Հատապտուղ

Հատապտուղ (լատին․՝ berry), փոքր, բազմասերմ, հյութալի պտղապատյան կամ մսոտ պտուղներ են, սովորաբար թփերի կամ խոտաբույսերի տեսքով։ Հյութալի են, որոշակի կառուցվածքի, վառ գույներով, քաղցր, թթու կամ տտիպ համային որակներով։ Ընդհանուր օրինակներ են մասրենին, խաղողը, հապալասենի, բանանը, հաղարջը^[1]^[2]։

Հյութալի պտղապատյանով միասերմ պտուղները ստացել են կորիզապտուղներ անվանումը, որոնք ունեն նուրբ մաշկ, հյութալի պտղամիս, իսկ սերմը գտնվում է պտղապատյանի ամուր, ներքին փայտացած մասում՝ կորիզում։ Դրանցից են սալորենին, դեղձենին, ծիրանենին, բալենին և այլն^[3]։

Հատապտուղներն ու կորիզապտուղները լայն կիրառություն ունեն ամբողջ աշխարհում և հաճախ օգտագործվում են ջեմերի, պահածոների, տորթերի կամ կարկանդակների մեջ։ Որոշ հատապտուղներ առևտրային կարևոր նշանակություն ունեն^[4]։

Աշխարհի շատ երկրներում հատապտուղների արդյունաբերությունը տարբերվում է միմյանցից, ինչպես նաև տարբերվում են բնության մեջ աճեցված կամ աճող հատապտուղների տեսակները։ Որոշ հատապտուղներ, ինչպիսիք են ազնվամորին և ելակը, աճեցվում են հարյուրավոր տարիներ և տարբերվում են իրենց վայրի նմանակներից։ Չնայած այն բանին, որ շատ հատապտուղներ ուտելի են, ոմանք թունավոր են մարդկանց համար^[5]։

Պատմական ակնարկ

Մինչև գյուղատնտեսության զարգացման սկիզբը հատապտուղները արժեքավոր սնունդ են համարվել մարդկանց ու կենդանական աշխարհի շատ ներկայացուցիչների համար։ Դրանք հազարավոր տարիներ սեզոնային հիմնական սննդային աղբյուր են եղել որսորդ-հավաքողների համար, իսկ վայրի հատապտուղների հավաքումը այսօր մնում է հանրաճանաչ գործունեություն Եվրոպայում և Հյուսիսային Ամերիկայում։ Ժամանակի ընթացքում մարդիկ սովորեցին հատապտուղներ պահեստավորել, որպեսզի դրանք օգտագործվեն ձմռանը։ Նրանք կարող են վերածվել մրգերի պահածոների, իսկ բնիկ ամերիկացիների շրջանում՝ մսի և ճարպերի հետ խառնել որպես պեմիկան^[6]։

Հատապտուղները սկսեցին մշակել նաև Եվրոպայում և այլ երկրներում։ (Rubus) ցեղի մոշի և ազնվամորու որոշ տեսակներ մշակվում են XVII դարից, մինչդեռ Vaccinium ցեղի հարթ մաշկով հապալասը և լոռամիրգը Միացյալ Նահանգներում մշակվում են ավելի քան մեկ դար։ Ճապոնիայում X և XVIII դարերի միջև ichibigo ichigo տերմինը վերաբերում էր շատ հատապտուղ մշակաբույսերին։ Այնուամենայնիվ, արդի ժամանակների ամենալայն մշակվող հատապտուղը ելակն է, որն աշխարհում արտադրվում է երկու այլ հատապտուղների կրկնակի համախառն քանակությամբ։

Ելակը հիշատակվել է հին հռոմեացիների կողմից, ովքեր կարծում էին, որ այն ունի բուժիչ հատկություններ, բայց այնուհետև գյուղատնտեսության հիմնական մաս չէր։ Woodland ելակը սկսել է աճեցվել ֆրանսիական այգիներում XIV դարում^[7]։ Մուշկի ելակը (F. moschata), որը հայտնի է նաև որպես hautbois ելակ, աճեցվել է եվրոպական այգիներում XVI դարի վերջին։ Հետագայում Վիրջինիայի ելակը աճեցվել է Եվրոպայում և Միացյալ Նահանգներում։

Բառի ստուգաբանություն

«Հատապտուղ» "berry" բառաձևը հանդիպում է գերմանական բոլոր լեզուներում։ Օրինակ, հին անգլերենի berie համեմատում է հին սաքսոնական և հին գերմանական beri, և հին սկանդինավյան ber հետ։ Այս ձևերը մատնանշում են նախագերմանական * bazją:

Բուսաբանության տեսանկյունից

Բուսաբանական գիտության տեսանկյունից «Հատապտուղ» տերմինը վերաբերում է որոշակի տեսակի պտուղներին՝ խիտ բարակ մաշկով և հյութեղ պտղամսով, որոնց ներսում միշտ սերմեր կան։ Ձևավորվում է վարսանդի սերմնարանում, կրում են սերմեր, որով էլ հետագայում բազմանում են^[8]^[9]։

Դասակարգում

Գոյություն ունեցող հատապտուղները բաժանվում են երկու խմբի.

Վայրի կամ անտառային
Մշակովի կամ այգեգործական։

Հատապտուղ մշակաբույսերը, բուսաբանության տեսանկյունից, բաժանվում են մի քանի տեսակների.

Իսկական հատապտուղներ․ վարսանդի սերմնարանից ձևավորվող պտուղը կոչվում է իսկական՝ (հաղարջենի, լոռամրգի, հապալասի, ծորենի)։
Կեղծ հատապտուղներ․ եթե վարսանդի սերմնարանում պտղի առաջացմանը մասնակցում են նաև ծաղկի այլ մասեր, ապա պտուղը կոչվում է կեղծ՝ (ելակ, վայրի ելակ, մասրենի)։
Բարդ հատապտուղներ․ եթե ծաղիկն ունի մեկ վարսանդ, ապա նրանից զարգացող պտուղը կոչվում է պարզ՝ (բալենի,սալորենի)։
Բարդ հատապտուղներ․ բազմաթիվ վարսանդներ ունեցող ծաղիկներից զարգանում են բարդ պտուղներ՝ (թութ, ազնվամորի, ելակ, մոշենի)։

Քիմիական կազմ

Հատապտուղները պարունակում են^[10].

Ածխաջրեր` գլյուկոզ, ֆրուկտոզա, մոնո- և դիսախարիդներ
Ֆիտոստերոլներ
Պեկտինային նյութեր, մանրաթելեր
Ամինաթթուներ
Օմեգա - 3 չհագեցած ճարպաթթուներ` ելակ, լոռամրգի, փշահաղարջ, ազնվամորի, չիչխան, խոկեն, հապալաս
Օմեգա - 6 չհագեցած ճարպաթթուներ՝ բռնչի, չիչխան, թութ
Բոր - ելակ, լոռամիրգ, փշահաղարջ, ազնվամորի, չիչխան, հապալա, թութ, սև հաղարջ
Վանադիում - ելակ, մոշենի, լոռամրգի, չիչխան, հապալաս, թութ
Պղինձ - ելակ, փշահաղարջ, ազնվամորի, չիչխան, թութ
Երկաթ - թրթուր, ազնվամորի, չիչխան, մոշենի, մասրենի, թութ
Յոդ - բռնչի, արոնիա, հապալաս
Կոբալտ - բռնչի, հապալաս, սև հաղարջ
Մանգան - փշահաղարջ, ազնվամորի, չիչխան, ելակ, լոռամրգի, մոշեենի, հապալաս, սև հաղարջ
Մոլիբդեն - ելակ, ազնվամորի, չիչխան, սև հաղարջ
Քրոմ - բռնչի, չիչխան, հապալաս, թութ
Նիկել - ազնվամորի, չիչխան
Սիլիցիում - ելակ, փշահաղարջ, ազնվամորի, հապալաս, թթի, սև հաղարջ
Սելեն - լոլիկ
Մագնեզիում - մասրենի, մոշենի
Վիտամին C (ասկորբինաթթու) - ելակ, մասուր, լոռամիրգ, փշահաղարջ, ազնվամորի, չիչխան, հապալաս, մոշենի, թութ, սև հաղարջ
Վիտամին B2 - ելակ, լոռամրգի, փշահաղարջ, ազնվամորի, չիչխան, ազնվամորի
Վիտամին E (ալֆա-տոկոֆերոլ) - ազնվամորի, չիչխան
Վիտամին K (ֆիլոքինոն) - ազնվամորի, հապալաս
Բետա կարոտին - մասրենի, հաղարջենի, չիչխան
Անուշաբույր նյութեր

Շատ մրգերի և հատապտուղների մեջ անուշաբույր նյութերը շատ բնորոշ են և խիստ արտահայտված, շատ ավելի ուժեղ, քան խաղողը (օրինակ՝ ելակ, ազնվամորի, հաղարջ, դքսուհի տանձ, նարինջ, կիտրոն)։ Այսպիսով, նարինջի և կիտրոնի կեղևում անուշաբույր նյութերը հասնում են 1-2%-ի։ Անուշաբույր նյութերը հատուկ առավելություններ են տալիս մրգերի և հատապտուղների գինիներին` ապահովելով փունջի և ճաշակի նրբությունն ու քնքշությունը։

Վիտամիններ

Վիտամիններ A, B1, B2, C կան պտուղներում և հատապտուղներում։ Վիտամին C-ն պարունակվում է բոլոր մրգերում և հատապտուղներում, և դրա շատ մեծ քանակություն կա հատապտուղներում՝ մասուր, ազնվամորի, սև հաղարջ, ցիտրուսներ։

Օգտակար հանածոներ

Մրգերի և հատապտուղների մեջ պարունակվող անօրգանական տարրերը հիմնականում նույնն են։ Նրանք այստեղ խաղում են նույն կարևոր դեր և ծառայում են ոչ միայն որպես սնկային սնուցիչներ, այլև ֆիզիոլոգիապես կարևոր նյութեր մարդու օրգանիզմի համար։ Մասնակցում են նյութափոխանակությանը, արյան շրջանառությանը, մարսողությանը և այլն։

Ֆերմենտներ

Մրգերի և հատապտուղների մեջ հանդիպում են հետևյալ ֆերմենտները՝ դիաստազ (ամիլազ), օքսիդազ, ռեդուկտազ։ Հնարավոր է նաև այլ ֆերմենտների առկայություն՝ առաջացնելով տարբեր քիմիական փոփոխություններ հումքի հասունացման, պահպանման և վերամշակման գործընթացում։

Շատ մրգերի և հատապտուղների հյութի այլ նյութերից վեցանկյուն սպիրտ սորբիտոլը հայտնաբերվում է 2-ից 13գ/լ քանակությամբ։ Խմորման ընթացքում այն չի փոխվում և ամբողջությամբ անցնում է գինու մեջ։ Խաղողի մեջ սորբիտոլ չկա, ուստի խաղողի գինիների մեջ դրա առկայությունը կարող է վկայել մրգի և հատապտղի գինիների հետ խառնուրդի մասին։

Օգտակար հատկություններ

Հատապտուղների յուրաքանչյուր տեսակ ունի անհատական ազդեցություն ունի օրգանիզմի վրա։ Նրանք կարողանում են կանխել հիվանդությունների առաջացումը, զարգացումը, մասնակցել դրանց համալիր բուժմանը^[11]։

Հատապտուղներն ունեն ծակող, հակաբորբոքային, հակամանրէային, իմունոմոդուլացնող, ֆիտոնցիդալ և միզամուղ ազդեցություն^[12]։
Նրանք բարձրացնում են սթրեսի դիմադրությունը, ամրացնում մարմինը և նպաստում ճարպերի քայքայմանը։
Հատապտուղների մշակաբույսերը հարուստ են ֆրուկտոզայով, ուստի դրանք խորհուրդ են տրվում շաքարախտի դեպքում։

Վնասակար հատկություններ

Վայրի պտուղներն այնքան անվնաս չեն, որքան կարող են թվալ առաջին հայացքից։ Կա թունավոր հատապտուղների ցուցակ, որոնք կարող են ոչ միայն վնասել մարդուն, այլև հանգեցնել մահվան։ Այդ պատճառով կարևոր է ծանոթանալ անտառում հայտնաբերվող վտանգավոր մրգերի ցանկին, քանի որ երբեմն առավել գրավիչ և գայթակղիչ հատապտուղներն ամենավտանգավորն են։ Հաճախ կարմիր ու սև գույների հյութալի պտուղները իսկական վտանգ են ներկայացնում մարդու կյանքի համար։

Հատապտուղների չափազանց մեծ սպառումը առաջացնում է կարիեսի զարգացում` օրգանական թթուների բարձր պարունակության պատճառով։
Սահմանափակել հատապտուղների օգտագործումը՝ պանկրեատիտով, խոլեցիստիտով, փորկապությամբ տառապողների համար։
Որոշ ատապտուղները կարող են կուտակել ծանր մետաղներ, ուստի կարևոր է, որ դրանք աճեցվեն էկոլոգիապես մաքուր տարածքում^[13]։
Հատապտուղների որոշ տեսակներ կարող են թունավորումներ առաջացնել։

Ուտելի բույսերի տարբերակումը թունավորից

Ուտելի բույսերը սովորաբար աճում են որոշակի տարածքներում։
Շատ դեպքերում, ուտելի հատապտղի ճյուղը ունի մեկ պտուղ։
Եթե բույսերը արտադրում են կաթնային հյութ, ապա այն վտանգավոր է։ Ջրային բուսականության մեծ մասը ուտելի է։
Տորֆի շերտերի վրա աճող թփերի պտուղների մեծ մասը կարելի է ուտել։
Հիմք չի կարելի ընդունել այն փաստը, որ կենդանիների կողմից ընդունած պտուղը վտանգավոր չէ մարդու համար։

Հատապտղային բույսերը կարելի է որոշել էմպիրիկ կերպով։ Անհրաժեշտ է քսել անհայտ պտղի մի փոքր քանակությունը մատներին։ Եթե մի քանի րոպե անց որևէ արձագանք չկա, այն քսել նաև արմունկին։ Որևէ արտառոց երևույթ չնկատելուց հետո այն տեղադրել շրթունքների միջև։ Եթե կարճ րոպեներիի ընթացքում գրգռվածություն, ծակծկոց կամ այրվածք չկա, ապա բերանում վերցնել բույսի մի փոքր մասը և ծամել այն, առանց կուլ տալու։ Եթե այսքանից հետո էլ որևէ անցանկալի երևույթ չկա (դառը համ, տհաճ զգացողություն), ապա կուլ տալ այն։ Այդ ամենից հետո չկա սրտխառնոց, գլխապտույտ կամ թունավորման այլ նշաններ, ապա անծանոթ բույսի փոքր քանակությունը կարելի է օգտագործել որպես սնունդ։ Եթե հաջորդ օրը առողջության վատթարացում չի նկատվում, ապա այդպիսի պտուղը օգտակար է^[14]։

Թունավոր հատապտուղներ

Սովորական գայլուկ - (Humuls Lupulus)
Բիրյուչինա - (Ligústrum)
Հազազ բերբերի (գոջի) - (Lycium barbarum)
Ագռավաչք քառատերև - (Pāris quadrifōlia)
Իլենի - (Euonymus)
Մորմ քաղցրադառնավուն - (Solánum dulcamára)
Սև մորմ - (Solánum nígrum)
Մահամորմ (բելադոննա) - (Atrópa belladónna)
Ձյունապտղիկ սպիտակ - (Symphoricarpos albus)
Բեկտենի լաստենատերև (գայլի հատապտուղ) - (Frángula álnus)
Կուսախաղող հնգատերև - (Parthenocíssus quinquefolia)
Ցախակեռաս սովորական - (Lonicera xylosteum)
Նվիկ բծավոր - (Árum maculátum)
Գայլահատ մահացու - (Dáphne mezéreum)
Կուպենա (Սողոմոնի կնիք) - (Polygonátum odoratum)
Ագռավագի - (Actáea)
Թանթրվենի - (Sambucus ebulus)
Սրնգենի սովորական - (Ligústrum vulgáre)
Կենի հատապտղային - (Táxus baccáta)

Մշակաբույսերի առավելություններ

Բոլոր վայրի հատապտուղները կարելի է ուտել թարմ կամ սառեցված վիճակում։ Շատ տնային տնտեսուհիներ սիրում են պատրաստել դիետիկ կարկանդակներ և տորթեր` օգտագործելով հատապտուղներ։ Համեղ վայրի հատապտուղներից պատրաստված ըմպելիքները, կոմպոտները և աղանդերը առանձնանում են իրենց բնականությամբ և անսահման օգտակարությամբ։

Հատապտուղների մշակաբույսերը մի շարք առավելություններ ունեն մյուս պտղատու մշակաբույսերի նկատմամբ։ Դրանք ներառում են՝

Տնկումից հետո վաղ պտղաբերություն։
Մրգերի վաղ հասունացում (օրինակ՝ կապույտ ցախկեռաս, համարվում է ամենավաղ պտղատու բերքը)։
Բարձր և կանոնավոր բերքատվություն։
Բույսերի փոքր կոմպակտ չափսեր։
Հատապտուղ մշակաբույսերի պլաստիկության բարձր մակարդակ՝ կախված հողից և աճման կլիմայական պայմանները։
Սորտերի վեգետատիվ տարածման հարաբերական հեշտությունը։

Հատապտուղ մշակաբույսերի թերություններ

Հատապտուղների մշակաբույսերն ունեն իրենց թերությունները։ Այսպես, օրինակ, բարակ նուրբ մաշկի պատճառով պտուղները ենթակա չեն երկարաժամկետ պահպանման, բերքահավաքից հետո արագորեն կորցնում են սպառողական հատկությունները և հեշտ փոխադրելի չեն։ Հատապտուղ մշակաբույսերի մեծ մասը մեծապես տուժում են հիվանդություններից և վնասատուներից։ Հատապտուղ մշակաբույսերը դիմացկուն չեն։

Ամենատարածված հատապտուղ մշակաբույսեր

Հինավուրց ժամանակներից ի վեր ժողովրդական բժշկությունը հարգանքով է վերաբերվել անտառային ծածկոցներից հատապտուղներին՝ իրենց բուժիչ հատկությունների համար։ Ժամանակակից բժշկությունը դեղամիջոցների արտադրության համար օգտագործում է նաև հատապտուղների բաղադրիչներ^[15]։

Մշակվովի

Ելակ - (Fragaria ananassa)
Խաղող - (լատ. Vitis)
Սև հաղարջ - (լատ. Ribes nigrum)^[16]
Կարմիր հաղարջ - լատ․ Ríbes rúbrum )
Ազնվամորի - (լատ. Rubus idaeus L)
Կոկռոշենի - (լատ. Ribes uva-crispa)^[17]
Հապալասենի կապույտ - (լատ. Vaccinium)
Հապալասենի մրտենական - (լատ. Vaccinium myrtillus)
Չիչխան - (լատ. Hippophae)^[18]
Ուտելի ցախկեռաս - (լատ. Lonicera)
Մոշենի - (լատ. Rubus)^[19]

Վայրի

Լոռամրգի - (լատ. Oxycoccus),
Գետնաելակ - (լատ. Fragaria)
Էֆեդրա սովորական - (լատ. Ephedra distachya)
Սզնի - (լատ. Crataegus)

Պտղաբուծությունը Հայաստանում

Հայաստանը պտղաբուծության հնագույն երկիր է, որտեղ պտղաբուծությունը հատկապես զարգացել է մ.թ.ա. XI- մ. թ. I-ին դարերում։ Վանի մերձակայքում՝ «Մհերի դռան» վրա, Մենուան (մ. թ. ա. 871-810 թվականներին) թողել է հետևյալ հիշատակությունը՝

Խաղողի և պտղատու այգի հիմնեցի, պատերով այն շրջապատեցի։

Հայաստանի պտղաբուծության մասին նշել են հույն և հայ պատմիչներ Հերոդոտոսը (մ.թ.ա. V-րդ դար), Ստրաբոնը (մ. թ. ա. I-ին դար), Ագաթանգեղոսը, Մովսես Խորենացին, Անանիա Շիրակացին, Ստեփանոս Օրբելյանը և ուրիշներ։ Մի շարք բնակավայրերում (Արմավիր, Շենգավիթ, Գառնի) հայտնաբերվել են 3-6 հազար տարվա վաղեմության ծիրանենու, դեղձենու, սալորենու, խաղողի սերմեր։

Հազարամյակների ընթացքում ժողովրդական ընտրասերման միջոցով ստեղծվել են ծիրանենու, դեղձենու, սալորենու, խնձորենու, տանձենու, ընկուզենու բազմաթիվ արժեքավոր տեսակներ։ Դրանցից համաշխարհային ճանաչում ունեն ծիրանն ու դեղձը, որոնք հայտնի են նաև որպես հայկական պտուղ։ Ժողովրդական սելեկցիայի միջոցով ստեղծվել են բազմաթիվ արժեքավոր տեսակներ։ Հայստանում արտադրված պտուղներն և հատապտուղները բավարարում են ինչպես ներքին շուկայի պահանջները, այնպես էլ արտահանվում են աշխարհի տարբեր երկրներ՝ թարմ ու վերամշակված վիճակում։

Այսօր շատ հատապտուղներ իրենց մի շարք կենսաբանական և տնտեսական արժեքավոր հատկանիշների շնորհիվ մեծ նշանակություն ունեն ժողովրդական տնտեսության մեջ։ Նրանք պարունակում են մարդու օրգանիզմի համար անհրաժեշտ շատ օրգանական թթուներ, հանքային աղեր, շաքարներ, վիտամիններ, բուրավետ և այլ անհրաժեշտ նյութեր։ Դրանք կարելի է օգտագործել ինչպես թարմ, այնպես էլ վերամշակված վիճակում։ Պտուղներից պատրաստում են թանկարժեք մուրաբաներ, մրգախյուս (ջեմ), մրգանուշ (մարմելադ), աղանդերային գինիներ, մրգօղիներ (լիկյորներ), թեյեր և այլն։ Օգտագործվում է նաև հրուշակեղենի և զովացուցիչ ջրերի արտադրության, իսկ որոշ տեսակներ՝ նաև բժշկության մեջ։

Շնորհիվ իրենց պտուղների նուրբ կառուցվածքի, համային բարձր հատկանիշների և օգտակարության՝ դրանցով կարելի է կերակրել երեխաներին շատ վաղ հասակում։ Այն դրականորեն է ազդում երիտասարդ օրգանիզմի աճի ու զարգացման վրա։ Հատապտուղները լայնորեն օգտագործվում են նաև ժողովրդական և գիտական բժշկության մեջ, ունեն մի շարք բուժիչ հատկություններ, հատկապես արյան շրջանառության, սրտանոթային, ստամոքսաղիքային հիվանդությունների բուժման ժամանակ^[20]։

Հետաքրքիր փաստեր

Ելակն իրականում հատապտուղ չէ։ Պտուղ է, որը դրսից ունի մոտ 200 սերմ^[21]։
Ենթադրվում է, որ հապալասը բարելավում է տեսողությունը։
Արքայախնձորը հատապտուղ է, որն ավելի արագ է հասունանում՝ գլխիվայր տեղադրվելիս։
Թարմ կամ չորացրած ազնվամորու տերևները օգտագործվում են որպես բուսական թեյ՝ դաշտանային ցիկլը կարգավորելու համար։
Առավոտյան խաղող սպառելով՝ կարող եք միջինը 1,5 կիլոգրամ նիհարել։
Լոլիկը բանջարեղեն չէ, այլ հատապտուղ^[22]։