Մասնակից:Անի Ելուգյան/Ավազարկղ3

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Սոցիալական փոխազդեցությունը և ստեղծագործական արտահայտումը մարդկային վարքագծի ձևեր են։

Մարդկային վարքագիծ, անհատների կամ խմբերի պոտենցիալ և արտահայտված ունակությունն (մտավոր, ֆիզիկական և սոցիալական), որ միտված է արձագանքելու ներքին և արտաքին ազդակներին, իրենց ողջ կյանքի ընթացքում: Վարքագիծը պայմանավորված է գենետիկական և շրջակա միջավայրի գործոններով, որոնք ազդում են անհատի վրա: Վարքագիծը նաև մասամբ պայմանավորված է մտքերով և զգացմունքներով, որոնք պատկերացում են տալիս անհատի հոգեկանի մասին՝ բացահայտելով այնպիսի բաներ, ինչպիսիք են վերաբերմունքն ու արժեքները: Մարդկային վարքագիծը ձևավորվում է հոգեբանական գծերով, քանի որ անհատականության տեսակները տարբերվում են անձից անձ՝ առաջացնելով տարբեր գործողություններ և վարքագիծ:

Սոցիալական վարքագիծը բացատրում է ուրիշների դեմ ուղղված գործողությունները: Այն կապված է սոցիալական փոխազդեցության և մշակույթի, ինչպես նաև էթիկայի, միջանձնային հարաբերությունների, քաղաքականության և հակամարտությունների զգալի ազդեցության հետ: Որոշ վարքագծեր սովորական են, իսկ մյուսները՝ անսովոր: Վարքագծի ընդունելիությունը կախված է սոցիալական նորմերից և կարգավորվում է սոցիալական վերահսկողության տարբեր միջոցներով: Սոցիալական նորմերը նաև ձևավորում են վարքագիծը, երբ մարդկանց վրա ճնշում է գործադրվում հետևելու որոշակի կանոններին և դրսևորելու որոշակի վարքագիծ, որոնք համարվում են ընդունելի կամ անընդունելի՝ կախված տվյալ հասարակությունից կամ մշակույթից:

Ճանաչողական վարքագիծը հաշվի է առնում գիտելիքների ձեռքբերման և օգտագործման գործողությունները: Այն վերաբերում է, թե ինչպես է տեղեկատվությունը յուրացվում և փոխանցվում, ինչպես նաև գիտելիքի և անձնական համոզմունքների ստեղծագործական կիրառում, ինչպիսին կրոնն է: Ֆիզիոլոգիական վարքագիծը հաշվի է առնում մարմինը պահպանելու գործողությունները: Այն վերաբերում է մարմնի հիմնական գործառույթներին, ինչպես նաև առողջության պահպանմանն ուղղված միջոցառումներին: Տնտեսական վարքագիծը հաշվի է առնում նյութերի մշակման, կազմակերպման և օգտագործման, ինչպես նաև աշխատանքի այլ ձևերի հետ կապված գործողությունները: Էկոլոգիական վարքագիծը հաշվի է առնում էկոհամակարգի հետ կապված գործողությունները: Այն վերաբերում է նրան, թե ինչպես են մարդիկ փոխազդում այլ օրգանիզմների հետ և ինչպես է շրջակա միջավայրը ձևավորում մարդու վարքագիծը:

Ուսումնասիրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մարդու վարքագիծը ուսումնասիրվում է հասարակական գիտությունների կողմից, որոնք ներառում են հոգեբանությունը, սոցիոլոգիան, էթոլոգիան և նրանց տարբեր ճյուղերն ու մտքի դպրոցները[1]: Մարդկային վարքագծի շատ տարբեր կողմեր կան, և ոչ մի սահմանում կամ դաշտային ուսումնասիրություն չի ներառում այն ամբողջությամբ[2]: Բնությունն ընդդեմ դաստիարակության բանավեճը մարդու վարքագծի ուսումնասիրության հիմնարար բաժանումներից մեկն է. այս բանավեճը հաշվի է առնում, թե արդյոք վարքագծի վրա հիմնականում ազդում են գենետիկական կամ շրջակա միջավայրի գործոնները[3]: Մարդկային վարքագծի ուսումնասիրությունը երբեմն արժանանում է հանրության ուշադրությանը մշակութային խնդիրների, այդ թվում՝ հանցագործության, սեռականության և սոցիալական անհավասարության հետ հատվելու պատճառով[4]:

Որոշ բնական գիտություններ նույնպես շեշտը դնում են մարդու վարքի վրա։ Նյարդաբանություն և էվոլյուցիոն կենսաբանություն, ուսումնասիրում են, թե ինչպես է վարքը վերահսկվում նյարդային համակարգի կողմից և ինչպես է զարգացել մարդու միտքը, համապատասխանաբար[5]: Այլ ոլորտներում մարդկային վարքագիծը կարող է երկրորդական ուսումնասիրության առարկա լինել, երբ դիտարկվում է, թե ինչպես է այն ազդում մեկ այլ առարկայի վրա[6]: Պաշտոնական գիտական հետազոտություններից դուրս, մարդկային վարքագիծը և մարդու վիճակը նույնպես փիլիսոփայության և գրականության հիմնական ուշադրության կենտրոնում են[5]: Մտքի փիլիսոփայությունը դիտարկում է այնպիսի ասպեկտներ, ինչպիսիք են ազատ կամքը, միտք-մարմնի (հոգեֆիզիկական) խնդիրը և մարդկային վարքագծի դյուրաբեկությունը[7]։

Մարդկային վարքագիծը կարող է գնահատվել հարցաթերթիկների, հարցազրույցների և փորձարարական մեթոդների միջոցով: Կենդանիների վրա փորձարկումը կարող է օգտագործվել նաև վարքագծերը ստուգելու համար, որոնք այնուհետև կարող են համեմատվել մարդու վարքի հետ[8]: Երկվորյակների ուսումնասիրությունը սովորական մեթոդ է, որով ուսումնասիրվում է մարդու վարքը: Նույն գենոմներով երկվորյակներին կարելի է համեմատել վարքի գենետիկական և շրջակա միջավայրի գործոնների մեկուսացման հետ: Երկվորյակների ուսումնասիրությունների արդյունքում պարզվել է, որ ապրելակերպը, հիվանդությունների նկատմամբ զգայունությունը և անառողջ վարքագիծն ունեն ինչպես գենետիկ, այնպես էլ բնապահպանական ցուցանիշներ[9]:

Սոցիալական վարքագիծ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կանայք խոնարհվելով ողջունեւմ են միմյանց Ճապոնիայում։

Մարդու սոցիալական վարքագիծը վարքագիծ է, որը հաշվի է առնում այլ մարդկանց, ներառյալ հաղորդակցությունը և համագործակցությունը: Այն շատ բարդ և կառուցվածքային է՝ հիմնված մտքի առաջադեմ տեսության վրա, որը թույլ է տալիս մարդկանց մտքերն ու գործողությունները վերագրել միմյանց: Սոցիալական վարքագծի միջոցով մարդիկ զարգացրել են հասարակություն և մշակույթ, որը տարբերակում է այլ կենդանիներից[10]: Մարդու սոցիալական վարքագիծը կարգավորվում է կենսաբանական գործոնների համակցությամբ, որոնք ազդում են բոլոր մարդկանց վրա և մշակութային գործոնները, որոնք փոխվում են՝ կախված դաստիարակությունից և հասարակական նորմերից[11]: Մարդկային հաղորդակցությունը հիմնականում հիմնված է լեզվի վրա, սովորաբար խոսքի կամ գրավորի միջոցով: Ոչ բանավոր հաղորդակցությունը և պարալեզուն կարող են փոփոխել հաղորդակցության իմաստը՝ ցույց տալով գաղափարներ և մտադրություններ ֆիզիկական և ձայնային վարքագծի միջոցով[12]:

Սոցիալական նորմեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հասարակության մեջ մարդու վարքագիծը կարգավորվում է սոցիալական նորմերով: Սոցիալական նորմերը չգրված ակնկալիքներ են, որոնք հասարակության անդամներն ունեն միմյանց հանդեպ: Այս նորմերը արմատացած են կոնկրետ մշակույթի մեջ, որից նրանք առաջացել են, և մարդիկ հաճախ հետևում են դրանց անգիտակցաբար կամ առանց մտորումների: Այս նորմերը ազդում են մարդկային հասարակության կյանքի բոլոր ասպեկտների վրա, ներառյալ պարկեշտությունը, սոցիալական պատասխանատվությունը, սեփականության իրավունքը, պայմանագրային համաձայնությունը, բարոյականությունը, արդարությունը և իմաստը: Շատ նորմեր նպաստում են հասարակության անդամների միջև համակարգմանը և փոխշահավետ են դառնում, օրինակ՝ հաղորդակցության և համաձայնությունների հետ կապված նորմերը: Նորմերը կիրառվում են սոցիալական ճնշման միջոցով, իսկ սոցիալական նորմերը խախտող անհատները վտանգի են ենթարկվում ՝ բախվելով սոցիալական օտարացմանը[13]։

Էթիկայի համակարգերն օգտագործվում են մարդու վարքագիծն ուղղորդելու համար՝ որոշելու, թե որն է բարոյականը: Մարդիկ տարբերվում են այլ կենդանիներից՝ վարքագծի որոշման համար էթիկական համակարգերի կիրառմամբ: Էթիկական վարքագիծը մարդու վարքագիծ է, որը հաշվի է առնում, թե ինչպես են գործողությունները կազդեն ուրիշների վրա և արդյոք վարքագիծը օպտիմալ կլինի ուրիշների համար: Թե ինչ է իրենից ներկայացնում էթիկական վարքագիծը, որոշվում է անձի անհատական արժեքային դատողություններով և կոլեկտիվ սոցիալական նորմերով՝ ճիշտի և սխալի վերաբերյալ: Արժեքային դատողությունները բնորոշ են բոլոր մշակույթների մարդկանց, թեև դրանց գնահատման համար օգտագործվող հատուկ համակարգերը կարող են տարբեր լինել: Այս համակարգերը կարող են բխվել աստվածային օրենքից, բնական իրավունքից, քաղաքացիական իշխանությունից, բանականությունից կամ այս և այլ սկզբունքների համակցությունից: Ալտրուիզմը փոխկապակցված վարքագիծ է, որի ժամանակ մարդիկ համարում են ուրիշների բարեկեցությունը հավասարապես կամ նախընտրելիորեն, քան իրենցը: Մինչ մյուս կենդանիները ցուցաբերում են կենսաբանական ալտրուիզմ, էթիկական ալտրուիզմը բնորոշ է միայն մարդկանց[14]։

Շեղումը սոցիալական նորմերը խախտող վարքագիծ է: Քանի որ սոցիալական նորմերը տարբեր են անհատների և մշակույթների միջև, շեղվող արարքի բնույթն ու ծանրությունը սուբյեկտիվ են: Այն, ինչը հասարակության կողմից համարվում է շեղում, կարող է նաև փոխվել ժամանակի ընթացքում, քանի որ մշակվում են նոր սոցիալական նորմեր: Շեղումը պատժվում է այլ անհատների կողմից սոցիալական խարանի, քննադատության կամ բռնության միջոցով[15]: Շատ շեղված գործողություններ ճանաչվում են որպես հանցագործություն և պատժվում քրեական արդարադատության համակարգի միջոցով[16]: Շեղված գործողությունները կարող են պատժվել ուրիշներին վնաս պատճառելու, որոշակի աշխարհայացք և ապրելակերպ պահպանելու կամ բարոյականության և հարգանքի սկզբունքները պահպանելու համար[17]: Մշակույթները նաև դրական կամ բացասական արժեք են վերագրում որոշակի ֆիզիկական գծերի՝ պատճառ դառնալով, որ անհատները, որոնք չունեն ցանկալի գծեր, դիտվում են որպես շեղված[18]։

Միջանձնային հարաբերություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ընտանիք Նոատակում, Ալյասկա (1929)։

Միջանձնային հարաբերությունները կարող են գնահատվել երկու անհատների միջև կոնկրետ ընտրություններով և զգացմունքներով, կամ դրանք կարող են գնահատվել ավելի լայն սոցիալական համատեքստով, թե ինչպես է ակնկալվում նման հարաբերությունների գործարկումը: Հարաբերությունները զարգանում են հաղորդակցության միջոցով, որը ստեղծում է մտերմություն, արտահայտում է զգացմունքները և զարգացնում ինքնությունը[12]: Անհատի միջանձնային հարաբերությունները կազմում են սոցիալական խումբ, որտեղ բոլոր անհատները շփվում են միմյանց հետ, և այդ սոցիալական խմբերը կապված են լրացուցիչ հարաբերություններով: Մարդու սոցիալական վարքագծի վրա ազդում են ոչ միայն անհատական հարաբերությունները, այլև այն, թե ինչպես կարող են վարքագծերը մեկ հարաբերություններում ազդել մյուսների վրա[19]: Անհատները, ովքեր ակտիվորեն փնտրում են սոցիալական փոխազդեցություններ, էքստրավերտներ են, իսկ նրանք, ովքեր չեն ձգտում՝ ինտրովերտներ[20]:

Ռոմանտիկ սերը զգալի միջանձնային գրավչություն է մյուսի նկատմամբ: Նրա բնույթը տարբերվում է ըստ մշակույթների, բայց այն հաճախ կախված է սեռից՝ առաջանալով սեռական գրավչության հետ և լինելով կամ հետերոսեքսուալ կամ միասեռական: Այն տարբեր ձևեր է ընդունում և կապված է բազմաթիվ անհատական հույզերի հետ: Շատ մշակույթներ ավելի մեծ ուշադրություն են դարձնում ռոմանտիկ սիրուն, քան միջանձնային գրավչության այլ ձևերին: Ամուսնությունը երկու մարդկանց միություն է, թեև այն կապված է ռոմանտիկ սիրո հետ, կախված է մշակույթից[21]: Անհատները, որոնք սերտ ազգակցական կապ ունեն, կազմում են ընտանիք: Ընտանիքի կառուցվածքում կան բազմաթիվ փոփոխություններ, որոնք կարող են ներառել ծնողներին և երեխաներին, ինչպես նաև խորթ երեխաներին կամ հեռավոր հարազատներին[22]։ Երեխաներով լի ընտանիքը շեշտը դնում է դաստիարակության վրա, որտեղ ծնողները ներգրավում են ծնողական լիազորության բարձր մակարդակ՝ երեխաներին պաշտպանելու և ուսուցանելու համար, քանի որ նրանք զարգանում են ավելի երկար ժամանակահատվածում, քան մյուս կաթնասունների մեծ մասը[23]։

Քաղաքականություն և հակամարտություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կռվող տղամարդկանց պատկերը՝Կոմարոմի (Komárom) առաջին ճակատամարտում (1849)։

Երբ մարդիկ որոշումներ են կայացնում որպես խումբ, նրանք զբաղվում են քաղաքականությամբ: Մարդիկ զարգացել են՝ անձնական շահերից ելնելով, բայց սա նաև ներառում է վարքագիծը, որը հեշտացնում է համագործակցությունը, այլ ոչ թե հակամարտությունը կոլեկտիվ միջավայրում: Անհատները հաճախ ձևավորում են ներխմբային և արտախմբային ընկալումներ, որոնց միջոցով անհատները համագործակցում են խմբում և մրցում արտաքին խմբի հետ: Սա հանգեցնում է այնպիսի վարքագծի, ինչպիսիք են անգիտակցաբար համապատասխանելը, պասիվ ենթարկվելը իշխանությանը, հակառակորդների անհաջողություններից հաճույք ստանալը, արտախմբի անդամների նկատմամբ թշնամություն սկսելը, արտախմբերի արհեստականորեն ստեղծումը, երբ դրանք գոյություն չունեն, և պատժել նրանց, ովքեր չեն համապատասխանում ներխմբի չափանիշներին: Այս վարքագիծը հանգեցնում է քաղաքական համակարգերի ստեղծմանը, որոնք կիրառում են ներխմբային չափանիշներն ու նորմերը[24]։

Երբ մարդիկ հակադրվում են միմյանց, դա կոնֆլիկտ է առաջացնում։ Դա կարող է առաջանալ, երբ ներգրավված կողմերը ունեն կարծիքների անհամաձայնություն, երբ կողմերից մեկը խոչընդոտում է մյուսի նպատակներին, կամ երբ կողմերն ունենում են բացասական հույզեր, ինչպիսիք են զայրույթը միմյանց նկատմամբ: Զուտ տարաձայնությունների պատճառով հակամարտությունները հաճախ լուծվում են հաղորդակցության կամ բանակցությունների միջոցով, սակայն հուզական կամ խոչընդոտող ասպեկտների ընդգրկումը կարող է սրել հակամարտությունը: Միջանձնային կոնֆլիկտը կոնկրետ անհատների կամ անհատների խմբերի միջև է[25]: Սոցիալական հակամարտությունը տարբեր սոցիալական խմբերի կամ ժողովրդագրական խմբերի միջև է: Հակամարտության այս ձևը հաճախ տեղի է ունենում, երբ հասարակության խմբերը մարգինալացված են, չունեն իրենց ուզած ռեսուրսները, ցանկանում են հրահրել սոցիալական փոփոխություններ կամ ցանկանում են դիմակայել սոցիալական փոփոխություններին: Զգալի սոցիալական հակամարտությունը կարող է առաջացնել քաղաքացիական անհնազանդություններ։ Միջազգային հակամարտությունը ազգերի կամ կառավարությունների միջև է[26]: Դա կարող է լուծվել դիվանագիտական կամ պատերազմական ճանապարհով։

Ճանաչողական վարքագիծ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մարդկանց նկարել են սովորեցնում Վոլգոգրադում,Ռուսաստան(2013)։

Մարդու ճանաչողությունը տարբերվում է այլ կենդանիների ճանաչողությունից: Սա բխում է մարդկային ճանաչողության կենսաբանական գծերից, բայց նաև մշակութային ճանապարհով փոխանցված ընդհանուր գիտելիքներից և զարգացումից: Մարդիկ կարող են սովորել միմյանցից՝ շնորհիվ առաջադեմ մտքի տեսության, որը թույլ է տալիս գիտելիքներ ձեռք բերել կրթության միջոցով: Լեզվի օգտագործումը թույլ է տալիս մարդկանց ուղղակիորեն գիտելիքներ փոխանցել միմյանց[27][28]: Մարդու ուղեղն ունի նեյրոպլաստիկություն՝ թույլ տալով նրան փոփոխել իր առանձնահատկությունները՝ ի պատասխան նոր փորձառությունների: Սա հեշտացնում է մարդկանց ուսումը և հանգեցնում պրակտիկայի վարքագծի՝ թույլ տալով զարգացնել նոր հմտություններ առանձին մարդկանց մոտ[28]: Ժամանակի ընթացքում իրականացվող վարքագիծը կարող է արմատավորվել որպես սովորություն, որտեղ մարդիկ կշարունակեն կանոնավոր կերպով ներգրավվել այդ վարքագծի մեջ՝ առանց գիտակցաբար որոշելու դա անել[29]:

Մարդիկ դիմում են բանականությանը՝ եզրակացություններ անելու համար ՝ հիմնվելով սահմանափակ քանակությամբ տեղեկատվության վրա: Մարդկային դատողությունների մեծ մասը կատարվում է ավտոմատ կերպով՝ առանց անհատի գիտակցված ջանքերի: Դատողությունն իրականացվում է անցյալի փորձից ընդհանրացումներ անելով և դրանք կիրառելով նոր հանգամանքներում: Սովորած գիտելիքները օգտագործվում են թեմայի վերաբերյալ ավելի ճշգրիտ եզրակացություններ անելու համար: Դեդուկտիվ դատողությունը ենթադրում է եզրակացություններ, որոնք ճշմարիտ են՝ հիմնվելով տրամաբանական նախադրյալների վրա, մինչդեռ ինդուկտիվ դատողությունը ենթադրում է, թե ինչ եզրակացություններ կարող են լինել ճշմարիտ՝ ելնելով համատեքստից[30]:

Զգացմունքը մարդուն բնածին ճանաչողական փորձ է: Հիմնական հույզերը, ինչպիսիք են ուրախությունը, անհանգստությունը, զայրույթը, վախը, զարմանքը և զզվանքը, ընդհանուր են բոլոր մշակույթների համար, թեև զգացմունքների արտահայտման սոցիալական նորմերը կարող են տարբեր լինել: Այլ զգացմունքները գալիս են բարձրագույն ճանաչողությունից, ինչպիսիք են սերը, մեղքի զգացումը, ամոթը, հպարտությունը, նախանձը և խանդը: Այս զգացմունքները զարգանում են ժամանակի ընթացքում, այլ ոչ թե ակնթարթորեն և ավելի ուժեղ են ազդում մշակութային գործոնների վրա[31]: Զգացմունքների վրա ազդում են զգայական տեղեկատվությունը, ինչպիսիք են գույնը և երաժշտությունը, երջանկության և տխրության տրամադրությունները: Մարդիկ սովորաբար պահպանում են երջանկության կամ տխրության ստանդարտ մակարդակ, որը որոշվում է առողջական և սոցիալական հարաբերություններով, թեև դրական և բացասական իրադարձությունները կարճաժամկետ ազդեցություն են ունենում տրամադրության վրա: Մարդիկ հաճախ ձգտում են բարելավել միմյանց տրամադրությունը մխիթարության, զվարճանքի և օդափոխության միջոցով: Մարդիկ կարող են նաև ինքնակարգավորել տրամադրությունը վարժությունների և մեդիտացիայի միջոցով[32]։

Ստեղծագործությունը (կրեատիվությունը) նախկին գաղափարների կամ ռեսուրսների օգտագործումն է՝ ինչ-որ օրիգինալ բան արտադրելու համար: Այն թույլ է տալիս նորարարություններ կատարել, հարմարվել փոփոխություններին, սովորել նոր տեղեկատվություն և նոր խնդիրներ լուծել: Ստեղծագործական ունակությունների արտահայտումը նաև նպաստում է կյանքի որակին: Ստեղծագործությունը ներառում է անձնական ստեղծագործականությունը, որտեղ մարդը հավաստիորեն ներկայացնում է նոր գաղափարներ, բայց այն կարող է նաև ընդլայնվել սոցիալական ստեղծագործության մեջ, որտեղ համայնքը կամ հասարակությունը համատեղ արտադրում և ճանաչում է գաղափարները[33]: Ստեղծագործությունը կիրառվում է տիպիկ մարդկային կյանքում՝ խնդիրները լուծելու համար, երբ դրանք առաջանում են: Այն նաև մարդկանց տանում է դեպի արվեստ և գիտություն: Անհատները, ովքեր զբաղվում են առաջադեմ ստեղծագործական աշխատանքով, սովորաբար ունեն մասնագիտացված գիտելիքներ այդ ոլորտում, և մարդիկ օգտագործում են այդ գիտելիքները՝ նոր գաղափարներ զարգացնելու համար: Արվեստում ստեղծարարությունն օգտագործվում է նոր գեղարվեստական գործեր մշակելու համար, ինչպիսիք են կերպարվեստը կամ երաժշտությունը: Գիտության մեջ նրանք, ովքեր գիտելիք ունեն որոշակի գիտական ոլորտում, կարող են օգտագործել փորձը և սխալը՝ երևույթներն ավելի ճշգրիտ բացատրող տեսություններ մշակելու համար[34]։

Կրոնական վարքագիծը ավանդույթների մի շարք է, որոնք հետևվում են և հիմնված են կրոնական համոզմունքների համակարգի ուսմունքների վրա: Կրոնական վարքագծի բնույթը տատանվում է՝ կախված հատուկ կրոնական ավանդույթներից: Կրոնական ավանդույթների մեծ մասը ներառում է առասպելներ պատմելու, ծեսեր կիրառելու, որոշ բաներ տաբու դարձնելու, սիմվոլիզմի ընդունում, բարոյականությունը որոշելու, գիտակցության փոփոխված վիճակներ զգալու և գերբնական էակներին հավատալու տարբերակներ: Կրոնական վարքագիծը հաճախ պահանջկոտ է և ունի ժամանակ, էներգիա և նյութական ծախսեր, և այն հակասում է մարդկային վարքագծի ռացիոնալ ընտրության oրինաչափություններին, թեև այն օգուտ է բերում համայնքին: Մարդաբաններն առաջարկում են մրցակցող տեսություններ, թե ինչու են մարդիկ կրոնական վարքագիծ ընդունել[35]։ Կրոնական վարքագծի վրա մեծապես ազդում են սոցիալական գործոնները, և խմբային ներգրավվածությունը նշանակալի է անհատի կրոնական վարքի ձևավորման գործում: Սոցիալական կառույցները, ինչպիսիք են կրոնական կազմակերպությունները կամ ընտանեկան միավորները, թույլ են տալիս կիսել և համակարգել կրոնական վարքագիծը: Այս սոցիալական կապերն ամրապնդում են կրոնի հետ կապված ճանաչողական վարքագիծը՝ խրախուսելով ուղղափառությունը և նվիրվածությունը[36]: Ըստ Pew Research Center-ի զեկույցի, ամբողջ աշխարհում մեծահասակների 54%-ը նշում է, որ 2018 թվականի դրությամբ կրոնը շատ կարևոր է իրենց կյանքում[37]:

Ֆիզիոլոգիական վարքագիծ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տղան ուտում է Հարարեում, Զիմբաբվե (2017)։

Մարդիկ կրում են բազմաթիվ վարքագծեր, որոնք բնորոշ են կենդանիներին՝ աջակցելու մարդու մարմնի գործընթացներին: Մարդիկ սնվում են սննդարար նյութեր ստանալու համար: Այս մթերքները կարող են ընտրվել իրենց սննդային արժեքով, բայց դրանք կարող են ուտել նաև հաճույքի համար: Ուտելը հաճախ ուղեկցվում է սննդի պատրաստման գործընթացով՝ այն ավելի հաճելի դարձնելու համար[38]: Մարդիկ ավելորդ սննդից ազատվում են արտաթորանքի միջոցով: Արտազատումը հաճախ դիտվում է որպես տաբու, հատկապես զարգացած և քաղաքային համայնքներում, որտեղ սանիտարական պայմաններն ավելի լայն տարածում ունեն, և արտաթորանքը արժեք չունի որպես պարարտանյութ[39]: Մարդիկ նաև կանոնավոր կերպով քնում են՝ հիմնվելով հոմեոստատիկ և ցիրկադային գործոնների վրա: Շրջանակային ռիթմը ստիպում է մարդկանց քնել սովորական օրինաչափությամբ և սովորաբար ճշգրտվում է ցերեկային-գիշերային ցիկլի և քուն-արթուն սովորությունների համաձայն: Հոմեոստազը նույնպես պահպանվում է, ինչը հանգեցնում է քնի պակասից հետո ավելի երկար քնի: Մարդու քնի ցիկլը տեղի է ունենում ավելի քան 90 րոպե, և այն կրկնվում է 3-5 անգամ նորմալ քնի ժամանակ[40]։

Կան նաև յուրահատուկ վարքագծեր, որոնց ենթարկվում են մարդիկ՝ ֆիզիկական առողջությունը պահպանելու համար: Մարդիկ բժշկությունը մշակել են հիվանդությունների կանխարգելման և բուժման համար: Արդյունաբերական երկրներում սննդային սովորույթները, որոնք նպաստում են ավելի լավ սնուցմանը, հիգիենիկ վարքագծին, որը նպաստում է սանիտարահիգիենիկ պայմաններին, հիվանդությունների վերացմանն ուղղված բժշկական բուժումը և հակաբեղմնավորիչ միջոցների օգտագործումը զգալիորեն բարելավում են մարդու առողջությունը[41]: Մարդիկ կարող են նաև ֆիզիկական վարժություններ կատարել ըստ պահանջարկի՝ առողջությունը պահպանելու համար[42]: Մարդիկ պահպանում են հիգիենան, որպեսզի սահմանափակեն կեղտի և պաթոգն միկրօրգանիզմների ազդեցությունը: Այս վարքագծերից ոմանք հարմարվողական են, իսկ մյուսները՝ սովորելի: Զզվանքի հիմնական դրսևորումները ձևավորվել են որպես ադապտացիա՝ պաթոգենների աղբյուրների հետ շփումը կանխելու համար, ինչը հանգեցնում է կղանքի, մարմնի հեղուկների, փտած սննդի և կենդանիների, որոնք սովորաբար հիվանդության փոխանցողներ են՝ պատճառելով կենսաբանական հակակրանք։ Ինքնասպասարկումը, մարդկային դիակների հեռացումը, կոյուղու օգտագործումը և մաքրող միջոցների օգտագործումը հիգիենիկ վարքագիծ են, որոնք բնորոշ են մարդկային հասարակությունների մեծամասնությանը[43]։

Մարդիկ բազմանում են սեռական ճանապարհով՝ սեռական հարաբերություններ ունենալով և՛ վերարտադրության, և՛ սեռական հաճույքի համար: Մարդու վերարտադրությունը սերտորեն կապված է մարդու սեքսուալության և բազմանալու բնազդային ցանկության հետ, թեև մարդիկ եզակի են նրանով, որ միտումնավոր վերահսկում են իրենց լույս աշխարհ բերած սերունդների թիվը[44]: Մարդիկ, համեմատած կենդանիների հետ, զբաղվում են վերարտադրողական վարքագծերի մեծ բազմազանությամբ՝ զուգավորման տարբեր կառուցվածքներով, որոնք ներառում են մոնոգամիայի, պոլիգինիայի և պոլիանդրիության ձևեր: Այն, թե ինչպես են մարդիկ զբաղվում զուգավորման վարքագծով, մեծապես ազդում են մշակութային նորմերի և սովորույթների վրա[45]: Ի տարբերություն կաթնասունների մեծամասնության, կանայք ձվազատում են ոչ թե սեզոնային, այլ ինքնաբուխ, դաշտանային ցիկլով, որը սովորաբար տևում է 25-35 օր[46]:

Մարդիկ երկոտանի են և շարժվում են քայլելով: Մարդկանց քայլելը համապատասխանում է երկոտանի քայլվածքի ցիկլին, որը ներառում է կրունկների փոփոխական շփումը և ոտքի մատը գետնից անջատելը, կոնքի աննշան բարձրացումը և պտույտը: Հավասարակշռությունը քայլելիս սովորել է պահել կյանքի առաջին 7-9 տարիների ընթացքում, և առանձին մարդիկ զարգացնում են յուրահատուկ քայլվածք՝ սովորելով տեղափոխել քաշը, հարմարեցնել զանգվածի կենտրոնը և համապատասխանեցնել նյարդային հսկողությունը շարժմանը[47]: Մարդիկ կարող են ավելի բարձր արագության հասնել՝ վազելով: Վազքի դիմացկունության վարկածն առաջարկում է, որ մարդիկ վազքի միջոցով կարող են գերազանցել այլ կենդանիների մեծամասնությանը երկար հեռավորությունների վրա, թեև մարդու վազքն առաջացնում է էներգիայի ծախսի ավելի բարձր մակարդակի: Մարդու մարմինը ինքնակարգավորվում է ֆիզիկական ծանրաբեռնվածության ժամանակ՝ քրտնարտադրության միջոցով, ինչը թույլ է տալիս մարդկանց ավելի դիմացկուն լինել, քան կենդանիներին[48]: Մարդու ձեռքը հմուտ է և ընդունակ է բռնել առարկաները և ուժ կիրառել՝ վերահսկելով ձեռքի ճարպկությունը և բռնելու ուժը: Սա թույլ է տալիս մարդկանց գործիքներ օգտագործել[49]:

Տնտեսական վարքագիծ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տնտեսական որոշումները դիտարկելիս մարդիկ կանխատեսելի վարքագիծ են դրսևորում, և այդ վարքագծերը կարող են լինել կամ չլինել ռացիոնալ: Ինչպես բոլոր էակները, մարդիկ հիմնարար որոշումներ են կայացնում ծախս-եկամուտ վերլուծության և ռիսկ-եկամուտի սպեկտրի միջոցով, թեև մարդիկ կարող են ավելի մանրակրկիտ մտածել այդ որոշումների մասին: Մարդկային տնտեսական որոշումների կայացումը հաճախ կախված է հղումներից, որտեղ տարբերակները կշռվում են ստատուս քվոյի, այլ ոչ թե բացարձակ շահույթների և կորուստների հիման վրա: Մարդիկ նույնպես հակված են կորուստների՝ վախենալով կորստից, քան շահույթ փնտրելու[50]։ Նեոլիթյան հեղափոխությունից և գյուղատնտեսության զարգացումից հետո մարդկանց մոտ զարգացավ տնտեսական վարքագիծը։ Այս զարգացումները հանգեցրին ռեսուրսների կայուն մատակարարմանը, որը թույլ տվեց մասնագիտանալ ավելի բարդ հասարակություններում[51]:

Աշխատանք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կանայք, ովքեր զբաղված են անասունների խնամքով Մանգսկոգսում, Շվեդիա (1911)։

Մարդկային աշխատանքի բնույթը որոշվում է հասարակության բարդությամբ: Ամենապարզ հասարակությունները ցեղերն են, որոնք հիմնականում աշխատում են ապրուստի համար՝ որպես որսորդ-հավաքողներ (անգլ․ hunter-gatherers): Այս առումով աշխատանքը հստակ գործունեություն չէ, այլ հաստատուն, որը կազմում է կյանքի բոլոր մասերը, քանի որ հասարակության բոլոր անդամները պետք է հետևողականորեն աշխատեն կենդանի մնալու համար: Նեոլիթյան հեղափոխությունից հետո զարգացան ավելի առաջադեմ հասարակություններ՝ շեշտը դնելով գյուղատնտեսական և հովվական միջավայրերում աշխատանքի վրա: Այս հասարակություններում արտադրությունն ավելանում է՝ վերջ տալով մշտական աշխատանքի անհրաժեշտությանը և թույլ տալով որոշ անհատների մասնագիտանալ և աշխատել սննդամթերքի արտադրությունից դուրս գտնվող ոլորտներում: Սա նաև ստեղծեց ոչ աշխատատար աշխատանք, քանի որ աճող մասնագիտական բարդությունը որոշ անհատներից պահանջում էր մասնագիտանալ տեխնիկական գիտելիքների և կառավարման ոլորտում[51]: Այս հասարակություններում տքնաջան աշխատանք արել են ստրուկները, ճորտերը, գյուղացիները և գիլդիայի արհեստավորները։ Աշխատանքի բնույթը զգալիորեն փոխվեց Արդյունաբերական հեղափոխության ժամանակ, երբ գործարանային համակարգը մշակվեց՝ արդյունաբերական զարգացող երկրների կողմից օգտագործելու համար: Բացի կյանքի ընդհանուր որակի հետագա բարձրացումից, այս զարգացումը փոխեց աշխատանքի դինամիկան: Գործարանային համակարգի պայմաններում աշխատողներն ավելի ու ավելի են համագործակցում ուրիշների հետ, գործատուները ծառայում են որպես հեղինակավոր գործիչներ աշխատանքային ժամերին, և հարկադիր աշխատանքը հիմնականում վերացվում է: Հետագա փոփոխություններ են տեղի ունենում հետինդուստրիալ հասարակություններում, որտեղ տեխնոլոգիական առաջընթացը հնացնում է արդյունաբերությունները՝ դրանք փոխարինելով զանգվածային արտադրության և սպասարկման ոլորտներով[52]։

Մարդիկ տարբեր կերպ են մոտենում աշխատանքին՝ հիմնվելով ինչպես ֆիզիկական, այնպես էլ անձնական հատկանիշների վրա, և ոմանք աշխատում են ավելի արդյունավետությամբ և նվիրվածությամբ, քան մյուսները: Ոմանք աշխատանք են գտնում անձնական իրագործմանը նպաստելու համար, իսկ մյուսներն աշխատում են միայն անհրաժեշտությունից դրդված[53]: Աշխատանքը կարող է նաև ծառայել որպես ինքնություն, երբ անհատներն իրենց նույնականացնում են՝ ելնելով իրենց զբաղմունքից: Աշխատանքային մոտիվացիան բարդ է՝ ինչպես նպաստում, այնպես էլ հանում մարդկային տարբեր կարիքներից: Աշխատանքի առաջնային դրդապատճառը նյութական շահն է, որը ժամանակակից հասարակություններում փողի ձև է ստանում: Այն կարող է նաև ծառայել ինքնագնահատական և անձնական արժեք ստեղծելու, ակտիվություն ապահովելու, հարգանք ձեռք բերելու և ստեղծագործական ունակություններ արտահայտելու համար[54]: Ժամանակակից աշխատանքը սովորաբար դասակարգվում է որպես աշխատատար կամ «կապույտ աշխատանք» և ոչ աշխատատար կամ «սպիտակ օձիքով աշխատանք»[55]:

Ժամանց[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տղամարդիկ, ովքեր խաղում են ֆուտբոլ Կիլքենիում, Իռլանդիա (2007):

Ժամանցը գործունեություն կամ դրա բացակայություն է, որը տեղի է ունենում աշխատանքից դուրս: Այն ապահովում է հանգստի, զվարճանքի և բարելավում է անհատների կյանքի որակը[56]: Ժամանցով զբաղվելը կարող է օգտակար լինել ֆիզիկական և մտավոր առողջության համար: Այն կարող է օգտագործվել հոգեբանական սթրեսից ժամանակավոր ազատվելու, դրական հույզեր առաջացնելու կամ սոցիալական փոխգործակցությունը հեշտացնելու համար: Ժամանցը կարող է նաև նպաստել առողջական ռիսկերին և բացասական հույզերին, որոնք առաջանում են ձանձրույթից, թմրամիջոցների չարաշահումից կամ բարձր ռիսկային վարքագծից[57]:

Ժամանցը կարող է սահմանվել որպես լուրջ կամ պասիվ[56][58]: Հանգստի ժամանակ լուրջ վարքագիծը ներառում է արվեստի և գիտության ոչ պրոֆեսիոնալ հետապնդում, հոբբիների զարգացում կամ մասնագիտական կամավորություն մասնագիտության ոլորտում[58]: Հանգստի պասիվ վարքագիծը ապահովում է կարճաժամկետ բավարարվածություն, բայց դրանք երկարաժամկետ բավարարվածություն կամ անձնական ինքնություն չեն ապահովում: Դրանք ներառում են խաղ, հանգստություն, պատահական սոցիալական փոխազդեցություն, կամավորություն, պասիվ ժամանց, ակտիվ ժամանց և զգայական խթանում: Պասիվ ժամանցը սովորաբար բխում է զանգվածային լրատվամիջոցներից, որոնք կարող են ներառել գրավոր ստեղծագործություններ կամ թվային լրատվամիջոցներ: Ակտիվ ժամանցը ներառում է խաղեր, որոնց մասնակցում են անհատներ: Զգայական խթանումը անմիջական բավարարվածություն է այնպիսի վարքագծերից, ինչպիսիք են ուտելը կամ սեռական հարաբերությունը[56]:

Սպառում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մարդիկ հանդես են որպես սպառողներ, որոնք ձեռք են բերում և օգտագործում ապրանքներ: Ամբողջ արտադրությունը, ի վերջո, նախատեսված է սպառման համար, և սպառողները հարմարեցնում են իրենց վարքագիծը՝ հիմնվելով արտադրության առկայության վրա: Զանգվածային սպառումը սկսվեց Արդյունաբերական հեղափոխության ժամանակ, որը պայմանավորված էր նոր տեխնոլոգիաների մշակմամբ, որոնք թույլ տվեցին ավելացնել արտադրությունը[59]: Շատ գործոններ ազդում են առևտրի միջոցով ապրանքներ գնելու սպառողի որոշման վրա: Նրանք կարող են հաշվի առնել ապրանքի բնույթը, դրա հետ կապված արժեքը, գնման հարմարավետությունը և ապրանքի շուրջ գովազդի բնույթը: Մշակութային գործոնները կարող են ազդել այս որոշման վրա, քանի որ տարբեր մշակույթներ տարբեր բաներ են գնահատում, և այս մշակույթների ենթամշակույթները որպես գնորդ կարող են ունենալ հստակ առաջնահերթություններ: Դասակարգային կառուցվածքը, ներառյալ հարստությունը, կրթությունը և զբաղմունքը կարող են ազդել գնորդների վարքագծի վրա: Սպառողի միջանձնային հարաբերությունները և տեղեկատու խմբերը նույնպես կարող են ազդել գնումների վարքագծի վրա[60]:

Էկոլոգիական վարքագիծ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աղջիկը գառների հետ Գիլանդեում, Իրան (2018)։

Ինչպես բոլոր կենդանի էակները, մարդիկ նույնպես ապրում են էկոհամակարգերում և փոխազդում են այլ օրգանիզմների հետ։ Մարդկային վարքագծի վրա ազդում է այն միջավայրը, որտեղ մարդը ապրում է, և շրջակա միջավայրի վրա ազդում է մարդու բնակավայրը: Մարդիկ զարգացրել են նաև տեխնածին էկոհամակարգեր, ինչպիսիք են քաղաքային տարածքները և գյուղատնտեսական հողերը: Աշխարհագրությունը և լանդշաֆտային էկոլոգիան որոշում են, թե ինչպես են մարդիկ բաշխված էկոհամակարգում, ինչպես բնական, այնպես էլ պլանավորված քաղաքային մորֆոլոգիայի միջոցով[61]:

Մարդիկ վերահսկում են իրենց միջավայրում ապրող կենդանիներին: Ընտանի կենդանիներին վարժեցնում և խնամում են մարդիկ։ Մարդիկ կարող են զարգացնել սոցիալական և էմոցիոնալ կապեր իրենց խնամքի տակ գտնվող կենդանիների հետ: Ընտանի կենդանիները պահվում են մարդկանց տներում ընկերակցության համար, ներառյալ շներն ու կատուները, որոնք բուծվել են ընտելացնելու համար շատ դարերի ընթացքում: Անասնաբուծական կենդանիներ, ինչպիսիք են՝ խոշոր եղջերավոր անասունները, ոչխարները, այծերը, թռչնամիս, պահվում են գյուղատնտեսական նշանակություն ունեցող հողերում՝ կենդանական արտադրանք ապահովելու համար: Ընտանի կենդանիները նույնպես պահվում են լաբորատորիաներում՝ կենդանիների փորձարկման համար։ Ոչ ընտանի կենդանիները երբեմն պահվում են բնության արգելոցներում և կենդանաբանական այգիներում զբոսաշրջության և ընդերքի պահպանման նպատակով[62]:

Պատճառներ և գործոններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մարդու վարքագծի վրա ազդում են կենսաբանական և մշակութային տարրերը: Կառուցվածքի և գործակալության ( անհատների՝ ինքնուրույն գործելու և իրենց ազատ ընտրությունը կատարելու կարողություն) բանավեճը հաշվի է առնում, թե արդյոք մարդու վարքագիծը հիմնականում առաջնորդվում է անհատական մարդկային ազդակներով, թե արտաքին կառուցվածքային ուժերով[59]: Վարքագծային գենետիկան հաշվի է առնում, թե ինչպես է մարդու վարքի վրա ազդում ժառանգական հատկությունները: Թեև գեները չեն երաշխավորում որոշակի վարքագիծ, որոշ գծեր կարող են ժառանգվել, որոնք անհատներին ավելի հավանական են դարձնում որոշակի վարքագծով զբաղվելու կամ որոշակի անհատականություններ արտահայտելու[63]: Անհատի միջավայրը կարող է նաև ազդել վարքի վրա՝ հաճախ գենետիկ գործոնների հետ համատեղ: Անձի անհատականությունը և դիրքորոշումը ազդում են վարքագծի դրսևորման վրա, որը ձևավորվում է գենետիկ և շրջակա միջավայրի գործոնների հետ համատեղ[64]:

Տարիք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երեխան, ով խաղում է Լոս Անջելեսում, Կալիֆորնիա (2015)։

Նորածինները սահմանափակ են ծնվելուց անմիջապես հետո՝ շրջապատը մեկնաբանելու իրենց ունակությամբ: Օբյեկտների մշտականությունը և շարժման ըմբռնումը սովորաբար զարգանում են նորածնի կյանքի առաջին վեց ամիսների ընթացքում, թեև կոնկրետ ճանաչողական գործընթացները հասկանալի չեն[65]: Նրանց ընկալած տարբեր հասկացություններն ու առարկաները մտավոր դասակարգելու ունակությունը նույնպես զարգանում է առաջին տարվա ընթացքում[66]: Նորածիններն արագ կարողանում են տարբերել իրենց մարմինը շրջապատից և հաճախ հետաքրքրվում են իրենց վերջույթներով կամ արարքներով, որոնք նրանք առաջացնում են երկու ամսական հասակում: Ներածինները գործնականում ընդօրինակում են այլ մարդկանց ՝ սոցիալական կյանքին մասնակցելու և վարքագիծի նոր ձևեր սովորելու համար: Փոքր երեխաների մոտ դա ներառում է դեմքի արտահայտությունների իմիտացիա, իսկ գործիքների օգտագործման իմիտացիան տեղի է ունենում առաջին տարվա ընթացքում[67]: Հաղորդակցությունը զարգանում է առաջին տարվա ընթացքում, և նորածինները սկսում են օգտագործել ժեստերը՝ իննից տասը ամսականում մտադրությունը հաղորդելու համար: Բանավոր հաղորդակցությունը զարգանում է ավելի աստիճանաբար՝ ձևավորվելով երկրորդ տարում[68]։

Երեխաները զարգացնում են նուրբ շարժիչ հմտություններ մանկությունից անմիջապես հետո՝ երեքից վեց տարեկան հասակում, ինչը թույլ է տալիս նրանց զարգացնել վարքագիծը՝ օգտագործելով ձեռքերը և աչք-ձեռք համակարգումը և կատարել ինքնաբավության հիմնական գործողություններ[69]: Երեխաները սկսում են արտահայտել ավելի բարդ հույզեր երեքից վեց տարեկան հասակում, ներառյալ հումորը, կարեկցանքը և ալտրուիզմը, ինչպես նաև ներգրավվել ստեղծագործական և հետազոտական գործունեության մեջ[70]: Ագրեսիվ վարքագիծը նույնպես բազմազան է դառնում այս տարիքում, քանի որ երեխաները ֆիզիկական ագրեսիա են ցուցաբերում ՝ նախքան սովորելը, թե ինչպես նախապատվությունը տալ դիվանագիտությանը, քան ագրեսիային[71]: Այս տարիքի երեխաները կարող են արտահայտվել՝ օգտագործելով հիմնական քերականական լեզու[72]: Երբ երեխաները մեծանում են, նրանք զարգացնում են հուզական ինտելեկտը[73]: Երեխաները տարրական սոցիալական վարքագիծ են դրսևորում հասակակիցների հետ՝ սովորաբար ընկերական հարաբերություններ հաստատելով, որոնք կենտրոնացած են նույն տարիքի և սեռի անհատների հետ խաղալով[74]: Երեխաների վարքագիծը կենտրոնացած է խաղի շուրջ, ինչը նրանց թույլ է տալիս կիրառել ֆիզիկական, ճանաչողական և սոցիալական վարքագիծ[75]: Հիմնական ինքնակառավարման հայեցակարգը սկզբում զարգանում է, երբ երեխաները մեծանում են, հատկապես կենտրոնացած է այնպիսի հատկանիշների վրա, ինչպիսիք են սեռը և էթնիկ[76] պատկանելությունը, և վարքագծի վրա առաջին անգամ մեծ ազդեցություն են ունենում հասակակիցները[77]:

Դեռահասները ենթարկվում են վարքագծի փոփոխությունների, որոնք պայմանավորված են սեռական հասունացման և դրա հետ կապված հորմոնների արտադրության հետ փոփոխություններով: Տեստոստերոնի արտադրությունը մեծացնում է դեռահասների մոտ սենսացիա փնտրելը և պարգևների նկատմամբ զգայունությունը, ինչպես նաև դեռահաս տղաների մոտ ագրեսիան և ռիսկի դիմելը: Էստրադիոլի արտադրությունն առաջացնում է նմանատիպ ռիսկային վարքագիծ դեռահաս աղջիկների շրջանում: Նոր հորմոնները փոփոխություններ են առաջացնում էմոցիոնալ վերամշակման մեջ, որը թույլ է տալիս մտերմիկ ընկերություն, ավելի ուժեղ մոտիվացիաներ և մտադրություններ և դեռահասների սեքսուալություն[78]: Դեռահասները մեծ մասշտաբով ենթարկվում են սոցիալական փոփոխությունների՝ զարգացնելով լիարժեք ինքնորոշման հայեցակարգ և ինքնուրույն որոշումներ կայացնելով՝ անկախ մեծահասակներից: Նրանք սովորաբար ավելի տեղյակ են դառնում սոցիալական նորմերի և սոցիալական նշանների մասին, քան երեխաները՝ առաջացնելով ինքնագիտակցության և դեռահասների էգոցենտրիզմի աճ, որն առաջնորդում է վարքագիծը սոցիալական միջավայրում պատանեկության ողջ ընթացքում[79]:

Մշակույթ և շրջակա միջավայր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մարդու ուղեղը, ինչպես բոլոր կաթնասունների ուղեղը, նյարդապլաստիկ է: Սա նշանակում է, որ ուղեղի կառուցվածքը փոխվում է ժամանակի ընթացքում, քանի որ նեյրոնային ուղիները փոփոխվում են՝ ի պատասխան շրջակա միջավայրի: Շատ վարքագծեր սովորում են ուրիշների հետ փոխազդեցության միջոցով՝ ուղեղի վաղ զարգացման ընթացքում[80]: Մարդու վարքագիծը տարբերվում է այլ կենդանիների վարքագծից նրանով, որ այն մեծապես ենթարկվում է մշակույթի և լեզվի ազդեցությանը: Սոցիալական ուսուցումը թույլ է տալիս մարդկանց զարգացնել նոր վարքագիծ՝ հետևելով ուրիշների օրինակին: Մշակույթը նաև առաջնորդող ազդեցությունն է, որը սահմանում է սոցիալական նորմերը[81]։

Գենետիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆիզիոլոգիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նեյրոտրանսմիտերը, հորմոնները և նյութափոխանակությունը ճանաչվում են որպես մարդու վարքի կենսաբանական գործոններ[8]։

Ֆիզիկական հաշմանդամությունը կարող է խանգարել անհատներին գործել մարդկային վարքագծին բնորոշ կամ այլընտրանքային վարքագծի անհրաժեշտություն առաջացնել: Զարգացած երկրներում ֆիզիկական հաշմանդամություն ունեցող անձանց համար հաճախ հասանելի են կացարանները և մատչելիությունը, ներառյալ առողջապահությունը, օժանդակ տեխնոլոգիաները և մասնագիտական ծառայությունները[82]: Ծանր հաշմանդամությունը կապված է հանգստի ավելացման, բայց նաև հանգստի որակի ցածր բավարարվածության հետ: Աշխատանքի արտադրողականությունը և առողջությունը սովորաբար ենթարկվում են երկարատև անկման՝ ծանր հաշմանդամության սկսվելուց հետո[83]: Մտավոր հաշմանդամությունը (թուլամտություն) այն խանգարումներն են, որոնք ուղղակիորեն ազդում են ճանաչողական և սոցիալական վարքագծի վրա: Ընդհանուր հոգեկան խանգարումները ներառում են տրամադրության խանգարումներ, անհանգստության խանգարումներ, անձնային խանգարումներ և թմրանյութերից կախվածություն[84]:

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Longino, 2013, էջեր 13–14
  2. ↑ Longino, 2013, էջեր 7–8
  3. ↑ Longino, 2013, էջ 2
  4. ↑ Longino, 2013, էջ 11
  5. ↑ 5,0 5,1 Longino, 2013, էջ 1
  6. ↑ Longino, 2013, էջ 8
  7. ↑ Longino, 2013, էջեր 9–10
  8. ↑ 8,0 8,1 Longino, 2013, էջ 12
  9. ↑ Boomsma, Dorret; Busjahn, Andreas; Peltonen, Leena (2002). «Classical twin studies and beyond». Nature Reviews Genetics (անգլերեն). 3 (11): 872–882. doi:10.1038/nrg932. ISSN 1471-0064. PMID 12415317. S2CID 9318812.
  10. ↑ Levinson, Stephen C.; Enfield, Nicholas J. (2006). Roots of Human Sociality. Routledge. էջեր 1–3. doi:10.4324/9781003135517. ISBN 978-1003135517. S2CID 150799476.
  11. ↑ Duck, 2007, էջեր 1–5
  12. ↑ 12,0 12,1 Duck, 2007, էջեր 10–14
  13. ↑ Young, H. Peyton (2015-08-01). «The Evolution of Social Norms». Annual Review of Economics (անգլերեն). 7 (1): 359–387. doi:10.1146/annurev-economics-080614-115322. ISSN 1941-1383.
  14. ↑ Ayala, Francisco J. (2010-05-11). «The difference of being human: Morality». Proceedings of the National Academy of Sciences (անգլերեն). 107 (supplement_2): 9015–9022. doi:10.1073/pnas.0914616107. ISSN 0027-8424. PMC 3024030. PMID 20445091.
  15. ↑ Goode, 2015, էջեր 3–4
  16. ↑ Goode, 2015, էջ 7
  17. ↑ Goode, 2015, էջ 5
  18. ↑ Goode, 2015, էջ 6
  19. ↑ Duck, 2007, էջ 107
  20. ↑ Argyle, Michael; Lu, Luo (1990-01-01). «The happiness of extraverts». Personality and Individual Differences. 11 (10): 1011–1017. doi:10.1016/0191-8869(90)90128-E. ISSN 0191-8869.
  21. ↑ Duck, 2007, էջեր 56–60
  22. ↑ Duck, 2007, էջեր 121–125
  23. ↑ Geary, David C.; Flinn, Mark V. (2001). «Evolution of Human Parental Behavior and the Human Family». Parenting (անգլերեն). 1 (1–2): 5–61. doi:10.1080/15295192.2001.9681209. ISSN 1529-5192. S2CID 15440367.
  24. ↑ Alford, John R.; Hibbing, John R. (2004). «The Origin of Politics: An Evolutionary Theory of Political Behavior». Perspectives on Politics (անգլերեն). 2 (4): 707–723. doi:10.1017/S1537592704040460. ISSN 1541-0986. S2CID 8341131. Արխիվացված օրիգինալից 2022-05-03-ին. Վերցված է 2022-08-15-ին.
  25. ↑ Barki, Henri; Hartwick, Jon (2004-03-01). «Conceptualizing the Construct of Interpersonal Conflict». International Journal of Conflict Management (անգլերեն). 15 (3): 216–244. doi:10.1108/eb022913. ISSN 1044-4068. Արխիվացված օրիգինալից 2022-06-16-ին. Վերցված է 2022-08-14-ին.
  26. ↑ Mitchell, Christopher R. (2005). «Conflict, Social Change and Conflict Resolution. An Enquiry.». Berghof Handbook for Conflict Transformation. Berghof Foundation.
  27. ↑ Tomasello, Michael; Rakoczy, Hannes (2003). «What Makes Human Cognition Unique? From Individual to Shared to Collective Intentionality». Mind and Language (անգլերեն). 18 (2): 121–147. doi:10.1111/1468-0017.00217. ISSN 0268-1064. Արխիվացված օրիգինալից 2022-08-12-ին. Վերցված է 2022-08-12-ին.
  28. ↑ 28,0 28,1 Colagè, Ivan; d'Errico, Francesco (2020). «Culture: The Driving Force of Human Cognition». Topics in Cognitive Science (անգլերեն). 12 (2): 654–672. doi:10.1111/tops.12372. ISSN 1756-8757. PMID 30033618. S2CID 51706960.
  29. ↑ Wood, Wendy; Rünger, Dennis (2016-01-04). «Psychology of Habit». Annual Review of Psychology (անգլերեն). 67 (1): 289–314. doi:10.1146/annurev-psych-122414-033417. ISSN 0066-4308. PMID 26361052. S2CID 8821136.
  30. ↑ Evans, Jonathan St.B. T.; Newstead, Stephen E.; Byrne, Ruth M. J. (2019). «Introduction». Human Reasoning: The Psychology of Deduction. Taylor & Francis. ISBN 978-1317716266.
  31. ↑ Evans, 2003, էջեր 1–21
  32. ↑ Evans, 2003, էջեր 47–
  33. ↑ Runco, Mark A. (2018). Sternberg, Robert J.; Kaufman, James C. (eds.). The Nature of Human Creativity. Cambridge University Press. էջեր 246–263. doi:10.1017/9781108185936.018. ISBN 978-1108185936.
  34. ↑ Simon, Herbert A. (2001). «Creativity in the Arts and the Sciences». The Kenyon Review. 23 (2): 203–220. ISSN 0163-075X. JSTOR 4338222. Արխիվացված օրիգինալից 2022-08-14-ին. Վերցված է 2022-08-14-ին.
  35. ↑ Sosis, Richard; Alcorta, Candace (2003-11-24). «Signaling, solidarity, and the sacred: The evolution of religious behavior». Evolutionary Anthropology: Issues, News, and Reviews (անգլերեն). 12 (6): 264–274. doi:10.1002/evan.10120. S2CID 443130. Արխիվացված օրիգինալից 2022-08-14-ին. Վերցված է 2022-08-14-ին.
  36. ↑ Cornwall, Marie (1989). «The Determinants of Religious Behavior: A Theoretical Model and Empirical Test». Social Forces. 68 (2): 572–592. doi:10.2307/2579261. JSTOR 2579261. Արխիվացված օրիգինալից 2021-11-03-ին. Վերցված է 2022-08-14-ին.
  37. ↑ «'How religious commitment varies by country among people of all ages». Pew Forum on Religion & Public Life. 13 June 2018. Արխիվացված օրիգինալից 27 August 2018-ին. Վերցված է 9 March 2019-ին.
  38. ↑ Mann, Jim; Truswell, A. Stewart, eds. (2012). Essentials of Human Nutrition (4th ed.). Oxford: Oxford University Press. էջ 1. ISBN 978-0199566341.
  39. ↑ Jewitt, Sarah (2011). «Geographies of shit: Spatial and temporal variations in attitudes towards human waste». Progress in Human Geography (անգլերեն). 35 (5): 608–626. doi:10.1177/0309132510394704. ISSN 0309-1325. S2CID 129647616. Արխիվացված օրիգինալից 2022-05-06-ին. Վերցված է 2022-08-11-ին.
  40. ↑ Gillberg, M. (1997). «Human sleep/wake regulation». Acta Anaesthesiologica Scandinavica. Supplementum. 110: 8–10. doi:10.1111/j.1399-6576.1997.tb05482.x. ISSN 0515-2720. PMID 9248514. S2CID 9354406. Արխիվացված օրիգինալից 2022-08-11-ին. Վերցված է 2022-08-11-ին.
  41. ↑ McKeown, Thomas (1980). The Role of Medicine. Princeton University Press. էջ 78. ISBN 978-1400854622.
  42. ↑ Vina, J.; Sanchis-Gomar, F.; Martinez-Bello, V.; Gomez-Cabrera, M.C. (2012). «Exercise acts as a drug; the pharmacological benefits of exercise: Exercise acts as a drug». British Journal of Pharmacology (անգլերեն). 167 (1): 1–12. doi:10.1111/j.1476-5381.2012.01970.x. PMC 3448908. PMID 22486393.
  43. ↑ Curtis, Valerie A. (2007). «A Natural History of Hygiene». Canadian Journal of Infectious Diseases and Medical Microbiology (անգլերեն). 18 (1): 11–14. doi:10.1155/2007/749190. ISSN 1712-9532. PMC 2542893. PMID 18923689.
  44. ↑ Baggott, L. M. (1997). Human Reproduction (անգլերեն). Cambridge University Press. էջ 5. ISBN 978-0521469142.
  45. ↑ Newson, Lesley (2013). «Cultural Evolution and Human Reproductive Behavior». In Clancy, Kathryn B. H.; Hinde, Katie; Rutherford, Julienne N. (eds.). Building Babies: Primate Development in Proximate and Ultimate Perspective. New York: Springer. էջ 487. ISBN 978-1461440604. OCLC 809201501.
  46. ↑ Jones, Richard E.; Lopez, Kristin H. (2013). Human Reproductive Biology (անգլերեն). Academic Press. էջ 63. ISBN 978-0123821850.
  47. ↑ Inman, Verne T. (1966-05-14). «Human Locomotion». Canadian Medical Association Journal. 94 (20): 1047–1054. ISSN 0008-4409. PMC 1935424. PMID 5942660.
  48. ↑ Carrier, David R.; Kapoor, A. K.; Kimura, Tasuku; Nickels, Martin K.; Scott, Eugenie C.; So, Joseph K.; Trinkaus, Erik (1984-08-01). «The Energetic Paradox of Human Running and Hominid Evolution [and Comments and Reply]». Current Anthropology. 25 (4): 483–495. doi:10.1086/203165. ISSN 0011-3204. S2CID 15432016. Արխիվացված օրիգինալից 2022-08-25-ին. Վերցված է 2022-08-23-ին.
  49. ↑ Wells, Richard; Greig, Michael (2001-12-01). «Characterizing human hand prehensile strength by force and moment wrench». Ergonomics. 44 (15): 1392–1402. doi:10.1080/00140130110109702. ISSN 0014-0139. PMID 11936830. S2CID 10935674. Արխիվացված օրիգինալից 2022-08-25-ին. Վերցված է 2022-08-23-ին.
  50. ↑ Santos, Laurie R; Hughes, Kelly D (2009-02-01). «Economic cognition in humans and animals: the search for core mechanisms». Current Opinion in Neurobiology. Cognitive neuroscience (անգլերեն). 19 (1): 63–66. doi:10.1016/j.conb.2009.05.005. ISSN 0959-4388. PMID 19541475. S2CID 21443957.
  51. ↑ 51,0 51,1 Neff, 1985, էջեր 24–33
  52. ↑ Neff, 1985, էջեր 41–46
  53. ↑ Neff, 1985, էջ 2
  54. ↑ Neff, 1985, էջեր 142–153
  55. ↑ Neff, 1985, էջեր 79–80
  56. ↑ 56,0 56,1 56,2 Stebbins, Robert A. (2001-01-01). «The costs and benefits of hedonism: some consequences of taking casual leisure seriously». Leisure Studies. 20 (4): 305–309. doi:10.1080/02614360110086561. ISSN 0261-4367. S2CID 145273350. Արխիվացված օրիգինալից 2022-08-25-ին. Վերցված է 2022-08-14-ին.
  57. ↑ Caldwell, Linda L. (2005-02-01). «Leisure and health: why is leisure therapeutic?». British Journal of Guidance & Counselling. 33 (1): 7–26. doi:10.1080/03069880412331335939. ISSN 0306-9885. S2CID 144193642.
  58. ↑ 58,0 58,1 Stebbins, Robert A. (2001). «Serious Leisure». Society. 38 (4): 53–57. doi:10.1007/s12115-001-1023-8. Արխիվացված օրիգինալից 2022-08-25-ին. Վերցված է 2022-08-14-ին.
  59. ↑ 59,0 59,1 de Vries, Jan (2008). The Industrious Revolution: Consumer Behavior and the Household Economy, 1650 to the Present. Cambridge University Press. էջեր 4–7. ISBN 978-0511409936.
  60. ↑ Gajjar, Nilesh B. (2013). «Factors Affecting Consumer Behavior». International Journal of Research in Health Science. 1 (2): 10–15. ISSN 2320-771X.
  61. ↑ Steiner, F. (2008). «Human Ecology: Overview». In Jørgensen, Sven Erik; Fath, Brian D. (eds.). Encyclopedia of Ecology. Elsevier. էջեր 1898–1906. doi:10.1016/B978-008045405-4.00626-1. ISBN 978-0080454054. OCLC 256490644.
  62. ↑ Hosey, Geoff; Melfi, Vicky (2014). «Human-animal interactions, relationships and bonds: a review and analysis of the literature». International Journal of Comparative Psychology (անգլերեն). 27 (1). ISSN 0889-3675.
  63. ↑ Plomin, Robert; DeFries, John C.; McClearn, Gerald E. (2008). «Overview». Behavioral Genetics (5th ed.). Worth Publishers. էջեր 1–4. ISBN 978-1429205771.
  64. ↑ Beauchaine, T. P.; Hinshaw, S. P.; Gatzke-Kopp, L. (2008). «Genetic and Environmental Influences on Behavior». Child and Adolescent Psychopathology. Wiley. էջեր 58–90. ISBN 978-0470007440.
  65. ↑ Bremner, Wachs, էջեր 234–235
  66. ↑ Bremner, Wachs, էջեր 264–265
  67. ↑ Bremner, Wachs, էջեր 346–347
  68. ↑ Bremner, Wachs, էջեր 398–399
  69. ↑ Woody, Woody, էջեր 259–260
  70. ↑ Woody, Woody, էջ 263
  71. ↑ Woody, Woody, էջ 279
  72. ↑ Woody, Woody, էջեր 268–269
  73. ↑ Charlesworth, 2019, էջ 346
  74. ↑ Woody, Woody, էջ 281
  75. ↑ Woody, Woody, էջ 290
  76. ↑ Charlesworth, 2019, էջ 343
  77. ↑ Charlesworth, 2019, էջ 353
  78. ↑ Peper, Jiska S.; Dahl, Ronald E. (2013). «The Teenage Brain: Surging Hormones – Brain-Behavior Interactions During Puberty». Current Directions in Psychological Science (անգլերեն). 22 (2): 134–139. doi:10.1177/0963721412473755. ISSN 0963-7214. PMC 4539143. PMID 26290625.
  79. ↑ Choudhury, Suparna; Blakemore, Sarah-Jayne; Charman, Tony (2006). «Social cognitive development during adolescence». Social Cognitive and Affective Neuroscience. 1 (3): 165–174. doi:10.1093/scan/nsl024. PMC 2555426. PMID 18985103.
  80. ↑ Van Schaik, 2016, Chapter 2.4
  81. ↑ Van Schaik, 2016, Chapter 3.1
  82. ↑ Lutz, Barbara J.; Bowers, Barbara J. (2005). «Disability in Everyday Life». Qualitative Health Research (անգլերեն). 15 (8): 1037–1054. doi:10.1177/1049732305278631. ISSN 1049-7323. PMID 16221878. S2CID 24307046.
  83. ↑ Powdthavee, Nattavudh (2009-12-01). «What happens to people before and after disability? Focusing effects, lead effects, and adaptation in different areas of life». Social Science & Medicine. Part Special Issue: New approaches to researching patient safety (անգլերեն). 69 (12): 1834–1844. doi:10.1016/j.socscimed.2009.09.023. ISSN 0277-9536. PMID 19833424.
  84. ↑ Krueger, Robert F. (1999-10-01). «The Structure of Common Mental Disorders». Archives of General Psychiatry (անգլերեն). 56 (10): 921–926. doi:10.1001/archpsyc.56.10.921. ISSN 0003-990X. PMID 10530634.

Գրականության ցանկ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հետագա ընթերցում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Ardrey, Robert. 1970. The Social Contract: A Personal Inquiry into the Evolutionary Sources of Order and Disorder. Atheneum. 0689103476.
  • Sapolsky, Robert M. (2017). Behave: The Biology of Humans at Our Best and Worst. Penguin Press. ISBN 978-1594205071.

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մասնակից:Անի_Ելուգյան/Ավազարկղ3&oldid=9453991» էջից