ԽՍՀՄ ղեկավարների ցանկ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Սենատի պալատը Մոսկվա՝ Կրեմլում - ԽՍՀՄ առաջնորդների նստավայրը:

Ստորև ներկայացված է ԽՍՀՄ ղեկավարների՝ պետական և կուսակցական գործիչների ցուցակը, որոնք դե յուրե և դե ֆակտո ղեկավարել են Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միությունը 1922 թվականի դեկտեմբերին նրա հիմնադրման պահից մինչև 1991 թվականի դեկտեմբերին նրա գոյության դադարեցումը։

ԽՍՀՄ-ը հիմնադրվել է 1922 թվականի դեկտեմբերի 30-ին ՌԽՖՍՀ-ի, Ուկրաինական ԽՍՀ-ի, Բելառուսական ԽՍՀ-ի և Անդրկովկասյան ՍՖՍՀ-ի միջև կնքված պայմանագրի հիման վրա։ Նոր պետության առաջացմանը նախորդել է 1917 թվականի Հոկտեմբերյան հեղափոխությունը և դրան հաջորդած քաղաքացիական պատերազմը Ռուսաստանում 1918-1922 թվականներին։ Հետագայում ԽՍՀՄ կազմի մեջ են մտել մի շարք այլ հանրապետություններ, մինչև 1989 թվականը Խորհրդային պետությունը միավորել է 15 միութենական հանրապետություններ։ 1991 թվականի դեկտեմբերին ԽՍՀՄ-ը դադարել է գոյություն ունենալ։

Ցուցակը բաղկացած է երկու մասից։ Ցուցակի առաջին մասում ներկայացված է ԽՍՀՄ փաստացի ղեկավարների՝ երկիրը դե-ֆակտո ղեկավարած պետական և կուսակցական գործիչների ցանկը, Ցուցակի երկրորդ մասում շարադրված են տեղեկություններ ԽՍՀՄ պաշտոնական ղեկավարների՝ Խորհրդային պետության պետական իշխանության բարձրագույն մարմինները ղեկավարող անձանց մասին:Սովետական որոշ առաջնորդներ ղեկավարում էին պետությունը և դե յուրե, և դե ֆակտո, Այդպիսին էին Լեոնիդ Բրեժնևը, Յուրի Անդրոպովը, Կոնստանտին Չեռնենկոն և Միխայիլ Գորբաչովը, ովքեր իրենց ձեռքում կենտրոնացրեցին ինչպես կուսակցական, այնպես էլ պետական առաջնորդությունը։

Պատմական Համատեքստ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Խորհրդային Սոցիալիստական ​​Հանրապետությունների Միության քարտեզ, 1989 թվական

1917 թվականի հոկտեմբերին (նոր տոմարով՝ նոյեմբերին) Ռուսաստանի Հանրապետությունում իշխանության են եկել բոլշևիկները և տեղի է ունեցել Հոկտեմբերյան հեղափոխությունը, որը հայտնի է նաև որպես Հոկտեմբերյան հեղաշրջում[1]։ Հեղափոխությանը հաջորդած հնգամյա քաղաքացիական պատերազմում, որի հիմնական մարտական գործողությունները տեղի են ունեցել բոլշևիկյան Կարմիր բանակի և Սպիտակ շարժման զինված ուժերի միջև, արդյունքում հաղթել է սովետական իշխանությունը[2]։

1922 թվականի դեկտեմբերի 30-ին պայմանագիր է կնքվել ՌԽՖՍՀ-ի, Ուկրաինական ԽՍՀ-ի, Բելառուսական ԽՍՀ-ի և Անդրկովկասյան ՍՖՍՀ-ի (միավորում էր Ադրբեջանը, Հայաստանը և Վրաստանը) միջև, որի հիման վրա ձևավորվել է նոր պետություն՝ Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների միությունը (ԽՍՀՄ)[3][4][5]։ Պայմանագիրը սահմանում էր ինչպես միութենական պայմանագրի հիմքերը, այնպես էլ նոր դաշնային պետության իշխանության գերագույն մարմինների կառուցվածքը, ինչպես նաև միութենական հանրապետություններին վերապահում էր ԽՍՀՄ կազմից ազատ դուրս գալու իրավունքը[6]։

1925 թվականի մայիսի 13-ին Կենտրոնական Ասիայում խորհրդային հանրապետությունների սահմանազատման արդյունքներով Ուզբեկական ԽՍՀ-ը և Թուրքմենական ԽՍՀ-ը մտել են ԽՍՀՄ կազմի մեջ[6]։ 1929 թվականի դեկտեմբերի 5-ին ԽՍՀՄ կազմի մեջ է մտել նաև Տաջիկական ԽՍՀ-ն[6]։ 1936 թվականի Սահմանադրության ընդունմամբ Անդրկովկասի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետությունը լուծարվել է, նրա փոխարեն ԽՍՀՄ կազմի մեջ են մտել նաև Ադրբեջանական ԽՍՀ-ը, Հայկական ԽՍՀ-ը և Վրացական ԽՍՀ-ը[6]։ Նույն ժամանակահատվածում Ղազախական ԽՍՀ-ն և Ղրղզստանի ԽՍՀ-ն դարձան նաև միութենական հանրապետություններ[6]։ 1939-1940 թվականների խորհրդային-ֆիննական պատերազմի արդյունքում Ֆինլանդիայի տարածքի մի մասը փոխանցվել է ԽՍՀՄ-ին; 1940 թվականի մարտի 13-ին Կարելիայի Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական ​​Հանրապետությունը վերափոխվել է Կարելո-Ֆիննական ԽՍՀ-ի (1956 թվականի հուլիսի 16, ինքնավարության իրավունքով ընդգրկվել է ՌՍՖՍՀ-ի կազմում)[6]։ 1940 թվականին ԽՍՀՄ-ը բռնակցել է Բեսարաբիան, Հյուսիսային Բուկովինան, ինչպես նաև Մերձբալթյան երկրները, ինչի արդյունքում պետության կազմի մեջ են մտել Մոլդովական ԽՍՀ-ն (1940 թվականի օգոստոսի 2), Լիտվական ԽՍՀ-ն (1940 թվականի օգոստոսի 3), Լատվիական ԽՍՀ-ն (1940 թվականի օգոստոսի 5) և Էստոնական ԽՍՀ-ն (1940 թվականի օգոստոսի 6)[6][7]։ Մինչև 1989 թվականը ԽՍՀՄ-ն ընդգրկում էր 15 միութենական հանրապետություններ[8]։

1980-ականների վերջին և 1990-ականների սկզբին ԽՍՀՄ-ում տարվող «պերեստրոյկայի» քաղաքականության փլուզումը հանգեցրեց երկրում սովորական ապրելակերպի ոչնչացմանը. մինչև 1991 թվականը Խորհրդային Միությունը տիրեց խորը ճգնաժամի, որն ազդեց պետության և հասարակության կյանքի բոլոր ոլորտների վրա, ինչը հանգեցրեց երկրի փլուզմանը[9][10]։ 1991 թվականի սեպտեմբերի 6-ին ԽՍՀՄ Պետական ​​խորհուրդը ճանաչել Է Լատվիայի Հանրապետության, Լիտվայի Հանրապետության և Էստոնիայի Հանրապետության անկախությունը և անջատումը[6]։ 1991 թվականի դեկտեմբերի 8-ին ստորագրվել է Բելովեժյան համաձայնագիրը, Ռուսաստանի, Բելառուսի և Ուկրաինայի առաջնորդները ստորագրել են Անկախ Պետությունների Համագործակցության (ԱՊՀ) ստեղծման մասին համաձայնագիր՝ հայտարարելով, որ «Խորհրդային Սոցիալիստական ​​Հանրապետությունների Միությունը որպես միջազգային իրավունքի սուբյեկտ և աշխարհաքաղաքական իրականությունը դադարում է գոյություն ունենալ»[6]։ 1991 թվականի դեկտեմբերի 21-ին Ադրբեջանի, Հայաստանի, Բելառուսի, Ղազախստանի, Ղրղզստանի, Մոլդովայի, Ռուսաստանի, Տաջիկստանի, Թուրքմենստանի, Ուզբեկստանի և Ուկրաինայի ղեկավարները ստորագրել են Ալմա-Աթայի հռչակագիրը, փաստաթղթում ասվում էր, որ «Անկախ Պետությունների Համագործակցության ձևավորմամբ Խորհրդային Սոցիալիստական ​​Հանրապետությունների Միությունը դադարում է գոյություն ունենալ»[6]։ 1991 թվականի դեկտեմբերի 25-ին ԽՍՀՄ նախագահը, Խորհրդային պետության ղեկավարը հրաժարական են տվել, իսկ հաջորդ օրը ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի Հանրապետությունների խորհրդի հռչակագիրը հայտարարել է, որ «ԱՊՀ-ի ստեղծման հետ ԽՍՀՄ-ը որպես պետություն և միջազգային իրավունքի սուբյեկտ դադարում է գոյություն ունենալ»։

ԽՍՀՄ փաստացի ղեկավարներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Խորհրդային առաջին առաջնորդները՝ Վլադիմիր Լենինը և Իոսիֆ Ստալինը, 1922 թվականի սեպտեմբեր

Սովետական և ռուս պատմաբան, պատմական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Դ. Ա. Վոլկոգոնովը նշել է, որ ԽՍՀՄ-ում բարձրագույն իշխանությունը միշտ եղել է Խորհրդային Միության կոմունիստական կուսակցության առաջնորդների ձեռքում[11][Ն 1]: «Յոթ պետերից ոչ մեկը ժողովուրդը երկրի կառավարման վրա երբեք, ոչ մի անգամ (!) չի ընտրվել։ Ինչպես հիմա կասեին, բոլշևիկյան ղեկավարները ոչ լեգիտիմ էին՝ «անօրինական»»՝ գրել է նա[11]։ Ռուս պատմաբան և իրավաբան, իրավաբանական գիտությունների թեկնածու Վ.Վ.Իվանովը նմանապես նշում է, որ ԽՍՀՄ-ում բարձրագույն իշխանությունը պատկանում էր Կոմունիստական ​​կուսակցության ղեկավարությանը[12]։

Դ.Ա.Վոլկոգոնովը առանձնացրել է յոթ առաջին անձանց, ովքեր գլխավորել են ԽՍՀՄ-ը, սրանք, ըստ Վոլկոգոնովի, եղել են Վլադիմիր Լենինը, Իոսիֆ Ստալինը, Նիկիտա Խրուշչովը, Լեոնիդ Բրեժնևը, Յուրի Անդրոպովը, Կոնստանտին Չեռնենկոն և Միխայիլ Գորբաչովը[11]։ ԽՍՀՄ յոթ փաստացի ղեկավարներ առանձնացնում է նաև Վ.Վ.Իվանովը[13]։ Մի շարք աղբյուրներում (մասնավորապես, Մեծ Ռուսական հանրագիտարանում) ներառված է նաև Ստալինի մահից հետո իշխանության եկած Գեորգի Մալենկովը՝ որպես ԽՍՀՄ փաստացի առաջնորդ[14][15][16][17], Վոլկոգոնովը նշել է, որ այդ պահին «առաջին» ղեկավար չկար, բայց Մալենկովը, ԽՄԿԿ Կենտկոմի նախագահության հիերարխիայի համահարթեցմամբ, սկսել է ավելի ու ավելի աչքի ընկնել ԽՍՀՄ խորհրդում[18]։ Ի սկզբանե, ըստ պատմաբանի, ամեն ինչ գնում էր նրան, որ Մալենկովը պետք է դառնար ԽՍՀՄ երրորդ ղեկավարը, սակայն, ըստ Վոլկոգոնովի, նրան խանգարել է առաջնորդական որակների բացակայությունը[19]։

Վ.Վ.Իվանովը նշում է, որ մինչև 1977 թվականը կուսակցական առաջնորդները և երկրի փաստացի կառավարիչները կամ ընդհանրապես չէին զբաղեցնում պետական ​​պաշտոններ, կամ ղեկավարում էին կառավարությունը, մինչդեռ երկար ժամանակ կուսակցության ղեկավարությունը կազմակերպված էր «զուտ կոլեգիալ հիմունքներով»[20]։ Այսպիսով, Լենինի առաջնորդությունը կուսակցությունում ոչ մի կերպ ձևակերպված չէր, 1919 թվականից մինչև 1924 թվականը Քաղբյուրոյի անդամներից մեկն էր, մինչդեռ նաև ղեկավարում էր ԽՍՀՄ ժողովրդական կոմիսարների խորհուրդը[21]։ 1922 թվականին Ստալինն ընտրվել է Բոլշևիկների համամիութենական կոմունիստական ​​կուսակցության Կենտկոմի գլխավոր քարտուղար, այն ժամանակ այդ դիրքորոշումը տեխնիկական էր և նույնիսկ գրված չէր կուսակցության կանոնադրության մեջ, սակայն, ինչպես ընդգծում է Իվանովը, Ստալինին հաջողվել է աստիճանաբար քաղաքականացնել այն[20]։ 1928 թվականին Ստալինը վերջապես հաջողության հասավ իշխանության համար պայքարում և դարձավ կուսակցության և պետության ճանաչված առաջնորդը։ 1934 թվականին գլխավոր քարտուղարի պաշտոնը վերացվել է, և Ստալինը մինչև կյանքի վերջ ընտրվեց որպես Կենտկոմի քարտուղար, եղել են կուսակցության կենտկոմի մի քանի քարտուղարներ, դե յուրե բոլորը հավասար կարգավիճակ են ունեցել։ 1941 թվականին Ստալինը գլխավորել է ԽՍՀՄ ժողովրդական կոմիսարների խորհուրդը, իսկ երբ 1946 թվականին Ժողովրդական կոմիսարների խորհուրդը վերածվեց Նախարարների խորհրդի, նրա ղեկավարը մնաց նորից Իոսիֆ Վիսարիոնովիչը[21]։

Ստալինի հիվանդության և մահվան ֆոնին Մալենկովը 1953 թվականի մարտին գլխավորել է ԽՍՀՄ Մինիստրների խորհուրդը, մինչև մարտի 14-ը մնացել է նաև ԽՄԿԿ Կենտկոմի քարտուղարներից մեկը։ 1953 թվականի սեպտեմբերին Խրուշչովը ընտրվեցլ էԽՄԿԿ Կենտկոմի առաջին քարտուղար, բայց այս պաշտոնը նույնպես ներառված չէր կուսակցության կանոնադրության մեջ[20]։ 1958 թվականին Նիկիտա Սերգեևիչը նաև ղեկավարել է նախարարների խորհուրդը[21]։ 1964 թվականի հոկտեմբերին Խրուշչովը հեռացվել է իշխանությունից, իսկ Բրեժնևը, որը հրաժարական տվեց բարձրագույն պետական ​​պաշտոնից՝ Գերագույն խորհրդի նախագահության նախագահից, դարձել է կուսակցության ղեկավար, երկու տարի անց ԽՄԿԿ Կենտկոմի գլխավոր քարտուղարի պաշտոնը մտցվեց կուսակցության կանոնադրության մեջ, որը Լեոնիդ Իլիչը զբաղեցրել է մինչև իր մահը[21]։ «1960-1970-ական թվականներին Բրեժնևը Գերագույն խորհրդի նախագահության նախագահ Նիկոլայ Պոդգորնիի հետ միասին (որը մամուլում ձգտում էր կոչվել «ԽՍՀՄ նախագահ») և Նախարարների խորհրդի նախագահ Ալեքսեյ Կոսիգինի (մինչև1970-ականների կեսերին նա պաշտոնապես ներկայացնում էր Միությունը միջազգային հարցերում) ձևավորել են իշխող եռյակ։ Ժամանակի ընթացքում Բրեժնևը դարձել է միակ կառավարիչը», - գրում է Վ. Վ. Իվանովը[21]։ Ի վերջո, 1977 թվականին Բրեժնևը միավորեց կուսակցության ղեկավարությունը պետական ​​ղեկավարության հետ՝ կրկին դառնալով ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախագահության նախագահ, նրա օրինակին հետագայում հետևել են Անդրոպովն ու Չեռնենկոն[21]։

1985 թվականին Չեռնենկոյի մահից հետո իշխանության եկած Գորբաչովն ի սկզբանե գլխավորել է միայն կուսակցությունը և մնացել է ԽՍՀՄ Գերագույն Խորհրդի Նախագահության շարքային անդամ[21]։ 1988 թվականի հոկտեմբերին դառնում է Գերագույն Խորհրդի նախագահության նախագահ, իսկ 1989 թվականի մայիսին՝ Գերագույն խորհրդի նախագահ՝ Սահմանադրությամբ ԽՍՀՄ բարձրագույն պաշտոնյա[21]։ Ըստ Վ. Վ. Իվանովի, այս պաշտոնը ներդրվել է հատուկ Գորբաչովի համար, ըստ էության, ինչպես նաև ԽՍՀՄ նախագահի պաշտոնը, որը Միխայիլ Սերգեևիչը զբաղեցրել է 1990 թվականի մարտին[21]։

Առաջնորդների ցուցակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հետևյալ ցանկը ներառում է այն անձանց, ովքեր զբաղեցրել են Խորհրդային Միության բարձրագույն ղեկավար պաշտոնները՝ 1922 թվականին նրա հիմնադրումից մինչև 1991 թվականի լուծարումը։

Նշում, † նշանակում է ղեկավարների, ովքեր մահացել են պաշտոնում։

Դիմանկար Անուն

(կյանքի տևողությունը)

Ժամանակաշրջան Տևողություն Կոնգրես(ներ) Քաղաքական գրասենյակ Վարչապետ (ներ) Նախահագ(ներ) Քաղաքականություն
Վլադիմիր Լենին

(1870–1924)[22]

Դեկտեմբերի 30 1922 [22]
↓
Հունվարի 2 1924 թվական†[23] 		1 տարի, 22 օր
  • 1-10
  • 11-րդ
  • 12-րդ
 Սովնարկոմի նախագահ Հենց ինքը Միխայիլ Կալինին Լենինիզմ

• Ռուսաստանի քաղաքացիական պատերազմ (1917–23)
• Ռազմական կոմունիզմ (1918–21)
• Նոր տնտեսական քաղաքականություն (1921–28)

Ռուսական հեղափոխությունից հետո Լենինը 1917 թվականից դարձել է Ռուսաստանի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետության (ՌՍՖՍՀ) առաջնորդը, իսկ 1922 թվականից մինչև իր մահը՝ Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միության (ԽՍՀՄ) առաջնորդը։
Իոսիֆ Ստալին

(1878–1953)[23]

Հունվարի 21 1924[23]
↓
Մարտի 5 1953†[24] 		29 տարի, 43 օր
  • 13-րդ
  • 14-րդ
  • 15-րդ
  • 16-րդ
  • 17-րդ
  • 18-րդ
  • 19-րդ
 Կոմունիստական կուսակցության գլխավոր քարտուղար

(1922–1952)Մինիստրների խորհրդի նախագահ

Ալեքսեյ Ռիկով

Վյաչեսլավ Մոլոտով Ինքը

Միխայիլ Կալինին

Նիկոլայ Շվերնիկ

Ստալինիզմ

• Սոցիալիզմը մեկ երկրում
• Գյուղատնտեսություն (1928–40)
• Արդյունաբերություն (1929–41)
• Զտումներ (1936–38)

Լենինի մահից հետո Ստալինը ի սկզբանե ղեկավարել է եռյակի կազմում ՝ Գրիգորի Զինովևի և Լև Կամենևի հետ միասին[25][24]։ Այնուամենայնիվ, 1925 թվականի ապրիլին պայմանավորվածությունը փլուզվել է, քանի որ Ստալինը համախմբեց իշխանությունը և դարձավ Խորհրդային Միության բացարձակ բռնապետ։ Նաև ծառայել է որպես պաշտպանության նախարար 1941 թվականի հուլիսի 19-ից մինչև 1947 թվականի մարտի 3-ը և ղեկավարել է պաշտպանության պետական կոմիտեն Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ։
Գեորգի Մալենկով

(1902–1988)[26]

Մարտի 5 1953[27][28]
↓
Սեպտեմբերի 7 1953[29] 		1 տարի, 323 օր — Մինիստրների խորհրդի նախագահ Ինքը Նիկոլայ Շվերնիկ

Կլիմենտ Վորոշիլով

Ստալինի մահից հետո Մալենկովը ղեկավարել է եռյակի կազմում Լավրենտի Բերիայի և Վյաչեսլավ Մոլոտովի կողքին։ Չնայած ի սկզբանե Ստալինին հաջորդել էր իր բոլոր կոչումներում և պաշտոններում, Քաղբյուրոն ստիպեց նրան մեկ ամսվա ընթացքում հրաժարվել դրանցից շատերից[30]։ Եռյակը վերջնականապես փլուզվել է, երբ Բերիային ձերբակալեցին նույն տարվա վերջին[31]։ Դրանից անմիջապես հետո ներքաշվել է Նիկիտա Խրուշչովի դեմ իշխանության համար պայքարի մեջ, ինչը հանգեցրել է նրան, որ հեռացվել է վարչապետի պաշտոնից 1955 թվականին[32]։
Նիկիտա Խրուշչով

(1894–1971)[31]

Սեպտեմբերի 7 1953[29]
↓
Հոկտեմբերի 14 1964[33] 		9 տարի, 266 օր
  • 20-րդ
  • 21-րդ
  • 22-րդ
 Կոմկուսի առաջին քարտուղար Գեորգի Մալենկով

Նիկոլայ Բուլգանին Հենց ինքը

Կլիմենտ Վորոշիլով

Լեոնիդ Բրեժնեև Անաստաս Մկոյան

Խրուշչովյան ձնհալ

• Ապաստալինացում (1956–64)
• Հակակրոնական արշավ (1958–64)
• Չին-խորհրդային պառակտում (1956–66)

1955 թվականի հունվարին Խրուշչովը դարձել է առաջինը կենտրոնական կոմիտեի նախագահության հավասարների շարքում՝ հասնելով Մալենկովի պաշտոնանկությանը իր նախագահի և Խորհրդային Միության վարչապետի պաշտոնից։ Այն բանից հետո, երբ 1957 թվականին գրեթե տապալվեց «հակա-կուսակցական խմբի» կողմից, Խրուշչովը էլ ավելի ամրապնդեց իր իշխանությունը՝ 1958 թվականի մարտի 27-ին իրեն նշանակելով վարչապետ։ Ի վերջո, երկրի ենթակառուցվածքների ավերիչ ցնցումների պատճառով գործընկերներին օտարելուց և համաշխարհային բեմում պատերազմի եզրին հավասարակշռելուց հետո, նա հեռացվեց իր բոլոր պաշտոններից նախագահության հատուկ նիստում 1964 թվականի հոկտեմբերի 13-ին։
Լեոնիկ Բրեժնև

(1906–1982)[33]

Հոկտեմբեր 14 1964[33]
↓
Նոյեմբեր 10 1982†[34] 		18 տարի, 27 օր
  • 23-րդ
  • 24-րդ
  • 25-րդ
  • 26-րդ
 ԽՄԿԿ կենտկոմի գլխավոր քարտուղար Ալեքսեյ Կոսիգին

Նիկոլայ Բուլգանին

Անաստաս Միկոյան

Նիկոլայ Պոդգորնի Ինքը

Լճացման դարաշրջան

• Կոլեկտիվ ղեկավարություն
• Կոսիգինի բարեփոխումներ (1965–70)
• Բրեժնևի դոկտրին (1968–81)
• Միջազգային լարվածության թուլացում (1969–79)
• 1973 թվականի խորհրդային տնտեսական բարեփոխում
• 1979 թվականի խորհրդային տնտեսական բարեփոխում

1964 թվականի հոկտեմբերին Բրեժնևը փոխարինել է Խրուշչովին որպես Կոմունիստական կուսակցության առաջին քարտուղար։ Չնայած կուսակցության դե յուրե ղեկավարին, սկզբում ստիպված է եղել կառավարել երկիրը որպես եռյակի մաս՝ Խորհրդային Միության վարչապետ Ալեքսեյ Կոսիգինի և Գերագույն խորհրդի նախագահության նախագահ Նիկոլայ Պոդգորնիի կողքին։ Այնուամենայնիվ, 1970-ականներին Բրեժնևը համախմբեց իշխանությունը՝ դառնալով ռեժիմի անվիճելի առաջնորդը։ 1977 թվականին Բրեժնևը պաշտոնապես փոխարինեց Պոդգորնիին պետության ղեկավարի պաշտոնում[35]։ 1982 թվականին իր մահից հետո պետական հուղարկավորություն ստացավ։
Յուրի Անդրոպով

(1914–1984)[36]

Նոյեմբերի 10 1982[36]
↓
Փետրվարի 9 1984† [37] 		1 տարի, 91 օր — ԽՄԿԿ կենտկոմի գլխավոր քարտուղար Նիկոլայ Տիխոնով Հենց ինքը
1983 թվականի հունիսի 16-ից մինչև 1984 թվականի փետրվարի 9-ը եղել է Կոմկուսի Կենտկոմի գլխավոր քարտուղար և ԽՍՀՄ գերագույն խորհրդի նախագահության նաղագահ[38]։
Կոնստանտին Չեռնենկո

(1911–1985)[39]

Փետրվարի 9 1984[39]
↓
Մարտի 10 1985† 		1 տարի, 29 օր — ԽՄԿԿ կենտկոմի գլխավոր քարտուղար Նիկոլայ Տիխոնով Հենց ինքը
1984 թվականի ապրիլի 11-ից մինչև 1985 թվականի մարտի 10-ը եղել է Կոմկուսի Կենտկոմի գլխավոր քարտուղար և ԽՍՀՄ գերագույն խորհրդի նախագահության նաղագահ[40]։ Այնուամենայնիվ, իր առողջական վիճակի և ռեժիմի ներսում աջակցության բացակայության պատճառով կառավարել է երկիրը որպես եռյակի մաս Անդրեյ Գրոմիկոյի և Դմիտրի Ուստինովի կողքին։
Միխայիլ Գորբաչով

(1931–2022)[41]

Մարտի 10 1985[42]
↓
Դեկտեմբերի 25 1991[43] 		6 տարի, 290 օր
  • 27-րդ
  • 28-րդ
 Նախագահ

(1990–1991) Կոմունիստական կուսակցության գլխավոր քարտուղար

Նիկոլայ Տիխոնով

Նիկոլայ Ռիժկով

Վալենտին Պավլով

Իվան Սիլաև

Անդրեյ Գրոմիկո

Հենց ինքը

Վերակառուցում

• Գլասնոստ • Արագացում • Ժողովրդավարացում • Նոր քաղաքական մտածողություն • 500 օրվա ծրագիր (եղել է որոշված)

Գլխավոր քարտուղարի պաշտոնը զբաղեցրել է 1985 թվականի մարտի 11-ից[40] և հրաժարական է տվել 1991 թվականի օգոստոսի 24-ին[44][Ն 2], Գերագույն Խորհրդի Նախագահության Նախագահ ՝ 1988 թվականի հոկտեմբերի 1-ից[45] մինչև[40] պաշտոնը վերանվանվել է Գերագույն խորհրդի նախագահ՝ 1989 թվականի մայիսի 25-ից մինչև 1990 թվականի մարտի 15-ը[46] և Խորհրդային միության նախագահ ՝ 1990 թվականի մարտի 15-ից մինչև 1991 թվականի դեկտեմբերի 25-ը։ Պաշտոնանկ է արվել 1991 թվականի օգոստոսի 19-ին, վերականգնվել է օգոստոսի 22-ին[47]։ Գորբաչովի նախագահի պաշտոնից հրաժարականի հաջորդ օրը Խորհրդային միությունը պաշտոնապես լուծարվեց[48]։ Գորբաչովը ԽՍՀՄ միակ ղեկավարն էր, որը ծնվել է իր գոյության ընթացքում։

ԽՍՀՄ պաշտոնական ղեկավարներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Խորհրդային նամականիշ՝ նվիրված 1946 թվականի փետրվարի 10-ի ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի ընտրություններին:

ԽՍՀՄ-ում պետական ​​իշխանության բարձրագույն մարմինը մինչև 1936 թվականի ԽՍՀՄ Սահմանադրության դրույթների ուժի մեջ մտնելը եղել է Սովետների համամիութենական համագումարը[49]։ Նրա կազմում ընդգրկված էին քաղաքային խորհուրդների և քաղաքային բնակավայրերի խորհուրդների ներկայացուցիչներ՝ 25000 ընտրողին 1 պատգամավորի հաշվով և գյուղական խորհուրդների ներկայացուցիչներ (Սովետների նահանգային և շրջանային համագումարներ)՝ 125000 բնակչի հաշվով 1 պատգամավոր։ Համագումարների պատվիրակներն ընտրվել են Սովետների գավառական և շրջանային (տարածքային և մարզային) համագումարի շրջանակներում. միութենական հանրապետություններում, որտեղ չկային գավառական կամ շրջանային միավորումներ, պատվիրակներն ընտրվում էին ուղղակիորեն սովետների հանրապետական ​​համագումարներում։ Համագումարն ընտրել է ԽՍՀՄ Կենտգործկոմ(Կենտրոնական գործադիր կոմիտե), սովետների հերթական համագումարները գումարվում էին Կենտգործկոմի կողմից տարին մեկ անգամ, իսկ 1927 թվականից՝ երկու տարին մեկ անգամ[49]։ Սովետների համամիութենական համագումարի գումարումների միջև ընկած ժամանակահատվածում ԽՍՀՄ իշխանության բարձրագույն մարմինը Կենտրոնական գործադիր կոմիտեն էր, որն ընտրում էր իր նախագահությունը ՝ ԽՍՀՄ իշխանության բարձրագույն օրենսդիր, գործադիր և վարչական մարմինը ԿԸՀ նստաշրջանների միջև ընկած ժամանակահատվածում[50]։ Նախագահության կազմից ընտրվել են Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի հավասար նախագահներ՝ ըստ միութենական հանրապետությունների թվի[51]։ «Սկզբում դրանք չորսն էին` ըստ ԽՍՀՄ հիմնադիրների թվի։ Միության սուբյեկտների թվի աճի հետ ավելացավ նաեւ ԿԸՀ նախագահների թիվը։ 1931 թվականին նրանք արդեն յոթն էին»,- գրում է Վ.Վ.Իվանովը։

ԽՍՀՄ 1936 թվականի և ԽՍՀՄ 1977 թվականի Սահմանադրության համաձայն ԽՍՀՄ պետական ​​իշխանության բարձրագույն մարմինը եղել է ԽՍՀՄ Գերագույն խորհուրդը[52]։ Այն բաղկացած էր երկու պալատից (Միության խորհուրդ և Ազգությունների խորհուրդ), որոնցից յուրաքանչյուրը ներառում էր հավասար թվով պատգամավորներ[52]։ Միության խորհրդի ընտրությունն իրականացվել է տարածքային ընտրատարածքներում՝ հավասար թվով ընտրողներով, Ազգությունների խորհրդի պատգամավորներ ընտրվել են միութենական և ինքնավար հանրապետություններում, ինքնավար մարզերում և շրջաններում ձևավորված ազգային-տարածքային ընտրատարածքներից։ ԽՍՀՄ Գերագույն խորհուրդը գումարվում էր տարին երկու անգամ՝ հերթական նստաշրջաններով։ Նիստերի միջև ընկած ժամանակահատվածում ԽՍՀՄ-ում պետական ​​իշխանության բարձրագույն մարմինը եղել է Գերագույն խորհրդի կողմից ընտրված նախագահությունն էր։ ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախագահությունը ղեկավարում էր նախագահը (յուրաքանչյուր միութենական հանրապետությունից ուներ առաջին տեղակալ և մեկական պատգամավոր)[52]։

1989 թվականի մարտից մինչև 1991 թվականի սեպտեմբերը ԽՍՀՄ բարձրագույն իշխանությունը եղել է ԽՍՀՄ ժողովրդական պատգամավորների համագումարը[52]։ Այն բաղկացած էր 2250 պատգամավորից, որոնցից 750-ը ընտրվել են տարածքային ընտրատարածքներից՝ հավասար թվով ընտրողներով, ևս 750-ը՝ համապատասխանաբար ազգային-տարածքային ընտրատարածքներից և հասարակական կազմակերպություններից[52]։ Այս ընթացքում Գերագույն խորհուրդը, որը դեռ բաղկացած էր երկու պալատից (Միության խորհուրդը և Ազգությունների խորհուրդը), հաշվետու էր Կոնգրեսին և հանդիսանում էր ԽՍՀՄ պետական ​​իշխանության մշտական ​​օրենսդիր, վարչական և վերահսկիչ մարմին, ընտրվում էր՝ Կոնգրեսում գաղտնի քվեարկությամբ ԽՍՀՄ ժողովրդական պատգամավորների կազմից[53]։ Այս ժամանակահատվածում ԽՍՀՄ Գերագույն Խորհրդի նախագահությունը ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդին հաշվետու մարմին էր, որը կոչված էր ապահովելու ԽՍՀՄ ժողովրդական պատգամավորների համագումարի և Գերագույն Խորհրդի աշխատանքների կազմակերպումը[53]։ Նախագահությունը ղեկավարել է ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախագահը (ունի առաջին տեղակալ և 15 տեղակալ)[53]։

1990 թվականի մարտի 14-ին Ժողովրդական պատգամավորների արտահերթ III Համագումարի կողմից ընդունված "«ԽՍՀՄ նախագահի պաշտոն հիմնելու և ԽՍՀՄ Սահմանադրության (հիմնական օրենքի) մեջ փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին» ԽՍՀՄ օրենքով սահմանվեց խորհրդային պետության նախագահ-ղեկավարի պաշտոնը[54]։ Ինչպես նշում է Վ.Վ.Իվանովը, նախագահական պաշտոնի հաստատմանը զուգահեռ կրճատվել են Գերագույն խորհրդի նախագահի լիազորությունները[21]։ 1990 թվականի դեկտեմբերի 26-ի «պետական կառավարման համակարգի կատարելագործման հետ կապված ԽՍՀՄ Սահմանադրության (հիմնական օրենքի) փոփոխությունների մասին» ԽՍՀՄ օրենքով սահմանվել է նաև ԽՍՀՄ փոխնախագահի պաշտոնը, որը վերացվել է 1991 թվականի սեպտեմբերի 5-ին:1991 թվականի դեկտեմբերի 25-ին լուծարվել է նաև ԽՍՀՄ նախագահի պաշտոնը[55]։

Ստորև բերված են ԽՍՀՄ կենտրոնական գործադիր կոմիտեի և ԽՍՀՄ Գերագույն Խորհրդի Նախագահության նախագահների ժամանակագրական կարգով կազմված ցուցակները, ինչպես նաև տեղեկություններ ԽՍՀՄ Գերագույն Խորհրդի նախագահի[Ն 3] և ԽՍՀՄ նախագահի մասին[Ն 4]: Ի թիվս այլ բաների, աղյուսակներում տեղադրված են տեղեկություններ այն անձանց մասին, ովքեր կատարել են ԽՍՀՄ Գերագույն Խորհրդի նախագահության նախագահի և ԽՍՀՄ նախագահի պարտականությունները։

ԽՍՀՄ կենտրոնական գործադիր կոմիտեի նախագահներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պատկեր Անուն, Հայրանուն, Ազգանուն[Ն 5] Կյանքի տարիներ Միութենական Հանրապետություն Լիազորություններ Ծան.
Սկիզբ Վերջ
Միխայիլ Իվանովիչ Կալինին 1875—1946 Ռուսաստանի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն 1922 թվական դեկտեմբերի 30 1938 թվական հունվարի 12 [56][57][58]
Գրիգորի Իվանովիչ Պետրովսկի 1878—1958 Ուկրաինայի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն [56][57][59]
Ալեքսանդր Գրիգորիևիչ Չերվյակով 1892—1937 Բելառուսի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն 1937 թվական հունիսի 16 [56][57][60]
Նարիմանով Նարիման Քյորբալլահ Նաջաֆ օղլի 1870—1925 Անդրկովկասի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն 1925 թվական մարտի 19 [56][57][61]
Գազանֆար Մահմուդ օղլի Մուսաբեկով 1888—1938 1925 թվականի մայիսի 21 1937 թվական հուլիս [56][57][62]
Նեդիրբայ (Նադիրբայ) Այտակով 1894—1938 Թուրքմենական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն 1937 թվական հունիսի 21 [56][57][63]
Ֆեյզուլլա Գուբայդուլաևիչ Խոդժաև 1896—1938 Ուզբեկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն 1937 թվական հունիսի 17 [56][57][64]
Նուսրաթուլլո Մախսում Լութֆուլլաև 1881—1937 Տաջիկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն 1931 թվական մարտի 18 1934 թվական հունվարի 4 [56][57][65]
Աբդուլո Ռախիմբաևիչ Ռախիմբաև 1896—1938 1934 թվական հունվարի 4 1937 թվական սեպտեմբեր [56][57][66]

Եռյակների ցանկ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չորս անգամ՝ Վլադիմիր Լենինի անգործունակության և Իոսիֆ Ստալինի ղեկավարության միջև ընկած 2-3 տարին, Ստալինի մահից հետո երեք ամիսը[28], Նիկիտա Խրուշչովի անկման և Լեոնիդ Բրեժնևի իշխանության ամրապնդման միջև ընկած ժամանակահատվածը[35] և հիվանդ Կոնստանտին Չեռնենկոյի գլխավոր քարտուղարի պաշտոնավարումը[67], Խորհրդային Միությունը ղեկավարվում էր խորհրդի կողմից, որը հայտնի էր որպես (այսինքն՝ եռյակը)[68], որի համաձայն քաղաքականության մշակումը կախված էր Քաղբյուրոյի երեք գլխավոր գործիչների կոնսենսուսից։

Անդամներ

(կյանքի տևողությունը)

Պաշտոնավարություն Ժամանակահատված Նշումներ
1922 մայիս [69]

↓ 1925 ապրիլ[70]

2 տարի

11 ամիս

Երբ Վլադիմիր Լենինը 1922 թվականի մայիսին տարավ իր առաջին կաթվածը, նրա փոխարեն ժամանակավորապես կառավարելու համար ստեղծվեց եռյակ, որը բաղկացած էր փոխվարչապետ Լև Կամենևից, գլխավոր քարտուղար Իոսիֆ Ստալինից և Կոմինտերնի նախագահ Գրիգորի Զինովևից։ 1923 թվականի մարտին երեքը ստանձնեցին երկրի մշտական հսկողությունը այն բանից հետո, երբ Լենինը ևս մեկ կաթված ստացավ, ինչը նրան անկարող էր կառավարել։ Սակայն 1925 թվականի ապրիլին եռյակը տրոհվեց Ստալինի «Սոցիալիզմը մեկ երկրում» քաղաքականությանը Կամենևի և Զինովիևի հակառակության պատճառով։ 1930-ականներին Ստալինի իշխանության ամրապնդումից հետո Կամենևն ու Զինովևը ի վերջո սպանվեցին Մեծ զտումների ժամանակ։
Լև Կամենև

(1883–1936)[71]

Իոսիֆ Ստալին

(1878–1953)[23]

Գրիգորի Զինովև

(1883–1936)[72]

1953 Մարտի 13[28]
↓
1953 Հունիսի 26 [73] 		105 օր 1953 թվականի մարտի 5-ին Ստալինի մահից հետո իշխանությունը ստանձնել է եռյակը, որը բաղկացած էր Նախարարների խորհրդի նախագահ Գեորգի Մալենկովից, Ներքին գործերի նախարար Լավրենտի Բերիայից և արտաքին գործերի նախարար Վյաչեսլավ Մոլոտովից։ Այն լուծարվել է այն բանից հետո, երբ Բերիան ձերբակալվեց և հեռացվեց ղեկավարությունից 1953 թվականի հունիսի 26-ին[31]։ Այնուհետև Մալենկովի և Կոմունիստական կուսակցության առաջին քարտուղար Նիկիտա Խրուշչովի միջև իշխանության համար պայքար սկսվեց, որը վճռականորեն ավարտվեց վերջինիս օգտին մինչև 1955 թվականին։
Լավրենտի

Բերիա

(1899–1953)[28]

Գեորգի

Մալենկով

(1902–1988)[28]

Վյաչեսլավ Մոլոտով

(1890–1986)[28]

1964 Հոկտեմբերի 14[33]
↓
1977 Հունիսի 16[35] 		12 տարի, 245 օր 1964 թվականին Խրուշչովի պաշտոնանկությունից հետո նրան փոխարինեց եռյակը, որը ներառում էր Լեոնիդ Բրեժնևը որպես առաջին/գլխավոր քարտուղար, Ալեքսեյ Կոսիգինը որպես վարչապետ և ՍԴ քարտուղար Նիկոլայ Պոդգորնին, որը դարձավ Գերագույն խորհրդի նախագահության նախագահ[74]:Այն վերջնականապես լուծարվել է 1977 թվականին այն բանից հետո, երբ Բրեժնևը զբաղեցրեց Պոդգորնիի տեղը որպես պետության ղեկավար[35]։
Լեոնիդ

Բրեժնև

(1906–1982)[33]

Ալեքսեյ

Կոսինգին

(1904–1980)[33]

Նիկոլայ Պոդգոռնի

(1903–1983)[33]

1984 Փետրվարի 13[75]
↓
1984 Դեկտեմբերի 20 		311 օր Չնայած Յուրի Անդրոպովին Խորհրդային Միության անվանական առաջնորդի պաշտոնում փոխարինելուն՝ Կոնստանտին Չեռնենկոն չկարողացավ կենտրոնացնել քաղաքականությունը իր ձեռքում՝ վատ առողջության[76][77] և կուսակցական վերնախավի շրջանում ժողովրդականության պակասի պատճառով[78][79]։ Դա ստիպեց նրան կառավարել եռյակի կազմում՝ արտաքին գործերի նախարար Անդրեյ Գրոմիկոյի և պաշտպանության նախարար Դմիտրի Ուստինովի կողքին։ Այս պայմանավորվածությունը տևեց մինչև Ուստինովի մահը[67]՝ 1984 թվականի դեկտեմբերին, ինչը ճանապարհ բացեց Միխայիլ Գորբաչովի իշխանության գալու համար 1985 թվականի մարտին[80]։
Կոնստանտին Չեռնենկո

(1911–1985)[39]

Անդրեյ

Գրոմիկո

(1909–1989)[81]

Դմիտրի Ուստինով

(1908–1984)[82]

ԽՍՀՄ Գերագույն Խորհրդի Նախագահության նախագահներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

№ Պատկեր Անուն Ազգանուն Կյանքի տարիներ Լիազորություններ[Ն 6] Ծան
Սկիզբ Վերջ
1 Միխայիլ Կալինին 1875—1946 1938 թվական

հունվարի 17

1946 թվական

մարտի 19

[56][83][58]
2 Նիկոլայ Միխայլովիչ Շվերնիկ 1888—1970 1946 թվական

մարտի

1953 թվական

մարտի 15

[56][83][84]
3 Կլիմենտ Եֆրեմովիչ Վորոշիլով 1881—1969 1953 թվական

մարտի 15

1960 թվական

մայիսի 7

[56][83][85]
4 Լեոնիդ Իլիչ Բրեժնև 1906—1982 1960 թվական

մայիսի 7

1964 թվականի

հուլիսի 15

[56][83][86]
5 Անաստաս Իվանի Մկոյան 1895—1978 1964 թվականի

հուլիսի 15

1965 թվական

դեկտեմբերի 9

[56][83][87]
6 Նիկոլայ Վիկտորովիչ Պոդգոռնի 1906—1983 1965 թվական

դեկտեմբերի 9

1977 թվական

հուլիսի 16

[56][83][88]
7 Լեոնիդ Իլիչ Բրեժնև 1906—1982 1977 թվական

հուլիսի 16

1982 թվական

հոկտեմբերի 10

[56][83][86]
8 Վասիլի Վասիլևիչ Կուզնեցով[Ն 7] 1901—1990 1982 թվական

հոկտեմբերի 10

1983 թվական

նոյեմբեր 10

[56][83][89]
9 Յուրի Վլադիմիրովիչ Անդրոպով 1914—1984 1983 թվական

նոյեմբեր 10

1984 թվական

փետրվարի 9

[56][83][90]
10 Վասիլի Վասիլևիչ Կուզնեցով 1901—1990 1984 թվական

փետրվարի 9

1984 թվական

ապրիլի 11

[56][83][89]
11 Կոնստանտին Ուստինովիչ Չեռնենկո 1911—1985 1984 թվական

ապրիլի 11

1985 թվական

մարտի 10

[56][83][91]
12 Վասիլի Վասիլևիչ Կուզնեցով 1901—1990 1985 թվական

մարտի 10

1985 թվական

հուլիսի 2

[56][83][89]
13 Անդրեյ Անդրեևիչ Գորմինկո 1909—1989 1985 թվական

հուլիսի 2

1988 թվական

հոկտեմբերի 1

[56][83][92]
14 Միխայիլ Սերգեևիչ Գորբաչով 1931—2022 1988 թվական

հոկտեմբերի 1

1989 թվական

մայիսի 25

[56][83][93][94]

ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախագահ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պատկեր Անուն Ազգանուն Կյանքի տարիներ Լիազորություններ Ծան.
Սկիզբ Վերջ
Միխայիլ Սերգեևիչ Գորբաչով 1931—2022 1989 թվական

մայիսի 25

1990 թվական

մարտի 15

[56][93][94][95]

ԽՍՀՄ նախագահ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

№ Պատկեր Անուն Ազգանուն Կյանքի տարիներ Լիազորություններ Ծան,
Սկիզբ Վերջ
1 Միխայիլ Սերգեևիչ Գորբաչով 1931—2022 1990 թվական մարտի 15 1991 թվական

դեկտեմբերի 25

[56][93][94][55]
2
Գենադի Իվանովիչ Յանաև[Ն 8] 1937—2010 1991 թվական

օգոստոսի 19

1991 թվական

օգոստոսի 21

[55][96][98][99]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ История России с древнейших времён до наших дней, 2022, էջ 1353—1356
  2. ↑ История России с древнейших времён до наших дней, 2022, էջ 1395
  3. ↑ История России с древнейших времён до наших дней, 2022, էջ 1408—1409
  4. ↑ Ивкин, 1999, էջ 5
  5. ↑ БРЭ, 2007, էջ 178—179
  6. ↑ 6,00 6,01 6,02 6,03 6,04 6,05 6,06 6,07 6,08 6,09 Ивкин, 1999, էջ 6
  7. ↑ История России с древнейших времён до наших дней, 2022, էջ 1505
  8. ↑ БРЭ, 2016, էջ 31
  9. ↑ Иванов, 2010, էջ 264
  10. ↑ История России с древнейших времён до наших дней, 2022, էջ 1657
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Волкогонов, 1995, էջ 8
  12. ↑ Иванов, 2019, էջ 36
  13. ↑ Иванов, 2019, էջ 39—40
  14. ↑ Млечин, 2020, էջ 118
  15. ↑ Черников Е. (2014 թ․ հունվարի 8). «Кто стал жертвами Георгия Маленкова, фактически руководившего СССР после смерти Сталина». Российская газета. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 17-ին.
  16. ↑ Дурново А. (2023 թ․ հունիսի 17). «Что, если бы Георгий Маленков пришёл к власти». diletant.media. Дилетант. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 21-ին.
  17. ↑ Гашков И. (2020 թ․ փետրվարի 7). «Второй после Сталина. Как Хрущев увел власть у того, кого считали преемником отца народов». ТАСС. Վերցված է 2023 թ․ հոկտեմբերի 1-ին.
  18. ↑ Волкогонов, 1995, էջ 343
  19. ↑ Волкогонов, 1995, էջ 343—344
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 Иванов, 2010, էջ 266
  21. ↑ 21,00 21,01 21,02 21,03 21,04 21,05 21,06 21,07 21,08 21,09 Иванов, 2010, էջ 267
  22. ↑ 22,0 22,1 Brown, 2009, էջ 53
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 23,3 Brown, 2009, էջ 59
  24. ↑ 24,0 24,1 Service, 2009, էջ 323
  25. ↑ Service, 2009, էջեր 231–32
  26. ↑ «Georgi Malenkov Dies at 86; Stalin Successor». The New York Times (ամերիկյան անգլերեն). 1988 թ․ փետրվարի 2. ISSN 0362-4331. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 27-ին.
  27. ↑ Service, 2009, էջ 331
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 28,3 28,4 28,5 Service, 2009, էջ 332
  29. ↑ 29,0 29,1 Fursenko, A.A; Naftali, Timothy J. (2006). Khrushchev's Cold War : The Inside Story of an American Adversary. W.W. Norton & Company. էջեր 20–21. ISBN 978-0-393-05809-3.
  30. ↑ Cook, 2001, էջ 163
  31. ↑ 31,0 31,1 31,2 Taubman, 2003, էջ 258
  32. ↑ Hill, 1993, էջ 61
  33. ↑ 33,0 33,1 33,2 33,3 33,4 33,5 33,6 Service, 2009, էջ 377
  34. ↑ Service, 2009, էջ 426
  35. ↑ 35,0 35,1 35,2 35,3 Brown, 2009, էջ 402
  36. ↑ 36,0 36,1 Service, 2009, էջ 428
  37. ↑ Service, 2009, էջ 433
  38. ↑ Brown, 2009, էջ 403
  39. ↑ 39,0 39,1 39,2 Service, 2009, էջ 434
  40. ↑ 40,0 40,1 40,2 Paxton, 2004, էջ 235
  41. ↑ Service, 2009, էջ 435
  42. ↑ Service, 2009, էջ 378
  43. ↑ Paxton, 2004, էջ 237
  44. ↑ Service, 2009, էջ 503
  45. ↑ Europa Publications Limited, 2004, էջ 302
  46. ↑ Paxton, 2004, էջ 236
  47. ↑ «Указ Президента СССР от 25.12.1991 N УП-3162 "О сложении Президентом СССР полномочий Верховного Главнокомандующего Вооруженными Силами СССР и упразднении Совета обороны при Президенте СССР"».
  48. ↑ Gorbachev, 1996, էջ 771
  49. ↑ 49,0 49,1 Ивкин, 1999, էջ 10
  50. ↑ Ивкин, 1999, էջ 10—11
  51. ↑ Иванов, 2019, էջ 40
  52. ↑ 52,0 52,1 52,2 52,3 52,4 Ивкин, 1999, էջ 12
  53. ↑ 53,0 53,1 53,2 Ивкин, 1999, էջ 13
  54. ↑ Ивкин, 1999, էջ 16—17
  55. ↑ 55,0 55,1 55,2 Ивкин, 1999, էջ 17
  56. ↑ 56,00 56,01 56,02 56,03 56,04 56,05 56,06 56,07 56,08 56,09 56,10 56,11 56,12 56,13 56,14 56,15 56,16 56,17 56,18 56,19 56,20 56,21 56,22 56,23 56,24 БРЭ, 2004, էջ 919
  57. ↑ 57,0 57,1 57,2 57,3 57,4 57,5 57,6 57,7 57,8 Ивкин, 1999, էջ 11
  58. ↑ 58,0 58,1 Ивкин, 1999, էջ 331
  59. ↑ Ивкин, 1999, էջ 471
  60. ↑ Ивкин, 1999, էջ 584
  61. ↑ Ивкин, 1999, էջ 437
  62. ↑ Ивкин, 1999, էջ 433—434
  63. ↑ Ивкин, 1999, էջ 190
  64. ↑ Ивкин, 1999, էջ 574—575
  65. ↑ Ивкин, 1999, էջ 403
  66. ↑ Ивкин, 1999, էջ 491
  67. ↑ 67,0 67,1 Saxon, Wolfgang (1984 թ․ մարտի 12). «Succession In Moscow: Siberian Peasant Who Won Power; Konstantin Chernenko, A Brezhnev Protege, Led Brief Regime». The New York Times.
  68. ↑ Tinggaard, Svendsen, էջ 460
  69. ↑ Reim, 2002, էջեր 18–19
  70. ↑ Rappaport, 1999, էջեր 141 & 326
  71. ↑ Rappaport, 1999, էջ 140
  72. ↑ Rappaport, 1999, էջ 325
  73. ↑ Andrew, Gordievsky, էջեր 423–24
  74. ↑ Bacon, Sandle, էջեր 13–14
  75. ↑ Service, 2015, էջ 105
  76. ↑ Miles 2020, էջ. 100 "[As the leader of the Soviet Union] Chernenko delegated increasing amounts of responsibility and decision-making to his inner circle because of his health. Gorbachev, for example, chaired politburo meetings in Chernenko's (frequent) absence. In public, inspired by his initials K.U.Ch., Soviet citizens had taken to calling him kucher, or 'coachman,' to evoke the image of an old man struggling to control his team of horses."
  77. ↑ Mitchell 1990, էջեր. 121–122 "It was well recognized that Chernenko would be a stopgap leader, probably weaker than any previous one. The condition of his health pointed in this direction, and further assurance was provided by the giving of additional power to the two likeliest candidates for long-term leadership, hemming in Chernenko in his exercise of authority over the party apparat[us] in a way not experienced by any previous general secretary."
  78. ↑ Bialer 1986, էջ. 103 "While in office Chernenko labored under major constraints. He was supposed to lead a Politburo that only fifteen months before had rejected him in favor of Andropov. The new members of the Politburo and the score of high officials who joined the central Party apparatus after Brezhnev's death were all Andropov loyalists. They shared their patron's position on the issues. Almost all belonged to the younger generation. Many had replaced Brezhnev loyalists who were close to Chernenko. Moreover, Chernenko did not enjoy the respect of the older generation, all of whom had had more illustrious careers and more independent positions than he. They controlled major bloc of bureaucratic support from the hierarchies they supervised. Nor was Chernenko personally respected by the younger generation. For them he represented the past, and particularly the years of paralysis at the end of Brezhnev's rule...[¶] Most important, however, Chernenko's power and his independence were sharply circumscribed by the widely recognized fact that he was a transitional leader who was keeping the seat of the general secretary warm for the real successor to come. The lame-duck nature of Chernenko's leadership meant that officials were not likely to become preoccupied with an effort to please him, or to identify themselves with him."
  79. ↑ Mitchell 1990, էջեր. 121–122 "[...] Chernenko's lack of political support...[was] an insuperable obstacle. The Brezhnevites might rally around him to save their political skin, but his personal 'organizational tail' was weaker than Andropov's, consisting of no more than the Moldavian party and the General Department of the Central Committee."
  80. ↑ Thatcher, Gary (1984 թ․ դեկտեմբերի 24). «Moscow's 'Safe Choice' Kremlin Reaffirms Preference for Seasoned Officials by Naming Sokolov to Top Soviet Defense Post». The Christian Science Monitor.
  81. ↑ Zemtsov, 1989, էջ 184
  82. ↑ Zemtsov, 1989, էջ 185
  83. ↑ 83,00 83,01 83,02 83,03 83,04 83,05 83,06 83,07 83,08 83,09 83,10 83,11 83,12 83,13 Ивкин, 1999, էջ 14
  84. ↑ Ивкин, 1999, էջ 596—597
  85. ↑ Ивкин, 1999, էջ 258—259
  86. ↑ 86,0 86,1 Ивкин, 1999, էջ 232
  87. ↑ Ивкин, 1999, էջ 422—423
  88. ↑ Ивкин, 1999, էջ 474
  89. ↑ 89,0 89,1 89,2 Ивкин, 1999, էջ 373—374
  90. ↑ Ивкин, 1999, էջ 200
  91. ↑ Ивкин, 1999, էջ 584—585
  92. ↑ Ивкин, 1999, էջ 277
  93. ↑ 93,0 93,1 93,2 Ивкин, 1999, էջ 269
  94. ↑ 94,0 94,1 94,2 «Скончался Михаил Горбачев». Интерфакс. 2022 թ․ օգոստոսի 30. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին.
  95. ↑ Ивкин, 1999, էջ 15
  96. ↑ 96,0 96,1 Ивкин, 1999, էջ 620—621
  97. ↑ «Документы ГКЧП. 19 августа 1991 года. Хроника последних дней СССР в новостях "Интерфакса"». Интерфакс. 2021 թ․ օգոստոսի 19. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 17-ին.
  98. ↑ 98,0 98,1 Волынец А. (2021 թ․ օգոստոսի 19). «"В ГКЧП не было лидера…" 30 лет попытке то ли переворота, то ли спасения СССР». ТАСС. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 17-ին.
  99. ↑ «Умер Геннадий Янаев». Интерфакс. 2010 թ․ սեպտեմբերի 24. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ դեկտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 21-ին.

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Волкогонов Д. А. Семь вождей. — В 2-х книгах. — Кн. I. — М.: АО «Издательство „Новости“», 1995. — 496 с. — ISBN 5-7020-1031-0
  • Государственная власть СССР. Высшие органы власти и управления и их руководители. 1923—1991 гг. Историко-биографический справочник / Сост. В. И. Ивкин. — М.: «Российская политическая энциклопедия» (РОССПЭН), 1999. — 639 с. — ISBN 5-8243-0014-3
  • Девятов, Сергей Викторович Вожди. — 4-е изд., испр. и доп. — М.: Проспект, 2023. — 176 с. — ISBN 978-5-392-37704-6
  • Девятов С. В., Сигачёв Ю. В. Сталин: взгляд со стороны. Опыт сравнительной антологии. — М.: Университет Дмитрия Пожарского. Русский фонд содействия образованию и науке, 2019. — 456 с. — ISBN 978-5-91244-245-2
  • Договор об образовании Союза ССР 1922 // Динамика атмосферы — Железнодорожный узел. — М. : Большая российская энциклопедия, 2007. — С. 178—179. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 9). — ISBN 978-5-85270-339-2.
  • Иванов, Виталий Вячеславович Глава субъекта Российской Федерации. Историческое, юридическое и политическое исследование (История губернаторов): В 2 т. Т. I. В. 2 кн: Кн. I. — М.: «Издание книг ком», 2019. — 600 с. — ISBN 978-5-6042643-6-2
  • Иванов, Виталий Вячеславович Теория государства / Гос. ун-т — Высшая школа экономики. — М.: Изд. дом Гос. ун-та — Высшей школы экономики, 2010. — 288 с. — (Политическая теория). — ISBN 978-5-7598-0723-0
  • История России с древнейших времён до наших дней / А. Н. Боханов, Л. Е. Морозова, М. А. Рахматуллин, А. Н. Сахаров, В. А. Шестаков: под ред. А. Н. Сахарова. — М.: Издательство АСТ, 2022. — 1744 с. — ISBN 978-5-17-090465-5 (История в одном томе)
  • Коммунистическая партия Советского Союза / Т. А. Луковцева, А. И. Степанов // Киреев — Конго. — М. : Большая российская энциклопедия, 2009. — С. 669. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 14). — ISBN 978-5-85270-345-3.
  • Маленков Георгий Максимилианович // Ломоносов — Манизер. — М. : Большая российская энциклопедия, 2011. — С. 641. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 18). — ISBN 978-5-85270-351-4.
  • Млечин, Леонид Михайлович] Вожди СССР / Леонид Млечин. — М.: олодая гвардия, 2020. — 415 с. — (Жизнь замечательных людей). — ISBN 978-5-235-04340-4
  • Союз Советских Социалистических Республик // Социальное партнёрство — Телевидение. — М. : Большая российская энциклопедия, 2016. — С. 31. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 31). — ISBN 978-5-85270-368-2.
  • Сталин Иосиф Виссарионович / В. А. Невежин // Социальное партнёрство — Телевидение. — М. : Большая российская энциклопедия, 2016. — С. 149—154. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 31). — ISBN 978-5-85270-368-2.
  • Руководители России, СССР, РФ (862—2004) // Россия. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004. — С. 918—919. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. [б. н.]). — ISBN 5-85270-326-5.
  • Хрущёв Никита Сергеевич / О. А. Кубицкая, Т. А. Луковцева // Хвойка — Шервинский. — М. : Большая российская энциклопедия, 2017. — С. 212—215. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 34). — ISBN 978-5-85270-372-9.

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նշումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1918-1925 թվականներին՝ Ռուսաստանի կոմունիստական ​​կուսակցություն (բոլշևիկներ), 1925-1952 թվականներին՝ Համամիութենական կոմունիստական ​​կուսակցություն (բոլշևիկներ), 1952 թվականից՝ Խորհրդային Միության կոմունիստական ​​կուսակցություն
  2. ↑ 1990 թվականի մարտի 14-ին ԽՍՀՄ Սահմանադրության 6-րդ հոդվածից հանվեց ԽՍՀՄ-ի իշխանության նկատմամբ ՍՄԿԿ մենաշնորհի մասին դրույթը ։ Այսպիսով, Խորհրդային Միությունում պաշտոնապես թույլատրվեց բազմակուսակցական համակարգը, և ԽՄԿԿ-ն դադարեց լինել պետական ապարատի մաս։
  3. ↑ Այն ժամանակաշրջանում, երբ այդ պաշտոնը ամենաբարձրն էր երկրում, այսինքն՝ մինչև ԽՍՀՄ նախագահի պաշտոնի հաստատումը, այն զբաղեցնում էր մեկ մարդ՝ Միխայիլ Գորբաչովը[56]։ ԽՍՀՄ նախագահի պաշտոնը ստանձնելուց հետո ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախագահի պաշտոնը զբաղեցրեց Անատոլի Լուկյանովը (1990 թվականի մարտի 15-ից մինչև 1991 թվականի օգոստոսի 26-ը, վերջինն այս պաշտոնում)։
  4. ↑ ԽՍՀՄ նախագահի պաշտոնը զբաղեցնում էր միայն մեկ մարդ՝ Միխայիլ Գորբաչովը
  5. ↑ Հայրանունը նշվում է առկայության դեպքում։
  6. ↑ Միջանկյալ վերընտրությունների ժամկետներ չեն նշվում։
  7. ↑ Պաշտոնակատար ՝ որպես ԽՍՀՄ Գերագույն Խորհրդի նախագահության նախագահի առաջին տեղակալ։ 1977 թվականի հոկտեմբերի 7-ից մինչև 1986 թվականի հունիսի 18-ը եղել է ԽՍՀՄ Գերագույն Խորհրդի նախագահության նախագահի առաջին տեղակալ
  8. ↑ Օգոստոսյան հեղաշրջման ժամանակ ԽՍՀՄ փոխնախագահ Յանաևը հայտարարել է, որ նա ստանձնում է ԽՍՀՄ նախագահի պարտականությունները 1991 թվականի օգոստոսի 18-ի հրամանագրով՝ «Միխայիլ Սերգեևիչ Գորբաչովի առողջական խնդիրների պատճառով չի կարող կատարել իր պարտականությունները որպես նախագահ։ Հիմնվելով ԽՍՀՄ Սահմանադրության 127-րդ հոդվածի վրա»[96][97]։ Օգոստոսի 21-ին հայտարարել է լիազորությունները վայր դնելու մասին[98]. : Յանաևը ԽՍՀՄ փոխնախագահի պաշտոնը զբաղեցրել է 1990 թվականի դեկտեմբերի 27-ից մինչև 1991 թվականի օգոստոսի 22-ը։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=ԽՍՀՄ_ղեկավարների_ցանկ&oldid=9425935» էջից