«Կալիստո (արբանյակ)»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
չ →top |
No edit summary |
||
| Տող 1. | Տող 1. | ||
{{Այլ կիրառումներ|Կալիստո (այլ կիրառումներ)}} |
|||
{{անաղբյուր}} |
|||
{{Տեղեկաքարտ Աստղագիտական օբյեկտ |
|||
{{Տես նաև |Կալիստո (այլ կիրառումներ)}} |
|||
| անուն = Կալիստո |
|||
{|align="right" width="350" cellspacing="0" cellpadding="2" border="1" |
|||
| այլ անուն = <small>Յուպիտեր IV</small> |
|||
!colspan="2" cellspacing="0" cellpadding="2" bgcolor="#a0ffa0"|Կալիստո<br/> |
|||
| լատիներեն անուն = Callisto |
|||
[[Պատկեր:Callisto.jpg|կենտրոն|300px]]Կալիստոյի Յուպիտերին հակադարձ կողմի լուսանկարը, կատարված է «[[Գալիլեո (ԱՄԿ)|Գալիլեո]]» ԱՄԿ-ի միջոցով |
|||
| պատկեր = Callisto.jpg |
|||
|- |
|||
| մակագրություն = Կալիստոյի Յուպիտերին հակադարձ կողմի լուսանկարը, կատարված է «[[Գալիլեո (ԱՄԿ)|Գալիլեո]]» ԱՄԿ-ի միջոցով |
|||
|Այլ անվանումներ||Յուպիտեր IV |
|||
| հայտնաբերման տարեթիվ = 7 հունվար [[1610]]<ref name=Galilei>{{cite book |last=Galilei |first=G. |title=[[Sidereus Nuncius]] |date=March 13, 1610}}</ref> |
|||
|- |
|||
| հայտնաբերող = [[Գալիլեո Գալիլեյ]] |
|||
!colspan="2" cellspacing="0" cellpadding="2" bgcolor="#a0ffa0"|Հայտնաբերումը |
|||
| տեսանելի մագնիտուդ = 5,65<ref name="magnitude">{{cite web |title=Classic Satellites of the Solar System |url=http://www.oarval.org/ClasSaten.htm |publisher=Observatorio ARVAL |date= |accessdate=28 September 2007}}</ref> |
|||
|- |
|||
| տեսանելի չափ = |
|||
|Հայտնաբերել է||[[Գալիլեո Գալիլեյ]] |
|||
| համաստեղություն = |
|||
|- |
|||
| հեռավորություն = 1 882 700 կմ<ref name=orbit>{{cite web|title=Planetary Satellite Mean Orbital Parameters| publisher=Jet Propulsion Laboratory, California Institute of Technology| url=http://ssd.jpl.nasa.gov/?sat_elem}}</ref> |
|||
|Հայտնաբերման ամսաթիվը|| 7 հունվար [[1610]] |
|||
| չափման կետ = [[Յուպիտեր (մոլորակ)|Յուպիտեր]] |
|||
|- |
|||
| արբանյակներ = |
|||
!colspan="2" cellspacing="0" cellpadding="2" bgcolor="#a0ffa0"|Ուղեծրի տվյալները |
|||
| պերիհելին = 1 869 000 կմ |
|||
|- |
|||
| ապոհելին = 1 897 000 կմ |
|||
|[[Ապոկենտրոն և պերիկենտրոն|Պերիզինը]]|| 1 869 000 կմ |
|||
| մեծ կիսաառանցք = |
|||
|- |
|||
| էքսցենտրիսիտետ = 0,0074<ref name=orbit/> |
|||
|[[Ապոկենտրոն և պերիկենտրոն|Ապոզինը]]|| 1 897 000 կմ |
|||
| սիդերիկ պարբերություն = 16,6890184 օր<ref name=orbit/> |
|||
|- |
|||
| սինոդիկ պարբերությունը = |
|||
|[[Մեծ կիսաառանցք]]ը|| 1 882 700 կմ |
|||
| ուղեծրային արագություն = 17,334 կմ/վ |
|||
|- |
|||
| թեքվածություն = 0,192° (Յուպիտերի հասարակածի նկատմամբ)<br />2,017° ([[խավարածիր|խավարածրի]] հարթության նկատմամբ)<ref name=orbit/> |
|||
|[[Էքսցենտրիսիտետ]]ը||0,0074 |
|||
| ծագման անկյուն = |
|||
|- |
|||
| պերիկենտրոնի արգումենտ = |
|||
|[[Սիդերիկ պարբերություն]]ը||16,689 018 4 Երկրային օր |
|||
| սեղմվածություն = |
|||
|- |
|||
| շառավիղ = 2410,3±1,5 կմ<ref name="Anderson 2001">{{cite journal|last=Anderson|first=J. D. |author2=Jacobson, R. A. |author3=McElrath, T. P. |title=Shape, mean radius, gravity field and interior structure of Callisto |journal=Icarus| year=2001| volume=153|issue=1|pages=157–161|doi=10.1006/icar.2001.6664| bibcode=2001Icar..153..157A| last4=Moore|first4=W. B.|last5=Schubert |first5=G. |last6=Thomas |first6=P. C.}}</ref> |
|||
|Ուղեծրային [[արագություն]]ը||8,204 կմ/վ |
|||
| հասարակածային շառավիղ = |
|||
|- |
|||
| բևեռային շառավիղ = |
|||
|Թեքվածությունը||0,192° (տեղային [[Լապլասի հարթություն]]ների նկատմամբ) |
|||
| մակերևույթի մակերես = 7,30{{e|7}} կմ²<ref name=calc>Հաշվարկվել է հայտնի տեղեկութոյւնների հիման վրա</ref> |
|||
|- |
|||
| ծավալ = 5,9{{e|10}} կմ<sup>3</sup><ref name=calc/> |
|||
|[[Արբանյակ]]ը||[[Յուպիտեր (մոլորակ)|Յուպիտեր]]ի |
|||
| զանգված =1,075938±0,000137{{e|23}} կգ<ref name="Anderson 2001"/> |
|||
|- |
|||
| միջին խտություն = 1,8344±0,0034 գ/սմ<sup>3</sup><ref name="Anderson 2001"/> |
|||
!colspan="2" cellspacing="0" cellpadding="2" bgcolor="#a0ffa0"|Ֆիզիկական տվյալները |
|||
| մակերևութային ձգողություն = 1,235 մ/վ² (0,126 g)<ref name=calc/> |
|||
|- |
|||
| պտույտի արագություն = |
|||
|Միջին շառավիղը||2 410,3 ± 1,5 կմ |
|||
| տիեզերական արագություն = 2,440 կմ/վ<ref name=calc/> |
|||
|- |
|||
| պտույտի պարբերություն = [[Սինքրոն]]<ref name="Anderson 2001"/> |
|||
|Մակերևույթի մակերեսը|| 7,30 × 10<sup>7</sup> կմ<sup>2</sup> |
|||
| առանցքի թեքում = 0°<ref name="Anderson 2001"/> |
|||
|- |
|||
| ալբեդո = 0,22<ref name=Moore2004>{{cite encyclopedia|last=Moore|first=Jeffrey M.|last2=Chapman |first2=Clark R. |last3=Bierhaus |first3=Edward B.|chapter=Callisto|title=Jupiter: The planet, Satellites and Magnetosphere|year=2004|publisher=Cambridge University Press |editor1-last=Bagenal |editor1-first=F. |editor2-last=Dowling |editor2-first=T.E. |editor3-last=McKinnon |editor3-first=W.B.|chapter-url=http://lasp.colorado.edu/~espoclass/homework/5830_2008_homework/Ch17.pdf|chapter-format=PDF|display-authors=etal}}</ref> |
|||
|[[Ծավալ]]ը||5,9 × 10<sup>10</sup> կմ<sup>3</sup> |
|||
| տարիք = |
|||
|- |
|||
| քիմիական կազմ = մոտ 4{{e|8}} մոլեկուլ/սմ<sup>3</sup> [[ածխաթթու գազ]]<ref name="Carlson 1999">{{cite journal |last=Carlson |first=R. W.|title=A Tenuous Carbon Dioxide Atmosphere on Jupiter's Moon Callisto|journal=Science|year=1999 |volume=283|pages=820–821|doi=10.1126/science.283.5403.820| url=http://trs-new.jpl.nasa.gov/dspace/bitstream/2014/16785/1/99-0186.pdf|format=PDF|pmid=9933159 |issue=5403|bibcode = 1999Sci...283..820C |display-authors=etal}}</ref>;<br>մինչև 2{{e|10}} մոլեկուլ/սմ<sup>3</sup> [[թթվածին]](O<sub>2</sub>)<ref name="Liang 2005">{{cite journal|last=Liang|first=M. C.|author2=Lane, B. F. |author3=Pappalardo, R. T. |title=Atmosphere of Callisto|journal=Journal of Geophysical Research|year=2005|volume=110|issue=E2|pages=E02003|doi=10.1029/2004JE002322| url=http://yly-mac.gps.caltech.edu/ReprintsYLY/N164Liang_Callisto%2005/Liang_callisto_05.pdf| format=PDF|bibcode=2005JGRE..11002003L|display-authors=etal}}</ref> |
|||
|[[Զանգված]]ը||1,075 938 ± 0,000 137 × 10<sup>23</sup> կգ |
|||
| մթնոլորտի ջերմաստիճան = 134±11 [[Կելվին (չափման միավոր)|K]]<ref name=Moore2004/> |
|||
|- |
|||
| այլ տվյալներ = |
|||
|Միջին [[խտություն]]ը||1,834 4 ± 0,003 4 գ/սմ<sup>3</sup> |
|||
}} |
|||
|- |
|||
'''Կալիստո''' ({{lang-el|''Καλλιστώ''}}), [[Յուպիտեր (մոլորակ)|Յուպիտեր]]ի արբանյակն է, [[Գալիլեյան արբանյակներ]]ից մեծությամբ երկրորդը [[Գանիմեդ (արբանյակ)|Գանւմեդից]] հետո: Կալիստոն [[Արեգակնային համակարգ]]ի մեծությամբ երրորդ [[բնական արբանյակ]]ն է, երկրորդը [[Սատուրն (մոլորակ)|Սատուրնի]] արբանյակ [[Տիտան (արբանյակ)|Տիտանն]] է: Կալիստոն հայտնաբերվել է [[Գալիլեո Գալիլեյ]]ի կողմից [[1610]] թվականին։ Անվանվել է [[Հունական դիցաբանություն|հին հունական]] աստված [[Զևս]]ի սիրուհի [[Նիմփաներ|նիմփա]] Կալիստոյի անունով: |
|||
|[[Հասարակած]]ային մակերևութային ձգողությունը||1,235 մ/վ<sup>2</sup> |
|||
|- |
|||
|2-րդ [[տիեզերական արագություն]]ը||2,440 կմ/վ |
|||
|- |
|||
|Պտույտի պարբերությունը||[[Սինքրոն]] |
|||
|- |
|||
|Առանցքի թեքումը||0<sup>o</sup> |
|||
|- |
|||
|Մակերևույթի միջին [[ջերմաստիճան]]ը||-139 ± 11<sup>o</sup>C (134 ± 11 K) |
|||
|- |
|||
|[[Ալբեդո]]ն||0,22 |
|||
|- |
|||
|[[Աստղային մեծություն]]ը||5,65 ([[հակադիր դիրք]]ում) |
|||
|- |
|||
!colspan="2" cellspacing="0" cellpadding="2" bgcolor="#a0ffa0"|[[Մթնոլորտ]]ը |
|||
|- |
|||
|[[Մթնոլորտային ճնշում]]ը||7,5 պԲար |
|||
|- |
|||
|Բաղադրությունը||~4 x 10<sup>8</sup> սմ<sup>−3</sup> [[Ածխաթթու գազ]]<br />ավելին քան 2 x 10<sup>10</sup> սմ<sup>−3</sup> [[թթվածին]](O<sub>2</sub>) |
|||
|- |
|||
|} |
|||
Արբանյակի տրամագիծ 4821 կմ է, ինչը կազմում է [[Մերկուրի (մոլորակ)|Մերկուրիի]] տրամագծի 99%-ը, սակայն Կալիստոյի զանգվածը մոլորակի զանգվածի միայն երրորդ մասն է: Կալիստոն [[Գալիլեյան արբանյակներ]]ից չորրորդն է Յուպիտերից հեռավորությամբ, ուղեծիրը կազմում է 1 883 000 կմ<ref name=orbit/>: Այն չի մտնում [[ուղեծրայի ռեզոնանս]]ի մեջ այլ արբանյակների հետ, ինպես մյուս Գալիաեյան արբանյակները, և հետևաբար չի ենթարկվում զգալի [[մակընթացային տաքացում|մակընթացային տաքացման]]<ref name=Musotto2002>{{cite journal| last=Musotto| first=Susanna|author2=Varadi, Ferenc |author3=Moore, William |author4= Schubert, Gerald |title=Numerical Simulations of the Orbits of the Galilean Satellites| year=2002| volume=159| issue=2|pages=500–504|doi=10.1006/icar.2002.6939| bibcode=2002Icar..159..500M | journal = Icarus}}</ref>: Կալիստոն գտնվում է [[մակընթացային փական]]ի մեջ և նրա միայն մի կիսագունդն է ուղղված դեպի մոլորակը: Արբանյակը ավելի քիչ է գտնվում մոլորակի հզոր մագնիսոլորտի ազդեցության տակ, քան մյուս ներքին արբանյակները, քանի որ պտտվում է մոլորակի ռադիացիոն գոտուց դուրս<ref name=Cooper2001/><ref>{{cite web|url=http://www.spacetoday.org/SolSys/Jupiter/CallistoInfo.html|title= Exploring Jupiter – JIMO – Jupiter Icy Moons Orbiter – the moon Callisto|publisher=Space Today Online}}</ref>: |
|||
'''Կալիստո''' ({{lang-el|''Καλλιστώ''}}), [[Յուպիտեր (մոլորակ)|Յուպիտեր]]ի արբանյակն է, [[Գալիլեյան արբանյակներ]]ից ամենափոքրը։ Հայտնաբերվել է [[Գալիլեո Գալիլեյ]]ի կողմից [[1610]] թվականին։ Անվանվել է հին հունական աստված [[Զևս]]ի սիրուհի Կալիստոյի անվամբ։ Կալիստոն [[Արեգակնային համակարգ]]ի մեծությամբ երրորդ արբանյակն է։ |
|||
Կալիստոն կազմված է մոտ հավասար մասերով [[քար]]երից և [[սառույց]]ներից, նրա միջին [[խտություն]]ը կազմում է մոտ 1,83 գ/սմ<sup>3</sup>, Յուպիտերի մեծ արբանյակների միջև այն ունի ամենափոքր խտությունն ու մակերևույթին ձգողությունը: Արբանյակի մակերևույթին սպեկտրոսկոպիկ հետազոտությունների արդյունքում դիտարկված միացությունները հիմնականում եղել են ջրային սառույցներ<ref name="NYT-20150315">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=Suddenly, It Seems, Water Is Everywhere in Solar System |url=https://www.nytimes.com/2015/03/13/science/space/suddenly-it-seems-water-is-everywhere-in-solar-system.html |date=12 March 2015 |work=The New York Times |accessdate=12 March 2015 }}</ref>, [[ածխաթթու գազ]], [[սիլիկատներ]], և [[օրգանական միացություններ]]: ''[[Գալիլեո (ԱՄԿ)|Գալիլեո]]'' կայանից կատարված հետազոտությունների արդյունքում պարզվեց, որ Կալիստոն կարող է ունենալ փոքր [[սիլիկատներ|սիլիկատե]] [[Միջուկ (երկրաբանություն)|միջուկ]] և հեղուկ ջրի [[Օվկիանոս#Արտերկրային օվկիանոսներ|ընդերքային օվկիանոս]]<ref name="NYT-20150315" />, որն ընկնում է մակերևույթից 100 կմ-ից խորության վրա<ref name=Kuskov2005>{{cite journal| last=Kuskov|first=O.L.|author2=Kronrod, V.A.|title=Internal structure of Europa and Callisto| year=2005|volume=177| issue=2|pages=550–369|doi=10.1016/j.icarus.2005.04.014| bibcode=2005Icar..177..550K| journal = Icarus}}</ref><ref name="Showman1999">{{cite journal|last1= Showman|first1=A. P.|last2= Malhotra|first2= R.|title=The Galilean Satellites|journal= Science|volume= 286|issue= 5437|date= 1 October 1999|pages =77–84|doi= 10.1126/science.286.5437.77|pmid=10506564}}</ref>: |
|||
Արբանյակի հայտնագործման մեկ այլ թեկնածու էր գերմանացի աստղագետ [[Սիմոն Մարիուս]]ը, որը դիտել էր այն [[1609]] թվականին, բայց չէր հրատարակել հայտնաբերված տվյալները։ |
|||
Կալիստոյի մակերևույթը Արեգակնային համակարգում ամենահինն է և ամենաշատն է ծածկված [[հարվածային խառնարան]]ներով<ref>{{cite web|url=http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jup_Callisto|title=Callisto – Overview – Planets – NASA Solar System Exploration|website=NASA Solar System Exploration|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140328070532/http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jup_Callisto|archivedate=28 March 2014}}</ref>: Արբանյակի մակերևույթը ամբողջովին ծածկված է խառնարաններով<ref>{{Cite book|title=Guinness Book of World Records 2014|last=Glenday|first=Craig|publisher=Guinness World Records Limited|year=2013 |isbn=978-1-908843-15-9|page=187}}</ref>: Արբանյակի հետազոտությունները ցույց չեն տվել էնդոգենիկ ակտիվություն, այնպիսիք, ինչպես [[սալերի տեկտոնիկա]] կամ [[հրաբուխ]]ներ, այսպիսի ակտիվության հետքեր նույնպես չեն գրանցվել: Կարծիք կա, որ արբանյակի մակերևույթը ձևավորվել է միայն հարվածային ազդեցությունների հետևանքով<ref name="Greeley 2000"/>: Մակերևույթի նշանակալի առանձնահատկությունները ներառում են [[բազմաօղակ շրջան]]ներ, տարաբնույթ [[հարվածային խառնարան]]ներ, ինչպես նաև խառնարանների շղթաներ և դրանց հետ կապված [[աստիճանաձև բծեր]], լեռնաշղթաներ և նստվածքներ<ref name="Greeley 2000"/>: |
|||
Կալիստոն ունի չափզանց բարակ [[մթնոլորտ]], որը բաղկացած է [[ածխաթթու գազ]]ից<ref name="Carlson 1999"/> և հավանաբար [[թթվածին|մոլեկուլար թթվածնից]]<ref name="Liang 2005"/>, ինչպես նաև արբանյակը ունի բավականին հագեցած [[իոնոլորտ]]<ref name="Kliore 2002"/>: Ենթադրվում է, որ Կալիստոն առաջացել է Յուպիտերի առաջացման ժամանակից մոլորակը շրջապատող գազի և փոշու մասնիկների ամպից դանդաղ [[աճանստվածք]]ի արդյունքում<ref name=Canup2002/>: Կալիստոյի դանդաղ աճանստվածքման և մակընթացային տաքացման պայմաններում արբանյակը չի ունեցել բավարար ջերմություն արագ ձգողական դիֆերենցացման համար: Արբանյակի ընդերքի դանդաղ [[կոնվեկցիա]]ն հանգեցրել է մասնակի դիֆերենցացման և հնարավոր է նաև առաջացրել է ընդերքային օվկիանոս 100–150 կմ խորության վրա, թողնելով համեմատաբար փոքր քարե միջուկ արբանյակի կենտրոնում<ref name="Spohn 2003"/>: |
|||
Կալիստոյի ընդերքում օվկիանոսի գոյությունը թույլ է տալիս ենթադրել, որ արբանյակի ընդերքային օվկիանոսում կարող է լինել [[արտաերկրային կյանք|կյանք]]: Այնուամենայնիվ, Կալիստոյի վրա պայմանները ավելի անբարենպաստ են, քան [[Եվրոպա (արբանյակ)|Եվրոպայի]] վրա<ref name=Lipps2004/>: Արբանյակը հետազոտել են մի շարք [[Ավտոմատ միջմոլորակային կայան|տիեզերական սարքեր]], սկսած ''[[Պիոներ-10]]''-ից մինչև ''[[Կասինի-Հյուգենս|Կասինին]]'': Հաշվի առնելով Կալիստոյի ցածր [[ճառագայթում|ճառագայթման]] ֆոնը, արբանյակը դիտարկվում է որպես բնակելի կայան կառուցելու համար լավագույն տեղաբաշխումը Յուպիտերի համակարգում<ref name=HOPE>{{cite web|title=Revolutionary Concepts for Human Outer Planet Exploration (HOPE)|last=Trautman|first=Pat|author2=Bethke, Kristen|publisher=NASA|year=2003|url=http://www.nasa-academy.org/soffen/travelgrant/bethke.pdf|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120119170143/http://www.nasa-academy.org/soffen/travelgrant/bethke.pdf|archivedate=19 January 2012}}</ref>: |
|||
==Հայտնաբերում== |
|||
[[Պատկեր:Galileo.arp.300pix.jpg|thumb|upright|left|[[Գալիլեո Գալիլեյ]]ը, Կալիստոյի հայտնաբերողը]] |
|||
Կալիստոյի առաջին դիտարկումը կատարել է [[Գալիլեո Գալիլեյ]]ը [[Պադուայի համալսարան]]ում 1610 թվականի հունվարի 7-ին, օգտագործելով [[Գալիլեյի աստղադիտակ|20x խոշորացնող, ռեֆրակտոր աստղադիտակ]]<ref name=Galilei/>: Կալիստոյի և այլ Գալիլեյան արբանյակների հայտնաբերման մասին Գալիլեյը գրել է իր ''[[Sidereus Nuncius]]'' աշխատության մեջ 1610 թվականի մարտին<ref name="IobookChap2">{{cite book |last=Cruikshank |first=D. P. |last2=Nelson |first2=R. M. |editor-last=Lopes |editor-first=R. M. C. |editor2-last=Spencer |editor2-first=J. R. |title=Io after Galileo |date=2007 |publisher=Springer-Praxis |isbn=978-3-540-34681-4 |pages=5–33 |chapter=A history of the exploration of Io}}</ref>: Իր 1614 թվականի հրապարակված ''Mundus Jovialis'' աշխատության մեջ Սիմոն Մարիուսը պնդում էր, որ հայտնաբերել էր Կալիստոն և Յուպիտերի մյուս երեք արբանյակները 1609 թվականին, մեկ շաբաթ Գալիլեյից առաջ: Գալիլեյը կասկածի ենթարկեց այս պնդումը և անվանեց Մարիուսի աշխատությունը որպես գրագողություն: Չնայած այս ամենին Մարիուսը գրանցել է առաջին դիտարկման կատարումը 1609 թվականի դեկտեմբերի 29-ին [[Հուլյան օրացույց]]ով, որը նույնն է ինչ 1610 թվականի հունվարի 8-ը [[Գրիգորյան օրացույց]]ով, որն էլ օգտագործել է Գալիլեյը<ref name="GaliloProjectMarius">{{cite web |last=Van Helden |first=Albert |url=http://galileo.rice.edu/sci/marius.html |date=14 January 2004 |title=The Galileo Project / Science / Simon Marius |publisher=Rice University}}</ref>: Քանի որ Գալիլեյը հրապարակել է իր աշխատությունը Մարիուսից առաջ, նրան է շնորհվել հայտնագործության առաջնությունը<ref name="JPLDiscovery">{{cite web |last=Baalke |first=Ron |url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/ganymede/discovery.html |title=Discovery of the Galilean Satellites |publisher=Jet Propulsion Laboratory |date= |accessdate=7 January 2010}}</ref>: |
|||
===Անվանում=== |
|||
Կալիստոն անվանվել է [[հունական դիցաբանություն|հունական դիցաբանության]] աստված [[Զևս]]ի բազմաթիվ սիրուհիներից մեկի, [[Նիմփաներ|նիմփա]] Կալիստոյի անունով, ով կապվում է որսի աստվածուհի [[Արտեմիս]]ի հետ<ref name=Galileo/>: Չնայած [[Սիմոն Մարիուս]] չի նշվում որպես Գալիլեյան արբանյակների հայտնաբերող, նրա կողմից առաջարկված արբանյակների անունները ընդունվել են<ref name=Marius>{{cite book|author=Marius, S.|author-link=Marius, S.|title=Mundus Iovialis anno M.DC.IX Detectus Ope Perspicilli Belgici|url=http://galileo.rice.edu/sci/marius.html|year=1614}}</ref>: Մարիուսը առաջարկեց, առաջնորդվելով Յոհան Կեպլերի 1613 թվականի հոկտեմբերին արված առաջարկությունով, անվանել ամեն արբանյակը [[Հունական դիցաբանություն|Հունական դիցաբանության]] [[Զևս]]ի կամ նրա [[Հռոմեական դիցաբանություն|Հռոմեական]] տարբերակ՝ [[Յուպիտեր (դիցաբանություն)|Յուպիտերի]] սիրուհիների անուններով<ref name=Galileo>{{cite web|title=Satellites of Jupiter|publisher=The Galileo Project| url=http://galileo.rice.edu/sci/observations/jupiter_satellites.html|accessdate=31 July 2007}}</ref>: Մարիուսի առաջարկած անունները հետագա դարերում լայնորեն չէին ընդունվել, մինչև 20-րդ դարի կեսը<ref name="marazzini">{{cite journal |title=I nomi dei satelliti di Giove: da Galileo a Simon Marius |trans-title=The names of the satellites of Jupiter: from Galileo to Simon Marius |journal=Lettere Italiane |last=Marazzini |first=Claudio |volume=57 |issue=3 |pages=391–407 |date=2005 |jstor=26267017}}</ref>: Ավելի վաղ հրապարակվող աստղագիտական գրականությունում Կալիստոն հիմնականում նշվում էր իր հերթական համարով [[հռոմեական թվեր]]ով՝ ''{{nowrap|Յուպիտեր IV}}'', այս անվանումների համակարգը առաջարկել էր Գալիլեյը<ref>{{cite web |url=http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jup_Io |title=Io: Overview |publisher=NASA |date= |accessdate=5 March 2012}}</ref>, կամ որպես "Յուպիտերի չորրորդ արբանյակ"<ref name=Barnard1892>{{cite journal|last=Barnard|first=E. E.|title=Discovery and Observation of a Fifth Satellite to Jupiter|journal=Astronomical Journal|volume=12|year=1892|pages=81–85|doi=10.1086/101715|bibcode=1892AJ.....12...81B}}</ref>: |
|||
==Տես նաև== |
|||
* [[Յուպիտերի արբանյակներ]] |
|||
* [[Գալիլեյան արբանյակներ]] |
|||
* [[Բնական արբանյակների ցանկ]] |
|||
== Ծանոթագրություններ == |
|||
{{reflist |
|||
| colwidth = 30em |
|||
| refs = }} |
|||
== Արտաքին հղումներ == |
|||
{{Commons-inline|Callisto}} |
|||
{{Սյուն}} |
|||
{{Արտաքին հղումներ}} |
|||
{{Յուպիտերի արբանյակներ}} |
{{Յուպիտերի արբանյակներ}} |
||
[[Կատեգորիա:Յուպիտերի արբանյակներ]] |
[[Կատեգորիա:Յուպիտերի արբանյակներ]] |
||
[[Կատեգորիա:Գալիլեյան արբանյակներ]] |
|||
14:23, 11 Հոկտեմբերի 2019-ի տարբերակ
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Կալիստո (այլ կիրառումներ)
.png) Կալիստո (Յուպիտեր IV) Callisto | |
|---|---|
 Կալիստոյի Յուպիտերին հակադարձ կողմի լուսանկարը, կատարված է «Գալիլեո» ԱՄԿ-ի միջոցով | |
| Հիմնական տվյալներ | |
| Հայտնաբերվել է | 7 հունվար 1610[1] թ. (Գալիլեո Գալիլեյի կողմից) |
| Բացարձակ մեծություն (H) | 5,65[2] |
| Հեռավորությունը Յուպիտեր | 1 882 700 կմ[3] |
| Ուղեծրային տվյալներ | |
| Պերիհելին | 1 869 000 կմ |
| Ապոհելին | 1 897 000 կմ |
| Էքսցենտրիսիտետ | 0,0074[3] |
| Սիդերիկ պարբերություն | 16,6890184 օր[3] |
| Ուղեծրային արագություն | 17,334 կմ/վ |
| Թեքվածություն | 0,192° (Յուպիտերի հասարակածի նկատմամբ) 2,017° (խավարածրի հարթության նկատմամբ)[3] |
| Ֆիզիկական հատկանիշներ | |
| Շառավիղ | 2410,3±1,5 կմ[4] |
| Մակերևույթի մակերես | 7,30×107 կմ²[5] |
| Ծավալ | 5,9×1010 կմ3[5] |
| Զանգված | 1,075938±0,000137×1023 կգ[4] |
| Միջին խտություն | 1,8344±0,0034 գ/սմ3[4] |
| Հասարակածային մակերևութային ձգողություն | 1,235 մ/վ² (0,126 g)[5] |
| 2-րդ տիեզերական արագություն | 2,440 կմ/վ[5] |
| Պտույտի պարբերություն | Սինքրոն[4] |
| Առանցքի թեքում | 0°[4] |
| Ալբեդո | 0,22[6] |
| Մթնոլորտային տվյալներ | |
| Քիմիական կազմ | մոտ 4×108 մոլեկուլ/սմ3 ածխաթթու գազ[7]; մինչև 2×1010 մոլեկուլ/սմ3 թթվածին(O2)[8] |
| Մթնոլորտի ջերմաստիճան | 134±11 K[6] |
Կալիստո (հուն․՝ Καλλιστώ), Յուպիտերի արբանյակն է, Գալիլեյան արբանյակներից մեծությամբ երկրորդը Գանւմեդից հետո: Կալիստոն Արեգակնային համակարգի մեծությամբ երրորդ բնական արբանյակն է, երկրորդը Սատուրնի արբանյակ Տիտանն է: Կալիստոն հայտնաբերվել է Գալիլեո Գալիլեյի կողմից 1610 թվականին։ Անվանվել է հին հունական աստված Զևսի սիրուհի նիմփա Կալիստոյի անունով:
Արբանյակի տրամագիծ 4821 կմ է, ինչը կազմում է Մերկուրիի տրամագծի 99%-ը, սակայն Կալիստոյի զանգվածը մոլորակի զանգվածի միայն երրորդ մասն է: Կալիստոն Գալիլեյան արբանյակներից չորրորդն է Յուպիտերից հեռավորությամբ, ուղեծիրը կազմում է 1 883 000 կմ[3]: Այն չի մտնում ուղեծրայի ռեզոնանսի մեջ այլ արբանյակների հետ, ինպես մյուս Գալիաեյան արբանյակները, և հետևաբար չի ենթարկվում զգալի մակընթացային տաքացման[9]: Կալիստոն գտնվում է մակընթացային փականի մեջ և նրա միայն մի կիսագունդն է ուղղված դեպի մոլորակը: Արբանյակը ավելի քիչ է գտնվում մոլորակի հզոր մագնիսոլորտի ազդեցության տակ, քան մյուս ներքին արբանյակները, քանի որ պտտվում է մոլորակի ռադիացիոն գոտուց դուրս[10][11]:
Կալիստոն կազմված է մոտ հավասար մասերով քարերից և սառույցներից, նրա միջին խտությունը կազմում է մոտ 1,83 գ/սմ3, Յուպիտերի մեծ արբանյակների միջև այն ունի ամենափոքր խտությունն ու մակերևույթին ձգողությունը: Արբանյակի մակերևույթին սպեկտրոսկոպիկ հետազոտությունների արդյունքում դիտարկված միացությունները հիմնականում եղել են ջրային սառույցներ[12], ածխաթթու գազ, սիլիկատներ, և օրգանական միացություններ: Գալիլեո կայանից կատարված հետազոտությունների արդյունքում պարզվեց, որ Կալիստոն կարող է ունենալ փոքր սիլիկատե միջուկ և հեղուկ ջրի ընդերքային օվկիանոս[12], որն ընկնում է մակերևույթից 100 կմ-ից խորության վրա[13][14]:
Կալիստոյի մակերևույթը Արեգակնային համակարգում ամենահինն է և ամենաշատն է ծածկված հարվածային խառնարաններով[15]: Արբանյակի մակերևույթը ամբողջովին ծածկված է խառնարաններով[16]: Արբանյակի հետազոտությունները ցույց չեն տվել էնդոգենիկ ակտիվություն, այնպիսիք, ինչպես սալերի տեկտոնիկա կամ հրաբուխներ, այսպիսի ակտիվության հետքեր նույնպես չեն գրանցվել: Կարծիք կա, որ արբանյակի մակերևույթը ձևավորվել է միայն հարվածային ազդեցությունների հետևանքով[17]: Մակերևույթի նշանակալի առանձնահատկությունները ներառում են բազմաօղակ շրջաններ, տարաբնույթ հարվածային խառնարաններ, ինչպես նաև խառնարանների շղթաներ և դրանց հետ կապված աստիճանաձև բծեր, լեռնաշղթաներ և նստվածքներ[17]:
Կալիստոն ունի չափզանց բարակ մթնոլորտ, որը բաղկացած է ածխաթթու գազից[7] և հավանաբար մոլեկուլար թթվածնից[8], ինչպես նաև արբանյակը ունի բավականին հագեցած իոնոլորտ[18]: Ենթադրվում է, որ Կալիստոն առաջացել է Յուպիտերի առաջացման ժամանակից մոլորակը շրջապատող գազի և փոշու մասնիկների ամպից դանդաղ աճանստվածքի արդյունքում[19]: Կալիստոյի դանդաղ աճանստվածքման և մակընթացային տաքացման պայմաններում արբանյակը չի ունեցել բավարար ջերմություն արագ ձգողական դիֆերենցացման համար: Արբանյակի ընդերքի դանդաղ կոնվեկցիան հանգեցրել է մասնակի դիֆերենցացման և հնարավոր է նաև առաջացրել է ընդերքային օվկիանոս 100–150 կմ խորության վրա, թողնելով համեմատաբար փոքր քարե միջուկ արբանյակի կենտրոնում[20]:
Կալիստոյի ընդերքում օվկիանոսի գոյությունը թույլ է տալիս ենթադրել, որ արբանյակի ընդերքային օվկիանոսում կարող է լինել կյանք: Այնուամենայնիվ, Կալիստոյի վրա պայմանները ավելի անբարենպաստ են, քան Եվրոպայի վրա[21]: Արբանյակը հետազոտել են մի շարք տիեզերական սարքեր, սկսած Պիոներ-10-ից մինչև Կասինին: Հաշվի առնելով Կալիստոյի ցածր ճառագայթման ֆոնը, արբանյակը դիտարկվում է որպես բնակելի կայան կառուցելու համար լավագույն տեղաբաշխումը Յուպիտերի համակարգում[22]:
Հայտնաբերում
Կալիստոյի առաջին դիտարկումը կատարել է Գալիլեո Գալիլեյը Պադուայի համալսարանում 1610 թվականի հունվարի 7-ին, օգտագործելով 20x խոշորացնող, ռեֆրակտոր աստղադիտակ[1]: Կալիստոյի և այլ Գալիլեյան արբանյակների հայտնաբերման մասին Գալիլեյը գրել է իր Sidereus Nuncius աշխատության մեջ 1610 թվականի մարտին[23]: Իր 1614 թվականի հրապարակված Mundus Jovialis աշխատության մեջ Սիմոն Մարիուսը պնդում էր, որ հայտնաբերել էր Կալիստոն և Յուպիտերի մյուս երեք արբանյակները 1609 թվականին, մեկ շաբաթ Գալիլեյից առաջ: Գալիլեյը կասկածի ենթարկեց այս պնդումը և անվանեց Մարիուսի աշխատությունը որպես գրագողություն: Չնայած այս ամենին Մարիուսը գրանցել է առաջին դիտարկման կատարումը 1609 թվականի դեկտեմբերի 29-ին Հուլյան օրացույցով, որը նույնն է ինչ 1610 թվականի հունվարի 8-ը Գրիգորյան օրացույցով, որն էլ օգտագործել է Գալիլեյը[24]: Քանի որ Գալիլեյը հրապարակել է իր աշխատությունը Մարիուսից առաջ, նրան է շնորհվել հայտնագործության առաջնությունը[25]:
Անվանում
Կալիստոն անվանվել է հունական դիցաբանության աստված Զևսի բազմաթիվ սիրուհիներից մեկի, նիմփա Կալիստոյի անունով, ով կապվում է որսի աստվածուհի Արտեմիսի հետ[26]: Չնայած Սիմոն Մարիուս չի նշվում որպես Գալիլեյան արբանյակների հայտնաբերող, նրա կողմից առաջարկված արբանյակների անունները ընդունվել են[27]: Մարիուսը առաջարկեց, առաջնորդվելով Յոհան Կեպլերի 1613 թվականի հոկտեմբերին արված առաջարկությունով, անվանել ամեն արբանյակը Հունական դիցաբանության Զևսի կամ նրա Հռոմեական տարբերակ՝ Յուպիտերի սիրուհիների անուններով[26]: Մարիուսի առաջարկած անունները հետագա դարերում լայնորեն չէին ընդունվել, մինչև 20-րդ դարի կեսը[28]: Ավելի վաղ հրապարակվող աստղագիտական գրականությունում Կալիստոն հիմնականում նշվում էր իր հերթական համարով հռոմեական թվերով՝ Յուպիտեր IV, այս անվանումների համակարգը առաջարկել էր Գալիլեյը[29], կամ որպես "Յուպիտերի չորրորդ արբանյակ"[30]:
Տես նաև
Ծանոթագրություններ
- ↑ 1,0 1,1 Galilei, G. (March 13, 1610). Sidereus Nuncius.
- ↑ «Classic Satellites of the Solar System». Observatorio ARVAL. Վերցված է 28 September 2007-ին.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 «Planetary Satellite Mean Orbital Parameters». Jet Propulsion Laboratory, California Institute of Technology.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 Anderson, J. D.; Jacobson, R. A.; McElrath, T. P.; Moore, W. B.; Schubert, G.; Thomas, P. C. (2001). «Shape, mean radius, gravity field and interior structure of Callisto». Icarus. 153 (1): 157–161. Bibcode:2001Icar..153..157A. doi:10.1006/icar.2001.6664.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Հաշվարկվել է հայտնի տեղեկութոյւնների հիման վրա
- ↑ 6,0 6,1 Moore, Jeffrey M.; Chapman, Clark R.; Bierhaus, Edward B.; և այլք: (2004). «Callisto» (PDF). In Bagenal, F.; Dowling, T.E.; McKinnon, W.B. (eds.). Jupiter: The planet, Satellites and Magnetosphere. Cambridge University Press.
- ↑ 7,0 7,1 Carlson, R. W.; և այլք: (1999). «A Tenuous Carbon Dioxide Atmosphere on Jupiter's Moon Callisto» (PDF). Science. 283 (5403): 820–821. Bibcode:1999Sci...283..820C. doi:10.1126/science.283.5403.820. PMID 9933159.
- ↑ 8,0 8,1 Liang, M. C.; Lane, B. F.; Pappalardo, R. T.; և այլք: (2005). «Atmosphere of Callisto» (PDF). Journal of Geophysical Research. 110 (E2): E02003. Bibcode:2005JGRE..11002003L. doi:10.1029/2004JE002322.
- ↑ Musotto, Susanna; Varadi, Ferenc; Moore, William; Schubert, Gerald (2002). «Numerical Simulations of the Orbits of the Galilean Satellites». Icarus. 159 (2): 500–504. Bibcode:2002Icar..159..500M. doi:10.1006/icar.2002.6939.
- ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ
<ref>պիտակ՝ «Cooper2001» անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում: - ↑ «Exploring Jupiter – JIMO – Jupiter Icy Moons Orbiter – the moon Callisto». Space Today Online.
- ↑ 12,0 12,1 Chang, Kenneth (12 March 2015). «Suddenly, It Seems, Water Is Everywhere in Solar System». The New York Times. Վերցված է 12 March 2015-ին.
- ↑ Kuskov, O.L.; Kronrod, V.A. (2005). «Internal structure of Europa and Callisto». Icarus. 177 (2): 550–369. Bibcode:2005Icar..177..550K. doi:10.1016/j.icarus.2005.04.014.
- ↑ Showman, A. P.; Malhotra, R. (1 October 1999). «The Galilean Satellites». Science. 286 (5437): 77–84. doi:10.1126/science.286.5437.77. PMID 10506564.
- ↑ «Callisto – Overview – Planets – NASA Solar System Exploration». NASA Solar System Exploration. Արխիվացված է օրիգինալից 28 March 2014-ին.
- ↑ Glenday, Craig (2013). Guinness Book of World Records 2014. Guinness World Records Limited. էջ 187. ISBN 978-1-908843-15-9.
- ↑ 17,0 17,1 Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ
<ref>պիտակ՝ «Greeley 2000» անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում: - ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ
<ref>պիտակ՝ «Kliore 2002» անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում: - ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ
<ref>պիտակ՝ «Canup2002» անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում: - ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ
<ref>պիտակ՝ «Spohn 2003» անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում: - ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ
<ref>պիտակ՝ «Lipps2004» անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում: - ↑ Trautman, Pat; Bethke, Kristen (2003). «Revolutionary Concepts for Human Outer Planet Exploration (HOPE)» (PDF). NASA. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 19 January 2012-ին.
- ↑ Cruikshank, D. P.; Nelson, R. M. (2007). «A history of the exploration of Io». In Lopes, R. M. C.; Spencer, J. R. (eds.). Io after Galileo. Springer-Praxis. էջեր 5–33. ISBN 978-3-540-34681-4.
- ↑ Van Helden, Albert (14 January 2004). «The Galileo Project / Science / Simon Marius». Rice University.
- ↑ Baalke, Ron. «Discovery of the Galilean Satellites». Jet Propulsion Laboratory. Վերցված է 7 January 2010-ին.
- ↑ 26,0 26,1 «Satellites of Jupiter». The Galileo Project. Վերցված է 31 July 2007-ին.
- ↑ Marius, S. (1614). Mundus Iovialis anno M.DC.IX Detectus Ope Perspicilli Belgici.
- ↑ Marazzini, Claudio (2005). «I nomi dei satelliti di Giove: da Galileo a Simon Marius» [The names of the satellites of Jupiter: from Galileo to Simon Marius]. Lettere Italiane. 57 (3): 391–407. JSTOR 26267017.
- ↑ «Io: Overview». NASA. Վերցված է 5 March 2012-ին.
- ↑ Barnard, E. E. (1892). «Discovery and Observation of a Fifth Satellite to Jupiter». Astronomical Journal. 12: 81–85. Bibcode:1892AJ.....12...81B. doi:10.1086/101715.
Արտաքին հղումներ
Մեդիաֆայլեր Callisto թեմայով Վիքիպահեստում:
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Կալիստո (արբանյակ)» հոդվածին։ |
| ||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||