Վեներա (մոլորակ)

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Վեներա

Վեներա ♀
(Արուսյակ)
Հիմնական տվյալներ
Հայտնաբերվել էթ.
Տեսանելի չափ−4,6
Հեռավորությունը Արեգակից108 208 930 կմ; 0,723332[1] ա. մ.
Արբանյակներչունի
Ուղեծրային տվյալներ
Պերիհելին107 476 259 կմ; 0,71843270 ա. մ.[1]
Ապոհելին108 942 109 կմ; 0,72823128[1] ա. մ.
Մեծ կիսաառանցք108 208 930 կմ; 0,723332[1] ա. մ.
Էքսցենտրիսիտետ0,0068[1]
Սիդերիկ պարբերություն224,70069 օր[2]
Սինոդիկ պարբերություն583,92 օր[2]
Ուղեծրային արագություն35,02[1] կմ/վ
Թեքվածություն3,86° (Արեգակի հասարակածի նկատմամբ)[1]
Ծագման անկյան երկայնություն76,67069°[1]
Պերիկենտրոնի արգումենտ54,85229°[1]
Ֆիզիկական հատկանիշներ
Սեղմվածություն0[3]
Շառավիղ6051,8 ± 1,0[3] կմ
Հասարակածային շառավիղ2439,7 կմ
Մակերևույթի մակերես4,60 x 108 կմ²
Ծավալ9,38 × 1011 կմ³
Զանգված4,8685 × 1024 կգ
Միջին խտություն5,24 գ/սմ³[4]
Հասարակածային մակերևութային ձգողություն8,87 մ/վ²
Հասարակածային պտույտի արագություն6,52 կմ/ժ
2-րդ տիեզերական արագություն10,46 կմ/վ
Պտույտի պարբերություն243,0185 օր[5]
Առանցքի թեքում177,36°[2]
Ալբեդո0,65
Մթնոլորտային տվյալներ
Քիմիական կազմ~96,5 % - Ածխաթթու գազ
~3,5 % - Ազոտ
0,015 % - Ծծումբի դիօքսիդ
0,007 % - Արգոն
0,002 % - Ջուր
0,0012 % - Հելիում
0,0017 % - Շմոլ գազ
0,0007 % - Նեոն
Ճնշումը՝ 9,3 մՊա
Մթնոլորտի ջերմաստիճան464 °C (737 Կ)[2][6][7]

Վեներա կամ Արուսյակ (լատին․՝ Venus; այլ հայերեն անվանումներ՝ Լուսաբեր, Աստղիկ, Այգաբեր, Այգաստղ, Գիշերավար, Լուսաստղ, Առավոտյան աստղ, Երեկոյան աստղ), Արեգակնային համակարգի երկրորդ մոլորակն է։ Պտույտի պարբերությունը 224,7[8] երկրային օր։ Մոլորակը իր լատիներեն, աշխարհում ընդունված, անունը ստացել է Վեներա աստվածուհու անունից, սիրո աստվածուհին Հռոմեական դիցաբանությունում։

Վեներան Երկրի երկնակամարում երևացող մարմիններից պայծառությամբ երրորդն է Արեգակից և Լուսնից հետո, նրա տեսանելի աստղային մեծությունը հասնում է −4,6, բավարար պայծառ, որպեսզի ստվերներ ստեղծի[9]։ Քանի որ Վեներան ավելի մոտ է գտնվում Արեգակին, քան Երկիրը, այն երկնակամարում երբեք չի հեռանում Արեգակից ավելին քան 47,8° (երկրի մակերևույթից դիտողի համար)։ Իր առավելագույն լուսատվությանը հասնում է արևածագից անմիջապես առաջ կամ որոշ ժամանակ արևամուտից հետո, որտեղից էլ ծագում են նրա Առավոտյան և Երեկոյան աստղ անվանումները։

Վեներան դասակարգվում է որպես երկրային խմբի մոլորակ, և երբեմն այն անվանում են «Երկրի քույր», քանի որ երկու մոլորակները իրար նման են չափերով, ձգողության ուժով և կազմությամբ։ Սակայն պայմանները այս երկու մոլորակների վրա չափազանց տարբեր են։ Վեներայի մակերևույթը թաքնված է չափազանց խիտ ծծմբաթթվի ամպերով, որոնք ունեն բարձր արտացոլման գործակից, ինչը հնարավորություն չի տալիս տեսնելու մակերևույթը տեսանելի սպեկտրում (սակայն Վեներայի մթնոլորտը թափանցիկ է ռադիոալիքների համար, որոնց միջոցով էլ հետազոտվել է մոլորակի մակերևույթը)։

Վեներան ունի ամենախիտ մթնոլորտը բոլոր Երկրի նման մոլորակների միջ, որը բաղկացած է հիմնականում ածխաթթու գազից։ Դա բացատրվում է նրանով, որ Վեներայի վրա գոյություն չունի ածխաթթվի գեոքիմիական ցիկլ և կյանք, որը կարող էր վերամշակել այն կենսազանգվածի։

Խորը անցյալում, ինչպես ենթադրվում է, Վեներան այնքան է տաքացել, որ երկրայինի նման օվկիանոսները, որոնք ենթադրվում է որ այնտեղ կային[10], ամբողջությամբ գոլորշիացել են երբ ջերմաստիճանը աճել է ջերմոցային էֆեկտի հետևանքով[11], թողնելով իրենցից հետո անապատային տեսարան բազմաթիվ ժայռերով։ Տեսություններից մեկը ենթադրում է, որ ջրային գոլորշին մագնիսական թույլ դաշտի պատճառով բարձրացել է այնքան բարձր, որ քշվել է Արեգակնային քամու կողմից միջմոլորակային միջավայր[12]։

Մթնոլորտային ճնշումը Վեներայի մակերևույթին 92 անգամ մեծ է, քան Երկրինը։ Մանրամասն մակերևույթի հեռահար քարտեզագրումը կատարվել է վերջին 22 տարվա ընթացքում, մասնավորապես «Մագելան» ծրագրի շրջանակներում։ Վեներայի մակերևույթը կրում է վառ արտահայտված հրաբխային գործունեության հետքեր, իսկ մթնոլորտը պարունակում է մեծ քանակով ծծումբ։ Որոշ փորձագետներ կարծում են, որ հրաբխային գործունեությունը Վեներայի վրա շարունակվում է և հիմա։ Սակայն այս պնդման բացահայտ ապացույցներ չեն ստացվել, քանի որ, և ոչ մի հրաբխային խորխորատներում չի նկատվել լավային հոսանքներ։ Զարմանալիորեն քիչ քանակի հարվածային խառնարանները փաստում են մոլորակի մակերևույթի երիտասարդ լինելու մասին, այն ունի մոտավերապես 500 միլիոն տարվա պատմություն։ Վեներայի վրա չի նկատվել նաև տեկտոնիկ ակտիվություն, հնարավոր է այն պատճառով, որ մոլորակի կեղևը, առանց ջրի, որը տալիս է մակերևույթին կպչունություն, չի ուենում անհրաժեշտ շարժունություն։ Ենթադրվում է նույնպես, որ Վեներան աստիճանաբար կորցնում է ներքին բարձր ջերմաստիճանը։

Վեներան միակն է Արեգակնային համակարգի ութ մոլորակներից, որն անվանվել է աստվածուհու անունով։

Հիմնական տվյալներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վեներայից Արեգակ ընկած միջին հեռավորությունն է 108 միլիոն կմ (0,723 ա. մ.)։ Վեներայից Երկիր հեռավորությունը փոփոխվում է 40-ից 259 միլիոն կմ միջակայքում[13]։ Նրա ուղեծիրը շատ մոտ է շրջանաձևին, էքսցենտրիսիտետը կազմում է ընդամենը 0,0068։ Նրա պտույտի պարբերությունը Արեգակի շուրջ կազմում է 224,7 երկրային օր, միջին ուղեծրային արագությունը 35 կմ/վ։ Ուղեծրի թեքումը խավարածրի հարթությանը հավասար է 3,4°։

Երկրային խմբի մոլորակների չափերի համեմատությունը (ձախից աջ)՝ Մերկուրի, Վեներա, Երկիր, և Մարս, իրական գույներով

Վեներան պտտվում է իր առանցքի շուրջ 2° շեղումով ուղեծրի հարթության ուղղահայացից, արևելքից արևմուտք ուղղությամբ, այսինքն մոլորակների մեծամասնության պտույտի ուղղությանը հակառակ։ Առանցքի շուրջ մեկ պտույտը Վեներան կատարում է 243,02 երկրային օրվա ընթացքում։ Այս երկու շարժումների համադրության հետևանքով մոլորակի արևային օրը կազմում է 116,8 երկրային օր։ Հետաքրքիր է, որ Երկրի հանդեպ Վեներան մեկ պտույտ է կատարում իր առանցքի շուրջ 146 օրվա ընթացքում, իսկ սինոդիկ պարբերությունը կազմում է 584 օր, այսինքն ուղիղ չորս անգամ ավելին։ Արդյունքում, ամեն ներքևի մերձեցման ժամանակ Վեներան շրջված է դեպի Երկիր նույն կողմով, առայժմ պարզ չէ, արդյոք դա տեղի է ունենում պարզ համընկնմամբ, թե այստեղ գործում են Երկրի և Վեներայի ձգողության դաշտերը։

Վեներան մեկն է չորս երկրային խմբի մոլորակներից, այսինքն այն նման է Երկրին, և ունի ժայռային մարմին։ Չափերով և զանգվածով այն շատ մոտ է Երկրին, և հաճախ այն անվանում են Երկրի «քույր» կամ «երկվորյակ»[14]։ Վեներայի տրամագիծը կազմում է 12 092 կմ (միայն 650 կմ-ով փոքր, քան Երկրինը), իսկ նրա զանգվածը կազմում է Երկրի զանգվածի 81,5% (4,87×1024կգ)։ Վեներայի մակերևույթի վրա պայմանները արմատապես տարբերվում են Երկրի պայմաններից, նրա խիտ ածխաթթու գազով հարուստ մթնոլորտի պատճառով։ Վեներայի մթնոլորտի մեծ մասը կազմում է ածխաթթու գազը՝ 96.5%, իսկ մնացած մասի մեծամասնությունը կազմում է ազոտը՝ 3.5%[15]։ Վեներայի միջին խտությունը կազմում է 5,24 գ/սմ³[4]։ Մակերևույթի մոտ ազատ անկման արագացումը կազմում է 8,87 մ/վ², իսկ երկրորդ տիեզերական արագությունը՝ 10,46 կմ/վ։

Մթնոլորտը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մթնոլորտի ջերմաստիճանի կախումը բարձրությունից

Վեներայի մթնոլորտը հիմնականում բաղկացած է ածխաթթու գազից (96 %) և ազոտից (համարյա 4 %)։ Ջրային գոլորջին և թթվածինը նույնպես նկատվում են այստեղ, սակայն հետքերի տեսքով (0,02 % և 0,1 %)։ Վեներիական մթնոլորտում կա 105 անգամ ավելի շատ գազ, քան երկրայինում[16]։ Մակերևույթի մոտ ճնշումը կազմում է 93 մթն., ջերմաստիճանը՝ 750 Կ (475 °C)։ Դա գերազանցում է Մերկուրիի մակերևույթի ջերմաստիճամը, որը գտնվում է երկու անգամ ավելի մոտ Արեգակին։ Վեներայի վրայի այսպիսի բարձր ջերմաստիճանի պատճառը հանդիսանում է ջերմոցային էֆեկտը, որը ստեղծվում է խիտ ածխաջրածնային մթնոլորտի կողմից։ Վեներայի մթնոլորտի խտությունը մակերևույթի մոտ ընդամենը 14 անգամ է փոքր ջրի խտությունից։ Չնայած մոլորակի դանդաղ պտույտին, մոլորակի ցերեկային և գիշերային կողմերում ջերմաստիճանի տատանումներ չեն նկատվում, մթնոլորտի բարձր ջերմային իներցիայի պատճառով։ Վեներայի մթնոլորտը ձգվում է մինչև 250 կմ բարձրությունը[17]։

Ամպերի ծածկույթը գտնվում է 30-60 կմ բարձրության վրա և կազմված է մի քանի շերտերից։ Ամպերի քիմիական կազմությունը առայժմ չի որոշված։ Ենթադրվում է, որ նրանց մեջ կարող են պարունակվել խտացված ծծմբային թթվի կաթիլներ, ծծումբի և քլորի միացություններ։ Վեներայի մթնոլորտի մեջ իջած տիեզերական սարքերից կատարված չափումները ցույց տվեցին, որ ամպերի ծածկույթը ոչ այնքան խիտ է, և ավելի շուտ հիշեցնում է թեթև մշուշ։

Վեներայի մթնոլորտը հայտնաբերել է Միխայիլ Լոմոնոսովը 1761 թվականի հունիսի 6-ին (նոր տոմարով)։

«Galileo» ԱՄԿ-ի Վեներայի մոտով թռիչքի ընթացքում կատարվել է ինֆրակարմիր սպեկտրում լուսանկարումներ, և անսպասելիորեն պարզվեց, որ 1,02, 1,1 և 1,18 մկմ ալիքի երկարություններում ազդանշանը համահարաբերակցված է մակերևույթի տոպոգրաֆիայի, այսինքն համապատասխան հաճախությունների համար գոյություն ունեն «պատուհաններ», որոնց միջոցով կարելի է դիտել Վեներայի մակերևույթը։

Ուլտրամանուշակագույն լույսի ներքո ամպերի ծածկույթը երևում է որպես պայծառ և մութ գծերի խճանկար, որոնք ձգվում են հասարակածի նկատմամբ փոքր անկյան տակ։ Դրանց դիտարկումները ցույց են տալիս, որ ամպերի ծածկույթը պտտվում է արևելքից արևմուտք 4 օր պարբերությամբ։ Սա նշանակում է, որ ամպերի ծածկույթի մակարդակի վրա փչում են 100 մ/վ արագությամբ քամիներ։

Վեներայի մթնոլորտում կայծակները լինում են երկու անգամ ավելի հաճախ, քան Երկրի վրա։ Այս երևույթը ստացել է «Վեներայի էլեկտրական վիշապ» անվանումը։ Այս էլեկտրական ակտիվության բնույթը դեռևս հայտնի չէ։ Առաջին անգամ այս երևույթը գրանցել է «Վեներա-2» ԱՄԿ-ն, ընդ որում այն հայտնաբերվել է որպես ռադիոհաղորդման խանգարումներ։

Սովետական «Վեներա-8» սարքի տվյալներով, մակերևույթի մոտ լուսավորվածությունը, երբ Արեգակը գտնվում է հորիզոնից 5,5° անկյան տակ կազմում է 350 ± 150 լյուքս, այսինքն, ճառագայթման միայն աննշան մասն է հասնում մոլորակի մակերևույթին։ Արեգակի զենիթում գտնվելու պայմաններում լուսավորվածությունը կազմում է արդեն 1000-3000 լյուքս[18]։ Վեներայի վրա երբեք չեն լինում պարզ օրեր[19]։

«Venus express» սարքի տվյալների հիման վրա պարզվեց, որ Վեներայի մթնոլորտում նույնպես կա օզոնային շերտ[20][21]։ Ի տարբերություն երկրայինի այն տեղաբաշխված է մոտ 100 կմ բարձրության վրա և պարունակում է մի քանի անգամ ավելի քիչ օզոն, քան երկրայինը։ Ենթադրվում է, որ օզոնային շերտը Վեներայի վրա առաջանում է արեգնակային ճառագայթման ազդեցության տակ ածխաթթու գազից։ Գիտնականները նշում են, որ օզոնի պարունակությունը Վեներայի վրա հատկանշական է ձևավորման ոչ-օրգանական առաջացման սցենարի համար[20]։

Կլիման[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վեներայի տոպոգրաֆիկ քարտեզը

Հաշվարկները ցույց են տալիս, որ մթնոլորտի բացակայության դեպքում Վեներայի մակերևույթի մոտ ջերմաստիճանը չէր անցնի 80 °C։ Սակայն իրականում Վեներայի մակերևույթին ջերմաստիճանը (մոլորակի միջին շառավիղի մակարդակի վրա) կազմում է մոտ 750 Կ (477 °C), ընդ որում նրա օրական տատանումները աննշանակալի են։ Մթնոլորտային ճնշումը մոտ 93 մթն. է, գազի խտությունը համարյա երկու անգամ բարձր է, քան Երկրի մթնոլորտում։ Այս փաստերի պարզումը հիասթափություն եղավ շատ հետազոտողների համար, ովքեր հուսով էին, որ այս Երկրին այդքան նման մոլորակի վրա պայմանները պետք է լինեին մոտ այն պայմաններին, որոնք եղել էին Երկրի վրա քարաածխածնային ժամանակաշրջանում, և հետևաբար, այնտեղ կարող էր գոյություն ունենալ նման կենսոլորտ։ Փաստորեն, իջեցվող սարքերի միջոցով պարզվեց, որ Վեներայի մակերևույթի վրա ջերմոցային էֆեկտի պատճառով ստեղծված ջերմաստիճանային պայմաններում հեղուկ ջրի գոյությունը բացառվում է։

Ջերմոցային էֆեկտը մթնոլորտում հանգեցնում է մակերևույթի չափազանց ուժեղ տաքացմանը, ստեղծում է ածխաթթու գազ և ջրային գոլորշի, որոնք ինտենսիվորեն կլանում են Վեներայի մակերևույթի կողմից արձակվող ինֆրակարմիր (ջերմային) ճառագայթները։ Ջերմաստիճանը և ճնշումը սկզբում նվազում են բարձրության հետ, ջերմաստիճանի մինիմումը՝ 150-170 Կ (−125… −105 °C) գրանցվել է 60-80 կմ բարձրության վրա[22]։ Բարձրության ավելացման հետ դրանից հետո ջերմաստիճանը աճում է, հասնելով 310 - 345 Կ (35-70 °C) 90-120 կմ բարձրության վրա[23]։

Մակերևույթի մոտ քամին չափազանց թույլ է (ոչ ավելին, քան 1 մ/վ), հասարակածի շրջանում 50 կմ-ից բարձր բարձրությունների վրա այն աճում է մինչև 150-300 մ/վ։ Ավտոմատ միջմոլորակային կայաններից դիտարկումները գրանցել են ամպրոպներ։

Մակերևույթը և ներքին կառուցվածք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վեներայի ներքին կառուցվածքը

Վեներայի մակերևույթի հետազոտությունները հնարավոր դարձան ռադիոտեղորոշման մեթոդների զարգացմամբ։ Մակերևույթի առավել ամբողջական քարտեզը ստեղծել է ամերիկյան «Մագելան» ԱՄԿ-ն, որը լուսանկարել է մակերևույթի 98 %։ Վեներայի քարտեզագրումը ի հայտ բերեց հսկայական բարձրավանդակներ։ Դրանցից ամենամեծերը` Իշտարի երկիրը և Ափրոդիտեի երկիրը չափերով համեմատելի են երկրային մայրցամաքների հետ։ Մոլորակի մակերևույթին հայտնաբերվել են նաև բազմաթիվ խառնարաններ։ Հավանաբար դրանք առաջացել են, երբ Վեներայի մթնոլորտը ավելի նոսր էր։ Մոլորակի մակերևույթի զգալի մասը երկրաբանորեն երիտասարդ է (500 միլիոն տարվա կարգի)։ Մակերևույթի 90 %-ը ծածկված է քարացած բազալտային լավայով։

2009 թվականին հրատարակվեց Վեներայի հարավային կիսագնդի քարտեզը, որը ստեղծվել էր «Venus express» տիեզերական սարքի միջոցով։ Այս քարտեզի հիման վրա առաջ քաշվեցին Վենեարայի վրա նախկինում օվկիանոսների առկայության և ուժեղ տեկտոնիկ ակտիվության մասին վարկածներ[24]։

Առաջարկվել է Վեներայի ներքին կառուցվածքի մի քանի մոդել։ Համաձայն առավել իրատեսական մոդելի, Վեներան ունի երեք շերտ։ Առաջինը՝ կեղևն է, որի հաստությունը մոտ 16 կմ է։ Երկրորդը՝ մանտիան է, սիլիկատային շերտը, որը ունի մոտ 3300 կմ խորություն մինչև երկաթյա միջուկը, որի զանգվածը կազմում է մոլորակի զանգվածի մոտ մեկ չորրորդ մասը։ Քանի որ մոլորակի սեփական մագնիսական դաշտը բացակայում է, համարվում է, որ երկաթյա միջուկում տեղի չի ունենում լիցքավորված մասնիկների տեղաշարժ, էլեկտրական հոսանք, որի արդյունքում և առաջանում է մագնիսական դաշտ։ Հետևաբար, նյութի շարժում միջուկում տեղի չի ունենում, այսինքն այն գտնվում է պինդ վիճակում։ Մոլորակի կենտրոնում խտությունը մոտ 14 գ/սմ³ է։

Ռելիեֆ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վեներայի մակերևույթի խառնարանները
Վեներայի մակերևույթի լուսանկարը ռատիոտեղորոշման տվյալների հիման վրա

Հետաքրքիր է, որ Վեներայի մակերևույթի բոլոր մասերը կրում են կանանց անուններ, բացի մոլորակի ամենաբարձր լեռնաշղթայից, որը գտնվում է Իշտարի երկրում, Լակշմիի բարձրավանդակի մոտ, որն անվանել են Ջեյմս Մաքսվելի պատվին։ «Վեներա-15» և «Վեներա-16» ԱՄԿ-երը 1983–1984 թվականներին կատարել են հյուսիսային կիսագնդի մեծ մասի քարտեզագրումը, օգտագործելով ռադիոալիքները։ Ամերիկյան «Մագելան» սարքը 1989–1994 թվականները իրականացրեց մոլորակի մակերևույթի մանրամասն (300 մ ճշտությամբ) և համարյա ամբողջական քարտեզագրումը։ Մակերևույթին հայտնաբերվել են լավա ժայթքող հազարավոր հին հրաբուխներ, հարյուրավոր խառնարաններ և լեռներ։ Մակերեսային շերտը (կեղևը) չափազանց բարակ է, թուլացված բարձր ջերմաստիճաններով, այն հնարավորություն է տալիս լավային հեշտությամբ դուրս ժայթքել։ Վեներայի երկու մայրցամաքները, Իշտարի երկիրը և Ափրոդիտեի երկիրը, ամեն մեկը առանձին` մակերեսով չեն զիջում Եվրոպային, սակայն երկարությամբ նրանց գերազանցում է Պարնգեի կիրճը, որոնք հանդիսանում են Վեներայի մակերևույթի ամենամեծ առանձնահատկությունը։ Ցածրադիր մասերը, որոնք նման են օվկիանոսային իջվածքների, զբաղեցնում են Վեներայի մակերևույթի ընդամենը վեցերորդ մասը։ Իշտարի երկրում գտնվող Մաքսվելի լեռներն ունեն մոլորակի միջին մակարդակից 11 կմ բարձրություն։ Մաքսվելի լեռները, ինչպես նաև Ալֆա և Բետա շրջանները հանդիսանում են միակ բացառությունները ՄԱՄ-ի կանոնից, ըստ որի Վեներայի մակերևույթի բոլոր մասերին տրվում են կանանց անուններ, նաև հայկական, ինչպես, օրինակ՝ Հասմիկ և Անուշ խառնարանները, կամ Անահիտի թագը[25]։

Հարվածային խառնարանները Վեներայի ռելիեֆում հազվադեպ են։ Ամբողջ մոլորակի վրա կա ընդամենը մոտ 1000 խառնարան։ Լուսանկարում պատկերված է երկու խառնարան` 40-50 կմ տրամագծով։ Խառնարանների ներքին մասը լցված է լավայով։ Խառնարանների շուրջ ընկած «թերթիկները» իրենցից ներկայացնում են խառնարանի առաջացման ընթացքում պայթյունի հետևանքով դուրս մղված ապարներ։

Մագնիսական դաշտն ու միջուկ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1967 թվականին, Վեներա-4 ԱՄԿ-ի միջոցով հայտնի դարձավ, որ Վեներայի մագնիսական դաշտը շատ ավելի թույլ է, քան Երկրինը։ Վեներայի մագնիսական դաշտը ինդուկցվում է Վեներայի իոնոսֆերայի և արեգակնային քամու փոխազդեցության միջոցով[26], այլ ոչ թե մոլորակի միջուկում` ներքին դինամոյի հաշվին, ինչպես Երկրի դեպքում։ Վեներայի թույլ ինդուկցված մագնիսոլորտը աննշան կերպով է պաշտպանում մթնոլորտը տիեզերական ճառագայթումից։ Այս ճառագայթումը կարող է հանգեցնել ամպից ամպ կայծակների առաջացմանը[27]։

Վեներայի ներքին մագնիսական դաշտի բացակայությունը անսպասելի էր, քանի որ այն չափերով մոտ է Երկրին և գիտնականները սպասում էին, որ այն նույնպես դինամո ունի միջուկում։ Դինամոյի գոյության համար անհրաժեշտ է երեք հանգամանք՝ հաղորդիչ հեղուկ, պտույտ և կոնվեկցիա։ Ենթադրվում էր, որ միջուկը ունի էլեկտրական հաղորդականություն և կարծում էին, որ այն բավարար արագ չի պտտվում, սակայն սիմուլացիաների արդյունքում պարզվեց, որ այդ պտույտը միանգամայն բավարար է դինամոյի առաջացման համար[28][29]։ Սա ցույց է տալիս, որ Վեներան դինամո չունի, քանի որ Վեներայի միջուկում գոյություն չկա կոնվեկցիա։ Երկրի վրա կոնվեկցիան առաջանում է միջուկի արտաքին շերտի հեղուկում, քանի որ ներքևի շերտը շատ ավելի տաք է, քան վերին հատվածը։ Վեներայի վրա ընդհանուր մակերևույթի փոփոխություն առաջացրած երևույթը կարող էր կանգնեցնել սալերի տեկտոնիկ ակտիվությունը, որը իր հերթին հանգեցրել է կեղևի միջով ջերմության հոսքի նվազեցմանը։ Սրա հետևանքով մանտիայի ջերմաստիճանը բարձրացել է, և դրա հետ մեկտեղ նվազել է ջերմության հոսքը միջուկից դեպի մանտիա։ Որպես այս ամենի արդյունք, մոլորակի վրա գոյություն չունի ներքին գեո-դինամո, դրա փոխարեն, միջուկից եկող ավելցուկային ջերմային էներգիան ավելի է տաքացնում կեղևը[30]։

Տարբերակներից մեկն այն է, որ Վեներան ունի պինդ միջուկ[31] կամ նրա միջուկն այս պահին չի հովացվում, այսինքն, նրան շրջապատող հեղուկը ունի մոտավորապես նույն ջերմաստիճանը։ Մեկ այլ տարբերակի համաձային, միջուկն ամբողջովին պնդացել է։ Միջուկի վիճակը խիստ կախված է ծծումբի պարունակությունից, ինչը այս պահին հայտնի չէ[30]։

Վեներայի թույլ մագնիսոլորտը առաջանում է արեգակնային քամու և մոլորակի արտաքին մթնոլորտի փոխազդեցության արդյունքում։ Այստեղ ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման տակ չեզոք մոլեկուլների տրոհումից առաջանում են ջրածնի և թթվածնի իոններ։ Արեգակնային քամին նրանցից որոշ մասին հաղորդում է էներգիա, բավարար` որպեսզի այս իոնները կարողանան ձեռք բերել արագություն, որը թույլ կտա նրանց դուրս գալու մոլորակի ձգողության դաշտից։ Այս էրոզիոն պրոցեսը հանգեցնում է ջրածնի, թթվածնի և հելիումի թեթև իոնների անընդհատ արտահոսքին, մինչդեռ ավելի ծանր մոլեկուլները, ինչպիսին են ածխածնի երկօքսիդը, մնում են մթնոլորտում։ Ամենայն հավանականությամբ Վեներան այս մթնոլորտային էրոզիայի պատճառով է կորցրել իր ջրի հիմնական մասը, ձևավորումից հետո առաջին միլիարդ տարիների ընթացքում Այս էրոզիայի արդյունքում, նաև աճել է վերին մթնոլորտում ծանր զանգվածով դեյտերիումի հարաբերությունը թեթև ջրածնին, համարյա 150 անգամ, համեմատած ստորին մթնոլորտի հետ[32]։

Վեներայի դիտարկումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տեսքը Երկրից[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վեներան միշտ ավելի պայծառ է, քան ամենապայծառ աստղերը։

Վեներան շատ հեշտ է գտնել, քանի որ ըստ պայծառության այն շատ անգամ գերազանցում է բոլոր աստղերին։ Մոլորակի յուրահատկությունը հավասար սպիտակ գույնն է։ Վեներան, ինչպես և Մերկուրին, Արեգակից շատ չի հեռանում։ Էլոնգացիայի առավելագույն պահերին այն կարող է հեռանալ լուսատուից առավելագույնը 47,8°։ Ինչպես և Մերկուրին, Վեներան ունի առավոտյան և երեկոյան տեսանելիության ժամանակահատվածներ. հնում համարում էին, որ առավոտյան և երեկոյան Վեներան տարբեր աստղեր են։ Վեներան մեր երկնակամարում պայծառությամբ երրորդ մարմինն է։ Տեսանելիության ժամանակ նրա փայլը կարող է հասնել առավելագույնը մոտ −4,4m։

Աստղադիտակով, նույնիսկ ոչ մեծ, կարելի է դիտարկել մոլորակի սկավառակի փուլերի փոփոխությունները։ Դա առաջին անգամ դիտել է Գալիլեյը 1610 թվականին։

Արեգակի սկավառակի վրայով անցում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վեներան Արեգակի սկավառակի վրա։ Տեսանյութ
Անիմացիա. Մոդելավերված է Վեներայի մակերևույթը, հետո աստիճանաբար հեռացում Վեներայից մինչև Երկիր։ Վերջում Վեներայի անցումը Արեգակի սկավառակի վրայով։

Քանի որ Վեներան հանդիսանում է Արեգակնային համակարգի ներքին մոլորակ Երկրի հանդեպ, Երկրի մակերևույթից հնարավոր է դիտել Վեներայի անցումը Արեգակի սկավառակի վրայով։ Դա տեղի է ունենում երբ Վեներան գտնվում է Երկրի և Արեգակի միջև, աստղադիտակով Երկրից դիտելիս մոլորակը երևում է փոքր սև սկավառակի տեսքով հսկայական լուսատուի ֆոնին։ Սակայն այս աստղագիտական երևույթը ամենահազվագյուտներից մեկն է Երկրից դիտարկման համար։ Վերջին երկու և կես հարյուրամյակների ընթացքում տեղի է ունեցել ընդամենը չորս անցում, երկու դեկտեմբերյան և երկու հունիսյան։ Վերջինը տեղի է ունեցել 2012 թ. հունիսի 6-ին։ Հաջորդ անցումը կլինի միայն 2117 թվականի դեկտեմբերի 11-ին։

Առաջին անգամ Վեներայի անցումը Արեգակի սկավառակի վրայով դիտել է անգլիացի աստղագետ Ջերեմի Հորրոկսը (1619–1641), 1639 թվականի դեկտեմբերի 4-ին։ Նա էլ հենց հաշվարկել էր այս երևույթի ժամանակը։

Հաջորդ անցման ժամանակ, 1769 թվականի հունիսի 6-ին, երևույթը դիտվել է ամբողջ աշխարհում։ Աշխարհի բազմաթիվ աստղագետներ փորձեցին որոշել պարալաքսը, որը անհրաժեշտ էր Երկրի և Արեգակի միջև հեռավորության ճշտման համար (անգլիացի աստղագետ Էդմումդ Հալլեյի մեթոդով)։ Անհրաժեշտ էր, որպեսզի դիտարկումները կատարվեին տարբեր աշխարհագրական կետերում[33]։ Դիտարկումներ արվեցին 40 կետերում, 112 աստղագետների կողմից։

Ռուս գիտնական Մ. Լոմոնոսովը դիտումներով նկատեց Վեներայի շուրջ լուսավոր գոտի` մինչև նրա Արեգակի վրա հայտնվելը[33]։ Նույնպիսի պայծառ օղակ երևաց Վեներայի` Արեգակի սկավառակից դուրս գալիս։ Լոմոնոսովը տվեց ճշգրիտ բացատրություն այս երևույթին, նշելով, որ ռեֆրակցիայի հետևանքով Արեգակի ճառագայթները լուսավորում են Վեներայի մթնոլորտը[33][34]։

Աշենի լույս[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վեներայի դիտումների վաղեմի առեղծվածն է այսպես կոչված աշենի լույսը՝ տեսանելի թույլ լուսավորումը մոլորակի գիշերային կողմում, որը երևում է երբ մոլորակը մահիկի փուլում է։ Աշենի լույսի առաջին գրանցված հիշատակումը կատարվել է 1643 թվականին, սակայն այս լույսերի գոյությունը դրանից հետո երբեք չի հաստատվել։ Դիտարկողների կարծիքով դա կարող էր առաջանալ Վեներայի մթնոլորտում էլեկտրական ակտիվության հետևանքով, այնուամենայնիվ, այն կարող էր լինել թվացյալ` պայծառ մահիկի դիտման ազդեցությամբ[35]։

Հետազոտություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վաղ ուսումնասիրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Սև կաթիլի էֆեկտը» նկարագրված Վեներայի 1769 թվականի անցման ժամանակ

Վեներան հայտնի էր հին աշխարհում որպես «առավոտյան», ինչպես նաև «երեկոյան» աստղ, այս երկու անունները տրվել էին, քանի որ այն ժամանակ կարծում էին, թե դրանք երկու տարբեր մարմիններ են։ Բաբելական Ամասիդուքայի Վեներայի տախտակը, որը թվագրվում է մ.թ.ա. 1581 թ., ցույց է տալիս որ բաբելացիները հասկացել են. որ այս երկու մարմինները նույնն են, դրանում նշելով այն որպես «երկնքի պայծառ թագուհի»։ Այս տախտակում բերված են նաև մանրակրկիտ դիտումների արդյունքներ[36]։ Հույները, մինչև Պյութագորասի ժամանակները (մ.թ.ա. VI դ.), կարծում էին, որ այս երկուսը առանձին աստղեր են՝ Ֆոսֆորը և Հեսպերը[37]։

Հռոմեացիները առավոտյան երևացող Վեներային անվանում էին Լյուցիֆեր, բառացիորեն «Լույս բերողը», և երեկոյանը` Վեսպեր։

Վեներայի առաջին գրանցված անցումը դիտարկել է Ջերեմիա Հարոքսը 1639 թվականի դեկտեմբերի 4-ին (նոյեմբերի 24 Հուլիյան օրացույցով, որը կիրառվում էր այդ ժամանակներում), իր ընկեր Ուիլյամ Քրաբթրիի հետ, ամեն մեկն իր տանից[38]։

Գալիլեյը հայտնաբերեց, որ Վեներան պտտվում է Արեգակի շուրջ, այլ ոչ Երկրի, դիտելով Վեներայի փուլերը

Երբ իտալացի գիտնական Գալիլեո Գալիլեյն առաջին անգամ դիտեց մոլորակը 17-րդ դարում, տեսավ, որ մոլորակը երևում է մահիկի տեսքով, ինչպես Լուսինը։ Երբ Վեներան գտնվում է Արեգակից ամենահեռու կետում այն երևում է կես փուլում, և երբ այն ամենամոտն է Արեգակին` երևում է մահիկի կամ լրիվ փուլում։ Սա կարող էր հնարավոր լինել միայն, եթե Վեներան պտտվում էր Արեգակի շուրջ։ Այս դիտարկումը առաջիններից էր, որը ակնհայտորեն հակասում էր Պտղոմեոսի երկրակենտրոն համակարգին, ըստ որի Արեգակը պտտվում էր Երկրի շուրջ[39]։

Վեներայի մթնոլորտը հայտնաբերել է ռուս գիտնական Միխայիլ Լոմոնոսովը 1761 թվականին[40][41]։ Այն դիտել է նաև գերմանացի աստղագետ Յոհան Շրյոտերը 1790 թվականին։ Շրյոտերը նկատեց, որ մոլորակի մահիկը տարածվում է ավելին քան 180°, և նա իրավացիորեն մեկնաբանեց այս երևույթը խիտ մթնոլորտում լույսի տարածմամբ։ Ավելի ուշ, ամերիկացի աստղագետ Չեստեր Սմիթ Լիմանը դիտել է մոլորակի մութ կողմը շրջապատող ամբողջական լույսի օղակ, որը մթնոլորտի առկայության ևս մի ապացույց էր[42]։ Մթնոլորտը դժվարացնում էր մոլորակի պտույտի պարբերության հաշվարկումը, և աստղագետները, օրինակ իտալացի Ջովանի Կասինին և Շրյոտերը սխալմամբ ենթադրում էին, որ այն հավասար է 24 ժամի, դատելով մոլորակի տեսանելի մակերևույթի մասնիկների տեղաշարժից[43]։

Երկրից կատարվող հետազոտություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վեներայի ժամանակակից պատկերը կատարված Երկրի մակերևույթին գտնվող աստղադիտակով

Մինչև XX դարը Վեներայի մասին ավելին հայտնի չէր։ Այն իրենից ներկայացնում է սկավառակ համարյա առանց առանձնահատկությունների, ինչից ոչինչ չի կարելի դատել նրա մակերևույթի մասին։ Նոր տեղեկություններ ստացվեցին սպեկտրային, ռադիո-ալիքային և ուլտրամանուշակագույն հետազոտության մեթոդների կիրառման հետ։ Առաջին ուլտրամանուշակագույն հետազոտության փորձերը կատարվեցին 1920 թվականին, երբ Ֆրանկ Ե. Ռոսը հայտնաբերեց, որ ուլտրամանուշակագույն լուսանկարները պարունակում են նկատելի առանձնահատկություններ, որոնք բացակայում էին տեսանելի և ինֆրակարմիր ալիքների ճառագայթման մեջ։ Նա ենթադրեց, որ սրա պատճառն է չափազանց խիտ, դեղին մթնոլորտը, որն ունի բարձր տեղաբաշխված փետրավոր ամպեր[44]։

1900-ականների սկզբում կատարված սպեկտրոգրաֆիկ դիտարկումները առաջին տեղեկությունները տվեցին Վեներայի պտույտի մասին։ Վեստո Սլիֆերը փորձեց չափել Վեներայից եկող լույսի Դոպլերի շեղումը, սակայն դրա արդյունքում հասկացավ, որ չի կարող գրանցել որևէ պտույտ։ Նա եզրակացրեց, որ մոլորակը ունի շատ ավելի մեծ պտույտի պարբերություն, քան նախկինում կարծում էին[45]։ Ավելի ուշ, 1950-ականներին կատարված հետազոտությունները ցույց տվեցին, որ մոլորակի պտույտը հակադարձ է։ Վեներայի առաջին ռադիոլոկացիոն հետազոտությունները կատարվեցին 1960-ական թվականներին, և տվեցին մոլորակի պտույտի առաջին ճշգրիտ չափումները, որոնք շատ մոտ էին ժամանակակից տվյալներին[46]։

1970-ականներում կատարված ռադիոլոկացիոն հետազոտությունները թույլ տվեցին առաջին անգամ գրանցել Վեներայի մակերևույթի առանձնահատկությունները։ Ռադիո-ալիքների իմպուլսները ուղղվում էին մոլորակի վրա օգտագործելով Արեսիբոյի աստղադիտարանի 300-մ ռռադիո աստղադիտակը, և անդրադարձված ալիքները ցույց տվեցին երկու բարձր անդրադարձմամբ Ալֆա և Բետա շրջանները։ Այս դիտարկումների արդյունքում իհայտ բերվեց նաև մի պայծառ շրջան, որը անվանեցին Մաքսվելի լեռներ[47]։ Այս երեք առանձնահատկությունները միակ Վեներայի մակերևույթի մասերն են, որոնք չունեն կանացի անուններ[48]։

Հետազոտություններ տիեզերական սարքերով[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վաղ փորձեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վեներան բավականին ակտիվորեն հետազոտվել է տիեզերական սարքերի միջոցով։ Առաջին ավտոմատ միջմոլորակային կայանը, որը նախատեսված էր Վեներայի հետազոտությունների համար եղել է սովետական «Վեներա-1» կայանը։ Այն արձակվել է 1961 թվականի փետրվարի 12-ին։ Սա սովետական հաջողությամբ իրականացված Վեներա ծրագրի շրջանակներում արձակված առաջին կայանն էր։ Վեներա-1 կայանը արձակվել էր ուղիղ բախման հետագծով, սակայն նրա հետ կապը ընդհատվեց թռիչքի յոթերորդ օրվա ընթացքում, երբ կայանը գտնվում էր Երկրից մոտ 2 միլիոն կմ հեռավորության վրա։ Հաշվարկվել է, որ այս կայանը անցել է Վեներայի մոտով 100 000 կմ հեռավորության վրա նույն տարվա մայիս ամսվա կեսերին[49]։

Միացյալ Նահանգների հետազոտությունները սկսվեցին անհաջողություններով, Մարիներ-1 կայանը կործանվեց արձակման ընթացքում։ Դրան հաջորդող Մարիներ-2 կայանը շատ ավելի հաջողակ էր, օգտագործելով անցումային ուղեծիրը 109 օր թռիչքից հետո, 1962 թվականի դեկտեմբերի 14-ին այն դարձավ աշխարհում առաջին հաջողված միջմոլորակային առաքելությունը, անցնելով 34 833 կմ հեռավորության վրա Վեներայի մակերևույթից։ Մարիներ-2-ի միկրոալիքային և ինֆրակարմիր ռադիոմետրները ցույց տվեցին, որ չնայած Վեներայի մթնոլորտի վերին հատվածները բավականին սառն են, մակերևույթը չափազանց տաք է, ամենաքիչը առնվազն +400C—430 °C, սա վերջ դրեց բոլոր հույսերին, որ մոլորակի մակերևույթի վրա կարող էր գոյություն ունենալ կյանք։ Կայանի չափումները թույլ տվեցին նաև ճշգրտել մոլորակի զանգվածը, ինչպես նաև ավելի ճշգրիտ թիվ ստանալ աստղագիտական միավորի համար, սակայն սարքը չկարողացավ գրանցել ոչ մագնիսական դաշտ, և ոչ էլ ռադիացիոն գոտի[50]։

Մթնոլորտի հետազոտություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1966 թվականի մարտի 1-ին սովետական Վեներա-3 կայանը կոշտ վայրէջք կատարեց Վեներայի վրա։ Սա մարդու կողմից ստեղծված առաջին մարմինն էր, որը մտավ այլ մոլորակի մթնոլորտ և հասավ մակերևույթին, չնայած կայանի կապի համակարգը դադարեց աշխատել մինչև մակերևույթին հասնելը և նա չկարողացավ տեղեկություններ հաղորդել մոլորակի մասին[51]։ 1967 թվականի հոկտեմբերի 18-ին Վեներա-4 կայանը հաջողությամբ մտավ մթնոլորտը և կարողացավ կատարել մի շարք հետազոտություններ։ Վեներա-4-ը ցույց տվեց, որ մոլորակի մակերևույթի ջերմաստիճանը ավելի բարձր է քան դա գնահատել էր Մարիներ-2 կայանը և կազմում է մոտ 500 °C, ինչպես նաև, որ մոլորակի մթնոլորտը 90-95% կազմված է ածխաթթու գազից։ Վեներայի մթնոլորտը զգալիորեն ավելի խիտ էր քան Վեներա-4 կայանի նախագծող թիմը կարծում էր, և նրա պարաշյուտի միջոցով անկումը զգալիորեն ավելի դանդաղ ընթացավ քան դա նախատեսված էր, արդյունքում կայանի մարտկոցները ավելի շուտ սպառեցին իրենց ունակությունը քան այն հասավ մակերևույթին։ 93 րոպե աշխատելուց հետո, Վեներա-4 կայանը դադարեց հաղորդել տեղեկություններ։ Նրա վերջին հաղորդումը եղավ 24,96 կմ բարձրության վրայից, որտեղ մթնոլորտային ճնշումը կազմում էր 18 բար[51]։

Մեկ օր անց, 1967 հոկտեմբերի 19-ին, ամերիկյան Մարիներ-5 կայանը անցավ մոլորակի ամպերից 4000 կմ-ից պակաս հեռավորության վրա։ Մարիներ-5 կայանը ի սկզբանե նախատեսված էր որպես փոխարինող կայան Մարիներ-4 կայանի համար, որը հաջողությամբ կատարեց անցում Մարս մոլորակի մոտով, և քանի որ առաքելությունը հաջողվեց, որոշվեց ուղարկել Մարիներ-5-ը Վեներա մոլորակի մոտ։ Կայանի վրա տեղադրված սարքավորումները շատ ավելի զգայուն էին քան Մարիներ-2 կայանի վրա տեղադրվածները, մասնավորապես, ռադիո օսկուլացիայի փորձը թույլ տվեց պարզելու Վեներայի մթնոլորտի կազմությունը, ճնշումը և խտությունը[52]։ Միացյալ Վեներա-4 - Մարիներ-5 կայանների տվյալները վերլուծվեցին գիտնականների միավորված սովետա-ամերիկյան թիմի կողմից, մի շարք գիտական հանդիպումների ընթացքում հաջորդող տարվա ընթացքում[53], սա առաջին տիեզերական համագործակցության փորձերից մեկն էր[54]։

Վեներա-4 կայանից ստացված հետազոտության արդյունքների վրա հիմնվելով, Սովետական Միությունը 1969 թվականի հունվարին հինգ օր միջակայքով արձակեց զույգ Վեներա-5 և Վեներա-6 միջմոլորակային կայանները, որոնք հասան Վեներային մեկ օր տարբերությամբ նույն տարվա մայիսի 16-ին և 17-ին։ Կայանների իջեցվող սարքերը ամրացվել էին, բարելավելով նրանց դիմացկունությունը ճնշմանը մինչև 25 բար, ինչպես նաև նրանց վրա տեղադրվել էին ավելի փոքր պարաշյուտներ ավելի արագ անկման համար։ Մթնոլորտային մոդելների համաձայն Վեներայի մակերևույթի մոտ ճնշումը կազմում է 75-100 բար, այնուամենայնիվ չէր նախատեսվում, որ կայանները կհասնեն մակերևույթին։ Մի փոքր ավելին քան 50 րոպե մթնոլորտային տվյալների հաղորդելուց հետո, երկու իջեցվող սարքերը կործանվեցին մոտ 20 կմ բարձրության վրա, մինչը բախվելը Վեներայի գիշերային կողմի մակերևույթին[51]։

Մակերևույթը և մթնոլորտ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պիոներ Վեներա ուղեծրակայան

Սովետական Վեներա-7 կայանի իջեցվող սարքը նախագծվել էր դիմակայելու 180 բար ճնշմանը, առաքելության շրջանակներում նախատեսվում էր ստանալ տեղեկություններ Վեներայի մակերևույթից։ Իջեցվող սարքը նախապես սառեցվել էր և վերազինվել հատուկ նախագծված փոքր չափերի պարաշյուտով, որը պետք է ապահովեր արագ, 35 րոպեանոց վայրէջք։ Սակայն, մթնոլորտ մուտք գործելիս 1970 թվականի դեկտեմբերի 15-ին, պարաշյուտը մասնակիորեն վնասվեց, և սարքը բախվեց մոլորակի մակերևույթին ավելի կոշտ քան պլանավորված էր, այնուամենայնիվ բախումը սարքի համար կրիտիկական չէր։ Իջեցվող սարքը հավանաբար թեքված լինելով կողքի հաղորդեց ջերմաստիճանի և տելեմետրիկ տեղեկություններ 23 րոպեների ընթացքում, սա առաջին հաղորդագրությունն էր այլ մոլորակի մակերևույթից[51]։

Վեներա ծրագրի շրջանակներում հաջորդ Վեներա-8 կայանի իջեցվող սարքը մուտք գործեց մթնոլորտ 1972 թվականի հուլիսի 22, և հաջող վայրէջքից հետո աշխատեց մոլորակի մակերևույթին 50 րոպե։ Վեներա-9 և Վեներա-10 կայանների իջեցվող սարքեևը մուտք գործեցին Վեներայի մթնոլորտ երեք օր տարբերությամբ 1975 թվականի հոկտեմբերի 22-ին և 25-ին։ Երկու վայրէջքները անցան հաջող և սարքերը ուղակեցին Վեներայի մակերևույթի առաջին լուսանկարները։ Երկու վայրէջքների վայրերը չափազանց տարբեր էին՝ Վեներա-9 կայանը իջել էր 20-աստիճանանոց թեքության վրա որը ծածկված էր 30–40 սանտիմետրանոց ժայռաբեկորներով, իսկ Վեներա-10 կայանի տարածքը ծածկված էր բազալտանման ժայռասալերով որոնք տեղ-տեղ էրոզիայի էին ենթարկված[55]։

Այդ ընթացքում ՆԱՍԱ-ն արձակեց Մարիներ-10 կայանը, որը ուղարկվել էր դեպի Մերկուրի և օգտագործել էր Վեներան իր գրավիտացիոն մանևրի ընթացքում։ 1974 թվականի փետրվարի 5-ին Մարիներ-10 կայանը անցավ Վեներայից 5790 կմ հեռավորության վրա, և հաղորդեց մոլորակի ավելին քան 4000 լուսանկարներ։ Լուսանկարները (այն ժամանակի լավագույն որակի) ցույց տվեցին, որ մոլորակի վրա տեսանելի լույսում հնարավոր չէ առանձնացնել որևէ առանձնահատկություններ, սակայն ուլտրամանուշակագույն լույսում կատարված լուսանկարները ցույց տվեցին ուշագրավ առանձնահատկություններ ամպերի կառուցվածքներում, որոնք մինչ այդ չէին նկատվել Երկրից կատարված դիտարկումների ընթացքում[56]։

Ամերիկյան Պիոներ Վեներա ծրագիրը բաղկացած էր երկու առանձին առաքելություններից[57]։ Պիոներ Վեներա ուղեծրակայանը մուտք էր գործել Վեներայի շուրջ էլիպտիկ ուղեծիր 1978 թվականի դեկտեմբերի 4-ին, և մնաց այնտեղ 13 տարիների ընթացքում, ուսումնասիրելով մոլորակի մթնոլորտը և քարտեզագրելով մակերևույթը ռադիոլոկատորի միջոցով։ Պիոներ Վեներա բազմազոնդ կայանը արձակեց ընդհանուր առմամբ չորս զոնդեր, որոնք մուտք գործեցին մոլորակի մթնոլորտ 1978 թվականի դեկտեմբերի 9-ին, ուսումնասիրելով Վեներայի մթնոլորտի կազմությունը, քամիները և ջերմային հոսքերը[58]։

Հաջորդ չորս տարիների ընթացքում կատարվեց ևս չորս առաքելություն դեպի Վեներա, սովետական Վեներա-11 և Վեներա-12, ուսումնասիրեցին Վեներայի էլեկտրական հողմերը[59], իսկ Վեներա-13 և Վեներա-14, վայրէջք կատարեցին մոլորակի մակերևույթին չորս օր միջակայքով 1982 թվականի մարտի 1-ին և 5-ին, և հաղորդեցին մոլորակի մակերևույթի առաջին գունավոր լուսանկարները։ Բոլոր չորս կայանների իջեցվող սարքերը օգտագործում էին պարաշյուտներ մթնոլորտի վերին մասերում, իսկ մոտ 50 կմ բարձրություններում անջատվում էին նրանցից, կատարելով փափուկ վայրէջք առանց օժանդակ միջոցների, օգտագործելով միայն մոլորակի խիտ մթնոլորտի շփման ուժը։ Վեներա-13 և 14 կայանների երկու իջեցվող սարքերն էլ վերլուծեցին Վեներայի հողը օգտագործելով ռենտգենա-ֆլուրոսցենտային սպեկտրոմետրներ, և փորձեցին չափել հողի սեղմունակությունը[59]։ Սակայն, Վեներա-14 կայանի արտանետվող խցիկի կափարիչը հարվածի էր ենթարկվել և կայանը չկարողացավ իր զոնդը հասցնել մոլորակի մակերևույթին[59]։ Վեներա ծրագիրը ավարտվեց 1983 թվականի հոկտեմբերին, երբ Վեներա-15 և Վեներա-16 կայանները դուրս եկան Վեներայի ուղեծիր և կատարեցին մոլորակի քարտեզագրում, օգտագործելով ապերտուրայի սինթետիկ ռադիոլոկատորներ[60]։

1985 թվականի սովետական տիեզերական ծրագիրը օգտագործեց Վեներայի և Հալեյի գիսաստղի առաքելությունների միավորման հնարավորությունը։ Հալեյի գիսաստղի ճանապարհին 1985 թվականի հունիսի 11-ին և 15-ին Վեգա ծրագրի երկու ԱՄԿ-երը արձակեցին Վեներա-տեսակի իջեցվող սարքեր դեպի Վեներա (որոնցից Վեգա-1 սարքը մասնակիորեն անհաջող իրականացվեց) և բաց թողեցին օդապարիկով աերոբոտեր մթնոլորտի վերին շերտեր։ Օդապարիկները հասան 53 կմ բարձրության, որտեղ ճնշումը և ջերմաստիճանը համեմատելի է Երկրի մակերևույթի պայմանների հետ։ Նրանք աշխատեցիմ մոտ 46 ժամ, ընթացքում հաղորդելով տվյալներ մթնոլորտի մասին։ Արդյունքում հայտնի դարձավ, որ Վեներայի մթնոլորտը շատ ավելի անհանգիստ է, քան նախկինում կարծում էին, այնտեղ փչում են չափազանց հզոր քամիներ և գոյություն ունեն կոնվեկտիվ բջիջներ[61][62]։

Ռադիո-քարտեզագրում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մագելանի կողմից կատարված Վեներայի ռադիո-տոպոգրաֆիկ քարտեզը (գույները իրական չեն)

Երկրից կատարված վաղ ռադիո-դիտարկումները տվեցին միայն նախնական տվյալներ Վեներայի մակերևույթի մասին։ Վեներա և Պիոներ Վեներա ծրագրերը տվեցին շատ ավելի բարելավված ճշգրտության տեղեկություններ։

1989 թվականին Միացյալ Նահանգների կողմից արձակվեց Մագելան կայանը, որի հիմնական նպատակն էր քարտեզագրել Վեներայի մակերևույթը ռադիոլոկատորի միջոցով[63]։ Այս կայանի համարյա 4½ տարի տևած առաքելության ընթացքում ստացվել են բարձր ճշգրտության պատկերներ, որոնք շատ ավելի մանրամասն էին քան մինչ այդ գոյություն ունեցող բոլոր քարտեզները, և համեմատելի էին այլ մոլորակների տեսանելի լույսում կատարված լուսանկարների հետ։ Մագելանը քարտեզագրեց մոլորակի ամբողջ մակերևույթի ավելին քան 98%[64], և նրա գրավիտացիոն դաշտի 95%։ 1994 թվականին, իր առաքելության ավարտվելուց հետո, Մագելանը ուղղվեց դեպի Վեներայի մթնոլորտ, որպեսզի չափվի նրա խտությունը[65]։ Վեներան հետազոտվել է նաև Գալիլեո և Կասինի կայանների կողմից նրանց մոլորակի մոտով թռիչքների ընթացքում, սակայն Մագելանը բացառապես Վեներային ուղղված վերջին առաքելությունն էր մնում համարյա տաս տարիների ընթացքում[66][67]։

Ընթացիկ և ապագա ծրագրեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ՆԱՍԱ-ի MESSENGER կայանը իր դեպի Մերկուրի կատարված թռիչքի ընթացքում կատարեց երկու անցումներ Վեներայի մոտով, 2006 թվականի հոկտեմբերի և 2007-ի հունիսին, որպեսզի դանդաղեցնի իր ուղեծիրը մտնելու համար Մերկուրիի ուղեծիր 2011-ի մարտին։ Այս երկու անցումների ընթացքում MESSENGER-ը հաղորդեց տվյալներ Վեներայի մասին[68]։

«Venus Express» կայանը, նախագծված և կառուցված Եվրոպական տիեզերական գործակալության կողմից, արձակվեց 2005 թվականի նոյեմբերի 9-ին ռուսական Սոյուզ-Ֆրեգատ կրող հրթիռով։ Այն հաջողությամբ հասավ Վեներայի բևեռային ուղեծիր 2006 թվականի ապրիլի 11-ին[69]։ Կայանը կատարում է Վեներայի մթնոլորտի և ամպերի մանրակրկիտ հետազոտություններ, ներառյալ մոլորակի պլազմային միջավայրի և մակերևույթի, մասնավորապես ջերմաստիճանի քարտեզագրումը։ «Venus Express» ծրագրի առաջին տպավորիչ արդյունքներից մեկն էր հսկայական կրկնակի բևեռային ցիկլոնի հայտնաբերումն էր մոլորակի հարավային բևեռի մոտ[69]։

Վեներագնացի ենթադրյալ տեսքը, առաջարկված ՆԱՍԱ-ի կողմից[70]

Ճապոնական աերոտիեզերական հետազոտությունների գործակալությունը (ՃԱՀԳ) իրականացնում է «Akatsuki» (նախկինում "Planet-C") Վեներայի ուղեծրակայանի առաքելությունը։ Այն արձակվել է 2010 թվականի մայիսի 20-ին, սակայն կայանը չկարողացավ մուտք գործել մոլորակի ուղեծիր նույն տարվա դեկտեմբերին։ Կան հույսեր, որ կայանը ևս մի փորձ կկատարի վեց տարի դադարից հետո։ Նախատեսված հետազոտությունները ներառում են մակերևույթի լուսանկարումը ինֆրակարմիր խցիկով և փորձեր ուղղված կայծակների գոյության ապացուցմանը, ինչպես նաև նախատեսվում է պարզել հրաբխային գործունեության առկայությունը մոլորակի վրա[71]։

Եվրոպական տիեզերական գործակալությունը (ԵՏԳ) նախատեսում է իրականացնել «BepiColombo» առաքելությունը դեպի Մերկուրի 2014 թվականին, այս առաքելության շրջանակներում կայանը պետք է իրականացնի Վեներայի մոտով երկու անցումներ 2020 թվականին[72]։

ԱՄՆ ՆԱՍԱ-ն իր Նոր սահմաններ ծրագրի շրջանակներում նախատեսում էր իրականացնել Վեներայի իջեցվող սարք առաքելությունը, ուսումնասիրելու համար մակերևույթի պայմանները և հետազոտելու համար ռեգոլիտի տարրական և միներալային կազմությունը։ Սարքը նախատեսվում է զինել հորատող զոնդով, որպեսզի հնարավոր լինի ուսումնասիրել ժայռերի հատվածները, որոնք դեռևս չեն ենթարկվել էրոզիայի խիստ կլիմայական պայմաններում։ Մթնոլորտային և մակերևութային սարքերով զինված առաքելությունը ("Surface and Atmosphere Geochemical Explorer" (SAGE)), ընտրվել է ՆԱՍԱ-ի կողմից որպես թեկնածու Նոր սահմաններ ծրագրի իրականացման համար[73], սակայն մինչ այժմ այս առաքելությունը չի ընտրվել իրականացվելու համար։

Ռուսական տիեզերական գործակալությունը նախատեսում է ուղարկել դեպի Վեներա Վեներա-Դ (ռուս.՝ Венера-Д) ԱՄԿ-ն, նախնական տվյալներով 2016 թվականին։ Այս առաքելության նպատակն է մոլորակի ուղեծրից հետազոտությունները և իջեցվող սարքի արձակումը, որը հիմնված կլինի Վեներա ծրագրի նախագծի վրա և կկարողանա աշխատել մոլորակի մակերևույթին երկար ժամանակ։

Տիեզերագնացների թռիչքը մոլորակի մոտով[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1960-ականների վերջում առաջարկվեց իրականացնել տիեզերագնացների թռիչք Վեներայի մոտով, օգտագործելով Ապոլոն ծրագրի տեխնիկական լուծումները[74]։ Առաքելությունը նախատեսվում էր արձակել 1973 թվականի հոկտեմբերին, կամ վաղ նոյեմբերին։ Նախատեսվում էր, օգտագործելով Սատուրն V կրող հրթիռը, ուղարկել երեք աստղագնացներ թռչելու Վեներայի շուրջ, ընդհանուրը մեկ տարի տևող առաքելության ընթացքում։ Տիեզերանավը պետք է անցներ Վեներայից 5000 կիլոմետր հեռավորության վրա[74]։

Տիեզերական սարքերի ժամանակացույց[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տիեզերական սարքերի ցանկ, որոնք հաղորդել են տվյալներ Վեներայի մասին[75][76]։

Երկիր Անվանում Արձակում Ծանոթություն
Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն ԽՍՀՄ Սպուտնիկ-7 4 փետրվար 1961 Բախում (չհաջողված)
Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն ԽՍՀՄ Վեներա-1 12 փետրվար 1961 Թռիչք Վեներայի մոտով։ Կապի կորուստի պատճառով գիտական ծրագիրը չի իրականացվել
Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ ԱՄՆ Մարիներ-1 22 հուլիս 1962 Թռիչք Վեներայի մոտով (հրթիռի վթար)
Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն ԽՍՀՄ Սպուտնիկ-19 25 օգոստոս 1962 Թռիչք Վեներայի մոտով (չհաջողված)
Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ ԱՄՆ Մարիներ-2 27 օգոստոս 1962 Թռիչք Վեներայի մոտով։ Գիտական տեղեկությունների հավաքում։
Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն ԽՍՀՄ Սպուտնիկ-20 1 սեպտեմբեր 1962 Թռիչք Վեներայի մոտով (չհաջողված)
Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն ԽՍՀՄ Սպուտնիկ-21 12 սեպտեմբեր 1962 Թռիչք Վեներայի մոտով (չհաջողված)
Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն ԽՍՀՄ Կոսմոս-21 11 նոյեմբեր 1963 Չհաջողված Վեներայի փորձնական թռիչք։
Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն ԽՍՀՄ Վեներա-1964A 19 փետրվար 1964 Թռիչք Վեներայի մոտով (հրթիռի վթար)
Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն ԽՍՀՄ Վեներա-1964B 1 մարտ 1964 Թռիչք Վեներայի մոտով (հրթիռի վթար)
Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն ԽՍՀՄ Կոսմոս-27 27 մարտ 1964 Թռիչք Վեներայի մոտով (չհաջողված)
Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն ԽՍՀՄ Զոնդ-1 2 ապրիլ 1964 Թռիչք Վեներայի մոտով։ Գիտական տեղեկությունների հավաքում։
Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն ԽՍՀՄ Վեներա-2 12 նոյեմբեր 1965 Թռիչք Վեներայի մոտով։ Գիտական տեղեկությունների հավաքում։
Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն ԽՍՀՄ Վեներա-3 16 նոյեմբեր 1965 Վայրէջք Վեներայի վրա։ Գիտական տեղեկությունների հավաքում։
Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն ԽՍՀՄ Կոսմոս-96 23 նոյեմբեր 1965 Իջեցվող սարք (չհաջողված)
Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն ԽՍՀՄ Վեներա-1965A 23 նոյեմբեր 1965 Թռիչք Վեներայի մոտով (հրթիռի վթար)
Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն ԽՍՀՄ Վեներա-4 12 հունիս 1967 Մթնոլորտային հետազոտություններ և մակերևույթին հասնելու փորձ (սարքը ճզմվել է չկանխատեսված մեծ ճնշման տակ)
Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ ԱՄՆ Մարիներ-5 14 հունիս 1967 Թռիչք Վեներայի մոտով, մթնոլորտի հետազոտությունների նպատակով
Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն ԽՍՀՄ Կոսմոս-167 17 հունիս 1967 Իջեցվող սարք (չհաջողված)
Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն ԽՍՀՄ Վեներա-5 5 հունվար 1969 Իջեցում մթնոլորտի մեջ, նրա քիմիական կազմության որոշում
Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն ԽՍՀՄ Վեներա-6 10 հունվար 1969 Իջեցում մթնոլորտի մեջ, նրա քիմիական կազմության որոշում
Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն ԽՍՀՄ Վեներա-7 17 օգոստոս 1970 Առաջին փափուկ վայրէջք մոլորակի մակերևույթին։ Գիտական տեղեկությունների հավաքում։
Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն ԽՍՀՄ Կոսմոս-359 22 օգոստոս 1970 Իջեցվող սարք (չհաջողված)
Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն ԽՍՀՄ Վեներա-8 27 մարտ 1972 Իջեցվող սարքի փափուկ վայրէջք։ Հողի նմուշների հետազոտում։
Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն ԽՍՀՄ Կոսմոս-482 31 մարտ 1972 Իջեցվող սարք (չհաջողված)
Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ ԱՄՆ Մարիներ-10 4 նոյեմբեր 1973 Անցում դեպի Մերկուրի, գիտական հետազոտություններ
Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն ԽՍՀՄ Վեներա-9 8 հունիս 1975 Իջեցվող սարքի փափուկ վայրէջք և Վեներայի արհեստական արբանյակ։ Մակերևույթի առաջին սև-սպիտակ լուսանկարներ։
Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն ԽՍՀՄ Վեներա-10 14 հունիս 1975 Իջեցվող սարքի փափուկ վայրէջք և Վեներայի արհեստական արբանյակ։ Մակերևույթի սև-սպիտակ լուսանկարներ։
Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ ԱՄՆ Պիոներ-Վեներա-1 20 մայիս 1978 Արհեստական արբանյակ, մակերևույթի ռադիոլոկացիա
Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ ԱՄՆ Պիոներ-Վեներա-2 8 օգոստոս 1978 Մուտք մթնոլորտ, գիտական հետազոտություններ։
Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն ԽՍՀՄ Վեներա-11 9 սեպտեմբեր 1978 Իջեցվող սարքի փափուկ վայրէջք։ Կայանի անցում մոլորակի մոտով։
Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն ԽՍՀՄ Վեներա-12 14 սեպտեմբեր 1978 Իջեցվող սարքի փափուկ վայրէջք։ Կայանի անցում մոլորակի մոտով։
Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն ԽՍՀՄ Վեներա-13 30 հոկտեմբեր 1981 Իջեցվող սարքի փափուկ վայրէջք։ Մակերևույթին մոտ առաջին ձայների ձայնագրումը և առաջին գունավոր պատկերի հաղորդումը
Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն ԽՍՀՄ Վեներա-14 4 նոյեմբեր 1981 Իջեցվող սարքի փափուկ վայրէջք։ Գունավոր համայնապատկերային հաղորդում։
Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն ԽՍՀՄ Վեներա-15 2 հունիս 1983 Վեներայի արհեստական արբանյակ, ռադիոլոկացիա
Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն ԽՍՀՄ Վեներա-16 7 հունիս 1983 Վեներայի արհեստական արբանյակ, ռադիոլոկացիա
Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն ԽՍՀՄ Վեգա-1 15 դեկտեմբեր 1984 Մթնոլորտի հետազոտություններ զոնդով, թռիչք մոլորակի մոտով Հալեյի գիսաստղի ճանապարհին
Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն ԽՍՀՄ Վեգա-2 21 դեկտեմբեր 1984 Մթնոլորտի հետազոտություններ զոնդով, թռիչք մոլորակի մոտով Հալեյի գիսաստղի ճանապարհին
Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ ԱՄՆ Մագելան 4 մայիս 1989 Վեներայի արհեստական արբանյակ, մանրամասն ռադիոլոկացիա
Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ ԱՄՆ Գալիլեո 18 հոկտեմբեր 1989 Անցում Յուպիտերի ճանապարհին, գիտական հետազոտություններ
Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ ԱՄՆ Կասինի-Հյուգենս 15 հոկտեմբեր 1997 Անցում Սատուրնի ճանապարհին
Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ ԱՄՆ Messenger 3 օգոստոս 2004 Թռիչք Վեներայի մոտով դեպի Մերկուրի ճանապարհին, լուսանկարներ
Եվրամիություն ԵՏԳ Venus express 9 նոյեմբեր 2005 Վեներայի արհեստական արբանյակ, հարավային բևեռի ռադիոլոկացիա
Ճապոնիա Ճապոնիա Akatsuki 7 դեկտեմբեր 2010 Ուղեծիր դուրս գալը նախատեսված է 2015 թվականին
Եվրամիություն ԵՏԳ BepiColombo հուլիս 2014 Անցումային թռիչք (2 անգամ, նախատեսված), Արդյունքում Մերկուրիի ուղեծրակայան

Անվանումների առանձնահատկություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քանի որ, մինչև ռադիոլոկացիոն մեթոդներով Վեներայի հետազոտությունները ամպերը թաքցնում էին մոլորակի մակերևույթը, առաջին կոպիտ մոլորակի քարտեզները կազմվեցին միայն 1960-ական թվականներին, Երկրի վրա գտնվող ռադիո-աստղադիտակների միջոցով հեռահար ռիոլոկացիայի օգնությամբ։ Այս դիտարկումների արդյունքում ստացված հսկայական չափեր ունեցող լուսավոր շրջանները ստացան պայմանական անվանումներ։ Ընդ որում գոյություն ուներին այսպիսի նշանակման մի քանի համակարգեր, որոնք չունեին համընդհանուր գործածություն, և օգտագործվում էին գիտնականների փոքր խմբերի կողմից։ Նրանցից որոշները օգտագործում էին հունական այբուբենի տառերը, մյուսները՝ լատինական տառերը և թվերը, կամ անվանում էին էլեկտրո և ռադիոտեխնիկայի ասպարեզում աշխատող հայտնի գիտնականների անուններով (Գաուս, Հերց, Պոպով)։ Այս նշանակման ձևերը (առանձին բացառություններով) այժմ դուրս են եկել գիտական օգտագործումից, չնայած դեռևս պատահում են որոշ գրականության աղբյուրներում[77]։ Բացառություններ են Ալֆա շրջանը, Բետա շրջանը և Մաքսվելի լեռներ, որոնք հաջողությամբ համադրվեցին տիեզերական ռադիոլոկացիայի արդյունքում ստացված ճշգրտված տվյալների հետ[78]։

Պայմանական քարտեզ-սխեմա, որը բաժանում է Վեներայի մակերևույթը սեկտորների (անվանումները բերված են անգլերեն)

Վեներայի մակերևույթի առաջին քարտեզի ստեղծումը իրականացվել է ամերիկյան աշխարհագրական ծառայության կողմից 1980 թվականին, հիմնված Պիոներ Վեներա-1 կայանի միջոցով կատարված ռադիոլոկացիոն հետազոտությունների վրա։

1989 թվականին կազմվեցին մոլորակի հյուսիսային կիսագնդի (մակերևույթի երրորդ մասը) քարտեզները 1։5 000 000 մասշտաբով, օգտագործվում էին ամերիկյան «Պիոներ Վեներա-1» և սովետական «Վեներա-15» և «Վեներա-16» կայաններից ստացված տվյալները։ Իսկ ավելի ամբողջական (բացի հարավային բևեռային շրջանները) և ավելի մանրամասն մակերևույթի քարտեզը հնարավոր եղավ ստեղծել «Մագելան» կայանի միջոցով, 1997 թվականին։ Քարտեզները ստեղծվել էին 1։10 000 000 և 1։50 000 000 մասշտաբներով[77][78]։

Երկրաբանական օբյեկտների անվանման կանոնները հաստատվեցին Միջազգային աստղագիտական միության XIX Վեհաժողովի ժամանակ 1985 թվականին, ավտոմատ միջմոլորակային կայաններով կատարված հետազոտությունների արդյունքների համադրումից հետո։ Որոշվեց, անվանումների մեջ օգտագործել միայն կանացի անուններ (բացիվերը նշված երեք պատմական բացառությունների)[77]՝

  • Խոշոր խառնարանները անվանվել են հանրահայտ կանանց ազգանուններով, փոքր խառնարանները՝ այլ կանացի անուններով։ Խոշոր խառնարանների անունների օրինակներ՝ Իզաբելլա, Ախմատովա, Բարտո, Միդ և այլն։ Փոքրերի օրինակներ՝ Ռիտա, Շուշան, Հասմիկ, Վարդ, Անուշ, Անյա և այլն[77][78]։

Վեներայի ռելիեֆի որոշ առանձնահատկություններ ստացել են դիցաբանական, հեքիաթային և լեգենդար կանանց անուններ՝ բարձրադիր վայրերը անվանում են տարբեր ազգերի աստվածուհիների անուններով, ցածրադիր վայրերին տալիս են դիցաբանական տարբեր կերպարների անուններ.

Հավելյալ տեղեկություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վեներայի արբանյակներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վեներան Արեգակի մոտ, որը ծածկված է Լուսնով։ Լուսանկարը՝ «Կլեմենտինա» կայանից

Վեներան, ինչպես և Մերկուրին, համարվում է մոլորակ, որը չունի բնական արբանյակ։ Նախկինում եղել են բազմաթիվ հաղորդագրություններ Վեներայի արբանյակների դիտարկումների մասին, սակայն այս հայտնագործությունները միշտ հիմնված են եղել սխալանքների վրա։ Վեներայի արբանյակների հայտնաբերման մասին առաջին հաղորդումները եղել են XVII դարում։ Ընդամենը 120 տարվա ընթացքում մինչև 1770 թվականը գրանցվել են արբանյակների ավելին քան 30 դիտարկումներ, կատարված ամենաքիչը 20 աստղագետների կողմից։

1770 թվականին Վեներայի արբանյակների որոնումները գործնականորեն դադարեցվեցին, հիմնականում քանի որ հնարավոր չէր լինում հաստատել նախորդ դիտարկումների արդյունքները, ինչպես նաև, այն պատճառով, որ Վեներայի անցման ընթացքում Արեգակի վրայով 1761 և 1769 թվականներին արբանյակի գոյության ոչ մի ապացույց չէր գտնվել։

Վեներան (ինչպես և Մարսն ու Երկիրը) ունի քվազիարբանյակ, 2002 VE68 աստերոիդը, որը պտտվում է Արեգակի շուրջ, այնպես, որ նրա և Վեներայի միջև գոյություն ունի ուղեծրային ռեզոնանս, արդյունքում բազմաթիվ պտույտների ընթացքում այն մնում է մոլորակի մոտակայքում։

XIX դարում գոյություն ուներ վարկած այն մասին, որ նախկինում Մերկուրին եղել է Վեներայի արբանյակը, որը հետագայում «կորսվել» է[79]։ 1976 թվականին Թոմ վան Ֆլանդերնը և Կ. Ռ. Հարինգտոնը, հիմնվելով մաթեմատիկական հաշվարկների վրա, ցույց տվեցին, որ այդ վարկածը լավ է բացատրում Մերկուրիի ուղեծրի շեղումը (էքսցենտրիսիտետ), նրա Արեգակի շուրջ պտույտի ռեզոնանսային բնույթը, ինչպես նոև Մերկուրի և Վեներա մոլորակների պտույտի մոմենտի կորուստը։ Նույնպես դրանով կարելի է բացատրել Վեներայի հակադարձ պտույտը, մոլորակի մակերևույթի տաքացումը և խիտ մթնոլորտի առաջացումը[80][81]։

Վեներայի տերաֆորմում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վեներան հանդիսանում է տերաֆորմավորման թեկնածուներից մեկը։ Կան նրա բնակեցմանը հարմարացնելու մի քանի առաջարկվող նախագծեր։ Դրանցից մեկի համաձայն առաջարկվում է ցրել Վեներայի մթնոլորտում գենետիկորեն փոփոխված կապտա-կանաչ ջրիմուռներ, որոնք, վերամշակելով ածխաթթու գազը (Վեներայի մթնոլորտի կազմության մոտ 96 %) կարտադրեն թթվածին, ի հետևանք զգալիորեն թուլացնելով ջերմոցային էֆեկտը և իջեցնելով մոլորակի վրա գոյություն ունեցող ջերմաստիճանը։

Սակայն ֆոտոսինթեզի համար անհրաժեշտ է ջրի գոյություն, որը ըստ վերջին տվյալների Վեներայի վրա գործնականորեն գոյություն չունի (նույնիսկ գոլորշու տեսքով մթնոլորտում)։ Այս նախագծի իրականացման համար անհրաժեշտ է Վեներայի վրա ջուր հասցնել, որը առաջարկվում է իրականացնել ռմբակոծելով մոլորակը ջրա-ամոնիակային աստերոիդներով։

Վեներան մշակույթում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երաժշտության մեջ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Wings խմբի ալբոմներից մեկը անվանվում է «Venus and Mars» («Վեներա և Մարս»)։ Նրա շապիկի վրա պատկերված են այդ երկու մոլորակները։
  • Ռամշտայն խմբի «Morgenstern» երգը նվիրվել է այս մոլորակին։
  • Europe խմբի «Final Countdown» երգում կա «We’re heading for Venus…» տողը։
  • Կանադական Three Days Grace ռոք-խմբի երրորդ ալբոմը կոչվում է «Transit of Venus»։

Գրականության մեջ և անիմացիայում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 1,8 Յեոմանս, Դոնալդ Կ. «HORIZONS համակարգ». ՌՇԼ Horizons առցանց էֆեմերիդների համակարգ.
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 Ուիլիամս, Դևիդ Ռ. (2005 թ․ ապրիլի 15). «Վեներայի փաստեր». ՆԱՍԱ. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2007 թ․ հոկտեմբերի 12-ին. (անգլ.)
  3. 3,0 3,1 Վեներայի քարտեզագրման տարրերի և պտույտի էլեմենտների մասին հաշվերտվություն. 2006 Պ. Քենեթ Սեյդելման, Բ. Ա. Արխինալ, և ընկ., հուլիս 2007
  4. 4,0 4,1 Վ. Գ. Սուրդին (2008). Արեգակնային համակարգ. Մոսկվա: Ֆիզմաթլիտ. էջ 126. ISBN 978-5-9221-0989-5. {{cite book}}: More than one of |pages= and |page= specified (օգնություն)
  5. «Անշտապ Վեներան». Lenta.ru. 17.02.2012.
  6. «Վեներա. Փաստեր և թվեր». ՆԱՍԱ. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2007 թ․ ապրիլի 12-ին. (անգլ.)
  7. «Տիեզերական թեմաներ. Մոլորակների համեմատություն՝ Մերկուրի, Վեներա, Երկիր, Լուսին և Մարս». Մոլորակային միություն. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2007 թ․ ապրիլի 12-ին. (անգլ.)
  8. «Վեներա. Փաստեր և թվեր». ՆԱՍԱ. Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ սեպտեմբերի 29-ին. Վերցված է 2007 թ․ ապրիլի 12-ին.
  9. Լոուրենս, Պիտի (2005). «Վեներայի ստվերը». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 11-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունիսի 13-ին.
  10. Հաշիմոտո, Գ. Լ.; Ռուս-Սերոտ, Մ.; Սուգիտա, Ս.; Գիլմոր, Մ. Ս.; Կամպ, Լ. Վ.; Կարլսոն, Ռ. Վ.; Բեյնս, Կ. Հ. (2008). «Գալիլեոյի մետ ինֆրակարմիր քարտեզագրման սպեկտրոմետրի տվյալները Վեներայի մասին». Գեոֆիզիկական հետազոտությունների ամսագիր, մոլորակներ. 113: E00B24. Bibcode:2008JGRE..11300B24H. doi:10.1029/2008JE003134.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  11. Բ. Մ. Յակոսկի, «Երկրային խմբի մոլորակների մթնոլորտները», Բիթի, Պետերսոն և Չայկին (խմբ.), Արեգակնոյին համակարգ 4-րդ հրատարակություն 1999, Սքայ Փաբլիսհինգ քոմփանի (Բոստոն) և Քեմբրիջի համալսարանի հրատարակչություն (Քեմբրիջ), էջեր՝ 175–200
  12. «Որսացվել է Արևից եկող քամու կողմից». ԵՏԳ (Venus Express). 2007 թ․ նոյեմբերի 28. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2008 թ․ հուլիսի 12-ին.
  13. Վեներան, ամեն ինչ տիեզերքի մասին
  14. Լոպես, Ռոզալի Մ. Ս.; Գրեգ, Թրեյսի Կ. Պ. (2004). Հրաբխային աշխարհները. Հետազոտելով Արեգակնային համակարգի հրաբուխները. Սփրինգեր. էջ 61. ISBN 3-540-00431-9.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  15. «Վեներայի մթնոլորտը». Աստղակենսաբանության հանրագիտարան, Աստղագիտություն և տիեզերական թռիչք. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ ապրիլի 2-ին. Վերցված է 2007 թ․ ապրիլի 29-ին.
  16. Մոլորակի կառուցվածքը - Աստղագիտությունը և տիեզերքը
  17. Կոտլյար, Պավել (2010 թ․ սեպտեմբերի 9). «Արբանյակը քաշվեց Վեներայի հետևից». infox.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ ապրիլի 21-ին. Վերցված է 2012 թ․ դեկտեմբերի 1-ին.
  18. «Վեներա-8». Լավոչկինի անվան ԳԱՄ. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 9-ին. (ռուս.)
  19. Աստղագիտության 50 հետաքրքիր փաստեր
  20. 20,0 20,1 Վեներայի մոտ գտնվեց օզոնային շերտ
  21. Վեներան ունի օզոնային շերտ
  22. Քոլեջ.ռու
  23. ՌԻԱ գործակալություն
  24. «Վեներայի վրա անցյալում եղել են օվկիանոսներ և հրաբուխներ». ՌԻԱ Նովոստի. 2009 թ․ հուլիսի 14. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2012 թ․ դեկտեմբերի 25-ին.
  25. Վեներայի առանձնահատկությունները Արխիվացված 2007-08-29 Wayback Machine(անգլ.)
  26. Կիվելսոն Գ. Մ., Ռասել Ս. Տ. (1995). «Ներածություն տիեզերական ֆիզիկայի մեջ». Քեմբրիջի համալսարանի հրատարակչություն. ISBN 0-521-45714-9. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  27. Ուփեդհիյ, Հ. Օ.; Սինգհ, Ռ. Ն. (1995 թ․ ապրիլ). «Տիեզերական ճառագայթների կողմից Վեներայի ցածր մթնոլորտի իոնացումը». Տիեզերական հետազոտությունների առաջխաղացումներ. 15 (4): 99–108. Bibcode:1995AdSpR..15...99U. doi:10.1016/0273-1177(94)00070-H.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  28. Լահման Ջ. Գ., Ռասել Ս. Տ. (1997). Գ. Հ. Շիրլի և Ռ. Վ. Ֆայնբրիջ (ed.). Վեներա. Մագնիսական դաշտը և մագնիսոլորտը. Չափման և Հոլ, Նյու Յորք. ISBN 978-1-4020-4520-2. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հուլիսի 14-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունիսի 28-ին. {{cite book}}: |work= ignored (օգնություն)
  29. Սթիվենսոն, Դ. Ջ. (2003 թ․ մարտի 15). «Մոլորակների մագնիսական դաշտերը». Երկրի և մոլորակագիտության նամակներ. 208 (1–2): 1–11. Bibcode:2003E&PSL.208....1S. doi:10.1016/S0012-821X(02)01126-3.
  30. 30,0 30,1 Նիմմո, Ֆրանսիս (2002 թ․ նոյեմբեր). «Ինչու Վեներան չունի մագնիսական դաշտ» (PDF). Երկրաբանություն. 30 (11): 987–990. Bibcode:2002Geo....30..987N. doi:10.1130/0091-7613(2002)030<0987:WDVLAM>2.0.CO;2. ISSN 0091-7613. Վերցված է 2009 թ․ հունիսի 28-ին.
  31. Կոնոպլիվ, Ա. Ս.; Յոդեր, Ս. Ֆ. (1996). «Վեներայի k2 մակընթացային թիվը Մագելան և PVO տվյալների հիման վրա». Երկրաֆիզիկայի հետազոտությունների նամակներ. 23 (14): 1857–1860. Bibcode:1996GeoRL..23.1857K. doi:10.1029/96GL01589. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2009 թ․ հուլիսի 12-ին.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  32. Սվեդհեմ, Հական; Տիտով, Դմիտրի Վ.; Թեյլոր, Ֆրեդրիկ Վ.; Վիտաս, Օլիվիյե (2007 թ․ նոյեմբեր). «Վեներան որպես ավելի Երկրին նման մոլորակ». Նեյչր. 450 (7170): 629–632. Bibcode:2007Natur.450..629S. doi:10.1038/nature06432. PMID 18046393.
  33. 33,0 33,1 33,2 Միխայիլ Լոմոնոսով; Հատընտիր ստեղծագործություններ 2 հատորով Մոսկվա. Նաուկա։ 1986
  34. Մ. Լոմոնոսովի դիտարկումները - Վեներայի անցումը Արեգակի սկավառակի վրայով 2004 թվականի հունիսի 8 — «Գալակտիկա» կայք
  35. Բաում, Ռ. Մ. (2000). «Վեներայի խորհրդավոր աշենի լույսերը». Բրիտանական աստղագիտական ասոցիացիայի ամսագիր. 110: 325. Bibcode:2000JBAA..110..325B.
  36. Վարդեն, Բարտել (1974). Գիտության զարթոնք 2։ աստղագիտության ծնունդը. Սփրինգեր. էջ 56. ISBN 90-01-93103-0. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 10-ին.
  37. Պլինիյ Մեծ (1991). Բնության պատմություն 2:36–37. թարգմանված է Ջոն Ֆ. Հալիի կողմից. Հարմոնդսվորթ, Միդլեսսեքս, ՄԲ: Պենգուին. էջեր 15–16.
  38. Կոլեստրյոմ, Նիկոլաս (2004). «Ուիլյամ Քրաբթրիի Վեներայի անցման դիտարկումը» (PDF). ՄԱՄ կոլոկվիումի համառոտագրեր, համար 196, 2004. Միջազգային աստղագիտական միություն. Վերցված է 10 մայիս2012-ին.
  39. Անանուն. «Գալիլեյ՝ Աստղադիտակը և Շարժման օրենքները». Աստղագիտություն 161; Արեգակնային համակարգ. Ֆիզիկայի և աստղագիտության բաժին, Թենեսիի համալսարան. Վերցված է 2006 թ․ հունիսի 20-ին.
  40. Մարով, Միխայիլ Յա. (2004). Դ. Վ. Կուրց (ed.). «Միխայիլ Լոմոնոսովը և Վեներայի մթնոլորտի հայտնաբերումը 1761 թվականի անցման դիտարկման ժամանակ». ՄԱՄ կոլոկվիումի համառոտագրեր, համար 196. Փրեստոն, Մ.Թ.: Քեմբրիջի համալսարանի հրատարակչություն: 209–219. doi:10.1017/S1743921305001390.
  41. «Միխայիլ Վասիլևիչ Լոմոնոսով». Առցանց Բրիտանիկա հանրագիտարան. Բրիտանիկա հանրագիտարան. Վերցված է 2009 թ․ հուլիսի 12-ին.
  42. Ռասել, Հ. Ն. (1899). «Վեներայի մթնոլորտը». Աստղաֆիզիկական ամսագիր. 9: 284–299. Bibcode:1899ApJ.....9..284R. doi:10.1086/140593.
  43. Հասի, Տ. (1832). «Վեներայի պտույտի մասին». Թագավորական աստղագիտական միության ամսական գրառումներ. 2: 78–126. Bibcode:1832MNRAS...2...78H.
  44. Ռոս, Ֆ. Ե. (1928). «Վեներայի լուսանկարները». Աստղաֆիզիկական ամսագիր. 68–92: 57. Bibcode:1928ApJ....68...57R. doi:10.1086/143130.
  45. Սլիֆեր, Վ. Մ. (1903). «Վեներայի պտույտի արագության սպեկտրոգրաֆիկ հետազոտությունը». Astronomische Nachrichten. 163 (3–4): 35. Bibcode:1903AN....163...35S. doi:10.1002/asna.19031630303.
  46. Գոլդշտեյն, Ռ. Մ.; Կարպենտեր, Ռ. Լ. (1963). «Վեներայի պտույտը. Պարբերությունը ստացված ռադիոլոկացիոն չափումներով». Սայենս. 139 (3558): 910–911. Bibcode:1963Sci...139..910G. doi:10.1126/science.139.3558.910. PMID 17743054.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  47. Քեմփբել, Դ. Բ.; Դիս, Ռ. Բ.; Պետինգիլ, Գ. Հ. (1976). «Վեներայի նոր ռադիո պատկերը». Սայենս. 193 (4258): 1123–1124. Bibcode:1976Sci...193.1123C. doi:10.1126/science.193.4258.1123. PMID 17792750.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  48. Կարոլին Յանգ (1990 թ․ օգոստոս). «Գլուխ 8, Ի՞նչ է թաքնված անվան մեջ». Մագելանի Վեներայի ուղեցույց. ՆԱՍԱ/ՌՇԼ. Վերցված է 2009 թ․ հուլիսի 21-ին.
  49. Միտչել, Դոն (2003). «Հայտնագործելով Միջմոլորակային կայանը». Վեներայի հետազոտությունները Սովետական Միության կողմից. Վերցված է 2007 թ․ դեկտեմբերի 27–ին-ին.
  50. Ռեակտիվ Շարժման Լաբորատորիա (1962). «Մարիներ-Վեներա 1962 ծրագրի վերջնական հաշվետվություն» (PDF). SP-59. ՆԱՍԱ. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  51. 51,0 51,1 51,2 51,3 Միտչել, Դոն (2003). «Ճեղքելով Վեներայի մթնոլորտը». Վեներայի հետազոտությունները Սովետական Միության կողմից. Վերցված է 2007 թ․ դեկտեմբերի 27–ին-ին.
  52. Էշլեման, Վ.; Ֆյելդբո, Գ. (1969). «Վեներայի մթնոլորտը Մարիներ 5-ի կրկնակի ռադիո-օսկուլասիայի փորձի արդյունքներով» (PDF). SU-SEL-69-003. ՆԱՍԱ. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  53. «COSPAR աշխատանքային խմբի գործունեության հաշվետվությունը». Պրահա, Չեխոսլովակիա: Գիտությունների ազգային միություն. 11–24 մայիս 1969: 94. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն); Unknown parameter |book-title= ignored (օգնություն)
  54. Սաջեև, Ռոալդ; Էյզենհաուեր, Սյուզան (2008 թ․ մայիսի 28). «Միացյալ Նահանգների և Սովետական Միության տիեզերական համագործակցությունը Սառը պատերազմի տարիներին». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ դեկտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2009 թ․ հուլիսի 19-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  55. Միտչել, Դոն (2003). «Վեներայի մակերևույթի առաջին լուսանկարները». Սովետական Միության կողմից Վեներայի հետազոտությունները. Վերցված է 2007 թ․ դեկտեմբերի 27–ին-ին.
  56. Դյուն, Ջ.; Բուրջես, Ի. (1978). «Մարիներ 10-ի ճանապարհորդությունը» (PDF). SP-424. ՆԱՍԱ. Վերցված է 2009 թ․ հուլիսի 12-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  57. Քոլին, Լ.; Հոլ, Ս. (1977). «Պիոներ Վեներա ծրագիրը». Տիեզերական գիտությունների հոդվածներ. 20 (3): 283–306. Bibcode:1977SSRv...20..283C. doi:10.1007/BF02186467.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  58. Ուիլյամս, Դևիդ Ռ. (2005 թ․ հունվարի 6). «Պիոներ Վեներա ծրագրի տեղեկություններ». ՆԱՍԱ-ի Գոդարդի անվան տիեզերական թռիչքների կենտրոն. Վերցված է 2009 թ․ հուլիսի 19-ին.
  59. 59,0 59,1 59,2 Միտչել, Դոն. «Վեներայի մակերևույթի հորատումը». Սովետական Միության կողմից Վեներայի հետազոտությունները. Վերցված է 2007 թ․ դեկտեմբերի 27–ին-ին.
  60. Գրիլի, Ռոնալդ; Բեթսոն, Ռեյմոնդ Մ. (2007). Մոլորակների քարտեզագրում. Քեմբրիջի համալսարանի հրատարակչություն. էջ 47. ISBN 978-0-521-03373-2. Վերցված է 2009 թ․ հուլիսի 19-ին.
  61. Լինկին, Վ.; Բլամոնտ, Ջ.; Պրեստոն, Ռ. (1985). «Վեներայի Վեգա օդապարիկի փորձը». Ամերիկյան աստղագիտական միության թերթիկ. 17: 722. Bibcode:1985BAAS...17..722L.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  62. Սագդեև, Ռ. Զ.; Լինկին, Վ.; Բլամոնտ, Ջ.; Պրեստոն, Ռ. (1986). «Վեներայի Վեգա օդապարիկի փորձը». Սայենս. 231 (4744): 1407–1408. Bibcode:1986Sci...231.1407S. doi:10.1126/science.231.4744.1407. JSTOR 1696342. PMID 17748079.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  63. Յանգ, Ս., ed. (1990 թ․ օգոստոս). Մագելանի Վեներայի հետազոտողի ուղեցույց (ՌՇԼ 90-24 ed.). Քալիֆոռնիա: Ռեակտիվ Շարժման Լաբորատորիա.
  64. Լայոնս, Դենիել Թ.; Սանդերս, Ռ. Ստեֆեն; Գրիֆիթ, Դագլաս Ջ. (մայիս-հունիս 1995). «Վեներայի քարտեզագրման Մագելան առաքելությունը». Ակտա Աստրոնավտիկա. 35 (9–11): 669–676. doi:10.1016/0094-5765(95)00032-U.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  65. «Մագելանը սկսեց ոչնչացման գործընթացը». ՌՇԼ Տիեզերք. 1994 թ․ սեպտեմբերի 9. Վերցված է 2009 թ․ հուլիսի 30-ին.
  66. Վան Պելտ, Միշել (2006). Տիեզերք ներխուժողները. Ինչպես է տիեզերական ռոբոտացված սարքը հետազոտում Արեգակնային համակարգը. Սփրինգեր. էջեր 186–189. ISBN 0-387-33232-4.
  67. Դևիս, Էնդրյու Մ.; Հոլանդ, Հենրիխ Դ.; Տուրեկյան, Կարլ Կ. (2005). Երկնաքարեր, գիսաստղներ և մոլորակներ. Էլսիվյեր. էջ 489. ISBN 0-08-044720-1.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  68. «Ժամանակացույց». MESSENGER. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ ապրիլի 13-ին. Վերցված է 2008 թ․ փետրվարի 9-ին.
  69. 69,0 69,1 «Venus Express». ԵՏԳ պոտալ. Եվրոպական տիեզերական գործակալություն. Վերցված է 2008 թ․ փետրվարի 9-ին.
  70. Գ. Ա. Լանդիս, «Ռոբոտացված Վեներայի մթնոլորտի և մակերևույթի հետազոտությունները», փաստաթուղթ IAC-04-Q.2.A.08, Ակտա Աստրոնավտիկա, հատոր 59, 7, 517–580 (հոկտեմբեր 2006)։ Տես՝ անիմացիան
  71. «"PLANET-C" Վեներայի կլիմայի ուղեծրակայան». ՃԱՀԳ. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ ապրիլի 11-ին. Վերցված է 2008 թ․ փետրվարի 9-ին.
  72. «BepiColombo». ԵՏԳ տիեզերական գործունեությունը. Վերցված է 2008 թ․ փետրվարի 9-ին.
  73. «Նոր սահմաններ ծրագիր 2009». ՆԱՍԱ. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ ապրիլի 6-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 09–ին-ին.
  74. 74,0 74,1 Ֆելդման, Մ. Ս.; Ֆերարա, Լ. Ա.; Հեվենշտեյն, Պ. Լ.; Վոլոնտե, Ջ. Ե.; Վիփլ, Պ. Հ. (1967). Տիեզերագնացների թռիչքը Վեներայի մոտով, 1967 թվականի փետրվարի 1 (PDF). Բելքոմ, Ինք.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  75. Վեներայի հետազոտությունների ժամանակագրություն (ՆԱՍԱ)
  76. «ԽՍՀՄ և Ռուսաստանի տիեզերական թռիչքները (kocmoc.info)». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 3-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 8-ին.
  77. 77,0 77,1 77,2 77,3 77,4 «Անունները Վեներայի քարտեզի վրա (galatreya.ru)». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հոկտեմբերի 12-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 13-ին.
  78. 78,0 78,1 78,2 78,3 Ժ. Ֆ. Ռոդիոնովա «Վեներայի քարտեզները»
  79. Ս. Ա. Յազև «Արեգակնային համակարգի մասին դասախոսություններ. Ուսուցողական ձեռնարկ», — Սանկտ Պետերբուրգ. Լան, 2011, էջ՝ 57-75: ISBN 978-5-8114-1253-2
  80. Վեներայի նախկի՞ն արբանյակը
  81. Ռ. Ս. Հարինգտոն; Թ. Ս. Ֆլանդերն «Մերկուրիի Վեներայի արբանյակի ուղեծրից հեռանալու շարժման հետազոտությունը», Իկարուս 28, (1976), էջ՝ 435—440։
  82. Exsul immeritus blas valera populo suo e historia et rudimenta linguae piruanorum. Indios, gesuiti e spagnoli in due documenti segreti sul Perù del XVII secolo. A cura di L. Laurencich Minelli. Bologna, 2007

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քարտեզագրական ռեսուրսներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 11, էջ 374