Հիմալիա (արբանյակ)

; Հիմալիա; (Յուպիտեր VI); Himalia
	Լուսանկարը կատարված է «Կասինի-Հյուգենս» ԱՄԿ-ի միջոցով
Հիմնական տվյալներ
Հայտնաբերվել է	3 դեկտեմբեր 1904 թ. (Չառլզ Պերրինի կողմից)
Բացարձակ մեծություն (H)	14,8
Հեռավորությունը Յուպիտեր	11 460 000 կմ
Ուղեծրային տվյալներ
Պերիհելին	9 782 900 կմ
Ապոհելին	13 082 000 կմ
Էքսցենտրիսիտետ	0,16
Սիդերիկ պարբերություն	250,56 օր (0,704 տարի)
Ուղեծրային արագություն	3,312 կմ/վ
Թեքվածություն	27,50° (խավարածրի հարթության նկատմամբ); 29,59° (Յուպիտերի հասարակածի նկատմամբ)
Ֆիզիկական հատկանիշներ
Շառավիղ	102,8 × 70,7 կմ (աստղերի ծածկում); 85 կմ (Երկրից դիտարկումներ); 75 ± 10 × 60 ± 10 կմ («Կասինի» կայանից դիտարկում)
Մակերևույթի մակերես	~ 90 800 կմ2
Ծավալ	~2 570 000 կմ3
Զանգված	4,2±0,6×1018 կգ
Միջին խտություն	2,6 գ/սմ3 (ենթադրություն) ; 1,63 գ/սմ3 (85 կմ շառավղի դեպքում)
Հասարակածային մակերևութային ձգողություն	~0,062 մ/վ² (0,006 g)
2-րդ տիեզերական արագություն	~0,100 կմ/վ
Պտույտի պարբերություն	7,782 ժ
Ալբեդո	0,04
Մթնոլորտային տվյալներ
Մթնոլորտի ջերմաստիճան	-149oC (124 K)

Հիմալիա (հին հունարեն՝ Ἱμαλíα), Յուպիտերի ամենամեծ ուղիղ շարժմամբ անկանոն արբանյակներից է, որի տրամագիծը գնահատվում է մոտ 205 կմ^[5]։ Հայտնաբերվել է 1904 թվականի դեկտեմբերի 3-ին Չարլզ Պերրայնի կողմից Լիկի աստղադիտարանում, և անվանվել է Հիմալիա նիմփայի անունով 1975 թվականին։

Հայտնաբերում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմալիան հայտնաբերել է Չառլզ Պերրինը Լիկի աստղադիտարանում 1904 թվականի դեկտեմբերի 3-ին^[1]։ Հիմալիան Յուպիտերի փոքր արբանյակներից ամենահեշտ դիտարկվողն է, չնայած այն հանգամանքին, որ Ամալթեան ավելի պայծառ է, նրա մոլորակին մոտ գտնվելը ավելի է դժվարացնում դիտարկումների կատարումը^[10]^[11]։

Անվանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արբանյակը անվանվել է Հիմալիա նիմփայի անունով, ով Զևսից ծնել է երեք որդիներ։ Հիմալիայի անունը տրվել է 1975 թվականին^[12], մինչ այդ այն անվանվում էր Յուպիտեր VI կամ Յուպիտերի արբանյակ VI, չնայած արբանյակի անվանում տալու անհրաժեշտության մասին խոսվում էր շատ վաղուց, Էլարայի հայտնաբերումից սկսած, Ա. Կրոմելինը 1905 թվականին գրել էր՝

Ցավոք Յուպիտերի արբանյակների համարակալումը այժմ բերում է նույն շփոթությանը ինչպես և Սատուրնի համակարգի արբանյակների մոտ էր, մինչև թվերի փոխարեն անուններ տալը։ Խորհուրդ է տրվում կիրառել նման մոտեցում նաև այստեղ, V համարի նշանակումը ներքին [Ամալթեա] արբանյակի համար դեռևս ընդունելի էր որոշ ժամանակ, քանի որ այն ինքնին առանձին դաս էր ներկայացնում, սակայն այն հիմա ունի զուգընկերներ, և նրա առանձնահատուկ լինելը վերանում է։ Համարների փոխումը անունների միանշանակ ավելի պոետիկ է^[13]։

Արբանյակը երբեմն անվանվել է Հեստիա 1955-ից 1975 թվականները ընկած ժամանակահատվածում^[14]։

Ուղեծիր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմալիայի ուղեծրի անիմացիա
Յուպիտեր · Հիմալիա · Կալիստո

Հիմալիան պտտվում է Յուպիտերի շուրջ միջինում 11 500 000 միլիոն կմ հեռավորության վրա, 250,6 օրվա ընթացքում^[2]^[15]։ Արբանյակի ուղեծրի թեքումը կազմում է 27,5° խավարածրի հարթության նկատմամբ, իսկ էքսցենտրիսիտետը 0,162 է^[2]։

Հիմալիան իր խմբի ամենամեծ արբանյակն է, այս խմբի կազմի մեջ են մտնում ևս հինգ արբանյակներ, որոնք պտտվում են Յուպիտերի շուրջ 11-ից 13 միլիոն կմ հեռավորության վրա, և ունեն մոտավորապես 27,5° ուղեծրի թեքում^[16]։ Արբանյակի ուղեծրի էլեմենտները փոփոխվում են Արեգակի և այլ մոլորակների հետ փոխազդեցության արդյունքում։

Ֆիզիկական տվյալներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմալիան պտտվում է իր առանցքի շուրջ 7 ժամվա 46 րոպե 55,2 վայրկյանի ընթացքում^[9]։ Այն երևում է չեզոք (մոխրագույն) գույնի, ինչպես և այդ խմբի մյուս անդամները, գունային ինդեքսը նման է C դասի աստերոիդներին^[17]։ «Կասինի» կայանից կատարված հետազոտությունները ցույց են տվել առանց առանձնահատկությունների էլեկտրամագնիսական սպեկտր, որը ունի մի փոքր կլանում 3 մկմ ալիքի երկարության վրա, որը կարող է խոսել ջրի առկայության մասին^[18]։

Հիմալիայի պայծառության կորը Երկրից դիտարկումների արդյունքում 2010 թվականի օգոստոսիս-հոկտեմբեր ամիսներին^[9]

Հիմալիայի «Կասինի» կայանից արված լուսանկարների վրա այն չափազանց փոքր է, սակայն կարելի է ենթադրել, որ արբանյակը ունի 150 x 120 կմ չափեր, սակայն Երկրից կատարված դիտարոկւմների արդյունքում Հիմալիան գնահատվում է որպես մեծ, մոտ 170 կմ տրամագծով մարմին^[3]^[6]։ 2018 թվականի մայիսին դիտարկվեց Հիմալիայի կողմից աստղի ծածկումը, ինչը թույլ տվեց բավականին ճշգրիտ չափերի գնահատում^[5]։ Դիտարկման արդյունքում արբանյակի չափը գնահատվեց մոտ 205,6 x 141,3 կմ^[5]։

Զանգված[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2005 թվականին Եմելյանովը գնահատեց Հիմալիայի զանգվածը հիմնվելով արբանյակի 1949 թվականի հուլիսի 15-ի դիտարկումների ընթացքում գրանցված փոխազդեցության վրա Էլարայի հետ, զանգվածը գնահատվեց մետ 4,2±0,6×10¹⁸ կգ (GM=0,28±0,04)^[7]: ՌՇԼ-ի Արեգակնային համակարգի դինամիկայի վեբ կայքը ցույց է տալիս Հիմալիայի զանգվածը հավասար 6,7×10¹⁸ կգ (GM=0,45) 85 կմ շառավղի պայմաններում^[3]։

Հիմալիայի խտությունը կախված է նրանից, թէ այն ունի 67 կմ միջին շառավիղ («Կասինիից» կատարված դիտարկումների տվյալներով)^[7], թէ նրա շառավիղը մոտ է 85 կմ-ին^[3]։

Հիմալիայի լուսանկարը կատարված «Կասինի» կայանից 2000 թվականի դեկտեմբերին, 4,4 միլիոն կիլոմետր հեռավորությունից

Աղբյուր	Շառավիղ կմ	Խտություն գ/սմ³	Զանգված կգ
Եմելյանով	67	3,33	4,2×10¹⁸
Եմելյանով	85	1,63^[8]	4,2×10¹⁸
ՌՇԼ ԱՀԴ կայք	85	2.6	6,7×10¹⁸

Հետազոտություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2000 թվականի նոյեմբերին Կասինի կայանը, իր Սատուրն ուղու վրա, լուսանկարեց Հիմալիան մոտ 4,4 միլիոն կմ հեռավորությունից։ Հիմալիան լուսանկարի վրա զբաղեցնում է միայն մի քանի պիքսել, սակայն կարելի է ենթադրել, որ արբանյակը ունի երկարացված մարմին տեսք 150±20 և 120±20 կմ առանցքներով, ինչը շատ մոտ է Երկրից կատարված դիտարկումների արդյունքներին^[6]։

2007 թվականի փետրվարին և մարտին Նոր հորիզոններ ավտոմատ միջմոլորակային կայանը ի դեպի Պլուտոն կատարվող թռիչքի ճանապարհին կատարեց Հիմալիայի մի շարք լուսանկարներ, որոնցից ամենամոտ կատարված լուսանկարը կատարվել էր 8 միլիոն կիլոմետրից։ Կրկին Հիմալիան երևում էր ընդամենը մի քանի փիքսել չափերով^[19]։

Հնարավոր փոխազդեցություն Յուպիտերի օղակների հետ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նոր հորիզոններ կայանից կատարված հնարավոր Հիմալիայի օղակի լուսանկարը

Յուպիտերի փոքր, 4 կմ տրամագծով Դիա արբանյակը 2000 թվականին հայտնաբերումից հետո կորսվել էր^[20]։ Առաջ քաշված վարկածներից մեկի համաձայն այն բախվել էր Հիմալիայի հետ, որի արդյունքում ստեղծվել էր թույլ օղակ։ Այս հնարավոր օղակը երևում է Հիմալիայի մոտ ՆԱՍԱ-ի Նոր հորիզոններ տիեզերական կայանի լուսանկարում։ Սա ենթադրում է, որ Յուպիտերը ժամանակ առ ժամանակ որսում և կորցնում է արբանյակներ^[21]։ Այնուամենայնիվ Դիան վերահայտնաբերվեց 2010 և 2011 թվականներին^[22], ապացուցելով, որ Հիմալիայի օղակի և Դիայի միջև կա կապ, այնուամենայնիվ կա հավանականություն, որ այս օղակի առաջացման մեջ ներգրավված է եղել մեկ այլ արբանյակ։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

↑ ^1,0 ^1,1 Porter J.G. (1905)։ «Discovery of a Sixth Satellite of Jupiter»։ Astronomical Journal 24 (18): 154B։ Bibcode:1905AJ.....24..154P։ doi:10.1086/103612 ;
Perrine C.D. (1905-01-25)։ «Sixth Satellite of Jupiter Confirmed»։ Harvard College Observatory Bulletin 175: 1։ Bibcode:1905BHarO.175....1P ;
Perrine C.D. (1905)։ «Discovery of a Sixth Satellite to Jupiter»։ Publications of the Astronomical Society of the Pacific 17 (100): 22–23։ Bibcode:1905PASP...17...22.։ doi:10.1086/121619 ;
Perrine C.D. (1905)։ «Orbits of the sixth and seventh satellites of Jupiter»։ Astronomische Nachrichten 169 (3): 43–44։ Bibcode:1905AN....169...43P։ doi:10.1002/asna.19051690304
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 Scott S. Sheppard's Moons of Jupiter page on Carnegie Science website
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 ^3,5 ^3,6 «Planetary Satellite Physical Parameters»։ JPL (Solar System Dynamics)։ 2008-10-24։ Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 11
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 Jacobson R. A. (2000)։ «The orbits of outer Jovian satellites»։ Astronomical Journal 120 (5): 2679–2686։ Bibcode:2000AJ....120.2679J։ doi:10.1086/316817
↑ ^5,0 ^5,1 ^5,2 ^5,3 N. Smith, R. Venable (12 May 2018)։ «Jupiter (06) Himalia»։ www.asteroidoccultation.com։ Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հուլիսի 24-ին։ Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 23
↑ ^6,0 ^6,1 ^6,2 ^6,3 ^6,4 Porco Carolyn C. (March 2003)։ «Cassini Imaging of Jupiter's Atmosphere, Satellites, and Rings»։ Science 299 (5612): 1541–1547։ Bibcode:2003Sci...299.1541P։ PMID 12624258։ doi:10.1126/science.1079462
↑ ^7,0 ^7,1 ^7,2 ^7,3 Emelyanov N.V. (2005)։ «The mass of Himalia from the perturbations on other satellites»։ Astronomy and Astrophysics 438 (3): L33–L36։ Bibcode:2005A&A...438L..33E։ doi:10.1051/0004-6361:200500143
↑ ^8,0 ^8,1 Խտություն = GM / g / (գնդի ծավալ 85 կմ) = 1,63 գ/սմ³
↑ ^9,0 ^9,1 ^9,2 Pilcher Frederick, Mottola, Stefano, Denk, Tilmann (2012)։ «Photometric lightcurve and rotation period of Himalia (Jupiter VI)»։ Icarus 219 (2): 741–742։ Bibcode:2012Icar..219..741P։ doi:10.1016/j.icarus.2012.03.021
↑ «Himalia, Jupiter's "fifth" moon»։ October 2009։ Արխիվացված է օրիգինալից հուլիսի 19, 2011-ին
↑ Rick Scott (հոկտեմբերի 20, 2003)։ «Finding Himalia, The Fifth Brightest Moon Of Jupiter»։ Astronomy.net։ Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 7
↑ Marsden B. G. (հոկտեմբերի 7, 1975)։ «IAUC 2846: N Mon 1975 (= A0620-00); N Cyg 1975; 1975h; 1975g; 1975i; Sats OF JUPITER»։ Central Bureau for Astronomical Telegrams։ IAU։ Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 9
↑ Crommelin A. C. D. (March 10, 1905)։ «Provisional Elements of Jupiter's Satellite VI»։ Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 65 (5): 524–527։ Bibcode:1905MNRAS..65..524C։ doi:10.1093/mnras/65.5.524
↑ Payne-Gaposchkin Cecilia, Katherine Haramundanis (1970)։ Introduction to Astronomy։ Englewood Cliffs, N.J.: Prentice-Hall։ ISBN 978-0-13-478107-5
↑ «Himalia»։ Solar System Exploration։ NASA։ դեկտեմբերի 5, 2017։ Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 9
↑ Jewitt David C., Sheppard, Scott & Porco, Carolyn (2004)։ «Jupiter's Outer Satellites and Trojans»։ in Bagenal, F., Dowling, T. E. & McKinnon, W. B.։ Jupiter: The planet, Satellites and Magnetosphere։ Cambridge University Press
↑ Rettig T. W., Walsh K., Consolmagno G. (December 2001)։ «Implied Evolutionary Differences of the Jovian Irregular Satellites from a BVR Color Survey»։ Icarus 154 (2): 313–320։ Bibcode:2001Icar..154..313R։ doi:10.1006/icar.2001.6715
↑ Chamberlain Matthew A., Brown, Robert H. (2004)։ «Near-infrared spectroscopy of Himalia»։ Icarus 172 (1): 163–169։ Bibcode:2004Icar..172..163C։ doi:10.1016/j.icarus.2003.12.016
↑ Lakdawalla, E. (մարտի 1, 2007)։ «The Bruce Murray Space Image Library - Jupiter's moon Himalia»։ Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 17
↑ «Long Lost Moon of Jupiter Found»։ Carnegie Science | DTM։ մայիսի 13, 2013։ Արխիվացված է օրիգինալից 2019-11-03-ին։ Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 9
↑ «Lunar marriage may have given Jupiter a ring»։ New Scientist։ մարտի 20, 2010։ էջ 16
↑ Gareth V. Williams (2012-09-11)։ «MPEC 2012-R22 : S/2000 J 11»։ Minor Planet Center։ Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ օգոստոսի 21-ին։ Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 11

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Հիմալիա. Նկարագիր" Archived 2016-04-11 at the Wayback Machine. ՆԱՍԱ-ի Solar System Exploration կայքում
Տեղեկություններ Դևիդ Ջուիտի էջում
Յուպիտերի հայտնի արբանյակները Archived 2015-03-18 at the Wayback Machine. (Սքոթ Շեփարդ)
Յուպիտերի երկու անկանոն արբանյակները (Հիմալիա և Էլարա. Ռեմանզակո աստղադիտարան. 23 նոյեմբերի 2012 թվական)

[Discovery-1] 1,0 ^1,1 Porter J.G. (1905)։ «Discovery of a Sixth Satellite of Jupiter»։ Astronomical Journal 24 (18): 154B։ Bibcode:1905AJ.....24..154P։ doi:10.1086/103612 ;
Perrine C.D. (1905-01-25)։ «Sixth Satellite of Jupiter Confirmed»։ Harvard College Observatory Bulletin 175: 1։ Bibcode:1905BHarO.175....1P ;
Perrine C.D. (1905)։ «Discovery of a Sixth Satellite to Jupiter»։ Publications of the Astronomical Society of the Pacific 17 (100): 22–23։ Bibcode:1905PASP...17...22.։ doi:10.1086/121619 ;
Perrine C.D. (1905)։ «Orbits of the sixth and seventh satellites of Jupiter»։ Astronomische Nachrichten 169 (3): 43–44։ Bibcode:1905AN....169...43P։ doi:10.1002/asna.19051690304

[shep-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 Scott S. Sheppard's Moons of Jupiter page on Carnegie Science website

[jplssd-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 ^3,5 ^3,6 «Planetary Satellite Physical Parameters»։ JPL (Solar System Dynamics)։ 2008-10-24։ Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 11

[Jacobson2000-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 Jacobson R. A. (2000)։ «The orbits of outer Jovian satellites»։ Astronomical Journal 120 (5): 2679–2686։ Bibcode:2000AJ....120.2679J։ doi:10.1086/316817

[occultation-5] 5,0 ^5,1 ^5,2 ^5,3 N. Smith, R. Venable (12 May 2018)։ «Jupiter (06) Himalia»։ www.asteroidoccultation.com։ Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հուլիսի 24-ին։ Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 23

[Porco2003-6] 6,0 ^6,1 ^6,2 ^6,3 ^6,4 Porco Carolyn C. (March 2003)։ «Cassini Imaging of Jupiter's Atmosphere, Satellites, and Rings»։ Science 299 (5612): 1541–1547։ Bibcode:2003Sci...299.1541P։ PMID 12624258։ doi:10.1126/science.1079462

[Emelyanov2005-7] 7,0 ^7,1 ^7,2 ^7,3 Emelyanov N.V. (2005)։ «The mass of Himalia from the perturbations on other satellites»։ Astronomy and Astrophysics 438 (3): L33–L36։ Bibcode:2005A&A...438L..33E։ doi:10.1051/0004-6361:200500143

[calc-8] 8,0 ^8,1 Խտություն = GM / g / (գնդի ծավալ 85 կմ) = 1,63 գ/սմ³

[Pilcher2012-9] 9,0 ^9,1 ^9,2 Pilcher Frederick, Mottola, Stefano, Denk, Tilmann (2012)։ «Photometric lightcurve and rotation period of Himalia (Jupiter VI)»։ Icarus 219 (2): 741–742։ Bibcode:2012Icar..219..741P։ doi:10.1016/j.icarus.2012.03.021

[10] «Himalia, Jupiter's "fifth" moon»։ October 2009։ Արխիվացված է օրիգինալից հուլիսի 19, 2011-ին

[11] Rick Scott (հոկտեմբերի 20, 2003)։ «Finding Himalia, The Fifth Brightest Moon Of Jupiter»։ Astronomy.net։ Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 7

[IAUC_2846-12] Marsden B. G. (հոկտեմբերի 7, 1975)։ «IAUC 2846: N Mon 1975 (= A0620-00); N Cyg 1975; 1975h; 1975g; 1975i; Sats OF JUPITER»։ Central Bureau for Astronomical Telegrams։ IAU։ Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 9

[Crommelin-13] Crommelin A. C. D. (March 10, 1905)։ «Provisional Elements of Jupiter's Satellite VI»։ Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 65 (5): 524–527։ Bibcode:1905MNRAS..65..524C։ doi:10.1093/mnras/65.5.524

[Gaposchkin-14] Payne-Gaposchkin Cecilia, Katherine Haramundanis (1970)։ Introduction to Astronomy։ Englewood Cliffs, N.J.: Prentice-Hall։ ISBN 978-0-13-478107-5

[15] «Himalia»։ Solar System Exploration։ NASA։ դեկտեմբերի 5, 2017։ Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 9

[Jewitt2004-16] Jewitt David C., Sheppard, Scott & Porco, Carolyn (2004)։ «Jupiter's Outer Satellites and Trojans»։ in Bagenal, F., Dowling, T. E. & McKinnon, W. B.։ Jupiter: The planet, Satellites and Magnetosphere։ Cambridge University Press

[RettigWalshConsolmagno2001-17] Rettig T. W., Walsh K., Consolmagno G. (December 2001)։ «Implied Evolutionary Differences of the Jovian Irregular Satellites from a BVR Color Survey»։ Icarus 154 (2): 313–320։ Bibcode:2001Icar..154..313R։ doi:10.1006/icar.2001.6715

[Chamberlain-18] Chamberlain Matthew A., Brown, Robert H. (2004)։ «Near-infrared spectroscopy of Himalia»։ Icarus 172 (1): 163–169։ Bibcode:2004Icar..172..163C։ doi:10.1016/j.icarus.2003.12.016

[PlanetarySoc-19] Lakdawalla, E. (մարտի 1, 2007)։ «The Bruce Murray Space Image Library - Jupiter's moon Himalia»։ Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 17

[20] «Long Lost Moon of Jupiter Found»։ Carnegie Science | DTM։ մայիսի 13, 2013։ Արխիվացված է օրիգինալից 2019-11-03-ին։ Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 9

[HimaliaRing-21] «Lunar marriage may have given Jupiter a ring»։ New Scientist։ մարտի 20, 2010։ էջ 16

[MPEC2012-R22-22] Gareth V. Williams (2012-09-11)։ «MPEC 2012-R22 : S/2000 J 11»։ Minor Planet Center։ Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ օգոստոսի 21-ին։ Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 11

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]