այդ նպատակով նա առաջարկում էր արգելել բոլոր կոմունիստական թերթերի և ամսագրերի, առաջին հերթին «Պրավդայի», «Սովետական Ռուսաստանի», «Աշխատանքային տրիբունայի» հրատարակումը։ Սրանք լոկ կոչեր չէին․ այդ նույն օրը Գ. Պոպովը քաղաքապետարանի կարգադրություն է արձակում կուսակցության Մոսկվայի քաղաքային կոմիտեի, ինչպես նաև կուսակցության շրջկոմների ունեցվածքի ազգայնացման մասին։ Գ.Պոպովի գլխավորած ռազմատենչ մարդկանց ամբոխը օգոստոսի 22-ի երեկոյան հավաքվում էր կուսակցության քաղկոմի շենքի մոտ՝ Նոր հրապարակում։ Քաղկոմի ապակե ցուցանակի վրա քարեր են նետվում։ Մոսկվայի քաղկոմին պատկանող գույքը գույքագրելու համար հրավիրվում է քաղաքապետարանի գործերի կառավարիչը, բայց կուսակցության քաղկոմում արդեն ավարտվել էր աշխատանքային օրը, աշխատակազմի աշխատակիցները հեռացել էին, և բոլոր տարածքները փակվել էին։ Ակցիայի կազմակերպիչներն, այնուամենայնիվ, չհամարձակվեցին կոտրել դռներն ու չհրկիզվող պահարանները՝ սահմանափակվելով Մոսկվայի քաղկոմի գլխավոր մուտքի դռները կնքելով։ Այս երեկո չեն տուժել նաև ԽՄԿԿ Կենտկոմի շենքերը, որոնք գտնվում էին մոտակայքում՝ Հին հրապարակում։

Օգոստոսի 22-ին հրամանագիր է տրվում ՌԽՖՍՀ իշխանությունների գործունեության որոշ հարցերի վերաբերյալ։ Հակառակ ՌԽՖՍՀ և ԽՍՀՄ Սահմանադրությունների՝ այս հրամանագրով ՌԽՖՍՀ նախարարների խորհրդին իրավունք տրվեց կասեցնել ԽՍՀՄ նախարարների կաբինետի որոշումները և կարգադրությունները։

ՌԽՖՍՀ նախագահը և ՌԽՖՍՀ Գերագույն խորհուրդը մի շարք քայլեր ձեռնարկեցին Ռուսաստանի Դաշնությունում իշխանության ամրապնդման համար։ Նախագահի 1991 թվականի օգոստոսի 22-ի «ՌԽՖՍՀ-ում գործադիր մարմինների գործունեության որոշ հարցերի մասին» թիվ 75հրամանագիրը ներկայացրեց նոր պաշտոն վարչակազմի ղեկավար։
ՌԽՖՍՀ բոլոր տարածքներում, մարզերում, քաղաքներում, ինքնավար մարզերում և շրջաններում խորհուրդների գործադիր կոմիտեները փոխարինվեցին վարչակազմերով, իսկ ժողովրդական պատգամավորների խորհուրդների գործադիր կոմիտեների նախագահներին փոխարինեցին վարչակազմերի ղեկավարները։ Առաջինը, 1991 թվականի օգոստոսի 23-ին նշանակվեց Կրասնոդարի երկրամասի վարչակազմի ղեկավար Վասիլի Դյակոնովը։ Նախքան «Շրջանի/տարածքի կառավարման մասին» օրենքի ընդունումը, այսինքն՝ անորոշ ժամանակով, վարչակազմերի ղեկավարները նշանակվում էին ՌԽՖՍՀ նախագահ Բ.Ելցինի կողմից։ Ըստ էության, սկսվեց հենց այն «իշխանության ուղղահայացի» ձևավորումը, որը ենթադրում էր Խորհուրդների իշխանական գործառույթի անվերապահ սահմանափակում։

1991 թվականի օգոստոսին շրջաններում ստեղծվեց նախագահի ներկայացուցչի պաշտոն։ Նույն թվականի օգոստոսի 31-ին և սեպտեմբերի 2-ին հաստատվեցին «Երկրամասում, մարզում, ինքնավար օկրուգում, Մոսկվա և Լենինգրադ քաղաքներում ՌԽՖՍՀ նախագահի ներկայացուցիչների ժամանակավոր կանոնակարգը» և «ՌԽՖՍՀ-ի կազմում գտնվող հանրապետություններում ՌԽՖՍՀ նախագահի ներկայացուցիչների ժամանակավոր կանոնակարգը»։ 1991 թվականի աշուն-ձմեռ ընթացքում Դեմոկրատական Ռուսաստանի շարժման տասնյակ ակտիվիստներ նշանակվեցին վարչակազմերի ղեկավարներ, ինչպես նաև՝ մարզերում ՌԽՖՍՀ նախագահի ներկայացուցիչներ։

Օգոստոսի 22-ին հրապարակվեց ՌԽՖՍՀ Նախագահի «ՏԱՍՍ-ի, «Նովոստի» լրատվական գործակալության և մի շարք թերթերի՝ երկրում տեղի ունեցող իրադարձությունների վերաբերյալ բնակչության և համաշխարհային հանրության ապատեղեկատվության տրամադրման գործունեության մասին» № 76 հրամանագիրը։ Հրամանագրով պաշտոնից հեռացվեց խորհրդային ՏԱՍՍ լրատվական գործակալության գլխավոր տնօրեն Լև Սպիրիդոնովը, իսկ գործակալության գույքը սեփականության իրավունքով փոխանցվեց Ռուսաստանին։ Լուծարվեց սովետական «Նովոստի» մամուլի գործակալությունը, արգելվեց նաև կուսակցական գործունեությունը այդ կազմակերպությունների ներսում։

1991 թվականի օգոստոսի 22-ին ՌԽՖՍՀ նախագահ Բ.Ելցինը, որը նախկինում ստանձնել էր Ռուսաստանի տարածքում ԽՍՀՄ զինված ուժերի հրամանատարի լիազորությունները, հրամանագիր է ստորագրում «ՌԽՖՍՀ տարածքում ԽՍՀՄ զինված ուժերում քաղաքական կուսակցությունների ռազմաքաղաքական մարմինների և կազմակերպչական կառույցների գործունեության դադարեցման մասին»։ Այն շեշտում էր, որ բանակի, ՊԱԿ-ի զորքերի և ԽՍՀՄ ներքին գործերի նախարարության կուսակցական և քաղաքական ղեկավարությունը «աջակցել և մասնակցել է պետական հեղաշրջմանը», իսկ ԽՄԿԿ կուսակցական կազմակերպությունները զորամասերում և միավորումներում «նպաստել են խաղաղ բնակչության դեմ ուժի կիրառմանը»։

• Ժամը 12։05-ին ԽՍՀՄ նախագահ Գորբաչովը հրամանագրեր է արձակում վարչապետ Պավլովին, ՊԱԿ-ի նախագահ Կրյուչկովին և ԽՍՀՄ պաշտպանության նախարար Յազովին զբաղեցրած պաշտոններից ազատելու մասին և դրանք ներկայացնում է ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի քննարկմանը։ Հրաման տրվեց նաև ՊԱԿ-ի Անվտանգության ծառայության պետ Յուրի Պլեխանովին աշխատանքից ազատելու մասին։ Լեոնիդ Շեբարշինը նշանակվում է ԽՍՀՄ ՊԱԿ նախագահի, Վասիլի Տրուշինը՝ ներքին գործերի նախարարի, Միխայիլ Մոիսեևը՝ ԽՍՀՄ պաշտպանության նախարարի ժամանակավոր պաշտոնակատարներ։

Նախագահը միանձնյա ո՛չ վարչապետ նշանակելու, ո՛չ էլ նրան պաշտոնանկ անելու իրավունք չուներ։ Նա նման իրավունքներ չուներ նաև կառավարության մյուս անդամների նկատմամբ։ Ըստ օրենսդրության՝ «ԽՍՀՄ Սահմանադրության համաձայն ԽՍՀՄ Նախարարների կաբինետը ձևավորվում է ԽՍՀՄ նախագահի կողմից՝ հաշվի առնելով Դաշնության խորհրդի կարծիքը և ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի համաձայնությունը։ Նույն կարգով են փոփոխություններ կատարվում նաև նախարարների կաբինետի կազմում»։

Մ. Ս. Գորբաչովը պարտավոր էր հրավիրել Դաշնության խորհուրդ, ստանալ նրա համաձայնությունը, ապա այս հարցը ներկայացնել ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նիստին, և միայն միության խորհրդարանի կողմից վարչապետի հրաժարականն ընդունելուց հետո կարող էր հրամանագիր արձակել Բ.Կ. Պավլովին պաշտոնից ազատելու մասին։ Այդ պատճառով միութենական նախագահի կողմից այդ կապակցությամբ արված կարգադրությունը համարվեց հակաօրինական։

Օգոստոսի 22-ին Բ.Ելցինը հեռուստատեսությամբ հանդես եկավ իր հայրենակիցներին ուղղված նոր ուղերձով։ Նա շնորհակալություն հայտնեց «աշխատանքային կոլեկտիվներին, զինծառայողներին, ՌԽՖՍՀ բոլոր քաղաքացիներին ռուսական պետության համար այդքան դժվար ժամին ցուցաբերած աջակցության, համերաշխության համար»։ Ուղերձում ընդգծվում էր, որ պուտչիստների նկատմամբ հաղթանակն առաջին հերթին Ռուսաստանի Դաշնության բնակչության և ղեկավարության վաստակն է։ «Հենց բնակչության բոլոր շերտերի աջակցության շնորհիվ,-նշում էր Ելցինը,-հատկապես երիտասարդության, սովետական բանակի հայրենասեր մարտիկների, ՌԽՖՍՀ ՆԳՆ աշխատողների, Ռուսաստանի Դաշնության ղեկավարության վճռական գործողությունները ձեռք բերեցին իսկական ուժ և ապահովեցին հաղթանակը քաղաքական արկածախնդիրների նկատմամբ, որոնք պետք է դատվեն»։ Ելցինի խոսքով ՝ համընդհանուր գործադուլի անհրաժեշտություն,ը որպես պուտչիստներին հակահարված տալու միջոց, ոըն նա կոչ էր արել մի քանի օր առաջ, յլևս չկա։ Ռուսաստանի քաղաքացիներին ուղղված նրա նոր կոչն ՝ անցնել «ստեղծագործական աշխատանքի, որն ուղղված պետք է լինի Ռուսաստանի տնտեսական և սոցիալական նորացմանը, նրա անկախության և հզորության ամրապնդմանը»։

Նույն օրը ՝ օգոստոսի 22-ի երեկոյան, Գորբաչովը անցկացրեց իր առաջին մամուլի ասուլիս պուտչից հետոը, որը հեռարձակվեց հեռուստատեսությամբ, ուղիղ եթերով։ Լավ երևում էր, որ նախագահը դեռ վատ է կողմնորոշվում նոր իրավիճակում։ Նա հանդես եկավ միայն ԽՄԿԿ բարեփոխման օգտին։ Պատասխանելով այն հարցին, թե ինչպես է նա վերաբերվում այն հանգամանքին, որ կուսակցությունը դեռ մինչև հեղաշրջումը լքել է իր մերձավոր զինակից Ալեքսանդր Յակովլևը, Գորբաչովը պատասխանեց՝

«Ափսոսում եմ, որ հեռանում են այն ուժերը, որոնք պետք է իրենց լուման ներդնեն կուսակցությունը բարեփոխելու համար։ Տեսնում եմ իմ դերը դրանում և չեմ պատրաստվում զիջել դիրքերս։ Ես կշարունակեմ հենվել նրանց վրա։ Բայց սկզբունքային հարցերում ոչ մի զիջման չեմ գնա։ Նրանք դրսևորել են իրենց ԽՄԿԿ նոր ծրագրի նախագծում։ Մինչև վերջ պայքարելու եմ կուսակցությունը թարմացնելու համար»

Գորբաչովը մամուլի ասուլիսն ավարտեց ափսոսանքով սոցիալիզմի ճակատագրի և այն մասին, որ հեռանում են այն ուժերը, որոնք պետք է իրենց ներդրումն ունենային կուսակցության նորացման գործում, և որ ինքը մինչև վերջ պայքարելու է դրա նորացման համար՝ մնալով սոցիալիստական գաղափարների կողմնակից։

Գորբաչովի մտերիմ զինակից, Քաղբյուրոյի նախկին անդամ և ԽՄԿԿ Կենտկոմի քարտուղար Վ. Մեդվեդևն իր հուշերում նշում է, որ Գորբաչովը իր ելույթում և հատկապես հարցերի պատասխաններում «սայթաքեց՝ բացահայտելով վերջին իրադարձությունների ընկալման անբավարարությունը, չնկատելով երկրում անդառնալի փոփոխությունները, կարծես հեղաշրջման պարտությունից հետո մենք պարզապես վերադառնում էինք նախաօգոստոսյան իրավիճակին»։

ԱՄՆ նախագահ Ջորջ Բուշի խորհրդական Բրենթ Սկոուկրոֆթը հետևյալ գնահատականն է տվել՝

«Գորբաչովն ինքը խորացրեց իր խնդիրները․ Մոսկվա վերադառնալուց հետո կայացած մամուլի ասուլիսի ժամանակ կոմունիզմը պաշտպանելու անշնորհք փորձ արեց՝ շարունակելով պնդել, որ կոմունիզմը կարելի է վերածել դրական ուժի։ Այդ ելույթը ցույց տվեց, թե որքան հեռու էր նա իրականությունից և բացահայտեց նրա իրական գաղափարական հակումները։ Սրանք անսխալ նշաններ էին․ Գորբաչովի դարաշրջանն ավարտված էր»

• Ժամը 21։00-ին Յանաևին տեղափոխում են Կալինինի (1992 թվականի մայիսից՝ Տվերսկի) մարզի Կաշին քաղաքի քննչական մեկուսարան (այնտեղ են տեղափոխվում նաև Յազովն ու Տիզյակովը)։ Օգոստոսի 26-ի գիշերը նրան տեղափոխում են «Մատրոսսկայա տիշինա»։

Տես նաև

• Խորհրդային և սոցիալիստական ճամբարի ուժերի ներխուժում Չեխոսլովակիա
• Ռուսաստանի պատմություն
• Հունվարյան դեպքեր (Լիտվա)
• ԽՍՀՄ փլուզում
• 1989 թվականի հեղափոխություններ

Գրականություն

• nobr|Ельцин Б. Н. Записки президента. — Огонёк, 1994. — 512 с. — 100 000 экз. — ISBN 5-88274-083-5
• nobr|Горбачёв М. С. Августовский путч (причины и следствия). — Կաղապար:M.: Агентство печати «Новости», 1991. — 94 с. — ISBN ISBN 5-7020-0540-6
• Степанков В, Лисов Е. Кремлёвский заговор. Версия следствия. — M.: Акционерное Издательское Общество "Огонёк", ОГИЗ, 1992. — 320 с. — 100 000 экз. — ISBN 5-88274-002-9
• Кара-Мурза, Сергей Георгиевич|nobr|Кара-Мурза С. Г. Советская цивилизация. — М.: Зксмо, 2008. — 1200 с. — (Классика русской мысли). — 5100 экз. — ISBN 978-5-699-30507-0
• Кара-Мурза С. Г. Гл. 26 Государственный переворот августа 1991 г. // Манипуляция сознанием. — M.: Эксмо, 2004. — 864 с. — 43 900 экз. — ISBN 978-5-699-10826-8
• Боффа Дж. Глава XI. Развал СССР // От СССР к России. История неоконченного кризиса. 1964-1994 / Перевод: Л. Хаустовой. — M.: Международные отношения, 1996. — 320 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-7133-0895-2
• Альбац Е. М. Мина замедленного действия. — M.: Русслит, 1992. — 416 с. — 50 000 экз. — ISBN 5-86508-009-1
• Юрий Михайлович|Воронин Ю. М. Стреноженная Россия. Политико-экономический портрет ельцинизма. — M.: Книжный клуб 36.6, 2014. — 880 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-91631-217-1
• Бондаренко А. Ю., Ефимов Н. Н. II. «Титаник» идёт ко дну. 18 августа (воскресенье) // Крушение «Красной империи». — M.: Вече, 2014. — 320 с. — (Историческое расследование). — 2500 экз. — ISBN 978-5-4444-1847-5
• Варенников В. И. Дело ГКЧП. — M.: «Алгоритм», 2010. — 535 с. — ISBN 978-5-6993-8882-0
• Варенников В. И. Глава VIII. Речь государственного обвинителя А. Данилова — взрыв бомбы // Неповторимое. — M.: Советский писатель (Москва), 2001. — Т. 6. — 640 с. — (Валентин Варенников. Неповторимое. В семи томах). — 5000 экз. — ISBN 5-265-03492-7
• Янаев Г. И. ГКЧП против Горбачёва. Последний бой за СССР. — М.: Эксмо, 2010. — 443 с. — ISBN 978-5-6994-3860-0
• Олейник Б. И., Павлов В. С, Рыжков Н. И. Иуда. Анатомия предательства Горбачёва. — M.: Эксмо, 2010. — 240 с. — (Суд истории). — 3500 экз. — ISBN 978-5-699-38828-8
• Лукьянов, Анатолий Иванович|Лукьянов А. И. Август 91-го. А был ли заговор? — M.: Алгоритм, Эксмо, 2010. — 240 с. — (Суд истории). — ISBN 978-5-699-42090-2
• Хасбулатов Р. И. Полураспад СССР. Как развалили сверхдержаву. — M.: «Яуза-Пресс», 2011. — 512 с. — (Главный свидетель. Сенсационные мемуары). — 8000 экз. — ISBN 978-5-9955-0302-6
• Майкл Р. Бешлосс и Строуб Тэлботт На самом высоком уровне. Закулисная история окончания "холодной войны". — M.: АО Всё для вас, 1994. — 464 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-87011-023-8
• Брейтвейт, Родрик За Москвой-рекой: перевернувшийся мир. — M.: Московская школа политических исследований, 2004. — 548 с. — 1500 экз. — ISBN 5-93895-054-6
• David Arbel and Ran Edelist Western Intelligence and the Collapse of the Soviet Union. — M.: Taylor & Francis, 2004. — 338 с. — ISBN 0-7146-5401-9
• Игнац Лозо Августовский путч 1991 года. Как это было. — M.: Российская политическая энциклопедия, 2014. — 464 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-8243-1862-3
• Степанков В. Г. ГКЧП. 73 часа, которые изменили мир. — М.: Время, 2011. — 360 с. — (Диалог). — 2000 экз. — ISBN 978-5-9691-0703-8
• Зенькович Н. А. Тайны уходящего века. — M.: Олма-Пресс, 1998. — Т. 2. — С. 442. — 608 с. — (Досье). — 5000 экз. — ISBN 5-87322-929-5
• Коллектив авторов Путч. Хроника тревожных дней. — Կաղապար:M.: Прогресс, 1991. — 288 с. — 50 000 экз. — ISBN 5-01-003733-5
• Կողմ, Կողմ, Կողմ Перестройка и крах СССР. 1985–1993. — СПб.: Норма, 2010. — 216 с. — (Уроки 90-х). — 15 000 экз. — ISBN 978-5-87857-162-3
• Виктор Пальм, Рафик Григорян, Игорь Розенфельд, Леонид Столович, Михаил Бронштейн, Рейн Вейдеманн Анатомия независимости = Iseseisvuse anatoomia. — Тарту, СПб.: Крипта, 2004. — 336 с. — ISBN 5-98451-007-3
• Новодворская В. И По ту сторону отчаяния. — Կաղապար:M.: Новости, 1993. — С. 235. — 272 с. — (Время. События. Люди). — 20 000 экз. — ISBN 5-7020-0838-3
• Медведев В. Т. Человек за спиной. — Կաղապար:M.: Русслит, 1994. — 316 с. — 50 000 экз. — ISBN 5-86508-052-0
• Леонов Н. С. Август 1991 г. “Путч” // Крестный путь России. 1991-2000. — Կաղապար:M.: Русский Дом, 2002. — С. 7. — 528 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-901505-03-4
• Хинштейн А. Е. Ельцин. Кремль. История болезни. — Կաղապար:M.: Олма Медиа Групп, 2006. — 640 с. — 30 000 экз. — ISBN 5-7654-4915-8
• Կողմ, Կողմ И для тех, кто после них… — Կաղապար:M.: АВОК Северо-Запад, 2003. — С. 103. — 304 с. — (Исторический очерк). — 5000 экз. — ISBN 5-902146-03-8
• Собчак А. А. Из Ленинграда в Петербург. Путешествие во времени и пространстве. — СПб.: «Контрфорс», 1998. — 248 с. — 30 000 экз. — ISBN 5-900001-02-4
• Филиппов А. В. Глава 4. Перестройка (1985—1991) // Новейшая история России. 1945-2006 / кн. для учителя. — Կաղապար:M.: Просвещение, 2007. — Т. 1. — 494 с. — ISBN 978-5-09-017249-3
• Marc Garcelon Революционный переход от советской к постсоветской России, 1985-2000 = Revolutionary passage from Soviet to post-Soviet Russia, 1985-2000. — Philadelphia, PA: Temple University Press, 2005. — P. 157. — 325 p. — ISBN 9781592133635
• Рой Медведев Советский Союз. Последние годы жизни. — Կաղապար:M.: Время, 2015. — С. 163—180. — 416 с. — (Собрание сочинений Жореса и Роя Медведевых). — 2000 экз. — ISBN 978-5-9691-0859-2
• Пихоя Р. Г. Советский союз: история власти. 1945 – 1991. — Новосибирск: Сибирский хронограф, 2000. — С. 603—605. — 684 с. — 3000 экз. — ISBN 5-87550-105-7
• Тимоти Колтон Ельцин. — Կաղապար:M.: КоЛибри, 2013. — 752 с. — 10 000 экз. — ISBN 978-5-389-05774-6
• Կողմ, Կողմ Россия в XX веке. Народ, власть, войны, революции, общество. — СПб.: Издание СПбГУ, 2005. — С. 414, 422. — 608 с. — ISBN 5-288-03805-8
• Коржаков А. В. Борис Ельцин: от рассвета до заката. Послесловие. — Կաղապար:M.: Детектив-Пресс, 2004. — С. 84, 85. — 633 с. — (Расследование издательства). — 21 000 экз. — ISBN 5-89935-063-6
• Կողմ, Կողմ Золото КПСС - десять лет спустя // Чистые перья. Сборник журналистских расследований (1999-2001) / Составители: Л. Никитинский, М. Симонова. — Կաղապար:M.: Галерия, 2001. — С. 193—198. — 272 с. — ISBN 5-8137-0064-1
• Կողմ, Կողմ История России XX – начала XXI века. В 2 томах / Под редакцией Д. Чуракова. — Կաղապար:M.: Юрайт, 2016. — Т. 2. — 368 с. — (Бакалавр. Академический курс). — ISBN 978-5-9916-7658-8
• Коктейль Полторанина: Тайны ельцинского закулисья. Արխիվացված 2021-04-18 Wayback Machine М.: «Алгоритм», 2013. — 224 с. — («Наследие царя Бориса»). — ISBN 978-5-4438-0357-9

Статьи и публикации

• Юрий Афанасьев ВсПУТЧенные. «Во спасение страны»(ռուս.) // Аргументы и факты : еженедельная общественно-политическая газета. — 2006. — № 33. — С. 3. — ISSN 0204-0476.
• Война указов(ռուս.) // Коммерсантъ-Власть : журнал. — 2001.
• Лев Сигал Стародубцев на воле. С Лениным в башке и подпиской в руке(ռուս.) // Коммерсантъ-Власть : журнал. — 1992. — № 124.
• Станислав Юшкин Олег Шенин отпущен до суда домой(ռուս.) // Коммерсантъ-Власть : журнал. — 1992. — № 025.
• В Прокуратуре России.Четверо обвиняемых освобождены(ռուս.) // Коммерсантъ-Власть : журнал. — 1992. — № 061.
• Ольга Киенко Шесть узников «Матросской тишины» получили свободу до приговора(ռուս.) // Коммерсантъ-Власть : журнал. — 1993. — № 013.
• Ольга Киенко Пресс-конференция адвокатов ГКЧПистов: Горбачёву и Ельцину опять угрожают судом(ռուս.) // Коммерсантъ-Власть : журнал. — 1992. — № 070.
• Хроника путча(ռուս.) // Коммерсантъ : газета. — 2011.
• Собчак с ЧП уже покончил(ռուս.) // Коммерсантъ Власть : журнал. — 1991. — № 034.
• Ельцин должен встретиться с Горбачёвым не позднее 21 августа(ռուս.) // Коммерсантъ-Власть : журнал. — 1991. — № 034.
• Евгений Киселёв Зеркало для власти. Гулять по улицам я езжу за границу(ռուս.) // Коммерсантъ-Огонёк : журнал. — 2002. — № 13.
• Наталья Гриднева Победу демократии отметили скромно(ռուս.) // Коммерсантъ : газета. — 1998. — № 154.
• В Прокуратуре России(ռուս.) // Коммерсантъ : газета. — 1992. — № 061.
• Сергей Самошин РосТВ запретило очередной «Момент истины»(ռուս.) // Коммерсантъ-Власть : журнал. — 1992. — № 128.
• Игорь Бунин Союзные республики: путч как индикатор химического состава(ռուս.) // Коммерсантъ-Власть : журнал. — 1991. — № 034.
• Виктор Баранец Бывший министр обороны СССР Маршал Советского Союза Дмитрий Язов: «Как это было в августе 91-го?»(ռուս.) // Комсомольская правда : газета (сетевая версия). — 2011.
• 19-е, 20-е, 21-е августа: Путч в СССР(ռուս.) // Комсомольская правда : газета (сетевая версия). — 1991. — № 190. Архивировано из первоисточника 18 Օգոստոսի 2016.
• Отдел истории Холодное лето 91-го: хроника событий(ռուս.) // Красная звезда : газета. — 2003.
• Тревожные дни августа 1991(ռուս.) // Наука и жизнь : Ежемесячный научно-популярный журнал Всесоюзного общества «Знание». — (1991). — № 10. — С. 18—21. — ISSN 0028-1263.
• Анатолий Лукьянов Это была отчаянная попытка спасти Союз(ռուս.) // Независимая газета : газета. — 2010.
• ГКЧП: процесс, который не пошёл(ռուս.) // Новая газета : сетевая версия. — 2010. — № 89, 90, 91.
• Бюллетень ФОМ-ИНФО N 31 (478). — Полит.ру, 2003. — 23 апреля. — Дата обращения: 24.05.2016.
• Как выстояла осаждённая Москва(ռուս.) // Российская газета : сетевое издание. — 1991. — № 220.
• Лицом к лицу. Михаил Горбачёв(ռուս.) // Радио Свобода : радиостанция. — 2001.
• Игорь Фроянов Погружение в бездну. При чём тут «путч» и «переворот»?(ռուս.) // Советская Россия : газета. — 2010. — № 15(213). Архивировано из первоисточника 19 Հոկտեմբերի 2013.
• Fernando Mezzetti Заговорщики делают карьеру(իտալ.) = Russia, i golpisti fanno carriera // Il Nuovo : Periodico. — Roma: Editrice Il Nuovo srl, 2001. — ISSN 0029-6341.
• Сергей Шелин История так и не началась(ռուս.) // Газета.Ру : Главные новости дня. — 2009.
• На Ваганьковском почтили память погибших в дни путча ГКЧП(ռուս.) // Росбалт.RU : Информационное агентство. — 2006.
• Самолёт Горбачёва(ռուս.) // ВКО : журнал. — 2004. Архивировано из первоисточника 13 Հուլիսի 2015.
• Сергей Бабурин — политик в интерьере эпохи(ռուս.) // Национальные интересы : журнал. — Կաղապար:M.: Институт национальной стратегии реформ, 2009. — № 1. Архивировано из первоисточника 30 Հունիսի 2015.
• Олег Хархордин А был ли путч на самом деле?(ռուս.) // Неприкосновенный запас : журнал. — Журнальный зал в РЖ, «Русский журнал», 2001. — № 5. — ISSN 0869-6365.
• Кирилл Янченко Хроника распада. Как прекратил своё существование Советский Союз(ռուս.) // «Егорьевский курьер» : Online версия газеты. — 2012. — № 11.
• Тайный штаб. Защита Дома Советов в августе 1991-го стала настоящей войсковой операцией(ռուս.) // Время : online издание. — 2004.
• Цыганюк А. Д. В осаде(ռուս.) // Institute for Political and Military Analysis : Информационные материалы. — 2004.
• Спецвыпуск от 21 августа 1991 г. Москва(ռուս.) // Панорама при участии АНИ : газета. — 1991.
• Александр Каменский Последнее интервью. Геннадий Янаев(ռուս.) // Файл-РФ : электронная газета. — 2011. Архивировано из первоисточника 17 Հուլիսի 2015.
• Владимир Беляков Августовский успех 1991(ռուս.) // «Когита.ру. Общественные новости Северо-Запада» : Информационно-аналитический портал. — 2012.
• Пученков А. С. Августовский путч 1991 г.: взгляд на события из здания ЦК (по показаниям очевидцев) // Новейшая история России. 2019. Том 9. Выпуск 2. С. 454—484
• С. Станкевич (2011 թ․ օգոստոսի 18). ««На штурм отводилось 40 минут»» (ռուսերեն). Взгляд. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 25-ին.
• Никита Петров Кооператив «Лебединое озеро» // Новая газета, 2021, 91, с. 1-24
• 10-я годовщина ГКЧП, в студии: Анна Политковская, Руслан Хасбулатов, Маркус Уоррен, Владимир Бабурин. — Радио Свобода, 2001. — 12 августа. — Дата обращения: 27.05.2016.
• Андрей Панёвин. 20 августа 1991. Митинг на Дворцовой в поддержку демократических преобразований // Петербургский календарь. — персональный сайт А. Пенёвина, 2016. — 23 апреля. — Дата обращения: 30.05.2016.
• 28 марта. Этот день в истории. — STENGAZETA.NET. — Дата обращения: 25.05.2016.
• Boris Reitschuster Когда Ельцин унизил Горбачёва(գերմ.) = Als Gorbatschow von Jelzin erniedrigt wurde // FOCUS Online : Magazin. — © FOCUS Online 1996-2016, 2011. — В. 20 Jahre Russland-Putsch. — С. 1—3.
• Билл Келлер (1991 թ․ օգոստոսի 25). «SOVIET TURMOIL: A Coup Gone Awry/Behind a Classic Soviet Failure/A special report; Gorbachev Quits as Party Head; Ends Communism's 74-Year Reign: Plotters Who Had Handcuffs But a Poor Sense of History» (անգլերեն). The New York Times. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ նոյեմբերի 14-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 19-ին.
• Binoy Kampmark (2011 թ․ օգոստոսի 21). «The Coup That Failed: The Fall Of Russian Communism – OpEd» (անգլերեն). Eurasia Review. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ փետրվարի 16-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 19-ին. {{cite web}}: |author= has generic name (օգնություն); External link in |author= (օգնություն)
• Андрей Завадский. ГКЧП СССР // Сборник статей. — Портал МГИМО, 2001. — 19 августа. — Дата обращения: 27.05.2016.
• «К гражданам России». Обращение Б. Ельцина и Р. Хасбулатова от 19.08.1991 г. // документы. — AgitClub, 1991. — 23 апреля. — Дата обращения: 21.05.2016.
• Никонов В. А. «Почти путч»(ռուս.) // Труд : газета. — 2006. — № 151.
• Август 1991 года. Попытка государственного переворота. Провал ГКЧП. — История новой России, 2011. — 23 апреля. — Дата обращения: 21.05.2016.
• Анатолий Артемьев: Михаил Горбачёв стоял во главе событий, предшествовавших августовскому путчу(ռուս.) // Тульские новости : газета. — 2014.
• В августе 91-го. Мнения и воспоминания о несостоявшемся путче ГКЧП. — Лента.Ру, 2006. — 18 августа. — Дата обращения: 28.05.2016.
• В России вспоминают события, которые произошли в этот день 20 лет назад // Общество. — Первый канал, 2011. — 19 августа. — Дата обращения: 21.05.2016.
• Алексей Мусаков Версия путча(ռուս.) // Независимый Бостонский Альманах «Лебедь». — 2001.
• Данила Гальперович Вице-президент России в 1991-1993 годах Александр Руцкой(ռուս.) // Радио Свобода : новостной портал. — 2006.
• ТАСС. Встреча советского руководства с журналистами // О встрече с журналистами. — Гуманитарный и политологический центр "Стратегия", 1991. — 19 августа. — Дата обращения: 27.05.2016.
• Сергей Станкевич Вторая ночь. Первая кровь(ռուս.) // Взгляд : Деловая газета. — 2011.
• Газета «Известия» № 251 (23517) от 21 октября 1991. — ПРЕЗИДЕНТСКИЙ ЦЕНТР Б.Н. ЕЛЬЦИНА, 1991. — 21 октября. — Дата обращения: 30.05.2016.
• Сергей Черняховский ГКЧП: реабилитация намерений(ռուս.) // Агентство Политических Новостей : информационное агентство. — 2006.
• Нина Петлянова ГКЧП победил?(ռուս.) // Новая газета : сетевая версия. — 2009. — № 91.
• Горбачёв знал о планах ГКЧП, но счёл более важным не допустить бойни(ռուս.) // РИА Новости : информационное агентство. — 2011.
• Государственный комитет по чрезвычайному положению в СССР. Заявление советского руководства. — SouzInfo. — Дата обращения: 24.05.2016.
• Павел Коробов Государственный недоворот(ռուս.) // Коммерсантъ-Власть : журнал. — 2001.
• Круглый стол Двадцать лет спустя: август 1991 года(ռուս.) // Нева : журнал. — 2011. — № 8. — С. 119—137. — ISSN 0130741-X.
• Людмила Улицкая Диалог с Михаилом Ходорковским(ռուս.) // Радио Свобода : новостной портал. — 2009.
• Николай Сванидзе. Документальный фильм «Б.Н.». — Россия-1, 2006. — 1 февраля. — Дата обращения: 21.05.2016.
• Документы ГКЧП - постановления №1, № 2, указ вице-президента СССР Янаева // Документы. — AgitCluB, 1991. — 23 апреля. — Дата обращения: 21.05.2016.
• Документы ГКЧП готовились в КГБ(ռուս.) // Новая газета. — 2011. — № 088.
• Марина Токарева Евгений Савостьянов: Вот так и живём — в траектории догоняющей собаки(ռուս.) // Новая газета. — 2015. — № 14.
• Ельцин, Борис. Первый президент Российской Федерации(ռուս.) // Lenta.ru : новостной портал. — 2016.
• Ельцин и Горбачёв ссорятся из-за путча(ռուս.) // Би-би-си, Москва : новостной портал. — 2006.
• Заключение по материалам расследования роли и участии должностных лиц КГБ СССР в событиях 19-21 августа 1991 года. — Агентство Федеральных Расследований (www.FLB.ru), 2000. — 23 апреля. — Дата обращения: 21.05.2016.
• Закон СССР от 03.04.1990 N 1407-1. — Петербургский правовой портал, 1990. — 23 апреля. — Дата обращения: 24.05.2016.
• Равиль Зарипов Застрелился или застрелили?(ռուս.) // «Новый день» : Российское информационное агентство. — 2006.
• Анатолий Белозерцев Зыбкий август. Слово участника ГКЧП(ռուս.) // Советская Россия : газета. — 2010. — № 15(213).
• Медведев Сергей Константинович // Лица. — Телекомпания «Останкино», 2013. — 23 апреля. — Дата обращения: 27.05.2016.
• Ленинград, 19 августа 1991 года (из публикаций в газетах «Смена» и «Час пик» // ГКЧП - путч 19 августа 1991 года. — AgitCluB, 1991. — 23 апреля. — Дата обращения: 30.05.2016.
• Маршал Советского Союза Дмитрий Язов: Возможно, ГКЧП был клубом самоубийц...(ռուս.) // Комсомольская правда : сетевое издание. — 2001.
• Александр Байгушев Маршал Язов не стал русским Пиночетом(ռուս.) // Столетие : интернет-газета. — 2007.
• Михаил Горбачёв: «Надо было отправить Ельцина заготавливать банановые продукты»(ռուս.) // «Известия» : газета. — Կաղապար:M.: ООО «Айньюс», 2008.
• Михаил Горбачёв говорит, что 20 лет назад он предотвратил гражданскую войну // СССР. — НТВ, 2011. — 17 августа. — Дата обращения: 29.05.2016.
• Участники сопротивления путчу ГКЧП. Мы рано разобрали свои баррикады: Заявление добровольцев – участников сопротивления путчу ГКЧП // «Из пут». — персональная страница Игоря Иванова, 2011. — 19 августа. — Дата обращения: 29.05.2016.
• На Ваганьковском кладбище почтили память погибших в дни августовского путча(ռուս.) // NEWSru.com : новостной портал. — 2005.
• Сапрыков В. Н. Над Россией флаг России... // Наука и жизнь : журнал. — 1992. — № 2. — С. 75—78.
• «Наручники для народа». Газета «Известия» (ռուսերեն). Фонд «Президентский центр Б. Н. Ельцина». 1991 թ․ օգոստոսի 24. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 24-ին.
• Общероссийское политическое общественное движение «Союз «Живое кольцо» // Партии и объединения. — Институт Развития Избирательных Систем (ИРИС), 2000. — 13 ноября. — Дата обращения: 27.05.2016.
• Общественное объединение «Отряд „Россия“». — Отряд «Россия», 2001. — 12 января. — Дата обращения: 27.05.2016.
• Наталья Ярославова-Чистякова От США - Рюриковичи (Голицын), от Британии - Романовы (Майкл Кентский), а кто от андроповцев?(ռուս.) // Наталья Ярославова-Чистякова : персональный сайт. — 2009.
• «Переворот, который провалился» (ռուսերեն). ИноСМИ.ру. 2011 թ․ օգոստոսի 21. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 14-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 19-ին.
• Постановление Верховного Совета РСФСР от 22 августа 1991 г. № 1627-1 «О политической ситуации в республике, сложившейся в результате антиконституционного государственного переворота в СССР» // Горбачёв Фонд. — 1991. — 22 августа. — Дата обращения: 01.08.2016. — Цитата: «В ночь с 18 на 19 августа был осуществлён государственный переворот в СССР. Был отстранён от должности Президент СССР».
• Постановление Верховного Совета СССР от 29 августа 1991 г. № 2371-I «О ситуации, возникшей в стране в связи с имевшим место государственным переворотом» // История конституционализма и государства в России. — 1991. — 29 августа. — Дата обращения: 24.05.2016. — Цитата: «Верховный Совет СССР заявил, что действия ГКЧП практически сорвали подписание нового Союзного Договора, и оценил их как государственный переворот».
• Постановление ГД ФС РФ от 23.02.1994 N 65-1 ГД. — Петербургский правовой портал, 1994. — 23 апреля. — Дата обращения: 24.05.2016.
• Постановление СНД СССР от 05.09.1991 N 2391-1 // Полное собрание законодательства СССР. — 1991. — 5 сентября. — Дата обращения: 21.05.2016. — Цитата: «В результате государственного переворота, совершённого 19 - 21 августа 1991 года, был поставлен под угрозу процесс формирования новых союзных отношений между суверенными государствами».
• Постановление Совмина РСФСР от 19.08.1991 N 435 // Петербургский правовой портал. — 1991. — 19 августа. — Дата обращения: 24.05.2016. — Цитата: «Совет Министров РСФСР, рассмотрев сложившуюся ситуацию, вызванную отстранением от руководства страной законно избранного Президента СССР и введением на территории страны чрезвычайного положения, отмечает неконституционность и незаконность этих действий, равно как и создание Государственного комитета по чрезвычайному положению в СССР».
• Почему ушёл из жизни маршал Ахромеев?(ռուս.) // Аргументы и факты («Долгожитель») : еженедельная общественно-политическая газета. — 2005. — № 22. — ISSN 0204-0476.
• Светлана Рейтер. Правила жизни в России : [арх. 23.12.2012]. — «Журнал Esquire», . — Дата обращения: 20.12.2012. (Иностранные журналисты рассказывают о том, как им живётся и работается в нашей стране.)
• Пресс-конференция ГКЧП: «лебединая песня» заговорщиков(ռուս.) // РИА Новости : новостное агентство. — 2011.
• Светлана Бочарова Прислали за Нарусовой(ռուս.) // Газета.Ру : сетевая версия. — 2012.
• Программа «Вести». Специальный выпуск: Репортаж Spiegel-TV о ГКЧП. Эфир от 20 октября 1991 г. — Mail.ru, 1991. — 20 октября. — Дата обращения: 28.05.2016.
• Программа «Время» за 19 августа 1991 года. — ПРЕЗИДЕНТСКИЙ ЦЕНТР Б.Н. ЕЛЬЦИНА, 1991. — 19 августа. — Дата обращения: 27.05.2016.
• Владимир Кара-Мурза. Российский триколор как символ августа 1991 года. — Радио Свобода, 2009. — 21 августа. — Дата обращения: 27.05.2016.
• Российскому триколору, поднятому в 1991 году над Белым домом, 15 лет // Общество. — Первый канал, 2006. — 22 августа. — Дата обращения: 27.05.2016.
• Владимир Бабурин. Руслан Хасбулатов (интервью 12.08.2001) // Радиопрограммы и подкасты / Лицом к событию. — Svoboda.org, 2001. — 12 августа. — Дата обращения: 25.05.2016.
• Анатолий Стародубец Сергей Медведев: Жизнь интереснее любых детективов(ռուս.) // Труд : газета. — 2002. — № 086.
• Соб. корр. Так разбивали Советский Союз. Беседа с Русланом Хасбулатовым // Интервью. — Русское воскресение. Православное обозрение, 2001. — 17 августа. — Дата обращения: 21.05.2016.
• Звягинцев А. Г. Три века российской прокуратуры // Вестник Академии Генеральной прокуратуры Российской Федерации : Научно-практический журнал. — Կաղապար:M.: Академия Генеральной прокуратуры РФ, 2012. — В. 29. — № 3. — С. 3—18. — ISSN 2070-4232. Архивировано из первоисточника 1 Ապրիլի 2016.
• Три дня, которые изменили Ленинград // СССР. — НТВ, 2011. — 19 августа. — Дата обращения: 21.05.2016.
• Тринадцать лет спустя, или Три дня ГКЧП(ռուս.) // Lenta.ru : новостной портал. — 2004.
• Указ Президента СССР от 22.08.1991 N УП-2444 // Петербургский правовой портал. — 1991. — 22 августа. — Дата обращения: 24.05.2016. — Цитата: «В ночь на 19 августа группа заговорщиков захватила власть с намерением осуществить государственный переворот».
• Сергей Медведев. Борис Ельцин. Первый : Режиссёр: Сергей Кожевников : [арх. 30.06.2015]. — ТК Останкино, 2011. — 1 февраля. — Дата обращения: 27.05.2016. — Цитата: «Через несколько месяцев после октябрьских событий, как ушат холодной воды на Президента, – амнистия. Государственная дума простила всех, кто непосредственно был виновен в столкновениях 1993 и 1991 годов. Ельцин был в ярости. Хотя в том, что произошло, виноват был и сам – ситуацию в Думе он и его помощники выпустили из-под контроля. Президент позвонил недавно назначенному генеральному прокурору и потребовал не выполнять постановление об амнистии».
• Артём Кречетников Хроника путча: часть I(ռուս.) // Би-би-си, Москва : новостной портал. — 2006.
• Артём Кречетников Хроника путча: часть II(ռուս.) // Би-би-си, Москва : новостной портал. — 2006.
• Артём Кречетников Хроника путча: часть IV(ռուս.) // Би-би-си, Москва : новостной портал. — 2006.
• Артём Кречетников Хроника путча: часть V(ռուս.) // Би-би-си, Москва : новостной портал. — 2006.

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Օգոստոսյան պուտչ» հոդվածին։