Գետնաելակ

Գետնաելակ
Դասակարգում
Թագավորություն	Բույսեր (Plantae)
Վերնաբաժին	Բարձրակարգ բույսեր (Embryophyta)
Տիպ/Բաժին	Անոթավոր բույսեր (Tracheophyta)
Ենթատիպ	Սերմնավոր բույսեր (Spermatophytina)
Կարգ	Վարդածաղկավորներ (Rosales)
Ընտանիք	Վարդազգիներ (Rosaceae)
Ենթաընտանիք	Վարդայիններ (Rosoideae)
Ցեղ	Գետնաելակ (Fragaria) L., 1753

Մորի (լատ.՝ Fragaria), գետնաելակ, գետնամորի, ելակ, իծամորի, ոչխարի մորի, վարդազգիների (վարդածաղիկներ) ընտանիքի բազմամյա խոտաբույսերի ցեղ։ Հայտնի է մոտ 50 (այլ տվյալներով՝ 30-35), ՀՀ-ում՝ 3 տեսակ՝ Մորի անտառային (F. vesca), Մորի կանաչ (F. viridis) և Մորի անանասի (F. ananassa)։ Վերջին տեսակը, որին անվանում են ելակ, իր բազմաթիվ սորտերով տարածված է միայն մշակության մեջ՝ գրեթե բոլոր մարզերում։ Վայրի վիճակում տարածված է Լոռու, Տավուշի, Արագածոտնի, Սյունիքի, Գեղարքունիքի և այլ մարզերում։

Նկարագիր

Գետնաելակը 40-50 սմ բարձրությամբ թուփ է։ Տերևները եռամասն, ծաղիկները՝ հիմնականում երկսեռ, սպիտակ, բաց վարդագույն կամ մուգ կարմիր գույնի՝ հավաքված ողկուզաձև կամ վահանաձև ծաղկաբույլի մեջ։ Պտուղները հատապտուղ են։ Պտուղը կեղծ, հյութալի հատապտուղ է (կարմիր, վարդագույն, սպիտակ), որի վրա դասավորված են սերմերը։ Սերմերը դասավորված են պտղի վրա մեծ քանակությամբ։ Պտուղները հասունանում են ծաղկումից մեկ ամիս անց, հասունացումը տևում է 15-20 օր։ Բուրավետ են, օգտագործվում են թարմ, վերամշակված վիճակում (մուրաբա, օշարակ, ջեմ, հյութ և այլն)։

Մշակում

Մշակվում է գլխավորապես այգու գետնաելակ (F․ ananassa)։ Աշխարհում հայտնի են գետնաելակի 2000-ից ավելի սորտեր։ Գետնաելակի սորտերը Հայաստանում մշակության մեջ հայտնի են XIX դարի II կեսերից սկսած, գլխավորապես Երևանի շրջակայքի տնամերձ այգիներում։ 1930-1935 թվականներից մշակվում է Հայաստանի համարյա բոլոր շրջաններում։ Բերքատվությունը 50-100 ց/հա։ Ցրտադիմացկուն է, լավ ձմեռում է ձյան ծածկոցի տակ, լավ է աճում խոնավ, սննդանյութերով հարուստ հողերում։

Բազմացում

Գետնաելակը բազմանում է սերմերով և բեղիկներով՝ վերերկրյա փռվող ընձյուղներով։

Կիրառական նշանակություն

Դեղաբույս է. պտուղը պարունակում է ասկորբինաթթու, կարոտին (A-նախավիտամին), շաքարներ, թթուներ, աղաղանյութեր, վիտամիններ և այլն։ Ժողովրդական բժշկության մեջ ետնաելակի տերևները և հատապտուղները (թարմ և չոր) օգտագործում են որպես միզամուղ միջոց։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 3, էջ 24)։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական տարբերակը վերցված է Հայաստանի բնաշխարհ հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։