Փսիքե (հոգեբանություն)
Փսիքե, հոգեբանության մեջ՝ մարդու մտածողության, գիտակցականի և անգիտակցականի ամբողջությունն է։ Հոգեբանությունը փսիքեի գիտական կամ օբյեկտիվ ուսումնասիրությունն է։ Բառը հին կիրառություն ունի հոգեբանության և փիլիսոփայության մեջ՝ դեռևս հնագույն շրջանից սկսած, և իրենից ներկայացնում է մարդու բնույթի գիտական տեսանկյունից հասկացման հիմնաքարային հղացքներից մեկը։ Հայերեն հոգի բառը երբեմն, մասնավորապես՝ ոչ պրոֆեսիոնալ կոնտեքստում և ավելի հին տեքստերում, կիրառվում է որպես փսիքեի հոմանիշ[1]։
Ծագումնաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Փսիքե բառը գալիս է հին հունարեն ψυχή բառից, որ նշանակում է կյանք։ Շունչ իմաստով այն առաջ է բերել ψύχω բառը, որ նշանակում է փչել։ Բառի երկրորդական իմաստների մեջ են մտնում «հոգի», «ոգի», «ուրու», և, որից էլ գալիս է երևույթի անվանումը՝ «ես, ինքնություն»` որպես գիտակցական ինքնություն կամ փսիխե[2][3]։ Հին հունական դիցաբանությունում կա նաև Փսիքե անունով աստվածուհի, ով շնչի, հոգու աստվածուհին էր։
Հնագույն հոգեբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Փսիքեի գաղափարը կենտրոնական է Պլատոնի փիլիսոփայության մեջ։ Իր Ֆեդոյում Պլատոնը բերում է Սոկրատեսի չորս արգումենտները հօգուտ հոգու անմահության` ի հակադրություն մարմնի մահկանացու լինելուն[4]։ Պլատոնի Սոկրատեսը նաև պնդում է, որ մահից հետո փսիքեն ավելի ունակ է հասնել իմաստության և զգալ պլատոնական ձևույթները, քանի որ այն առանձնացած է մարմնից և ազատված նրա ճնշումից[5]։
Հույն փիլիսոփա Արիստոտելը գրել է աշխատություն, որ կոչվում է Περὶ Ψυχῆς, լատիներեն` «De Anima» և հայերեն` «Հոգու մասին»։ Արիստոտելի տեսությունը երեք հոգիների՝ մարմնականի, կենդանականի և գիտակցականի մասին, հոգեբանության՝ հոգու մասին հիմնական տեսությունն էր մինչև 19-րդ դար։ Մինչ Արիստոտելը՝ բազմաթիվ հունական աղբյուրներ են հիշատակել փսիքեն առավել ոչ մասնագիտական իմաստով[6]։ Ուշ անտիկ շրջանում Գալենական բժշկությունը զարգացրեց երեք ոգիների՝ պնևմաների տեսությունը Արիստոտելի երեք հոգիների տեսության հիման վրա։
Միջնադարյան հոգեբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Փսիքե եզրույթը լատինականացվեց որպես անիմա, որն էլ դարձավ հիմնաքարային հասկացությունը միջնադարյան հոգեբանության մեջ։ Հայերենում անիմա արտահայտության փոխարեն կարող է կիրառվել հոգի բառը, սակայն գիտական իմաստով փսիքեն առավել նախընտրելի է[7]։
Ֆենոմենոլոգիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
19-րդ դարի հոգեբաննրը, ինչպես Ֆրանց Բրենտանոն, տվեցին փսիքեի ավելի սուբյեկտիվ և ամբողջական ձևակեպումներ։
Հոգեվերլուծություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հոգեվերլուծության և խորամուխ հոգեբանության այլ ճյուղերի՝ փսիքեի բացատրությունը տրվում է որպես անձի կառույցի, որը ազդում է մտածողության, պահվածքի և ինքնության վրա[8]։
Ֆրոյդյան դպրոց[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Զիգմունդ Ֆրոյդը՝ հոգեվերլուծության հայրը, հավատում էր, որ փսիքեն (նա օգտագործում էր գերմաներեն Seele բառը), կազմված է երեք հիմնական մասերից.
- Իդը, որը պայմանավորում է բնազդական մղումները և անգիտակցականի մեջ է
- Սուպեր Էգոն, որը ներկայացնում է մարդու խիղճը և սոցիալական նորմերի և բարոյագիտության հետ հարմարողականությունը
- Էգոն, որը գիտակցական է, ծառայում է որպես ինտեգրող միջոց իդի մղումների և սուպեր էգոյի սահմանափակումների միջև։ Ֆրոյդը հավատում էր, որ հենց այս կոնֆլիկտն է ընկած նևրոզի հիմքում։
Յունգյան դպրոց[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կարլ Յունգը գրել է իր գործերի մեծ մասը գերմաներեն և հաճախ դժվար է տարբերություն մտցնել հոգու և փսիքեի միջև։ Սակայն ինքը՝ Յունգը, հստակ տարբերություն է մտցնում այս երկու հասկացությունների մեջ։ Նա գրում է.
|
Անգիտակցականի ուսումնասիրության մեջ ես կոնցեպտուալ տարբերակում եմ մտցնում հոգու եւ փսիքեի միջեւ։ Փսիքեի տակ ես հասկանում եմ հոգեկան պրոցեսների ամբողջությունը, գիտակցականը, ինչպես եւ անգիտակցականը։ - Jung, 1971: Def. 48 պար. 797
|
|
Կոգնիտիվ հոգեբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վերջին տասնամյակներին կոգնիտիվ հոգեբանությունը փոխարինել է հոգեվերլուծությանը՝ որպես հոգեբանության առաջատար ճյուղ ակադեմիկ շրջանակներում։ «Միտք» և «մտածողություն» եզրերը կոգնիտիվ հոգեբանության կողմից առավել ընդունելի են, քան փսիքեն։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Hillman J (T Moore, Ed.) (1989). A blue fire: Selected writings by James Hillman. New York, NY, USA: HarperPerennial. p. 20.
- ↑ Henry George Liddell and Ridley Scott, A Greek-English Lexicon entry "psyche".
- ↑ ee p.187-197, 204 of François, Alexandre (2008), "Semantic maps and the typology of colexification: Intertwining polysemous networks across languages", in Vanhove, Martine, From Polysemy to Semantic change: Towards a Typology of Lexical Semantic Associations, Studies in Language Companion Series 106, Amsterdam, New York: Benjamins, pp. 163–215.
- ↑ Plato, Phaedo 69e-84b.
- ↑ Plato, Phaedo 59c-69e
- ↑ Cf. Rohde, Psyche, Chapters I and VII. Also see the myth of Eros and Psyche, where Psyche was the embodiment of the soul.
- ↑ Simon Kemp, Medieval Psychology; Simon Kemp, Cognitive Psychology in the Middle Ages; Anthony Kenny Aquinas on Mind.
- ↑ Cf. Reed, Edward S., on the narrowing of the study of the psyche into the study of the mind.
Աշխատություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Valsiner, Jaan; Rosa, Alberto, The Cambridge Handbook of Sociocultural Psychology, Cambridge University Press, 2007. ISBN 0-521-85410-5. Cf. *Chapter 1, p. 23, "The Myth and Beyond: Ontology of Psyche and Epistemology of Psychology".
- Wilson, Robert Andrew; Keil, Frank C., The MIT Encyclopedia of the Cognitive Sciences, MIT Press, 2001. ISBN 0-262-73144-4
- Snow, P.J., The Human Psyche In Love War and Enlightenment December 2009 ISBN 978-1-921555-42-8