Թեբե (արբանյակ)

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Թեբե (այլ կիրառումներ)

Թեբե
(Յուպիտեր XIV)
Thebe
Թեբեյի լուսանկարը, ստացված «Գալիլեո» ԱՄԿ-ի միջոցով, 2000 թվականին։
Հիմնական տվյալներ
Հայտնաբերվել է5 մարտ 1979[1] թ. (Սթիվեն Սիննոտի կողմից)
Հեռավորությունը Յուպիտեր221 889,0±0,6 կմ (3,11 Յուպիտերի շառավիղ)[2]
Ուղեծրային տվյալներ
Պերիհելին218 000 կմ[3]
Ապոհելին226 000 կմ[3]
Էքսցենտրիսիտետ0,0175±0,0004[2]
Սիդերիկ պարբերություն0,674536±0,000001 (16 ժ 11,3 ր)[2]
Ուղեծրային արագություն23,92 կմ/վ[3]
Թեքվածություն1,076±0,003° (Յուպիտերի հասարակածի նկատմամբ)[2]
Ֆիզիկական հատկանիշներ
Շառավիղ116 × 98 × 84 կմ[4]
Հասարակածային շառավիղ49,3±2,0 կմ[4] կմ
Ծավալ~500 000 կմ3[3]
Հասարակածային մակերևութային ձգողություն0,013 մ/վ² (0,004 g)[4]
2-րդ տիեզերական արագություն20–30 մ/վ[5]
Պտույտի պարբերությունՍինքրոն
Առանցքի թեքում
Ալբեդո0,047±0,003[6]
Մթնոլորտային տվյալներ
Մթնոլորտի ջերմաստիճան-149oC (124 K)

Թեբե (հին հունարեն՝ Θήβη; լատինական ձևը՝ Те́ба, Thebe), Յուպիտերից հեռավորությամբ չորրորդ արբանյակն է, պատկանում է Յուպիտերի ներքին արբանյակների խմբին։ Այն հայտնաբերվել է Սթիվեն Սիննոտի կողմից 1979 թվականին «Վոյաջեր-1» ԱՄԿ-ի կատարած լուսանկարներում[1]։ Թեբե անվանումը հաստատվել է Միջազգային աստղագիտական միության» կողմից 1983 թվականին, անվանումը տրվել է Հունական դիցաբանության նիմփայի անունով[7]։

Յուպիտերի ներքին արբանյակների միջև մեծությամբ երկրորդն է, այն պտտվում է մոլորակի շուրջ Թեբեյի սարդոստանային օղակի մեջ, արտաքին սահմանին մոտ։ Ենթադրվում է, որ այս օղակի մասնիկները արտանետվել են արբանյակի մակերևույթից հարվածային երևույթների արդյունքում[5]։ Արբանյակն ունի անկանոն ձև (գնդաձև չէ) և կարմրավուն գույն։ Ենթադրվում է, որ այն կազմված է ծակոտկեն ջրային սառույցից այլ նյութերի խառնուրդով, նման Ամալթեային։ Մակերևույթը ծածկված է մեծ խառնարաններով և լեռնաշղթաներով, որոնցից որոշների չափերը համեմատելի են արբանյակի չափերի հետ[4]։

Թեբեի մոտ տարածությունից լուսանկարները ստացվել են 1979 թվականին Վոյաջեր-1 և 2 կայանների Յուպիտերի համակարգով անցման ժամանակ, և դրանից հետո 1990-ականներին Գալիլեո ուղեծրակայանից[4]։

Հայտնաբերում և հետազոտություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մետիսը հայտնաբերվել է 1979 թվականի մարտի 5-ին Սթիվեն Սիննոտի կողմից Վոյաջեր-1 ավտոմատ միջմոլորակային կայանի կատարած լուսանկարների վրա, և ստացաել է S/1979 J 2 սկզբնական անվանում[1]։ 1983 թվականին արբանյակը պաշտոնականորեն անվանվեց հունական դիցարանի նիմփա Թեբեի անունով[7], ով հանդիսանում էր Զևսի (Յուպիտերի հունական տարբերակը) սիրուհին։

Վոյաջեր-1 կայանից կատարված լուսանկարումներից հետո արբանյակը լուսանկարել է նաև Վոյաջեր-2 կայանը[5], սակայն նրա մասին տեղեկությունները սահմանափակ էին, մինչև Գալիլեո կայանի ժամանումը Յուպիտերի համակարգ։ Գալիլեո կայանը լուսանկարեց արբանյակի համարյա ամբողջ մակերևույթը, և թույլ տվեց ենթադրություններ անել նրա կազմության մասին[4]։

Ուղեծիր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թեբեն չորս Յուպիտերի ներքին արբանյակներից ամենահեռուն է մոլորակից։ Այն պպտվում է մոլորակից մոտ 222,000 կմ հեռավորության վրա (3,11 Յուպիտերի շառավիղ)։ Արբանյակի ուղեծիրը ունի 0,018 էքսցենտրիսիտետ և 1,08° ուղեծրի թեքում Յուպիտերի հասարակածի նկատմամբ[2]։ Այս տվյալները անսովոր մեծ են ներքին արբանյակի համար, և կարող են բացատրվել նախկինում Գալիլեյան արբանյակների կողմից ազդեցություններով, հատկապես ամենամոտ պտտվող Իոյի կողմից[5]։ Նախկինում Թեբեն մի քանի անգամ ունեցել է Իոյի հետ ուղեծրային ռեզոնանսներ, որոնք կարող էին ազդել նրա ուղեծրի վրա[5]։

Թեբեի ուղեծիրը գտնվում է Յուպիտերի օղակների համակարգի Թեբեյի սարդոստանային օղակի ներսում։ Այս օղակը կազմված է մասնիկներից, որոնք արտանետվել են արբանյակի մակերևույթից տարաբնույթ բախումների արդյունքում։ Արտանետումից հետո այս մասնիկները և փոշին շարունակում են շարժվել արբանյակի ուղեծրի շրջակայքում առաջացնելով օղակ[8]։

Մոլորակի հետ մակընթացային փականի պատճառով Թեբեն պտտվում է իր ուղեծրի պարբերության հետ սինքրոն[5]։

Ֆիզիկական առանձնահատկություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թեբեի մակերևույթը մուգ է և ունի կարմրավուն գույն[6]։ Արբանյակի առաջնային և հետնային կիսագնդերի միջև կա նաև զգալի ասիմետրիկություն։ Առաջնային կիսագունդը մոտ 1,3 անգամ պայծառ է քան հետնայինը։ Այս ասիմետրիկությունը հավանաբար կապված է առաջնային կիսագնդի դեպքում հարվածային միջադեպերի ավելի բարձր արագությամբ և հաճախությամբ, որոնց արդյունքում բացվում են արբանյակի ընդերքի ավելի խորը մասերը, որոնք կազմված են սառույցներից[6]։ Արբանյակի մակերևույթը ծածկված է խառնարաններով, որոնցից որոշները բավականին մեծ են և համեմատելի են արբանյակի չափերի հետ[5]։

Թեբեն ունի ոչ կանոնավոր ձև, էլիպսոիդին մոտ, և մոտավորապես 116×98×84 կմ չափերով[4]։ Գիտնականների գնահատականով արբանյակի մակերևույթի մակերեսը 31 000-ից 59 000 քառակուսի կիլոմետր, կամ միջին գնահատականով 45 000 կմ2։ Արբանյակի խտությունն ու զանգվածը հայտնի չեն, սակայն ենթադրելով, որ նրա միջին խտությունը նման է Ամալթեային (մոտ 0,86 գ/սմ3)[4], նրա զանգվածը կարող է գնահատվել մոտ 4,3×1017 կգ։

Մյուս արբանյակների նման Թեբեն գտնվում է Յուպիտերի հետ մակընթացային փականի մեջ, և նրա մի կողմը միշտ ուղղված է դեպի մոլորակը[5]։

Զեթուս խառնարանը արբանյակի ամենամեծ դիտված առանձնահատկությունն է, այն ունի մոտ 40 կմ տրամագիծ, և հանդիսանում է միակը որը պաշտոնապես անվանվել է։ Խառնարանի պատերին դիտվում են մի քանի պայծառ հետքեր[4]։ Այն տեղակայված է Թեբեի Յուպիտերին ուղված կողմի հակառակ կիսագնդում։ Խառնարանը հայտնաբերվել է Գալիլեո ուղեծրակայանից։ Այն անվանվել է հունական դիցարանի նիմփա Թեբեի ամուսին Զեթուսի անունով[9]։

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. 1,0 1,1 1,2 Synnott, S. P. (1980 թ․ նոյեմբերի 14). «1979J2: The Discovery of a Previously Unknown Jovian Satellite». Science. 210 (4471): 786–788. Bibcode:1980Sci...210..786S. doi:10.1126/science.210.4471.786. PMID 17739548.
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Cooper, N. J.; Murray, C. D.; Porco, C. C.; Spitale, J. N. (March 2006). «Cassini ISS astrometric observations of the inner jovian satellites, Amalthea and Thebe». Icarus. 181 (1): 223–234. Bibcode:2006Icar..181..223C. doi:10.1016/j.icarus.2005.11.007.
  3. 3,0 3,1 3,2 3,3 Հաշվարկված է մյուս հայտնի տվյալների հիման վրա
  4. 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 4,8 Thomas, P. C.; Burns, J. A.; Rossier, L.; Simonelli, D.; Veverka, J.; Chapman, C. R.; Klaasen, K.; Johnson, T. V.; Belton, M. J. S.; Galileo Solid State Imaging Team (September 1998). «The Small Inner Satellites of Jupiter». Icarus. 135 (1): 360–371. Bibcode:1998Icar..135..360T. doi:10.1006/icar.1998.5976.
  5. 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 5,7 Burns, Joseph A.; Simonelli, Damon P.; Showalter, Mark R.; Hamilton, Douglas P.; Porco, Carolyn C.; Throop, Henry; Esposito, Larry W. (2004). «Jupiter's Ring-Moon System» (PDF). In Bagenal, Fran; Dowling, Timothy E.; McKinnon, William B. (eds.). Jupiter: The Planet, Satellites and Magnetosphere. Cambridge University Press. էջեր 241–262. Bibcode:2004jpsm.book..241B. ISBN 978-0-521-81808-7.
  6. 6,0 6,1 6,2 Simonelli, D. P.; Rossier, L.; Thomas, P. C.; Veverka, J.; Burns, J. A.; Belton, M. J. S. (October 2000). «Leading/Trailing Albedo Asymmetries of Thebe, Amalthea, and Metis». Icarus. 147 (2): 353–365. Bibcode:2000Icar..147..353S. doi:10.1006/icar.2000.6474.
  7. 7,0 7,1 Marsden, Brian G. (1983 թ․ սեպտեմբերի 30). «Satellites of Jupiter and Saturn». IAU Circular. 3872. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 28-ին.
  8. Burns, Joseph A.; Showalter, Mark R.; Hamilton, Douglas P.; Nicholson, Philip D.; de Pater, Imke; Ockert-Bell, Maureen E.; Thomas, Peter C. (1999 թ․ մայիսի 14). «The Formation of Jupiter's Faint Rings». Science. 284 (5417): 1146–1150. Bibcode:1999Sci...284.1146B. doi:10.1126/science.284.5417.1146. PMID 10325220.
  9. «Planetary Names: Crater, craters: Zethus on Thebe». United States Geological Survey. 2006 թ․ հոկտեմբերի 3. Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 7-ին.

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]