Իրանի տնտեսություն

Իրանի տնտեսություն

ազգային տնտեսություն

Ենթակատեգորիա	• Համաշխարհային տնտեսություն  • Ասիայի տնտեսություն
Երկիր	Իրան
Վայր	Իրան
Անվանական ՀՆԱ	439 513 511 620,591 ԱՄՆ դոլար
Մեկ շնչի հաշվով անվանական ՀՆԱ	5593 ԱՄՆ դոլար
ՀՆԱ (ԳՀ)	1 695 063 558 545 միջազգային դոլար
Մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ ԳՀ	20 884,738 միջազգային դոլար
Իրական ՀՆԱ-ի աճի տեմպ	6,5±0,1 տոկոս
Ընդհանուր պահուստներ	7 685 456 407 ԱՄՆ դոլար
Գնաճի մակարդակ	10,5±0,1 տոկոս

Իրանը ունի խառը տնտեսություն՝ մեծ պետական հատվածով: Իրանի տնտեսության 60%-ը պլանային տնտեսություն է: Իրանի տնտեսությունը բնութագրվում է իր ածխաջրածնային, գյուղատնտեսական և սպասարկման ոլորտներով, ի լրումն արտադրական և ֆինանսական ծառայությունների, որտեղ 40-ից ավելի արդյունաբերություններ ուղղակիորեն ներգրավված են Թեհրանի ֆոնդային բորսայում: Ֆոնդային բորսան վերջին տասնամյակում եղել է աշխարհի լավագույն բորսաներից մեկը: Ունենալով աշխարհում նավթի ապացուցված պաշարների 10%-ը և գազի իր պաշարների 15%-ը, Իրանը համարվում է «էներգետիկ գերտերություն»:

Իրանի տնտեսության եզակի առանձնահատկությունը խոշոր կրոնական հիմնադրամների առկայությունն է, որոնք կոչվում են բոնյադներ, որոնց բյուջեները կազմում են կենտրոնական կառավարության ծախսերի ավելի քան 30 տոկոսը:

Գների վերահսկումն ու սուբսիդիաները, մասնավորապես սննդամթերքի և էներգիայի վերաբերյալ մեծապես կարևոր են տնտեսության մեջ: Մաքսանենգությունը, վարչական վերահսկողությունը, համատարած կոռուպցիան և այլ սահմանափակող գործոնները խաթարում են մասնավոր հատվածի աճը: Կառավարության 20-ամյա տեսլականը (2020 թվականի դրությամբ) ներառում է շուկայի վրա հիմնված բարեփոխումներ, որոնք արտացոլված են կառավարության մեջ՝ հնգամյա զարգացման ծրագրով: Երկրի արտահանման մեծ մասը նավթն ու գազն են, որոնք օրինակ կազմել են 2010 թվականի պետական եկամուտների մեծ մասը: Այնուամենայնիվ, 2022 թվականի մարտին Իրանի խորհրդարանը այն ժամանակվա նոր նախագահ Էբրահիմ Ռաիսիի օրոք որոշել է վերացնել սննդամթերքի, դեղամիջոցների և կենդանիների կերերի ներմուծման հիմնական սուբսիդիան, որը 2021 ֆինանսական տարվա ընթացքում կազմել է 15 միլիարդ դոլար: Նաև 2022 թվականի մարտին համաձայնեցվել է Ռուսաստանից 20 միլիարդ տոննա հիմնական ապրանքների արտահանում, այդ թվում՝ բուսական յուղ, ցորեն, գարի և եգիպտացորեն:

Իրանի կրթված բնակչությունը, մարդկային բարձր զարգացումը, կաշկանդված տնտեսությունը և ոչ բավարար արտաքին և ներքին ներդրումները դրդել են իրանցիների աճող թվին աշխատանք փնտրել արտասահմանում, ինչը հանգեցել է զգալի կրթված բնակչության արտահոսքի: Այնուամենայնիվ, 2015 թվականին Իրանը և P5+1-ը համաձայնության են եկել միջուկային ծրագրի շուրջ, որը վերացրել է միջազգային պատժամիջոցների մեծ մասը: Հետևաբար, կարճ ժամանակահատվածում զբոսաշրջության ոլորտը զգալիորեն բարելավվել է և երկրի գնաճը սկսել է նվազել, չնայած 2018 թվականին ԱՄՆ-ի Համատեղ համապարփակ գործողությունների ծրագիրից դուրս գալը կրկին խոչընդոտել է տնտեսության աճին և ավելացրել գնաճը։

ՀՆԱ-ն կրճատվել է 2018 և 2019 թվականներին, սակայն 2020 թվականին եղել է «համեստ վերականգնում»: Մարտահրավերները ներառում են 2020 թվականի փետրվարին սկսված COVID-19-ի բռնկումը և 2018 թվականի կեսերին վերսկսված ԱՄՆ պատժամիջոցները, պատժամիջոցների պատճառով սկսվել է գործազրկության աճ, գնաճ, «քրոնիկորեն թույլ և թերկապիտալացված» բանկային համակարգ և «անեմիկ» մասնավոր հատված: Իրանի արժույթը (իրանական ռիալը) արժեզրկվե է, և Իրանը համեմատաբար ցածր վարկանիշ ունի «Տնտեսական ազատության» և «գործարարություն վարելու հեշտություն» հատվածում:

Պատմություն

Աքեմենյան Պարսկաստանի ոսկեդրամ(մ․թ․ա․ 490)

Ք.ա. 546 թվականին Կրեսոս Լիդիացին պարտվել է և գերվել պարսիկների կողմից, որոնք այնուհետև ոսկին ընդունել են որպես իրենց մետաղադրամների հիմնական մետաղ: Եսթեր աստվածաշնչյան գրքում կան տեղեկություններ այն մասին, որ Քսերքսես Մեծի օրոք (մ.թ. ա. 485-465 թվականներ) Սուսայից հաղորդագրություններ են ուղարկվել այնպիսի հեռավոր նահանգներ, ինչպիսիք են Հնդկաստանը և Քուշի թագավորությունը: Հերոդոտոսի ժամանակ (մ.թ. ա. մոտ 475 թվական) Պարսկական կայսրության թագավորական ճանապարհը անցնել է Սուսա քաղաքից մոտ 2857 կմ հեռավորության վրա՝ Քարուն գետի վրա (Տիգրիսից 250 կմ արևելք) մինչև Էգեյան ծովի Զմյուռնիայի նավահանգիստ (ներկայիս Իզմիր Թուրքիայում):

Իրանում ժամանակակից գյուղատնտեսությունը սկիզբ է առել 1850-ական թվականներից, երբ Ամիր Քաբիրը մի շարք փոփոխություններ է կատարել ավանդական գյուղատնտեսական համակարգում: Նման փոփոխությունները ներառում են՝ փոփոխված սերմերի ներմուծումը և այլ երկրների հետ համագործակցության պայմանագրերի կնքումը: Պոլյակովի Էսթերքեզի բանկը գնվել է 1898 թվականին Ռուսաստանի ցարական կառավարության կողմից, իսկ ավելի ուշ 1920 թվականին պայմանագրով անցել է Իրանի կառավարության ձեռքը։ Բանկն իր գործունեությունը շարունակել է Իրանի բանկ անվամբ մինչև 1933 թվականը, երբ հիմնադրվել է նորաստեղծ Քեշավարզի բանկը:

Պարսկաստանի կայսերական բանկը հիմնադրվել է 1885 թվականին, գրասենյակներ է ունեցել Պարսկաստանի բոլոր խոշոր քաղաքներում: Ռեզա շահ Փահլավին բարելավել է երկրի ընդհանուր ենթակառուցվածքը, իրականացրել է կրթական բարեփոխումներ, պայքար է մղել արտաքին ազդեցության դեմ, բարեփոխել է իրավական համակարգը և ներդրել ժամանակակից արդյունաբերությունը։ Այս ընթացքում Իրանը սոցիալական փոփոխությունների, տնտեսական զարգացման և հարաբերական քաղաքական կայունության շրջան է ապրել:

Ռեզա շահ Փահլավին, որը հրաժարվել է գահից 1941 թվականին, նրան հաջորդել է իր որդին՝ Մոհամմադ Ռեզա Շահ Փահլավին (1941-79 թվականներ)։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի (1939–45 թվականներ) և անմիջապես հաջորդող տարիներին Իրանի տնտեսության մեջ հիմնարար փոփոխություն տեղի չի ունեցել։ Այնուամենայնիվ, 1954-1960 թվականներին նավթային եկամուտների արագ աճը և կայուն արտաքին օգնությունը հանգել են ավելի մեծ ներդրումների և արագ տեմպերով տնտեսական աճի, հիմնականում պետական հատվածում: Հետագայում գնաճը աճել է, ազգային արժույթի (ռիալի) արժեքը արժեզրկվեց, և ձևավորվել է արտաքին առևտրի դեֆիցիտը։ Այս խնդիրների դեմ պայքարի համար իրականացվող տնտեսական քաղաքականությունը հանգեցրել է անվանական տնտեսական աճի տեմպերի և մեկ շնչին ընկնող եկամուտների նվազմանը մինչև 1961 թվականը:

Մինչև 1979 թվականը Իրանը զարգացել է աագ տեմպերով։ Մինչև 1970-ական թվականները, երկիրը ենթարկվել է զգալի արդյունաբերականացման և արդիականացման: Տեմպը դանդաղել է 1978 թվականին, քանի որ կապիտալի արտահոսքը հասել է 30-40$ մլրդ դոլար:

1979-ի ազգայնացումներից և Իրանա-իրաքյան պատերազմի բռնկումից հետո տնտեսության ավելի քան 80%-ը անցել է կառավարության վերահսկողության տակ: Իրաքի հետ ութամյա պատերազմը խլել է առնվազն 300,000 իրանցիների կյանք, ավելի քան 500,000-ը վիրավորվել է: Պատերազմը երկրի տնտեսությանը տվել է մոտ 500 միլիարդ դոլարի վնաս:

1988 թվականին ռազմական գործողությունների դադարեցումից հետո կառավարությունը փորձել է զարգացնել երկրի կապի, տրանսպորտի, արտադրության, առողջապահության, կրթության և էներգետիկայի ոլորտները (ներառյալ ատոմային էներգիայի հեռանկարային օբյեկտները) և սկսել է ինտեգրել իր կապի և տրանսպորտային համակարգերը հարևան պետությունների հետ:

Հեղափոխությունից ի վեր կառավարության նպատակների թվում են եղել՝ տնտեսական անկախությունը, լրիվ զբաղվածությունը և հարմարավետ կենսամակարդակը, սակայն Իրանի բնակչությունը 1980 թվականից մինչև 2000 թվականը կրկնապատկվել է, իսկ միջին տարիքը սկսել է նվազել: Թեև շատ իրանցիներ ֆերմերներ են, գյուղատնտեսական արտադրանքը 1960-ականներից ի վեր հետևողականորեն նվազել է: 1990-ականների վերջին Իրանը ներմուծել է իր սննդամթերքի մեծ մասը: Այդ ժամանակ գյուղերում տնտեսական դժվարությունները հանգեցրել են նրան, որ շատ մարդիկ տեղափոխվել են քաղաքներ:

• 
  Իրանի նահանգներնըստ ազգային ՀՆԱ-ում ներդրման (2014 թվական)
• 
  Սոցիալ-տնտեսական ծախսեր(2004 թվկանա)
• 
  Մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ի պատմական զարգացումը Իրանում (1820-2018 թվականներ)
• 
  Տնտեսական հաշվարկ (2002 թվական)
• 
  Գնաճի մակարդակը (1980-2010 թվականներ)
• 
  Շուկայական իրացվելիություն (2012 թվական)
• 
  Սպառողական գների ինդեքսը, ընդհանուր փողի զանգվածը և արտարժույթի պահուստները (2000-2011 թվականներ)
• 
  ԱՄՆ դոլար/Իրանական ռիալ փոխարժեք (2003-2014 թվականներ)
• 
  Պարտքի սպասարկում(1980-2000 թվականներ)
• 
  Վճարային հաշվեկշիռ(2003-2007 թվակա)
• 
  Թեհրանի ֆոնդային բորսայի-Դոու-Ջոնսի արդյունաբերական ցուցանիշի հարաբերակցությունը և նավթի գինը (2000-2009 թվականներ)
• 
  Նավթի արտադրություն և սպառում (1977-2010 թվականներ)
• 
  Նավթի և գազի արտադրություն (1970-2030 թվականներ)

Մակրոտնտեսական միտումներ

Իրանի գիտության ազգային բյուջեն 2005 թվականին կազմել է մոտ 900 միլիոն դոլար, որը մոտավորապես համարժեք է 1990 թվականի ցուցանիշին: 2000 թվականի սկզբին Իրանը հետազոտություններին և մշակումներին հատկացրել է իր ՀՆԱ-ի մոտ 0,4 տոկոսը, ինչը 1,4 տոկոսով ցածր է երկրի միջին ցուցանիշից: 2009 թվականին գիտական հետազոտությունների հարաբերակցությունը ՀՆԱ-ի նկատմամբ կազմել է 0,87 տոկոս՝ կառավարության միջնաժամկետ նպատակային 2,5 տոկոսի դիմաց: Իրանը 2011 թվականին աշխարհում առաջին տեղն է զբաղեցրել գիտական աճի ցուցանիշով, իսկ 2012 թվականին՝ 17-րդը գիտության արտադրության ոլորտում։

Իրանն ունի լայն և բազմազան արդյունաբերական բազա: Ըստ The Economist-ի ՝ Իրանը արդյունաբերական զարգացած երկրների ցանկում զբաղեցրել է 39-րդ տեղը՝ 2008 թվականին արտադրելով 23 միլիարդ դոլարի արդյունաբերական արտադրանք: 2008-2009 թվականներին Իրանը արդյունաբերական արտադրության տարեկան աճով 69-րդ հորիզոնականից տեղափոխվել է 28-րդ հորիզոնական՝ 2008 թվականի միջազգային ֆինանսական ճգնաժամից իր հարաբերական մեկուսացման պատճառով:

21-րդ դարի սկզբին սպասարկման ոլորտն ամենամեծն է եղել երկրում, որին հաջորդել են արդյունաբերությունը (հանքարդյունաբերություն և արտադրություն) և գյուղատնտեսությունը: 2008 թվականին ՀՆԱ-ն գնահատվել է 382,3 միլիարդ դոլար կամ 5,470 դոլար մեկ շնչի հաշվով:

2010 թվականին կանխատեսվել է, որ անվանական ՀՆԱ-ն կկրկնապատկվի առաջիկա հինգ տարում: Այնուամենայնիվ, ակնկալվել է, որ իրական ՀՆԱ-ի աճը տարեկան կկազմի միջինը 2,2%՝ 2012-16 թվականներին, ինչը անբավարար է եղել գործազրկության մակարդակը նվազեցնելու համար: Ավելին, միջազգային պատժամիջոցները վնաս են հասցրել տնտեսությանը՝ կրճատելով նավթի արտահանումը կիսով չափ, այդ ամենը վերականգնվել է 2016 թվականին: Իրանական ռիալը կորցրել է իր արժեքի կեսից ավելին 2012 թվականին՝ Իրանին ուղղորդելով դեպի ներմուծման փոխարինող արդյունաբերականացում և դիմադրողական տնտեսություն: Ըստ Արժույթի միջազգային հիմնադրամի՝ Իրանը ունի «անցումային տնտեսություն» այսինքն ՝ պլանային տնտեսությունից շուկայական տնտեսության անցում:

ՄԱԿ-ը Իրանի տնտեսությունը դասում է կիսազարգացածների շարքին: 2014 թվականին Իրանը համաշխարհային տնտեսական ֆորումի կողմից կազմված 144 երկրների համաշխարհային մրցունակության վարկանիշում զբաղեցրել է 83-րդ տեղը: Քաղաքական և արժութային կայունությունը համարվում են Իրանում բիզնես վարելու ամենախնդրահարույց գործոնները: Ֆինանսավորման հասանելիության դժվարությունները նույնպես մեծ խնդիր են, հատկապես փոքր և միջին ձեռնարկությունների համար: Իրանի ֆինանսական ռեսուրսների մեծ մասն ուղղվում է առևտրին, մաքսանենգությանը և շահարկումներին, այլ ոչ թե արտադրությանը: Ըստ Goldman Sachs-ի Իրանը 21-րդ դարում աշխարհի խոշորագույն տնտեսություններից մեկը դառնալու ներուժ ունի: Իրանի նախկին նախագահ Հասան Ռոհանին 2014 թվականին հայտարարել է, որ երկիրը ներուժ ունի առաջիկա 30 տարվա ընթացքում դառնալու տասը խոշորագույն տնտեսություններից մեկը:

Հիմնական խնդիրներից մեկը, որին հաճախ անդրադառնում են իրանցի արդյունաբերողները, այն է, որ կառավարությունը նրանց աջակցություն չի ցուցաբերում ՝ թույլ տալով նմանատիպ բաղադրիչների կամ ապրանքների ներմուծում երկիր, ինչը խաթարում է նրանց գործունեությունը և ներքին շուկան: Դա մասամբ պայմանավորված է կառավարության ներսում կոռումպացված շահերով և սխալ կառավարմամբ:

Գիտական աճը Իրանում

Իրանի բնակչության թվաքանակի փոփոխություններ

Տարի (Աղբյուր՝ Արժույթի միջազգային հիմնադրամ)	ՀՆԱ, ընթացիկ գներ (Միլիարդ իրանական ռեալ)	Ենթադրյալ Գնողունակության համարժեքությունը (ԱՄՆ դոլար)	Մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ն ըստ ՊՄԳ-ի (ընթացիկ միջազգային դոլարով)	Գնաճի Ինդեքս (սպառողական գների միջին Ինդեքս) (2011/2012=100) ընթացիկ հաշվի մնացորդ	Ընթացիկ հաշիվ (Միլիարդ ԱՄՆ դոլար)	Բնակչություն (միլիոն մարդ)
1980	6,622	40	4,267	0.5	-3.6	38
1985	16,556	53	6,469	0.9	-0.9	48
1990	35,315	101	6,410	2.5	-2.7	55
1995	185,928	399	7,265	9	3.4	64
2000	580,473	940	9,666	21	12.5	64
2005	1,831,739	2,025	13,036	40	15.4	69
2010	4,333,088	3,498	16,664	82	27.3	74
2015 (est.)	13,077,142	9,788	16,918	253	6.9	79

Բարեփոխումների պլան

Հանրային առողջապահության և միջազգային հարաբերությունների ընդլայնումը հինգերորդ պլանի մյուս հիմնական նպատակներն են՝ հավակնոտ միջոցառումների շարք, որոնք ներառում են սուբսիդավորման բարեփոխումները, բանկային կապիտալիզացիան, արժույթը, հարկումը, մաքսային համակարգը, շինարարությունը, զբաղվածությունը, ապրանքների և ծառայությունների համազգային բաշխումը, սոցիալական արդարությունը և արտադրողականությունը: Նպատակ է եղել մինչև 2015 թվականը երկիրը դարձնել ինքնաբավ և տարեկան 100 միլիարդ դոլարի սուբսիդիաների վճարումը փոխարինել նպատակային սոցիալական աջակցությամբ: Այս բարեփոխումները ուղղված են երկրի անարդյունավետության և գների խեղաթյուրման հիմնական աղբյուրներին և, հույս է եղել որ, սրանք հանգեցնելու են տնտեսության գրեթե բոլոր ոլորտների խոշոր վերակառուցման: Որպես այդպիսին, Իրանը, հանելով էներգիայի սուբսիդիաները, մտադիր է իր արդյունաբերությունն ավելի արդյունավետ և մրցունակ դարձնել: Ակնկալվել է, որ մինչև 2016 թվականը Իրանի տնտեսական աճի մեկ երրորդը կբխի արտադրողականության բարելավումից: Էներգիայի սուբսիդիաները երկիրը դարձրել են աշխարհի ամենաէներգաարդյունավետ երկրներից մեկը՝ էներգիայի ինտենսիվությամբ երեք անգամ գերազանցելով համաշխարհային միջինը և 2,5 անգամ ավելի բարձր, քան մերձավորարևելյան միջինից: Անկախ սեփական խնդիրներից, բանկային հատվածը դիտվում է որպես սուբսիդիաների վերացման պոտենցիալ հեջ, քանի որ չի ակնկալվում, որ ծրագիրն ուղղակիորեն ազդի բանկերի վրա:

Ազգային պլանավորում

Իրանի բյուջեն սահմանվում է Իրանի կառավարման և պլանավորման կազմակերպության կողմից և կառավարության կողմից առաջարկվում է խորհրդարանին մինչև տարեվերջ: Մեջլիսի կողմից բյուջեի հաստատումից հետո Կենտրոնական բանկը դրամավարկային և վարկային քաղաքականություն է ներկայացնում Փողի և վարկի խորհրդին՝ հաստատման համար: Այնուհետև այս քաղաքականության հիմնական տարրերը ներառված են տնտեսական զարգացման հնգամյա ծրագրում: Պլանը «Vision 2025»-ի՝ երկարաժամկետ կայուն աճի ռազմավարության մի մասն է:

Հինգերորդ տնտեսական զարգացման ծրագիր (2010-15 թվականներ)

Item	2010 (ձեռք բերված)	2010-15 թվականներ (նպատակային ցուցանիշ)
ՀՆԱ-ի համաշխարհային վարկանիշ	18-րդ խոշորագույն տնտեսությունն ըստ գնողունակության համարժեքությունի	2015 թվականին եղել է 12-րդը:
Տարեկան աճի տեմպ	2.6%	Միջին հաշվով 8% (հիմնված 1,1 տրիլիոն ԱՄՆ դոլարի ներքին և օտարերկրյա ուղղակի ներդրումների վրա),  կանխատեսում ՝ միջինը 3,6% (2009-14)
Գործազրկություն	11.8% ըստ կառավարության, ոչ պաշտոնական՝ 12-22%, 30%, ըստ ընդդիմության	մինչև 2015 թվականը 7%-ով՝ ամեն տարի ստեղծելով 1 միլիոն նոր աշխատատեղ
Գնաճի մակարդակը	15% (2010 թվականի հունվարի դրությամբ)	միջինը 12%
Ավելացված արժեքի հարկ	3%	8%
Սեփականաշնորհում		Տարեկան մասնավորեցվելու է պետական ձեռնարկությունների 20%-ը
Կոոպերատիվ հատվածի մասնաբաժինը (%ՀՆԱ)	< 5%	25%
Գ և Տ (%ՀՆԱ)	0.87%	2.5%
Ոչ նավթային արտահանման մասնաբաժին	20%	30% (83 միլիարդ դոլար) մինչև 2016 թվականը
Նավթի գինը և բյուջեի եկամուտները	60 դոլար մեկ բարելի համար	65 դոլար մեկ բարելի դիմաց / ակնկալվել է, որ 2015 թվականին նավթի և գազի եկամուտները կկազմեն 250 միլիարդ դոլար, երբ ընթացիկ նախագծերը գործարկվեն: Արժույթի միջազգային հիմնադրամի կանխատեսումներով՝ ընդամենը 60 միլիարդ դոլար
Զարգացման ազգային հիմնադրամ	Չկա տվյալ	Մինչև 2015 թվականը նավթային եկամուտների 30 տոկոսը ուղղվել է ազգային զարգացման հիմնադրամին
Նավթի արդյունահանում	Օրական 4,1 միլիոն բարել	Օրական 5,2 մլն բարել (նախատեսվել է հորատել և շահագործման հանձնել մոտ 2500 նավթի և գազի հորեր)
Բնական գազի արդյունահանում	Չկա տվյալ	Օրական 900 միլիոն խորանարդ մետր
Հետազոտական ծրագրեր նավթային արդյունաբերության	Չկա տվյալ	Մինչև 2015 թվականը 380 հետազոտական նախագծերի իրականացում, որոնք ընդգրկում են արդյունահանման գործակցի բարձրացում, գազի փոխակերպում և Հիդրո-վերափոխում
Ներդրումներ նավթի և գազի արդյունաբերության մեջ	Չկա տվյալ	Տարեկան 20 միլիարդ դոլար մասնավոր և օտարերկրյա ներդրումներ՝ մասամբ նավթի վերամշակման հզորությունների ավելացման համար
Նավթաքիմիական արտադրանք	Տարեկան 50 միլիոն տոննա	Տարեկան 100 միլիոն տոննա
Բունկերավորում	Պարսից ծոցի շուկայի մասնաբաժինը կազմել է 25%	Շուկայի մասնաբաժինը տարեկան 50% կամ 7,5 միլիոն տոննա հեղուկ վառելիք
Նավթամթերքի պահեստավորման հզորություն	11,5 միլիարդ լիտր	16,7 միլիարդ լիտր
Բնական գազի պահեստավորման հզորություն	Չկա տվյալ	14 միլիարդ խորանարդ մետր
Էլեկտրաէներգիայի արտադրության հզորություն	61 000 ՄՎտ	86 000 ՄՎտ
Էլեկտրակայանների արդյունավետություն	38%	45%
Ներդրումներ հանքարդյունաբերության ոլորտում	Չկա տվյալ	70 միլիարդ դոլար / 700,000 միլիարդ ռիալ
Հում պողպատի արտադրություն	~Տարեկան 10 միլիոն տոննա	Մինչև 2015 թվականը տարեկան 42 միլիոն տոննա
Երկաթի հանքաքարի արդյունահանում	~Տարեկան 27 միլիոն տոննա	Տարեկան 66 միլիոն տոննա մինչև 2015 թվականը
Ցեմենտ	~Տարեկան 71 միլիոն տոննա	Տարեկան 110 միլիոն տոննա
Կրաքար	Չկա տվյալ	Տարեկան 166 միլիոն տոննա
Արդյունաբերական պարկեր	Չկա տվյալ	Մինչև 2015 թվականը նախատեսվել է կառուցել 50 նոր Արդյունաբերական պարկ
Նավահանգիստների թողունակություն	150 միլիոն տոննա	200 միլիոն տոննա
Երկաթուղիներ	10 000 կիլոմետր	15,000 կիլոմետր մինչև 2015 թվականը՝ տարեկան 8 միլիարդ դոլար արժողությամբ
Տրանզիտ	7 միլիոն տոննա	40 միլիոն տոննա բեռ
Էլեկտրոնային առևտուր	Չկա տվյալ	Ներքին առևտրի 20%-ը, արտաքին առևտրի 30%-ը և պետական գործառնությունների 80%-ը նախատեսվել է որ պետք է իրականացվի էլեկտրոնային եղանակով

Զարգացման վեցերորդ պլան (2016–2021)

2016-2021 թվականների զարգացման վեցերորդ հնգամյա պլանը շեշտը դրել է «ուղեցույցների» վրա, այլ ոչ թե «կոշտ թիրախների»: Այն սահմանում է ընդամենը երեք առաջնահերթություն՝

• դիմադրողական տնտեսության զարգացում,
• առաջընթաց գիտության և տեխնոլոգիայի ոլորտում,
• մշակութային գերազանցության խթանումը:

Հարկաբյուջետային և դրամավարկային քաղաքականություն

1979 թվականի հեղափոխությունից ի վեր պետական ծախսերը միջինը կազմել են 59% սոցիալական քաղաքականության, 17% տնտեսական հարցերի, 15% ազգային պաշտպանության և 13% ընդհանուր գործերի վրա: Վճարումները կազմել են միջինը 39% կրթության, առողջապահության և սոցիալական ապահովության համար, 20% այլ սոցիալական ծրագրերի համար, 3% գյուղատնտեսության, 16% ջրի, էլեկտրաէներգիայի և գազի գծով, 5% արտադրության և հանքարդյունաբերության գծով, 12% ճանապարհների և տրանսպորտի գծով և 5% տնտեսական այլ հարցեր: Իրանի ներդրումները 2009 թվականին հասել են ՀՆԱ-ի 27,7%-ին: 2002-2006 թվականներին գնաճը տատանվել է 14%-ի շուրջ: 2008 թվականին կառավարության եկամուտների շուրջ 55%-ը ստացվել է նավթից և բնական գազից, 31%-ը՝ հարկերից և վճարներից: Իրանում կան գրեթե միլիոնավոր մարդիկ, ովքեր հարկեր չեն վճարում և, հետևաբար, գործում են ֆորմալ տնտեսությունից դուրս: 2012 թվականի բյուջեն կազմել է 462 միլիարդ դոլար՝ 9%-ով պակաս, քան 2011 թվականը: Բյուջեն հիմնված է նավթի մեկ բարելի դիմաց 85 դոլար գնի վրա։ Նույն ժամանակահատվածում ԱՄՆ դոլարի արժեքը գնահատվել է 12260 հազար իրանական ռեալ: Իրանի վիճակագրության դեպարտամենտի ղեկավարի խոսքով, բյուջետավորման կանոնների պահպանման դեպքում կառավարությունը կարող է խնայել իր ծախսերի վրա առնվազն 30-35 տոկոսը: Կենտրոնական բանկի տոկոսադրույքը կազմել է 21%, իսկ գնաճի մակարդակը 2012 թվականին բարձրացել է մինչև 22%՝ 10%-ով ավելի, քան 2011 թվականին: Հարկաբյուջետային և դրամավարկային քաղաքականության միջև քիչ համապատասխանություն կա: Ըստ Իրանի Կենտրոնական բանկի տվյալների՝ հարուստների և աղքատների միջև ճեղքվածքը կրճատվել է ամսական սուբսիդիաների պատճառով, սակայն միտումը կարող է փոխվել, եթե բարձր գնաճը պահպանվի:

Իրանն 2011 թվականին ունեցել է մոտ 110 միլիարդ դոլարի արտաքին պահուստներ և հավասարակշռել է արտաքին վճարումները՝ նավթի գինը մեկ բարելի դիմաց մոտավորապես 75 դոլարով: 2013 թվականի դրությամբ այդ պահուստներից միայն 30-ից 50 միլիարդ դոլար է հասանելի եղել՝ գործող պատժամիջոցների պատճառով: Իրանական լրատվամիջոցները կասկածի տակ են դրել Իրանի կառավարության՝ մինչև պատժամիջոցների վերջին փուլի սահմանումը իր արտաքին պահուստները չվերադարձնելու և ոսկու չվերափոխելու պատճառը: Արդյունքում 2011 թվականի դեկտեմբերից մինչև 2012 թվականի ապրիլը իրանական ռիալը կորցրել է իր արժեքի ավելի քան 40%-ը։ Իրանի արտաքին և հարկաբյուջետային հաշիվները արտացոլում են 2012 թվականի ֆինանսական տարվա ընթացքում նավթի գների անկումը: 2012 թվականին ակնկալվել է, որ ընթացիկ հաշիվը կհասնի ՀՆԱ-ի 2,1%-ի հավելուրդին, իսկ զուտ հարկաբյուջետային հաշվեկշիռը (Իրանի ազգային զարգացման հիմնադրամին վճարումներից հետո) կգրանցի ՀՆԱ-ի 0,3%-ի հավելուրդ: 2013 թվականին արտաքին պարտքը կազմել է 7,2 միլիարդ դոլար՝ 2012 թվականի 17,3 միլիարդ դոլարի դիմաց: Նախատեսվել է, որ ընդհանուր հարկաբյուջետային դեֆիցիտը 2016 թվականին կվատթարանա մինչև ՀՆԱ-ի 2,7%-ը՝ 2015 թվականի 1,7%-ից:

2020 թվականի մարտին շրջանառության մեջ եղած կանխիկ դրամի ծավալը հասել է 700 միլիարդ դոլարի (այն փոխարժեքով, որը գոյություն է ունեցել մինչև 2017 թվականի արժեզրկումը), ինչը նպաստել է իրանական ռիալի փոխարժեքի նվազմանը և գնաճի աճին:

Աշխատանքային ժամանակ

2024 թվականին Իրանում օրենք է ընդունվել հանգստյան օրերը երկու օրով կրճատելու, շաբաթ օրը ուրբաթ օրերին ավելացնելու և հինգշաբթի օրերը չեղարկելու մասին, ինչի արդյունքում պահանջվող 44 աշխատանքային ժամերը կրճատվեցին մինչև շաբաթական 40/42 ժամ:

Խնդիրներ

Իրանի ՀՆԱ-ն կրճատվել է 2018 և 2019 թվականներին, և 2020/2021 թվականներին նախատեսվել է համեստ վերականգնում, համաձայն ԱՄՀ-ի 2020 թվականի ապրիլյան Համաշխարհային տնտեսական հեռանկարների: Տնտեսության մարտահրավերները ներառում են 2020 թվականի փետրվարին սկսված COVID-19-ի բռնկումը, որը, ի հավելումն 2018 թվականի կեսերին վերահաստատված ԱՄՆ պատժամիջոցների և այլ գործոնների, հանգեցրել է նավթի արդյունահանման անկմանը, դրանից հետո տարվել է նավթի արտահանման դանդաղ վերականգնման աշխատանքներ: Աշխատուժի մասնակցությունն աճել է, սակայն գործազրկությունը 2020 թվականի դրությամբ 10%-ից բարձր է եղել և կանխատեսվել է, որ այն պետք է աճի 2021 և 2022 թվականներին: 2019 թվականին գնաճը հասել է 41,1%-ի: 2022 թվականի հուլիսին միջին գնաճն աճել է 40,5%-ով, մինչդեռ միայն պարենային ապրանքների և խմիչքների գնաճը աճել է 87%-ով: Իրանի բանկային համակարգը «քրոնիկորեն թույլ է և թերկապիտալացված»՝ ըստ ըստ Նորդեա Բանկի, ունի միլիարդավոր դոլարների չաշխատող վարկեր, իսկ մասնավոր հատվածը շարունակում է մնալ «անեմիկ»: Իրանական ռիալի ոչ պաշտոնական փոխարժեքը ԱՄՆ դոլարի նկատմամբ, որը 2017 թվականին կայունացել է 40 000 ռեալի մեկ դոլարի նկատմամբ, 2019 թվականի նոյեմբերի դրությամբ նվազել է 120 000 մեկ դոլարի նկատմամբ: Իրանի տնտեսությունը համեմատաբար ցածր վարկանիշ ունի Heritage Foundation-ի « Տնտեսական ազատության ինդեքսում» (180-ից 164 հորիզոնական) ինչպես նաև Համաշխարհային բանկի վարկածով բիզնեսի վարման հեշտության վարկանիշում (127 հորիզոնականը 190-ից): Քննադատները դժգոհում են, սեփականաշնորհումը հանգեցրել է ոչ թե պետական ձեռնարկություններին, որոնք ոչ թե անցել են «որակավորված գործարարների» տիրապետությանը, այլ Իսլամական հեղափոխության պահապանների հզոր կորպուսին և նրա հանցակիցներին: 2020 թվականին իրանցի գործարարներից մեկը բողոքել է օտարերկրյա լրագրողին (Դեքսթեր Ֆիլկինս), որ «նյութերի քրոնիկ պակասի և կաշառքներ պահանջող անկանոն տեսուչների» անորոշությունը դժվարացրել է իր բիզնեսի գործունեությունը»:

ԸստԻրանի ազգային նավթային ընկերության, Իրանում բենզինի օրական սպառումը գերազանցել է 85 միլիոն լիտրը, այսինքն՝ 10 անգամ ավելի, քան գրեթե նույն բնակչությամբ Թուրքիան:

Սեփականություն

Սոցիալական դասը Իրանում      Բարձրագույն դաս (4.3%)     Միջին դաս (32%)     Աշխատող տաս (15%)     Ստորին դաս/հարաբերական աղքատություն (42%)     Ստորին դաս/բացարձակ աղքատություն (6.7%)

Իրաքի հետ ռազմական գործողություններից հետո կառավարությունը հայտարարել է արդյունաբերության մեծ մասը սեփականաշնորհելու և տնտեսությունն ազատականացնելու և ապակենտրոնացնելու իր մտադրության մասին: Պետական ընկերությունների վաճառքը դանդաղ է ընթացել՝ հիմնականում խորհրդարանում ազգայնական մեծամասնության հակազդեցության պատճառով: 2006 թվականին արդյունաբերության ոլորտների մեծ մասը՝ տնտեսության մոտ 70%-ը, մնացել են պետական սեփականություն: Ծանր արդյունաբերության, այդ թվում՝ պողպատի, նավթաքիմիական, պղնձի, ավտոմեքենաների և հաստոցների մեծ մասը մնացել է պետական հատվածում, ընդ որում թեթև արդյունաբերության մեծ մասը մասնավոր սեփականություն է:

Իրանի Սահմանադրության 44-րդ հոդվածը սահմանում է, որ երկրի տնտեսությունը պետք է բաղկացած լինի պետական, կոոպերատիվ և մասնավոր հատվածներից: Պետական հատվածը ներառում է բոլոր խոշոր արդյունաբերությունները, արտաքին առևտուրը, խոշոր օգտակար հանածոները, բանկային գործունեությունը, ապահովագրությունը, էլեկտրաէներգիայի արտադրությունը, ամբարտակները և լայնածավալ ոռոգման ցանցերը, ռադիո և հեռուստատեսությունը, փոստային, հեռագրային և հեռախոսային ծառայությունները, ավիացիան, նավագնացությունը, ճանապարհները, երկաթուղին և այլն: Դրանք հանրային սեփականություն են և կառավարվում են պետության կողմից: Քաղաքային և գյուղական վայրերում արտադրությամբ և բաշխմամբ զբաղվող կոոպերատիվ ընկերությունները և ձեռնարկությունները կազմում են կոոպերատիվ հատվածի հիմքը և գործում են շարիաթի օրենքների համաձայն: 2012 թվականի դրությամբ 5923 սպառողական կոոպերատիվներում աշխատել է է 128.396 հազար մարդ: Սպառողական կոոպերատիվներն ունեն ավելի քան վեց միլիոն անդամ: Մասնավոր հատվածը գործում է շինարարության, գյուղատնտեսության, անասնաբուծության, արդյունաբերության, առևտրի և ծառայությունների ոլորտներում, որոնք լրացնում են պետական և կոոպերատիվ հատվածների տնտեսական գործունեությունը:

Քանի որ 44-րդ հոդվածը երբեք խստորեն չի կիրառվել, մասնավոր հատվածը շատ ավելի մեծ դեր է խաղացել, քան սահմանադրությամբ նախատեսվածը: Վերջին տարիներին այս ոլորտի դերը մեծացել է։ 2004 թվականի սահմանադրական փոփոխությունը թույլ է տալիս սեփականաշնորհել պետական ակտիվների 80%-ը։ Նման վաճառքների 40 տոկոսը իրականացվում է«Արդարության բաժնետոմսեր» սխեմայի միջոցով, իսկ մնացածը՝ Թեհրանի ֆոնդային բորսայի միջոցով: Կառավարությունը պահպանում է մնացած 20%-ը: 2005 թվականին կառավարության ակտիվները գնահատվել են շուրջ 120 միլիարդ դոլար: Նման ակտիվների մոտ 63 միլիարդ դոլարը մասնավորեցվել է 2005-2010 թվականներին՝ նվազեցնելով կառավարության ուղղակի մասնաբաժինը ՀՆԱ-ում 80%-ից մինչև 40%: Իրանում շատ ընկերություններ մնում են անմրցունակ՝ տարիների ընթացքում վատ կառավարման պատճառով, այդպիսով սեփականաշնորհումը պակաս գրավիչ դարձնելով հնարավոր ներդրողների համար: Ըստ այն ժամանակվա նախագահ Մահմուդ Ահմադինեժադի, Իրանի հարստության 60%-ը վերահսկվում է ընդամենը 300 մարդու կողմից:

Իսլամական հեղափոխության պահապանների կորպուս

Ենթադրվում է, որ Իսլամական հեղափոխության պահապանների կորպուսը (ԻՀՊԿ) վերահսկում է Իրանի տնտեսության մոտ մեկ երրորդը դուստր ձեռնարկությունների և տրեստների միջոցով: Los Angeles Times-ի գնահատականները ցույց են տալիս, որ ԻՀՊԿ-ն կապեր ունի ավելի քան հարյուր ընկերությունների հետ և տարեկան եկամուտը գերազանցում է 12 միլիարդ դոլարը, մասնավորապես շինարարության ոլորտում: Նավթի նախարարությունը ԻՀՊԿ-ին միլիարդավոր դոլարներ է շնորհել առանց հայտի պայմանագրերի, ինչպես նաև խոշոր ենթակառուցվածքային նախագծերի: Սահմանային հսկողության խնդիրն ունենալով՝ Իսլամական հեղափոխության պահապանների կորպուսը պահպանում է մաքսանենգության մենաշնորհը՝ իրանական ընկերություններին ամեն տարի միլիարդավոր դոլարների վնաս պատճառելով: Մաքսանենգությունը մասամբ խրախուսվում է ներքին ապրանքների (ներառյալ վառելիքի) առատաձեռն սուբսիդավորմամբ: ԻՀՊԿ-ն նաև ղեկավարում է հեռահաղորդակցական ընկերություն, աչքի լազերային վիրաբուժության կլինիկաներ, արտադրում է մեքենաներ, կառուցում կամուրջներ և ճանապարհներ և մշակում նավթի և գազի հանքավայրեր:

Կրոնական հիմնադրամներ

Կարիքավորների բարեկեցության ծրագրերը կառավարվում են ավելի քան 30 պետական գործակալությունների կողմից, ինչպես նաև կիսապետական կազմակերպությունների, որոնք հայտնի են որպես Բոնյադներ, ինչպես նաև մի քանի մասնավոր ոչ կառավարական կազմակերպություններ: Բոնյադները ավելի քան 120 հարկերից ազատված կազմակերպությունների կոնսորցիում է, որոնք ստանում են սուբսիդիաներ և կրոնական նվիրատվություններ: Նրանք պատասխանատու ուղիղ Իրանի գերագույն առաջնորդին և վերահսկում են ՀՆԱ-ի 20%-ը: Կառավարելով ամեն ինչ՝ սոյայի և բամբակի հսկայական ֆերմերային տնտեսություններից մինչև հյուրանոցներ, զովացուցիչ ըմպելիքների արտադրություն, մեքենաներ և առաքման գծեր: Բոնյադ ընկերությունները մրցում են նաև Իրանի անպաշտպան մասնավոր հատվածի հետ, որի ընկերությունները դժգոհում են սուբսիդավորվող բոնյադների հետ մրցելու դժվարությունից: Բոնյադները ենթակա չեն աուդիտի կամ Իրանի հաշվապահական հաշվառման օրենքներին: Սեթադը բազմաճյուղ բիզնես կազմակերպություն է, որն ունի 37 ընկերությունների հոլդինգներ և գնահատվում է 95 միլիարդ դոլար: Այն գտնվում է Գերագույն առաջնորդ Ալի Խամենեիի վերահսկողության տակ և ստեղծվել է իրանցիներից բռնագրավված հազարավոր սեփականություններից:

Աշխատուժ

Զբաղվածությունը ըստ ոլորտների (2003)
ոլորտ				անձինք
Գյուղատնտեսություն			4,009,155
Սոցիալական, անձնական և կենցաղային ծառայություններ և Government of Iran
Հանքարդյունաբերություն և Արտադրություն			3,019,576
Առևտուր, ռեստորան և հյուրանոց			2,820,927
Շինարարություն և անշարժ գույքի ծառայություններ			2,395,144
Փոխադրում, պահեստավորում և Հեռահաղորդակցություն			1,541,401
և դրամավարկային հաստատությունների ծառայություններ			366,352
Նավթ և գազ			136,803
Էլեկտրականություն			77,026
Ջուր			63,510
Աշխատուժ՝ 18,364,211 միլիոն մարդ (ընդհանուր) նշում: Հմուտ աշխատուժի բացակայություն

Հեղափոխությունից հետո կառավարությունը ստեղծել է ազգային կրթական համակարգ, որը բարելավել է մեծահասակների գրագիտության մակարդակը: 2008 թվականի դրությամբ չափահաս բնակչության 85%-ը եղել է գրագետ, ինչը զգալիորեն գերազանցել է տարածաշրջանի միջինը 62%-ը: Մարդկային զարգացման ինդեքսը 2013 թվականին կազմել է 0,749՝ Իրանին դասելով «մարդկային բարձր զարգացվածության» վրա:

5%-ից բարձր տարեկան տնտեսական աճն անհրաժեշտ է ամեն տարի 750,000 նոր աշխատուժ ընդունողներին կլանելու համար: Գյուղատնտեսությունը կազմում է ՀՆԱ-ի ընդամենը 10%-ը և աշխատուժի 16%-ը: 2017 թվականի դրությամբ արդյունաբերության ոլորտը, որը ներառում է հանքարդյունաբերությունը, արտադրությունը և շինարարությունը, ապահովել է ՀՆԱ-ի 35%-ը և աշխատուժի 35%-ը: Հանքային արտադրանքները, հատկապես նավթը, կազմում են Իրանի արտահանման եկամուտների 80%-ը, թեև հանքարդյունաբերության ոլորտում աշխատում է աշխատուժի 1%-ից պակասը: 2004 թվականին ծառայությունների ոլորտը ՀՆԱ-ում ամենամեծ ներդրումն է ունեցել (48%) և զբաղված է աշխատողների 44%-ով: 2005 թվականին կանայք կազմել են աշխատուժի 33%-ը: Երիտասարդների գործազրկությունը (15-24 տարեկան) 2012 թվականին կազմել է 29,1%, ինչը հանգեցրել է կրթված մարդկանց զգալի արտահոսքի:

Անձնական եկամուտ և աղքատություն

Գործազրկության մակարդակը, մեկ շնչին ընկնող եկամտի աճը և նվազագույն աշխատավարձը (2000–2009 թվականներ)

Համախառն ազգային եկամուտ մեկ շնչի հաշվով՝     Iran in 2010: $4,520 nominal; (2012: $13,000 PPP)      Higher GNI per capita compared to Iran      Lower GNI per capita compared to Iran

Իրանը դասվում է որպես միջին եկամուտ ունեցող երկիր և զգալի առաջընթաց է գրանցել առողջապահական և կրթական ծառայությունների մատուցման ոլորտում Հազարամյակի զարգացման նպատակներով (ՀԶՆ) ընդգրկված ժամանակահատվածում: 2010 թվականին Իրանի միջին ամսական եկամուտը կազմել է մոտ $500 դոլար ( 2012թվականին՝ $13,000 դոլար ՀՆԱ մեկ շնչի հաշվով): Նվազագույն ազգային աշխատավարձը կիրառվում է գործունեության յուրաքանչյուր ոլորտի համար, ինչպես սահմանված է Աշխատանքի բարձրագույն խորհրդի կողմից: 2009 թվականին սա կազմել է ամսական մոտ 263 դոլար (տարեկան 3156 դոլար): Համաշխարհային բանկը հայտնել է, որ 2001 թվականին տնային տնտեսությունների սպառման մոտավորապես 20%-ը ծախսվել է սննդի վրա, 32%-ը՝ վառելիքի, 12%-ը՝ առողջապահության և 8%-ը՝ կրթության վրա: Իրանը քիչ պարտքեր ունի: Իրանցիների 70 տոկոսն ունի իր սեփական տունը:

Իրանի վիճակագրական կենտրոնի տվյալներով՝ 2018-2019 ֆինանսական տարում Իրանի տնային տնտեսությունների միջին եկամուտը կազմել է 434,905,000 ռիալ (3300 դոլարից մի փոքր ավելի), ինչը 18,6%-ով աճել է նախորդ տարվա 2017-2018 թվականների համեմատ, որտեղ տնային տնտեսությունների միջին եկամուտը կազմել է մոտ 366.700.000 ռիալ: Ճշգրտված գնողունակության համարժեքության համար՝ Իրանի 2017–2018 թվականների միջին եկամուտը համարժեք է մոտ $28,647 դոլարին: Քանի որ իրանական տնային տնտեսությունների միջին չափը 3,5 է, դա նշանակում է, որ միջին անձնական եկամուտը կազմում է մոտ 8185 դոլար: Թեև Իրանը համեմատաբար լավ է գնահատում եկամուտը, միջին հարստությունը շատ ցածր է իր եկամտի մակարդակով (Վիետնամի կամ Ջիբութիի համեմատ), ինչը վկայում է ծախսերի բարձր մակարդակի մասին: Ըստ Իրանի վիճակագրական կենտրոնի, տնային տնտեսությունների միջին ծախսերը 2018 ֆինանսական տարում կազմել են 393,227,000 ռիալ կամ 434,905,000 ռիալ տնային տնտեսությունների միջին եկամտի 90.5%-ը:

Հեղափոխությունից հետո Իրանում միջին խավի կազմը էապես չի փոխվել, սակայն նրա չափը կրկնապատկվել է՝ 1979 թվականին բնակչության մոտ 15%-ից հասնելով ավելի քան 32%-ի՝ 2000 թվականին: Թեհրանում աղքատության պաշտոնական գիծը 2008 թվականի մարտի 20-ին ավարտվող տարվա համար կազմել է 9612 դոլար, մինչդեռ աղքատության միջին ազգային շեմը կազմել է 4932 դոլար: 2010 թվականին Իրանի վիճակագրության վարչությունը հայտարարել է, որ 10 միլիոն իրանցիներ ապրում են աղքատության բացարձակ շեմի տակ, իսկ 30 միլիոնը՝ հարաբերական աղքատության գծի տակ:

Սոցիալական ապահովություն

Թեև Իրանը չի առաջարկում համընդհանուր սոցիալական պաշտպանություն, 1996 թվականին Իրանի վիճակագրության կենտրոնը գնահատել է, որ Իրանի բնակչության ավելի քան 73%-ը ապահովագրված է սոցիալական ապահովությամբ: Սոցիալական ապահովության համակարգի անդամությունը բոլոր աշխատողների համար պարտադիր է:

Սոցիալական ապահովությունը ապահովում է աշխատողների պաշտպանությունը գործազրկությունից, հիվանդություններից, ծերությունից և աշխատանքային դժբախտ պատահարներից: 2003 թվականի կառավարությունը սկսել է համախմբել իր սոցիալական կազմակերպությունները՝ վերացնելու ավելորդությունը և անարդյունավետությունը: 2003 թվականին նվազագույն ստանդարտ կենսաթոշակը կազմել է աշխատողի վաստակի 50%-ը, բայց ոչ պակաս, քան նվազագույն աշխատավարձը: Իրանը 2003 թվականի իր ազգային բյուջեի 22,5%-ը ծախսել է սոցիալական ապահովության ծրագրերի վրա, որոնցից ավելի քան 50%-ը ծածկել է կենսաթոշակային ծախսերը: 2015 թվականին Իրանում 15000 անօթևաններից 5000-ը եղել են կանայք:

18-ից մինչև 65 տարեկան աշխատողները ապահովագրված են սոցիալական ապահովության համակարգով` աշխատողի (աշխատավարձի 7%), գործատուի (20-23%) և պետության միջև բաշխված ֆինանսավորմամբ, որն իր հերթին լրացնում է գործատուի վճարը մինչև 3%: Սոցիալական ապահովությունը վերաբերում է ինքնազբաղված աշխատողներին, ովքեր կամավոր կերպով վճարում են եկամտի 12%-ից 18%-ը՝ կախված պահանջվող պաշտպանությունից: Քաղաքացիական ծառայողները, կանոնավոր զինվորականները, իրավապահ մարմինները և ԻՀՊԿ-ն ունեն իրենց կենսաթոշակային համակարգերը:

Արհմիություններ

Թեև իրանցի աշխատավորները տեսական իրավունք ունեն ստեղծելու արհմիություններ, սակայն երկրում արհմիութենական համակարգ չկա։ Աշխատողների թվացյալ ներկայացուցչությունը տրամադրվում է Աշխատավորների տան կողմից, որը պետական հովանավորվող հաստատություն է, որը փորձում է վիճարկել որոշ պետական քաղաքականություն: Գիլդիայի արհմիությունները գործում են տեղական տարածքներում, բայց հիմնականում սահմանափակվում են հավատարմագրերի և լիցենզիաների տրամադրմամբ: Գործադուլի իրավունքը հիմնականում չի հարգվում պետության կողմից։ 1979 թվականից գործադուլները հաճախ են ընդառաջվել ոստիկանության գործողություններով:

Ոլորտներ

Գյուղատնտեսություն և սննդամթերք

Ցորենը, որն ամենակարևոր մշակաբույսն է, աճեցվում է հիմնականում արևմուտքում և հյուսիս-արևմուտքում, մինչդեռ բրինձը կասպիական տարածաշրջանի հիմնական մշակաբույսն է:

Գյուղատնտեսությունը ապահովում է համախառն ներքին արդյունքի 9,5%-ը և աշխատուժի 17%-ը: Իրանի հողերի մոտ 9%-ը վարելահող է, սննդամթերքի արտադրության հիմնական տարածքները գտնվում են Կասպից ծովի տարածաշրջանում և հյուսիս-արևմտյան հովիտներում։ Որոշ հյուսիսային և արևմտյան շրջանների հողերը ջրվում է անձրևային ջրերից, իսկ մյուսները պահանջում են ոռոգում: Նախնադարյան գյուղատնտեսական մեթոդները, ծանրաբեռնված և անբավարար պարարտացված հողը, աղքատ սերմերի և ջրի սակավությունը արտադրության ավելացման հիմնական խոչընդոտներն են: Ընդհանուր մշակվող հողերի մոտ մեկ երրորդը ոռոգվում է։ Զագրոս և Էլբուրս լեռներում գետերի երկայնքով բազմաֆունկցիոնալ ամբարտակների և ջրամբարների կառուցումը մեծացրել է ոռոգման համար հասանելի ջրի քանակը: Գյուղատնտեսական արտադրությունն ավելանում է արդիականացման, մեքենայացման, մշակաբույսերի և անասնաբուծության բարելավման, ինչպես նաև հողերի վերաբաշխման ծրագրերի արդյունքում:

Ցորենը՝ ամենակարևոր մշակաբույսը, աճեցվում է հիմնականում արևմուտքում և հյուսիս-արևմուտքում։ Բրինձը կասպիական տարածաշրջանի հիմնական մշակաբույսն է: Այլ մշակաբույսերից են գարին, եգիպտացորենը, բամբակը, շաքարի ճակնդեղը, թեյը, կանեփը, ծխախոտը, մրգերը, կարտոֆիլը, հատիկաընդեղենը (լոբի և ոսպ), բանջարեղենը, կերային բույսերը (առվույտ և երեքնուկ), նուշ, ընկույզ և համեմունքներ՝ ներառյալ չաման և աղտոր: Իրանն աշխարհում զաֆրանի, պիստակի, մեղրի, հատապտուղների և հատապտուղների ամենամեծ արտադրողն է և երկրորդն է արմավենու արտադրողներից: Միսը և կաթնամթերքը ներառում են գառան, այծի, տավարի, թռչնի միս, կաթ, ձու, կարագ և պանիր:

Ոչ պարենային ապրանքները ներառում են բուրդ, կաշի և մետաքս: Էլբուրս լեռների հյուսիսային լանջերի անտառտնտեսության արտադրանքը տնտեսապես կարևոր է։ Ծառահատումը խստորեն վերահսկվում է կառավարության կողմից, որն իրականացնում է նաև անտառվերականգնման ծրագիր: Գետերը հոսում են Կասպից ծով և որսում են սաղմոն, կարպ, իշխան, ճիճու և թառափ, որոնք արտադրում են խավիար,որի ամենամեծ արտադրողը հենց Իրանն է:

1979 թվականի հեղափոխությունից ի վեր առևտրային գյուղատնտեսությունը փոխարինել է կենսապահովման գյուղատնտեսությանը որպես գյուղատնտեսական արտադրության գերիշխող եղանակ: 1997 թվականին համախառն արժեքը հասել է 25 միլիարդ դոլարի: Իրանը 90%-ով ինքնաբավ է առաջին անհրաժեշտության գյուղատնտեսական ապրանքների մեջ, թեև բրնձի սահմանափակ արտադրությունը հանգեցնում է զգալի ներմուծման: 2007 թվականին Իրանը հասել է ցորենի արտադրության մեջ ինքնաբավության և առաջին անգամ դարձել ցորենի զուտ արտահանող երկիր: Մինչև 2003 թվականը Իրանի ոչ նավթային արտահանման քառորդ մասը կազմել է գյուղատնտեսական արտադրանքը, ներառյալ թարմ և չորացրած մրգերը, ընկույզները, կենդանիների մորթին, վերամշակված մթերքները և համեմունքները: Իրանը 2007 թվականին արտահանել է 736 միլիոն դոլարի պարենամթերք և 1 միլիարդ դոլար (~ 600,000 տոննա) 2010 թվականին: Իրանի սննդի արդյունաբերության ոլորտում զբաղված է ընդհանուր առմամբ 12198 սուբյեկտ կամ արդյունաբերության ոլորտի բոլոր սուբյեկտների 12%-ը։ Ոլորտում աշխատում է նաև մոտավորապես 328,000 մարդ կամ արդյունաբերության ոլորտի ողջ աշխատուժի 16.1%-ը։

Արտադրություն

Իրանն ունի բազմազան և լայն արդյունաբերական բազա։ 1998 թվականին ՄԱԿ-ը Իրանի տնտեսությունը դասակարգեց որպես «կիսազարգացած»։

Լայնածավալ արդյունաբերական արտադրությունը սկսվել է 1920-ականներին։ Իրան-իրաքյան պատերազմի ժամանակ Իրաքը ռմբակոծել է Իրանի նավթաքիմիական գործարաններից շատերը՝ վնասելով Աբադանում գտնվող խոշոր նավթավերամշակման գործարանը, ինչը հանգեցրել է արտադրության դադարեցմանը: Վերակառուցումը սկսվել է 1988 թվականին, իսկ արտադրությունը վերսկսվել է 1993 թվականին։ Չնայած պատերազմին, եղել են բազմաթիվ փոքր գործարաններ, որոնք արտադրել են ներմուծման փոխարինող ապրանքներ և նյութեր, որոնք անհրաժեշտ են եղել զինվորականներին:

Իրանի հիմնական արտադրական արտադրանքներն են նավթաքիմիական, պողպատի և պղնձի արտադրանքները: Մյուս կարևոր արտադրությունները ներառում են ավտոմեքենաներ, կենցաղային և էլեկտրական տեխնիկա, հեռահաղորդակցության սարքավորումներ, ցեմենտի և արդյունաբերական մեքենաներ: Իրանը շահագործում է Արևմտյան Ասիայում արդյունաբերական ռոբոտների ամենամեծ գործառնական պոպուլյացիան: Այլ ապրանքներ ներառում են թուղթ, ռետինե արտադրանք, վերամշակված սննդամթերք, կաշվե արտադրանք և դեղագործական արտադրանք: 2000 թվականին տեքստիլ գործարանները, որոնք օգտագործել են կենցաղային բամբակ և բուրդ, ինչպիսիք են Թեհրան Պատուն և Իրան Տերմեհը, գործարաններում աշխատել են շուրջ 400,000 մարդ Թեհրանի, Սպահանի և Կասպից ծովի ափերի երկայնքով:

ՄԱԿ-ի արդյունաբերական զարգացման 2003 թվականի զեկույցում, որը նվիրված է փոքր և միջին ձեռնարկություններին, արդյունաբերական զարգացման ճանապարհին հայտնաբերվել են հետևյալ խոչընդոտները՝

• Մոնիտորինգի հաստատությունների բացակայություն,
• Անարդյունավետ բանկային համակարգ,
• Անբավարար հետազոտություն և զարգացում,
• Կառավարչական հմտությունների պակաս,
• Կոռուպցիա,
• Անարդյունավետ հարկում,
• Սոցիալ-մշակութային մտավախություններ,
• Սոցիալական ուսուցման օղակների բացակայություն,
• Համաշխարհային մրցակցության համար անհրաժեշտ միջազգային շուկայի իրազեկման թերությունները,
• Ծանր բյուրոկրատական ընթացակարգեր,
• Հմուտ աշխատուժի պակաս,
• Մտավոր սեփականության պաշտպանության բացակայություն,
• Անբավարար սոցիալական կապիտալ, սոցիալական պատասխանատվություն և սոցիալ-մշակութային արժեքներ:

Sazi Arak ընկերության արտադրության հսկա կոտորակային սյուն:

Չնայած այս խնդիրներին, Իրանը առաջադիմել է տարբեր գիտական և տեխնոլոգիական ոլորտներում, այդ թվում՝ նավթաքիմիական, դեղագործական, օդատիեզերական, պաշտպանական և ծանր արդյունաբերության ոլորտներում: Նույնիսկ տնտեսական պատժամիջոցների պայմաններում Իրանը հանդես է գալիս որպես արդյունաբերական զարգացած երկիր:

Ձեռագործ աշխատանքներ

Պարսկական գորգ

Իրանն ունի արհեստագործության արտադրանքի, այդ թվում՝ պարսկական գորգերի, կերամիկայի, պղնձի, արույրի, ապակու, կաշվի, տեքստիլի և փայտի արտադրանքի արտադրության երկար ավանդույթ: Երկրում գորգագործության ավանդույթը սկիզբ է առել նախաիսլամական ժամանակներից և շարունակում է մնալ կարևոր արդյունաբերություն, որը զգալի եկամուտ է բերում գյուղացիներին: Իրանում գնահատվում է, որ 1,2 միլիոն հյուսողներ գորգեր են արտադրում ներքին և միջազգային արտահանման շուկաների համար: Տարեկան ավելի քան 500 միլիոն դոլար արժողությամբ ձեռագործ գորգեր են արտահանվում, ինչը 2008 թվականին համաշխարհային շուկայի 30%-ն է: Շուրջ 5,2 միլիոն մարդ զբաղված է մոտ 250 արհեստագործական արդյունաբերություններում, որոնք կազմում են ՀՆԱ-ի 3%-ը:

Ավտոմեքենաների արտադրություն

Iran Khodro-ն Մերձավոր Արևելքի ամենամեծ ավտոարտադրողն է: Օտարերկրյա գործընկերների հետ համատեղ ձեռնարկություններ է ստեղծել 4 մայրցամաքներում։

2001 թվականի դրությամբ Իրանի ներսում եղել են 13 պետական և մասնավոր ավտոարտադրողներ, որոնցից են՝ Iran Khodro-ն և Saipa-ն, կազմել են ներքին արտադրության 94%-ը: Iran Khodro-ի Paykan-ը, որը փոխարինվել է 2005 թվականին Samand-ով, գերակշռող ապրանքանիշն է: 2001 թվականի շուկայի 61%-ով Khodro-ն եղել է առաջատարը, մինչդեռ Saipa-ն այդ տարի ներդրել է 33%-ը: Մնացած 6%-ը բաժին է ընկել այլ ավտոարտադրողներին, ինչպիսիք են Bahman Group-ը, Kerman Motors-ը, Kish Khodro-ն, Raniran-ը, Traktorsazi-ն, Shahab Khodro-ն և այլն: Այս ավտոարտադրողները արտադրում են տրանսպորտային միջոցների լայն տեսականի, ներառյալ մոտոցիկլետներ, մարդատար ավտոմեքենաներ, ինչպիսիք են Saipa's Tiba-ն, ֆուրգոններ, մինի բեռնատարներ, միջին չափի բեռնատարներ, ծանր բեռնատարներ, միկրոավտոբուսներ, մեծ ավտոբուսներ և այլ ծանր ավտոմեքենաներ, որոնք օգտագործվում են երկրում առևտրային և մասնավոր գործունեության համար: 2009 թվականին Իրանը եղել է ավտոմեքենաների արտադրության աճով հինգերորդը Չինաստանից, Թայվանից, Ռումինիայից և Հնդկաստանից հետո: Իրանը եղել է 2010 թվականին աշխարհի 12-րդ խոշոր ավտոարտադրողն և շահագործել է 11,5 միլիոն ավտոմեքենաների պարկ: Իրանը 2010 թվականին արտադրել է 1.395.421 միլիոն մեքենա, այդ թվում՝ 35.901 հազար կոմերցիոն մեքենա։

Ռազմական արդյունաբերություն

2007 թվականին Ռազմավարական հետազոտությունների միջազգային ինստիտուտը Իրանի պաշտպանական բյուջեն գնահատել է 7,31 միլիարդ դոլար, որը համարժեք է ՀՆԱ-ի 2,6%-ին կամ մեկ շնչին ընկնող 102 դոլարին, այն միջազգային վարկանիշում զբաղեցրել է 25-րդ հորիզոնականը: Երկրի պաշտպանական արդյունաբերությունը արտադրում է բազմաթիվ տեսակի սպառազինություններ և սարքավորումներ: 1992 թվականից Իրանի պաշտպանական արդյունաբերության կազմակերպությունը (DIO) արտադրել է սեփական տանկեր, զրահափոխադրիչներ, կառավարվող հրթիռներ, ռադիոտեղորոշիչ համակարգեր, կառավարվող հրթիռների կործանիչներ, ռազմական նավեր, սուզանավեր և կործանիչներ: 2006 թվականին Իրանը զենք է արտահանել 57 երկիր, այդ թվում՝ ՆԱՏՕ-ի անդամ, իսկ արտահանումը հասել է 100 միլիոն դոլարի: Նաև մշակել է բարդ շարժական հակաօդային պաշտպանության համակարգ, որը կոչվում է Bavar 373:

Շինարարություն և Անշարժ գույք

Մինչև 1950-ականների սկիզբը շինարարությամբ զբաղվել են տեղական փոքր ընկերությունները։ Նավթի և գազի արդյունահանումից և արտոնյալ վարկավորումից ստացված եկամուտների աճը շինարարական բում է առաջացրել, որը միջազգային շինարարական ընկերություններին գրավել է երկիրը: Այս աճը շարունակվել է մինչև 1970-ականների կեսերը, երբ գնաճի կտրուկ աճը և վարկավորման նվազումը հանգեցրել են բումի դադարեցմանը: 1980-ականների կեսերին շինարարական արդյունաբերությունը որոշ չափով աշխուժացել է, չնայած բնակարանների պակասն ու շահարկումները մնացել են լուրջ խնդիրներ, հատկապես քաղաքային խոշոր կենտրոններում: 2011 թվականի հունվարի դրությամբ բանկային հատվածը, մասնավորապես Մասկան Բանկը, բնակարանային ծրագրի դիմորդներին տրամադրել է մինչև 102 տրիլիոն ռիալ (10,2 միլիարդ դոլար) վարկեր: Շինարարությունը ամենակարևոր ոլորտներից մեկն է, որը կազմում է քաղաքային բնակավայրերում ընդհանուր մասնավոր ներդրումների 20-50%-ը և եղել է հարուստ իրանցիների հիմնական ներդրումային նպատակներից մեկը:

2005 թվականին տարեկան շրջանառությունը կազմել է 38,4 միլիարդ դոլար, իսկ 2011 թվականին՝ 32,8 միլիարդ դոլար: Շինարարության վատ որակի պատճառով շատ շենքեր սեյսմակայուն ամրացման կամ վերանորոգման կարիք ունեն: Իրանն ունի ամբարտակաշինության մեծ արդյունաբերություն:

Հանքեր և Մետաղներ

2011 թվականին հանքարդյունաբերությունը կազմել է երկրի ՀՆԱ-ի 0,6%-ը, և այդ ցուցանիշը բարձրանում է մինչև 4%, եթե հաշվի առնենք հանքարդյունաբերության հետ կապված արդյունաբերությունները: Զսպող գործոնները ներառում են թույլ ենթակառուցվածքներ, իրավական խոչընդոտներ, հետախուզության դժվարություններ և բոլոր ռեսուրսների նկատմամբ պետական վերահսկողություն: Իրանը աշխարհի 15 խոշորագույն օգտակար հանածոներով հարուստ երկրների շարքում է:

Չնայած նավթային արդյունաբերությունն ապահովում է եկամտի մեծ մասը, հանքարդյունաբերության ոլորտի բոլոր աշխատողների մոտ 75%-ը աշխատում է հանքավայրերում, որոնք նավթից և բնական գազից բացի այլ օգտակար հանածոներ են արտադրում: Դրանք ներառում են ածուխ, երկաթի հանքաքար, պղինձ, կապար, ցինկ, քրոմ, բարիտ, աղ, գիպս, մոլիբդեն, ստրոնցիում, սիլիցիում, ուրան և ոսկի, որոնցից վերջինը հիմնականում սար Չեսմե պղնձի համալիրի ենթամթերք է: Քերման նահանգի սար Չեսմե հանքում է գտնվում աշխարհում մեծությամբ երկրորդ պղնձի պաշարը: Երկաթի հանքաքարի խոշոր հանքավայրերը գտնվում են Իրանի կենտրոնական մասում՝ Բաֆքի, Յազդի և Քերմանի մոտ։  Կառավարությունը տիրապետում է բոլոր հանքերի և հարակից ոլորտների 90%-ին և օտարերկրյա ներդրումներ է փնտրում: Այս ոլորտին բաժին է ընկնում արտահանման 3%-ը:

2019 թվականին երկիրը եղել է գիպսի 2-րդ խոշորագույն արտադրողն աշխարհում, մոլիբդենի 8-րդ խոշորագույն արտադրողը աշխարհում,  ծարիրի աշխարհի 8-րդ ամենամեծ արտադրողը, երկաթի հանքաքարի 11-րդ խոշորագույն արտադրողը աշխարհում, ծծմբի 18-րդ խոշորագույն արտադրողն է աշխարհում,  աղի 21-րդն և 2018 թվականին աշխարհում ուրանի 13-րդ խոշոր արտադրողը:

Իրանը ածխի վերականգնվող պաշարները կազմում է մոտ 1,9 մլրդ կարճ տոննա: 2008 թվականի կեսերին երկրում արտադրվել է մոտ 1,3 մլն տարեկան կարճ տոննա ածուխ և սպառվել է մոտ 1,5 մլն կարճ տոննա, դարձնելով այն զուտ ներմուծող: Երկիրը նախատեսել է ածխի արտադրությունը հասցնել 5 միլիոն տոննա 2012 թվականին 2 մլն տոննա 2008 թվականի նոյեմբերին:

Հիմնական պողպատի գործարանները գտնվում են Սպահանում և Խուզեսթանում: Իրանը պողպատի ոլորտում ինքնաբավ է դարձել 2009 թվականին: Նախատեսվել է, որ ալյումինի և պղնձի արտադրությունը կհասնի 245,000-ի և 383,000-ի տոննա համապատասխանաբար մինչև 2009 թվականի մարտը: Ցեմենտի արտադրությունը հասել է 65 մլն տոննա 2009 թվականին՝ արտահանելով 40 երկիր:

Նավթաքիմիա

Իրանի նավթավերամշակման հզորությունները (2007-2013 թվականների դրությամբ)

Իրանն արտադրում է իր սարքավորումների 60-70%-ը երկրի ներսում, ներառյալ նավթավերամշակման գործարանները, նավթային տանկերները, հորատման սարքերը, ծովային հարթակները և երկրաբանահետախուզական սարքերը:

Շիրազի պարարտանյութերի գործարանի կառուցման, Ասալույայում աշխարհի ամենամեծ էթիլենի արտադրության, ինչպես նաև հատուկ տնտեսական գոտում այլ նախագծերի ավարտի շնորհիվ իրանական նավթաքիմիական արտադրանքի արտահանումը 2007 թվականին հասել է 5,5 միլիարդ դոլարի, 2008 թվականին՝ 9 միլիարդ դոլարի և 2010 թվականի Իրանական օրացուցային տարվա առաջին տասը ամիսների ընթացքում՝ 7,6 միլիարդ դոլարի: Ազգային նավթաքիմիական ընկերության արտադրական կարողությունները մինչև 2015 թվականը նախատեսվել է, որ պետք է ավելանար տարեկան ավելի քան 100 միլիոն տոննայով՝ 2010: Իրանում են գտնվում աշխարհի խոշորագույն քիմիական համալիրներից մի քանիսը:

Յադավանի գազի վերամշակման գործարանի հսկա գազային ռեակտորը:

Աբադանում, Քերմանշահում և Թեհրանում տեղակայված խոշոր նավթավերամշակման գործարանները 2009 թվականին չեն կարողացել բավարարել բենզինի ներքին պահանջարկը: Իրանի վերամշակման արդյունաբերությունը 2007-2012 թվականներին 15 միլիարդ դոլարի ներդրումներ է պահանջել՝ ինքնաբավ դառնալու և բենզինի ներմուծումը դադարեցնելու համար: Իրանը բենզինի ամենաէժան գներով հինգերորդն է աշխարհում, ինչը հանգեցնում է հարևան երկրների հետ վառելիքի մաքսանենգության:

2019 թվականի նոյեմբերին Իրանը բարձրացրել է բենզինի գները 50%-ով և կրկին խիստ ռացիոնալ համակարգ է մտցրել (ինչպես 2007 թվականին)։ Մեկ լիտր բենզինի գները բարձրացել են մինչև 15000 ռիալ, որտեղ մեկ ամսով թույլատրվել է միայն 60 լիտր անհատական մեքենաներ։ Բացի այդ, սահմանից դուրս նավթի գնումը լիտրի համար արժեցել է 30000 ռիալ։ Այնուամենայնիվ, այդ գները դեռևս զգալիորեն ցածր են սուբսիդավորման բարեփոխումների ծրագրով սահմանված նպատակային գներից: Քաղաքականության փոփոխությունները ուժի մեջ են մտել ԱՄՆ պատժամիջոցների պատճառով և բողոքի ցույցեր են առաջացրել ամբողջ երկրում: Մեկ տարի անց ռացիոնալացման արդյունքը եղել է աղտոտվածության նվազեցումն ու վատնող ներքին սպառումը և արտահանման աճը:

Ծառայություններ

Չնայած 1990-ականների տնտեսության ազատականացման ջանքերին, պետական ծախսերը, ներառյալ քվազի պետական ֆոնդերի ծախսերը, շարունակում են մնալ բարձր: Ենթադրվում է, որ Իրանում ծառայությունների ոլորտի ծախսերը պարբերաբար գերազանցում են ՀՆԱ-ի երկու հինգերորդը, որոնք հիմնականում կապված են կառավարության հետ, ներառյալ ռազմական ծախսերը, պետական աշխատավարձերը և սոցիալական ապահովության վճարները: Ուրբանիզացիան նպաստել է ծառայությունների ոլորտի աճին։ Ծառայությունների կարևոր ճյուղերն են հանրային ծառայությունները (ներառյալ կրթությունը), առևտուրը, կենցաղային ծառայությունները, մասնագիտական ծառայությունները և զբոսաշրջությունը:

Նպատակ է եղել, որ տրանսպորտի և կապի ընդհանուր արժեքը մինչև 2013 թվականը անվանական արտահայտությամբ կաճի մինչև 46 միլիարդ դոլար, ինչը կկազմի Իրանի ՀՆԱ-ի 6,8 տոկոսը: Աշխատանքի միջազգային կազմակերպության համար կազմված 1996 թվականի զբաղվածության թվերի վրա հիմնված կանխատեսումները ցույց են տալիս, որ 2008 թվականին Իրանի տրանսպորտի և կապի ոլորտում զբաղված է եղել 3,4 միլիոն մարդ կամ աշխատուժի 20,5%-ը:

Էներգետիկա, գազ և նավթ

Էլեկտրականություն:

• արտադրություն: 258միլիարդ կՎտժ (2014)
• սպառում: 218 միլիարդ կՎտժ (2014)
• արտահանում: միլիարդ կՎտժ (2014)
• ներմուծում: 3.8 միլիարդ կՎտժ (2014)

Էլեկտրաէներգիա – արտադրությունն ըստ աղբյուրի՝

Iran plans to generate 23,000 MW of electricity through nuclear technology by 2025 to meet its increasing demand for energy.

• հանածո վառելիք՝ 85.6% (2012)
• հիդրո՝ 12.4% (2012)
• այլ՝ 0.8% (2012)
• միջուկային՝ 1.2% (2012)

Յուղ

• արտադրություն՝ 3,300,000 bbl/d (520,000 m³/d) (2015)
• արտահանում՝ 1,042,000 bbl/d (165,700 m³/d) (2013)
• ներմուծում՝  87,440 bbl/d (13,902 m³/d) (2013)
• ապացուցված բաժնետոմսեր՝ 157.8 Gbbl (25.09×10^⁹ m³) (2016)

Բնական գազ

• արտադրություն՝ 174.5 կմ³ (2014)
• սպառում՝ 170.2 կմ³ (2014)
• արտահանում՝ 9.86 կմ³ (2014)
• ներմուծում՝ 6.886 կմ³ (2014)
• ապացուցված բաժնետոմսեր՝ 34,020 կմ³ (2016)

Երկրներ ըստ բնական գազի ապացուցված պաշարների (2014), Համաշխարհային Փաստագրքի տվյալների հիման վրա: Իրանը պաշարներով աշխարհում երկրորդ տեղն է զբաղեցնում Ռուսաստանից հետո։

Իրանն ունի նավթի աշխարհի ապացուցված պաշարների 10%-ը և գազի պաշարների 15%-ը: Կենցաղային նավթն ու գազը հիդրոէլեկտրակայանների հետ միասին ապահովում են էլեկտրաէներգիա: Իրանում էներգիայի վատնումը կազմում է տարեկան վեց կամ յոթ միլիարդ դոլար, շատ ավելի բարձր, քան միջազգային նորման: Իրանը վերամշակում է իր օգտագործած նավթի և գազի 28%-ը, մինչդեռ որոշ այլ երկրներ վերամշակում են մինչև 60%-ը: 2008 թվականին Իրանը 84 միլիարդ դոլարի սուբսիդիա է վճարել նավթի, գազի և էլեկտրաէներգիայի համար: Իրանը բնական գազի երրորդ խոշոր սպառողն է աշխարհում ԱՄՆ-ից և Ռուսաստանից հետո: 2010 թվականին Իրանը Ռուսաստանի աջակցությամբ բացել է Բուշերի իր առաջին ատոմակայանը:

Իրանը նավթի խոշոր արտահանողն է 1913 թվականից: Երկրի խոշոր նավթահանքերը գտնվում են արևմտյան Զագրոս լեռների կենտրոնական և հարավ-արևմտյան մասերում: Նավթ կա նաև Իրանի հյուսիսում և Պարսից ծոցում: 1978 թվականին Իրանը չորրորդն է եղել որպես նավթ արդյունահանող, ՕՊԵԿ-ի երկրորդ խոշորագույն նավթ արդյունահանող երկիրն է:1979 թվականի հեղափոխությունից հետո նոր կառավարությունը կրճատել է արտադրությունը։ Արդյունահանման հետագա անկումը տեղի է ունեցել իրաքա-իրանական պատերազմի ժամանակ նավթային օբյեկտների վնասման հետևանքով: Նավթի արդյունահանումը բարձրացել է 1980-ականների վերջին, երբ խողովակաշարերը վերանորոգվել են և Ծոցի նոր հանքավայրերը սկսել են շահագործվել: 2004 թվականին նավթի տարեկան արդյունահանումը հասել է 1,4 միլիարդ բարելը՝ որը տվել է50 միլիարդ դոլարի մաքուր շահույթ: Իրանի Կենտրոնական բանկի տվյալները ցույց են տալիս նավթամթերքներից իրանական արտահանման մասնաբաժնի նվազման միտում (2006 թվականին՝ 84,9%, 2007/2008 թվականներին՝ 86,5%, 2008/2009 թվականներին՝ 85,5%, 2009/2010 թվականներին՝ 79,8%, 2010 թվականի երեք քառորդին՝ 78,9%): Իրանցի պաշտոնյաները գնահատել են, որ Իրանի նավթի և գազի տարեկան եկամուտը մինչև 2015 թվականը կարող էր հասնել 250 միլիարդ դոլարի, երբ ընթացիկ նախագծերը գործարկվեն:

Խողովակաշարերով նավթը հանքավայրերից տեղափոխում են նավթավերամշակման գործարաններ և այնպիսի արտահանող նավահանգիստներ, ինչպիսիք են Աբադանը, Բանդար-է Մաշուրը և Խարկ կղզին: 1997 թվականից Իրանի նավթի և գազի պետական արդյունաբերությունը խոշոր հետախուզման և արդյունահանման պայմանագրեր է կնքել օտարերկրյա կոնսորցիումների հետ: 2008 թվականին Քիշ կղզում բացվել է Իրանի նավթային բորսան (IOB): IOB-ը նավթի, նավթաքիմիական ապրանքների և գազի առևտուր է անում տարբեր արժույթներով: Առևտուրը հիմնականում իրականացվում է եվրոյով և ռիալով այլ հիմնական արժույթների հետ միասին, չներառյալ ԱՄՆ դոլարը: Ըստ Նավթի նախարարության նախատեսում է մինչև 2025 թվականը 500 միլիարդ դոլար ներդնել իր նավթային ոլորտում:

Մանրածախ առևտուր և բաշխում

Իրանում մանրածախ առևտուրը հիմնականում բաղկացած է կոոպերատիվներից (որոնցից շատերը ֆինանսավորվում են կառավարության կողմից) և անկախ մանրածախ առևտրականներից, որոնք աշխատում են շուկաներում: Սննդամթերքի վաճառքի հիմնական ծավալն իրականացվում է փողոցային շուկաներում՝ գլխավոր վիճակագրական բյուրոյի կողմից սահմանված գներով: Իրանում կա 438,478 փոքր մթերային խանութ: Դրանք հատկապես տարածված են Թեհրանից բացի այլ քաղաքներում, որտեղ հիպերմարկետների և սուպերմարկետների քանակը դեռ շատ սահմանափակ է: Կան ավելի ու ավելի շատ հարմարավետ խանութներ և սուպերմարկետների խանութներ, որոնք հիմնականում անկախ են: Ամենամեծ ցանցային խանութներն են պետական Etka-ն, Refah-ը, Shahrvand-ը և Hyperstar Market-ը: 2009 թվականին Իրանում էլեկտրոնային առեւտրի ծավալը գերազանցել է 1 մլրդ դոլարի նշագիծը:

2012 թվականին իրանցիները 77 միլիարդ դոլար են ծախսել սննդի վրա, 22 միլիարդ դոլար՝ հագուստի և 18,5 միլիարդ դոլար՝ արտաքին զբոսաշրջության վրա 2015 թվականին ընդհանուր սպառողական ծախսերը և տնօրինվող եկամուտը կանխատեսվել են համապատասխանաբար 176,4 միլիարդ դոլար և 287 միլիարդ դոլար:

Առողջապահություն և դեղագործություն

Իրան ՝ Առողջապահություն (Աղբյուր ՝ ԵԻՈՒ)	2005	2006	2007	2008	2009	2010
Կյանքի միջին տևողությունը (տարիներ)	70.0	70.3	70.6	70.9	71.1	71.4
Առողջապահական ծախսեր (ՀՆԱ-ի%)	4.2	4.2	4.2	4.2	4.2	4.2
Առողջապահական ծախսեր (մեկ շնչի հաշվով, դոլար)	113	132	150	191	223	261

Սահմանադրությունը իրանցիներին տալիս է հիմնական բժշկական օգնության իրավունք: Մինչև 2008 թվականը իրանցիների 73%-ը օգտնվել է կամավոր ազգային բժշկական ապահովագրության համակարգից: Չնայած բնակչության ավելի քան 85%-ը օգտվում է ապահովագրական համակարգից՝ իր դեղերի ծախսերը հոգալու համար, կառավարությունը մեծապես սուբսիդավորում է դեղերի արտադրությունը/ներմուծումը: Իրանի առողջապահության ոլորտի ընդհանուր շուկայական արժեքը 2002 թվականին կազմել է 24 միլիարդ դոլար, և կանխատեսվել է, որ մինչև 2013 թվականը այն կաճի մինչև 50 միլիարդ դոլար: 2006 թվականին Իրանի 55 դեղագործական ընկերություններ 1,2 միլիարդ դոլար արժողությամբ շուկա են արտադրել դեղերի 96%-ը (քանակականորեն): Կանխատեսվել է, որ մինչև 2013 թվականը դրա ցուցանիշը կաճի մինչև 3,65 միլիարդ դոլար:

Զբոսաշրջություն և ճանապարհորդություն

Կյուրոսի գերեզմանը գտնվում է Պասարգադայում։ Իրանում կան 19 պատմական հուշարձաններ, որոնք ընդգրկված են ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգության ցանկում:

Թեև Իրաքի հետ պատերազմի ժամանակ զբոսաշրջությունը զգալիորեն կրճատվել է, այն հետագայում վերականգնվել է։ 2004 թվականին Իրան է այցելել շուրջ 1,659,000 օտարերկրյա զբոսաշրջիկ, իսկ 2009 թվականին՝ 2,3 միլիոն, հիմնականում ասիական երկրներից, ներառյալ Կենտրոնական Ասիայի հանրապետությունները, մոտ 10%-ը եկել Է Եվրամիությունից և Հյուսիսային Ամերիկայից:

Զբոսաշրջության ամենահայտնի վայրերն են Մազանդարանը, Սպահանը, Մաշհադը և Շիրազը: 2000-ականների սկզբին արդյունաբերությունը բախվել է լուրջ սահմանափակումների ենթակառուցվածքների, կապի, արդյունաբերության ստանդարտների և անձնակազմի վերապատրաստման առումով: Տարեկան մի քանի կազմակերպված շրջագայություններ Գերմանիայից, Ֆրանսիայից և եվրոպական այլ երկրներից գալիս են Իրան՝ այցելելու հնագիտական վայրեր և հուշարձաններ: 2003 թվականին Իրանը զբոսաշրջությունից ստացված եկամուտներով աշխարհում զբաղեցրել է 68-րդ հորիզոնականը: Ըստ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի և Իրանի ճանապարհորդության և զբոսաշրջության կազմակերպության հետազոտական ղեկավարի տեղակալի, Իրանը դասվել է «աշխարհի 10 ամենազբոսաշրջային երկրների շարքում»: Իրանում ներքին զբոսաշրջությունը խոշորագույններից մեկն է աշխարհում:

Բանկային գործ, ֆինանսներ և ապահովագրություն

Պետական վարկերն ու վարկերը տրամադրվում են արդյունաբերական և գյուղատնտեսական ծրագրերին, հիմնականում բանկերի միջոցով: Իրանի արժույթի միավորը ռիալն է, որի միջին պաշտոնական փոխարժեքը 2007 թվականին ԱՄՆ դոլարի նկատմամբ կազմել է 9326 հազար ռիալ: Ոչ պաշտոնական շուկայում ռիալը փոխանակվում է ավելի բարձր փոխարժեքով։ 1979 թվականին կառավարությունը պետականացրել է մասնավոր բանկերը։ Վերակազմավորված բանկային համակարգը փոխառությունների տոկոսները փոխարինել է բեռնաթափման վճարներով՝ համաձայն իսլամական օրենքի: Այս համակարգը ուժի մեջ է մտել 1980-ականների կեսերին:

Թեհրանի ֆոնդային բորսան վերջին տարիներին եղել է աշխարհի լավագույն ֆոնդային բորսաներից մեկը

Բանկային համակարգը բաղկացած է կենտրոնական բանկից՝ Bank Markazi-ից, որը թողարկում է արժույթ և վերահսկում է բոլոր պետական և մասնավոր բանկերը: Մի քանի առևտրային բանկեր մասնաճյուղեր ունեն ամբողջ երկրում: Գոյություն ունեն երկու զարգացման բանկ և բնակարանային բանկ, որը մասնագիտանում է հիփոթեքային վարկավորման մեջ: Կառավարությունը սկսել է մասնավորեցնել բանկային հատվածը 2001 թվականին, երբ երկու նոր մասնավոր բանկերի լիցենզիաներ են տրվել:

Պետական առևտրային բանկերը հիմնականում վարկեր են տրամադրում պետությանը, խոշոր ձեռնարկություններին, խոշոր մասնավոր ձեռնարկություններին և չորս հազար հարուստ/կապակցված անհատներին: Մինչ իրանցիների մեծ մասը դժվարություններ է ունենում փոքր հիփոթեքային վարկեր ստանալու հարցում, 90 մասնավոր անձինք իրենց ապահովել են 8 միլիարդ դոլար ընդհանուր գումարի միջոցներով: 2009 թվականին Իրանի գլխավոր տեսչության գրասենյակը հայտարարեց, որ իրանական բանկերը մոտ 38 միլիարդ դոլարի ժամկետանց վարկեր ունեն՝ ընդամենը 20 միլիարդ դոլար կապիտալով:

2000-2007 թվականներին Իրանի հետ արտաքին գործարքները կազմել են 150 միլիարդ դոլարի խոշոր պայմանագրեր, ներառյալ մասնավոր և պետական վարկային գծերը: 2007 թվականին Իրանը արտասահմանում ունեցել է 62 միլիարդ դոլարի ակտիվներ։ 2010 թվականին Իրանը արտերկրից ներգրավել է գրեթե 11,9 միլիարդ դոլար, որից 3,6 միլիարդ դոլարը՝ ՕՈՒՆ, 7,4 միլիարդը՝ միջազգային առևտրային բանկերի վարկերից և շուրջ 900 միլիոն դոլար՝ միջազգային զարգացման բանկերի վարկերից և նախագծերից։

2010 թվականի դրությամբ Թեհրանի ֆոնդային բորսայում վաճառվել է ավելի քան 330 գրանցված ընկերությունների բաժնետոմսեր։ Ցուցակված ընկերությունների արժեքները 2011 թվականին գնահատվել են 100 միլիարդ դոլար։

Ապահովագրական պրեմիաները 2008 թվականին կազմել են ՀՆԱ-ի 1%-ից մի փոքր ցածր, ինչը մասամբ վերագրվում է մեկ շնչի հաշվով ցածր միջին եկամուտին։ Շուկայում գերիշխում են հինգ պետական ապահովագրական ընկերություններ, որոնցից չորսն ակտիվ են առևտրային ապահովագրության ոլորտում: Առաջատար ընկերությունը Iran Insurance Company-ն է, որին հաջորդում են Asia, Alborz և Dana ապահովագրական ընկերությունները: 2001-02 թվականներին երրորդ կողմի պատասխանատվության ապահովագրությունը կազմել է պրեմիաների 46%-ը, որին հաջորդում են առողջության ապահովագրությունը (13%), հրդեհից ապահովագրությունը (10%) և կյանքի ապահովագրությունը (9.9%)։

Հաղորդակցություն, էլեկտրոնիկա և ՏՏ

Հեռարձակող լրատվամիջոցները, ներառյալ հինգ ազգային ռադիոկայանները և հինգ ազգային հեռուստատեսային ցանցերը, ինչպես նաև տասնյակ տեղական ռադիո և հեռուստատեսային կայաններ, ղեկավարվում են կառավարության կողմից: 2008 թվականին յուրաքանչյուր 1000 բնակչի հաշվով եղել է 345 հեռախոսագիծ և 106 անհատական համակարգիչ։ Տնային օգտագործման համար նախատեսված անհատական համակարգիչները ավելի մատչելի են դարձել 1990-ականների կեսերին, դա կապված է եղել ինտերնետ հասանելիության պահանջարկի գրանցված արագորեն աճի հետ: 2010 թվականի դրությամբ Իրանն ունեցել է աշխարհում բլոգերների երրորդ ամենամեծ քանակը (2010)։ 1998 թվականին փոստի, հեռագրության և հեռախոսի նախարարությունը (հետագայում վերանվանվեց Տեղեկատվական և կապի տեխնոլոգիաների նախարարություն) սկսել է լայն հանրությանը վաճառել ինտերնետ հաշիվներ: 2006 թվականին Իրանի հեռահաղորդակցության ոլորտի եկամուտները գնահատվել են 1,2 միլիարդ դոլար։ 2006 թվականին Իրանն ունեցել է 1223 Ինտերնետ Ծառայությունների Մատակարարներ (ISP)։ 2014 թվականի դրությամբ Իրանն ունեցել է Մերձավոր Արևելքի ամենամեծ բջջային շուկան՝ 83,2 միլիոն բջջային բաժանորդագրությամբ, իսկ 2012 թվականին այն կազմել է 8 միլիոն սմարթ հեռախոս։

Համաշխարհային բանկի տվյալներով՝ Իրանի տեղեկատվական և հաղորդակցական տեխնոլոգիաների ոլորտը 2008 թվականին ունեցել է ՀՆԱ-ի 1,4% մասնաբաժին։ Այս ոլորտում աշխատում է մոտ 150,000 մարդ, որից 20,000-ը՝ ծրագրային ապահովման ոլորտում։ 2002 թվականին գրանցվել է 1200 ՏՏ ընկերություն, 200-ը՝ ծրագրային ապահովման մշակման ոլորտում։ 2014 թվականին ծրագրային ապահովման արտահանումը կազմել է 400 միլիոն դոլար։ 2009 թվականի վերջի դրությամբ Իրանի հեռահաղորդակցության շուկան չորրորդն է եղել Մերձավոր Արևելքում՝ 9,2 միլիարդ դոլար արժեքով և ակնկալվել է, որ մինչև 2014 թվականը այն կարող է հասնել 12,9 միլիարդ դոլարի՝ 6,9 տոկոս տարեկան աճի տեմպերով։

Տրանսպորտ

Wagon Pars ընկերության լոկոմոտիվների արտադրության գիծ

Իրանն ունի լայնածավալ ասֆալտապատ ճանապարհային համակարգ, որը կապում է քաղաքների մեծ մասը: 2011 թվականին երկիրն ունեցել է 173,000 կիլոմետր երկարությամբ ճանապարհներ, որոնցից 73%-ը ասֆալտապատվել է։ 2007 թվականին յուրաքանչյուր 1000 բնակչի հաշվով եղել է մոտ 100 մարդատար ավտոմեքենա։ Երկաթգծերի երկարությունը կազմել է  11,106 կիլոմետր։

Երկրի հիմնական մուտքի նավահանգիստը Բանդար-Աբբասն է՝ Հորմուզի նեղուցում։ Իրան հասնելուց հետո ներկրվող ապրանքները բաշխվում են բեռնատար մեքենաներով և գնացքներով։ Թեհրան-Բանդար-Աբաս երկաթգիծը, որը բացվել է 1995 թվականին՝ Թեհրանի և Մաշհադի միջոցով կապում է Բանդար-Աբբասը Կենտրոնական Ասիայի հետ: Մյուս խոշոր նավահանգիստները ներառում են Բանդար Անզալին և Բանդար Թորքամանը՝ Կասպից ծովում և Խորամշահրը և Բանդար Իմամ Խոմեյնին՝ Պարսից ծոցում: Տասնյակ քաղաքներ ունեցել են մարդատար և բեռնատար օդանավակայաններ։ Iran Air ազգային ավիաընկերությունը հիմնադրվել է 1962 թվականին և իրականացնում է ներքին և միջազգային չվերթներ: Բոլոր խոշոր քաղաքներն ունեն ավտոբուսների տարանցման համակարգեր, իսկ մասնավոր ընկերությունները միջքաղաքային ավտոբուսային ծառայություններ են մատուցում: Թեհրանը, Մաշհադը, Շիրազը, Թավրիզը, Ահվազը և Սպահանը ստորգետնյա երկաթուղիներ են կառուցում։ Ավելի քան մեկ միլիոն մարդ աշխատում է տրանսպորտի ոլորտում, ինչը կազմում է 2008 թվականի ՀՆԱ-ի 9%-ը։

2022 թվականի օգոստոսին նախագահ Էբրահիմ Ռաիսիի կաբինետը հաստատել է ամբողջությամբ հավաքված արտասահմանյան մեքենաների ներմուծման օրենքը։ Նրա նախորդ նախագահ Հասան Ռոհանին նման ներմուծումն արգելել է 2018 թվականի հուլիսին Իրանի դեմ սահմանված պատժամիջոցների պատճառով։ Իրանի մշտական քաղաքացիները չեն կարողացել մատչելի գներով անվտանգ մեքենաներ գնել։

Միջազգային առևտուր

Իրանը ՕՊԵԿ-ի և Գազ արտահանող երկրների կազմակերպության հիմնադիր անդամ է։ 2018 թվականին նավթը կազմել է Իրանի արտահանման 56%-ը՝  60,2 միլիարդ դոլար արժեքով։ Ակնկալվել է, որ առաջին անգամ Իրանի ոչ նավթային արտահանման արժեքը 2011 թվականին կարող էր հասնել ներմուծման 43 միլիարդ դոլարի։ Պիստակը, հեղուկացված պրոպանը, մեթանոլը (մեթիլ սպիրտ), ձեռագործ գորգերը և ավտոմեքենաները ոչ նավթային արտահանման հիմնական տեսակներն են։ Պղինձը, ցեմենտը, կաշին, գործվածքեղենը, մրգերը, զաֆրանն ու խավիարը նույնպես Իրանի արտահանվող ապրանքներից են։

Տեխնիկական և ինժեներական ծառայությունների արտահանումը 2007 թվականին կազմել է 2,7 մլրդ դոլար, որից տեխնիկական ծառայությունների 40%-ը ուղղվել է Կենտրոնական Ասիա և Կովկաս, 30%-ը (350 մլն դոլար)՝ Իրաք և մոտ 20%-ը (205 մլն դոլար)՝ Աֆրիկա։ Իրանական ընկերությունները տարբեր երկրներում զարգացրել են էներգիայի, խողովակաշարերի, ոռոգման, ամբարտակների և էլեկտրաէներգիայի արտադրությունները: Երկիրը առաջնահերթություն է դարձրել ոչ նավթային արտահանումը ։

Ներմուծման ընդհանուր ծավալն աճել է 189%-ով՝ 2000 թվականի 13,7 միլիարդ դոլարից մինչև 39,7 միլիարդ դոլար 2005 թվականի դրությամբ և 55,189 միլիարդ դոլար 2009 թվականի դրությամբ։ Իրանի հիմնական առևտրային գործընկերներն են Չինաստանը, Ֆրանսիան, Գերմանիան, Հնդկաստանը, Իտալիան, Ճապոնիան, Ռուսաստանը և Հարավային Կորեան: 1950-1978 թվականն ընկած ժամանակահատվածում Միացյալ Նահանգները եղել է Իրանի գլխավոր տնտեսական և ռազմական գործընկերը, որը մեծ դեր է խաղացել ենթակառուցվածքների և արդյունաբերության արդիականացման գործում։ Հաղորդվում է, որ Իրանում մեքենաների և սարքավորումների շուրջ 80%-ը գերմանական ծագում ունի։ 2018 թվականի մարտին Իրանն արգելել է դոլարի առևտուրը։ 2018 թվականի հուլիսին Ֆրանսիան, Գերմանիան և Մեծ Բրիտանիան պայմանավորվել են շարունակել առևտուրն Իրանի հետ՝ առանց դոլարը որպես փոխանակման միջոց օգտագործելու։

Իրանի 2016 թվականի հիմնական առևտրային գործընկերները
Դեպի Իրան ներմուծումը 2016 թվականին Հորիզոնական Երկիր Արժեք (ԱՄՆ դոլար) % Աշխարհ 57,955 100.0 1 ԱՄԷ 15,958 27.6 2 ԵՄ 28 7,755 13.4 3 Չինաստան 7,604 13.1 4 Թուրքիա 4,462 7.7 5 Հարավային Կորեա 2,510 4.3 6 Ռուսաստան 2,298 4.0 7 Շվեյցարիա 2,110 3.6 8 Հնդկաստան 1,307 2.3 9 Սինգապուր 689 1.2 10 Բրազիլիա 664 1.1	Արտահանումը Իրանից 2016 թվականին Հորիզոնական Երկիր Արժեք (ԱՄՆ) % Աշխարհ 42,685 100.0 1 Չինաստան 12,715 29.8 2 Հնդկաստան 7,061 16.5 3 ԵՄ 28 5,181 12.1 4 Հարավային Կորեա 4,074 9.5 5 Թուրքիա 4,006 9.4 6 Ճապոնիա 2,864 6.7 7 Աֆղանաստան 1,737 4.1 8 ԱՄԷ 829 1.9 9 Թայվան 631 1.5 10 Օման 541 1.3

1990-ականների կեսերից Իրանը մեծացրել է իր տնտեսական համագործակցությունը այլ զարգացող երկրների հետ «Հարավ-Հարավ ինտեգրման» մեջ՝ ներառյալ Սիրիան, Հնդկաստանը, Չինաստանը, Հարավային Աֆրիկան, Կուբան և Վենեսուելան: Հնդկաստանի հետ Իրանի առևտրաշրջանառությունը 2007 թվականին գերազանցել է 13 միլիարդ դոլարը, ինչը մեկ տարվա ընթացքում աճել է 80 տոկոսով: Իրանը ընդլայնել է իր առևտրային կապերը Թուրքիայի և Պակիստանի հետ և իր գործընկերների հետ կիսել է ընդհանուր նպատակը՝ ստեղծել ընդհանուր շուկա Արևմտյան և Կենտրոնական Ասիայում ECO-ի հետ։

2003 թվականից Իրանը մեծացրել է ներդրումները հարևան երկրներում, ինչպիսիք են Իրաքը և Աֆղանստանը: Դուբայում գնահատվում է, որ իրանցի արտագաղթողները տնօրինում են նրա ներքին տնտեսության ավելի քան 20%-ը և կազմում են նրա բնակչության հավասար համամասնությունը։ Իրանցի միգրանտ աշխատողները 2006 թվականին 2 միլիարդ դոլարից պակաս գումար են փոխանցել իրենց ընտանեկան հաշվին։ 2005-2009 թվականներին Դուբայի և Իրանի միջև առևտուրը եռապատկվել է՝ հասնելով 12 միլիարդ դոլարի, գումարներ են ներդրվել տեղական անշարժ գույքի շուկայում և ներմուծման-արտահանման բիզնեսներում, որոնք ընդհանուր առմամբ հայտնի են որպես Բազար և ուղղված են Իրանին և այլ երկրներին անհրաժեշտ սպառողական ապրանքներ մատակարարելուն։ Ենթադրվում է, որ Իրանի ներմուծվող ապրանքների և արտահանման մեկ երրորդը մատակարարվում է սև շուկայի, ստորգետնյա տնտեսության և ապօրինի ափերի միջոցով՝ այդպիսով վնասելով տնտեսությանը։

Օտարերկրյա ուղղակի ներդրումներ

ՕՈՒՆ-ի պաշարը Իրանում (1980–2010)

1990-ականների և 2000-ականների սկզբին նավթահանքերի զարգացման անուղղակի պայմանագրեր են կնքվել օտարերկրյա ընկերությունների հետ, ներառյալ նավթային հատվածում հետգնման պայմանագրերը, որոնցով կապալառուն տրամադրել է նախագծի ֆինանսավորումը` հատկացված արտադրության մասնաբաժնի դիմաց: Գործողությունը փոխանցվել է Իրանի ազգային նավթային ընկերությանը (NIOC) մի քանի տարի անց՝ ավարտելով պայմանագիրը։

Գործառնական անբարենպաստ կամ բարդ պահանջները և միջազգային պատժամիջոցները խոչընդոտել են օտարերկրյա ներդրումներին երկրում՝ չնայած, որ 2000-ականների սկզբին սկսվել են համապատասխան կանոնակարգերի ազատականացումը: Իրանը կլանել է 24,3 միլիարդ դոլարի օտարերկրյա ներդրումներ իրանական օրացուցայի 1993-2007 թվականներին։ 2010-2014 թվականներին EIU-ի գնահատմամբ՝ Իրանի զուտ ՕՈՒՆ-ն աճել է 100%-ով:

Օտարերկրյա ներդրողները կենտրոնացրել են իրենց գործունեությունը էներգետիկայի, ավտոմեքենաների արտադրության, պղնձի արդյունահանման, շինարարության, կոմունալ ծառայությունների, նավթաքիմիական, հագուստի, սննդի և խմիչքների, հեռահաղորդակցության և դեղագործության ոլորտներում: Իրանը Համաշխարհային բանկի բազմակողմ ներդրումների երաշխավորման գործակալության անդամ է։ 2006 թվականին արտերկրում գտնվող Իրանի քաղաքացիների ընդհանուր ունեցվածքը կազմել է մոտ 1,3 տրլն դոլար։

Ըստ Իրանի ներդրումների, տնտեսական և տեխնիկական աջակցության կազմակերպության (OIETAI) ղեկավարի 2008 թվականին Իրանը աշխատանքային պայմաններով 181 երկրների շարքում զբաղեցրել է 142-րդ տեղը: Իրանը բիզնես սկսելու առումով զբաղեցնում է 96-րդ տեղը, թույլտվություններ ստանալու առումով 165-րդ հորիզոնականը, աշխատանքի տեղավորման առումով 147-րդ հորիզոնականը, ակտիվների գրանցման առումով 147-րդ հորիզոնականը, վարկերի ձեռքբերման առումով 84-րդ հորիզոնականը, ներդրումների իրավական աջակցության առոմով 164-րդ հորիզոնականը, հարկերի վճարման առումով՝ 104-րդ հորիզոնականը, արտասահմանյան առևտրի առումով 142-րդ հորիզոնականը, զբաղվածության առումով 56-րդ հորիզոնականը և սնանկության պայմանագրերի առումով 107-րդ հորիզոնականը։ Ավելի քան 50 երկրների ընկերություններ ներդրումներ են կատարել Իրանում 1992-2008 թվականներին, որտեղ Ասիան և Եվրոպան ամենամեծ մասնակիցներն են եղել, այդ ամենը ցույց է տրված ստորև՝

Ծագման մայրցամաք	Իրանում ներդրումներ կատարող առաջատար երկրները (1992–2008)	Նախագծերի քանակը	Ներդրված ընդհանուր գումարը
Ասիա	Հնդկաստան, Արաբական Միացյալ Էմիրություններ (ԱՄԷ), Սինգապուր, Ինդոնեզիա և Օմանը	190	11,6 միլիարդ դոլար
Եվրոպա	Գերմանիա, Նիդեռլանդներ, Իսպանիա, Մեծ Բրիտանիա, Թուրքիա, Իտալիա և Ֆրանսիա (ընդհանուր 20 երկիր)	253	10,9 միլիարդ դոլար
Ամերիկաներ	Կանադա, Պանամա, ԱՄՆ և Ջամայկա	7	1,4 միլիարդ դոլար
Աֆրիկա	Մավրիկիոս, Լիբերիա և Հարավային Աֆրիկա	-	8 միլիարդ դոլար
Ավստրալիա	Ավստրալիա	1	682 միլիոն դոլար

Պատժամիջոցների մասնակի վերացման տնտեսական ազդեցությունը դուրս է գալիս էներգետիկ ոլորտից։ The New York Times-ը հաղորդել է, որ «սպառողական ոլորտում ուղղված ընկերությունները կարող են հնարավորություն գտնել այս երկրում, որտեղ կա 81 միլիոն սպառող, որոնցից շատերը երիտասարդ են և նախընտրում են արևմտյան արտադրանքները»։ Ակնկալվել է, որ սպառողական ապրանքների շուկան մինչև 2020 թվականը կարող է աճել 100 միլիարդ դոլարով։ Իրանը ներդրումային և առևտրային ընկերությունների կողմից համարվում է «ուժեղ զարգացող շուկայական կատարող»։ Օտարերկրյա ներդրումների համար Իրանի շուկայի բացումը կարող է նաև բարգավաճում լինել մրցունակ բազմազգ ընկերությունների համար, որոնք գործում են տարբեր արտադրական և սպասարկման ոլորտներում, հաջորդ տասնամյակի համար դրանք կարող են ունենալ 600-800 միլիարդ դոլարի նոր ներդրումային հնարավորություններ։

Առևտրի համաշխարհային կազմակերպություն

Տնտեսական համագործակցության կազմակերպության (ՏՀԿ) անդամ երկրների քարտեզ

2005 թվականից սկսած Իրանը դիտորդի կարգավիճակ ունի Առևտրի համաշխարհային կազմակերպությունում (ԱՀԿ)։ Թեև Միացյալ Նահանգները հետևողականորեն արգելափակել է կազմակերպությանը միանալու հայտը՝ դիտորդի կարգավիճակը բարի կամքի ժեստ է եղել, որպեսզի մեղմեն Իրանի և միջազգային հանրության միջև միջուկային բանակցությունները։ Բացահայտված համեմատական առավելություններով 60 ապրանքատեսակների արտահանմամբ՝ Իրանը 65-րդ «ամենաբարդ երկիրն է»։

Եթե Իրանը ի վերջո ստանա ԱՀԿ-ին անդամակցության կարգավիճակ՝ ի թիվս այլ նախապայմանների, երկրում պետք է պահպանվեն հեղինակային իրավունքները: Սա պահանջելու է լուրջ վերանորոգում: Երկիրը հույս ունի ներգրավել միլիարդավոր դոլարների օտարերկրյա ներդրումներ՝ ավելի բարենպաստ ներդրումային միջավայր ստեղծելով ավելի ազատ առևտրի միջոցով: Ակնկալվում է, որ ազատ առևտրի գոտիները, ինչպիսիք են Քեշմը, Չաբահարը և Քիշ կղզին կաջակցեն այս գործընթացին: Իրանը 20 միլիարդ դոլար է հատկացրել 2010 թվականին այլ երկրներում 20 առևտրային կենտրոններ գործարկելու համար։

Միջազգային պատժամիջոցներ

1979 թվականին Իրանական հեղափոխությունից հետո Միացյալ Նահանգները դադարեցրեl 1 իր տնտեսական և դիվանագիտական հարաբերությունները Իրանի հետ, արգելեց իրանական նավթի ներմուծումը և սառեցրեց իր մոտ 11 միլիարդ դոլարի ակտիվները: 1996 թվականին ԱՄՆ կառավարությունն ընդունեց Իրանի և Լիբիայի պատժամիջոցների մասին օրենքը (ILSA), որն արգելում է ամերիկյան (և ոչ ամերիկյան) ընկերություններին ներդրումներ կատարել և առևտուր անել Իրանի հետ տարեկան ավելի քան 20 միլիոն դոլարի չափով: 2000 թվականից այս սահմանափակումից բացառություններ են արվել որոշ ապրանքների համար, ներառյալ դեղագործական և բժշկական սարքավորումները։

Իրանի միջուկային ծրագիրը 2006 թվականից ի վեր վեճի առարկա է դարձել Արևմուտքի հետ՝ դրա մտադրությունների վերաբերյալ կասկածների պատճառով: ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդը պատժամիջոցներ է սահմանել միջուկային ծրագրին առնչվող ընտրված ընկերությունների դեմ՝ այդպիսով խորացնելով երկրի տնտեսական մեկուսացումը։ Պատժամիջոցների տնտեսական հետևանքները ծանր են եղել։ Պատժամիջոցները, մասնավորապես արգելում են միջուկային, հրթիռային և բազմաթիվ ռազմական արտահանումները դեպի Իրան և ներդրումները ուղղված են նավթի, գազի և նավթաքիմիական, վերամշակված նավթամթերքների արտահանմանը, ինչպես նաև Իսլամական հեղափոխության պահապանների կորպուսի, բանկերի, ապահովագրության, ֆինանսական գործարքների և նավագնացության ոլորտներում։ 2012 թվականին Եվրամիությունը խստացրեց իր պատժամիջոցները՝ միանալով Իրանի դեմ երեք տասնամյակ շարունակվող նավթային էմբարգոյին։ 2015 թվականին Իրանը և P5+1-ը համաձայնություն են ձեռք բերել միջուկային ծրագրի շուրջ, որը կարող է վերացնել հիմնական պատժամիջոցները մինչև 2016 թվականի սկիզբը։ Թեև Իրանը կարող է առևտուր անել սեփական արժույթով՝ որոշ խնդիրներ կան հիմնականում այն պատճառով, որ նա չի կարող ազատ գործարքներ կատարել ԱՄՆ դոլարով։

2018 թվականին Միացյալ Նահանգների կառավարությունը միակողմանիորեն դուրս է եկավ JCPOA համաձայնագրից և վերսկսել է իր պատժամիջոցները Իրանի նավթի վաճառքի, նավթաքիմիական ապրանքների, բեռնափոխադրումների, մետաղների առևտրի և բանկային գործարքների նկատմամբ։

Էֆեկտներ

Գործողությունների համատեղ համապարփակ ծրագիրը Իրանին թույլ է տալիս նոր ինքնաթիռներ գնել։ :

Ըստ ԱՄՆ պետքարտուղարի տեղակալի Ուիլյամ Ջ. Բերնսի՝ Իրանը կարող է տարեկան մինչև 60 միլիարդ դոլար կորցնել էներգետիկ ներդրումներից։ Պատժամիջոցները թանկացնում են ներմուծումը միջինում 24 տոկոսով։ Բացառելով պատժամիջոցների վերջին փուլը՝ Իրանը կարող է տարեկան կորուստ ունենալ նավթի եկամուտների 50 միլիարդ դոլարի չափով։ Իրանը ավելի ու ավելի է օգտագործում բարտերային առևտրի տարբերակը, քանի որ նրան մերժել են դոլարով մուտք գործել միջազգային վճարային համակարգ: Իրանցի պաշտոնյաների խոսքով՝ միջազգային ընկերությունների լայնածավալ հեռացումը «հնարավորություն» է տալիս ներքին ընկերություններին փոխարինեք դրանք։

ՄԷԳ-ի գնահատմամբ՝ իրանական արտահանումը 2012 թվականի սեպտեմբերին նվազել է մինչև 860,000 բարել օրական ռեկորդային՝ 2011 թվականի վերջի 2,2 միլիոն բարելի դիմաց: Այս անկումը հանգեցրեց եկամուտների նվազմանը և Թեհրանի փողոցներում բախումների, այս ամենը կատարվել է, երբ տեղական արժույթը՝ ռիալը, արժեզրկվել է։ 1988 թվականից ի վեր 2012 թվականի սեպտեմբեր ամսին Իրանի արտադրության ծավալն ամենացածրն է եղել։

Ըստ ԱՄՆ-ի Իրանը կարող է իջեցնել հում նավթի համաշխարհային գինը 10%-ով՝ ԱՄՆ-ի նկատմամբ խնայելով տարեկան 76 մլրդ դոլար (2008 թվականի նավթի համաշխարհային գների մոտավոր արժեքը կազմել է 100 դոլար/բարելլին)։

Ըստ NIAC-ի՝ Միացյալ Նահանգների կատարած պատժամիջոցներն արժեցել են ավելի քան 175 միլիարդ դոլար՝ առևտրի և 279,000 աշխատատեղերի կորստի պատճառով։ 2010-2012 թվականներին պատժամիջոցները ԵՄ երկրներին արժեցել են ավելի քան երկու անգամ ավելի, քան ԱՄՆ-ին՝ առևտրային եկամուտների կորստի առումով: Ամենաշատը տուժել է Գերմանիան՝ 2010-2012 թվականներին կորցնելով 23,1-ից մինչև 73,0 միլիարդ դոլար, իսկ Իտալիան և Ֆրանսիան՝ համապատասխանաբար 13,6-42,8 միլիարդ դոլար և 10,9-34,2 միլիարդ դոլար։

ՀՆԱ-ի աճը բացասական է դարձել 2013 թվականին (−5%)։ 2012 թվականի կեսերին գործազրկության ոչ պաշտոնական մակարդակը կազմել է 20%: 2014 թվականին նավթի արտահանումը օրական նվազել է մինչև 1,4 միլիոն դոլար, իսկ 2011 թվականին այն մեկ բարելի դիմաց կազմել է 2,5 միլիոն դոլար։ Մինչև 2013 թվականը Իրանը 80 միլիարդ դոլար սառեցված արժութային պահուստներ է ունեցել արտասահմանում: 2011-2013 թվականներին ավտոմեքենաների արտադրությունը նվազել է 40%-ով։ Ըստ ԱՄՆ կառավարության՝ 2015 թվականին Իրանի տնտեսությունը հասել է մի կետի, որն առանց Արևմուտքի հետ հարմարեցման «չէր կարող վերականգնվել»։

Իրանի և ԱՄՆ-ի փորձնական մերձեցումը, որը սկսվել է 2013 թվականի երկրորդ կեսին, կարող է դառնալ աշխարհափոխող զարգացում և բաց թողնել հսկայական աշխարհաքաղաքական և տնտեսական հնարավորություններ, եթե այն պահպանվի [․․․], եթե Իրանն ու ԱՄՆ-ն դիվանագիտական առաջընթացի հասնեն, տարածաշրջանում աշխարհաքաղաքական լարվածությունը կնվազի, դիվանագիտական առաջընթացի հասնելու համար Մերձավոր Արևելքում աշխարհաքաղաքական լարվածությունը կարող է կտրուկ նվազել և Իրանը կարող է ընկալվել որպես ինքնին խոստումնալից զարգացող շուկա։

2019 թվականի հունվարին նախագահ Հասան Ռոհանին մեղադրել է ԱՄՆ-ին Իրանի տնտեսության անկման մեջ։ Իրանի հետ միջուկային համաձայնագրից ԱՄՆ-ի դուրս գալուց և պատժամիջոցների վերսկսումից հետո Իրանը բախվել է վերջին 40 տարվա ընթացքում ամենադժվար տնտեսական իրավիճակին։ Ըստ Մեջլիսի՝ դա Իրանի տնտեսությանը 150-200 միլիարդ դոլարի վնաս է պատճառել։

Տես նաև

• Էլեկտրոնային արժույթ Իրանում
• Իրանական օրացույց

Հիմնական հղումներ

Հոդվածներ իրանական հանրագիտարանց

• Hakimian, Hassan (1997). «ECONOMY viii. IN THE QAJAR PERIOD». Encyclopaedia Iranica. Vol. VIII, Fasc. 2. էջեր 138–143.
• Nowshirvani, Vahid F. (1999). «ECONOMY x. UNDER THE ISLAMIC REPUBLIC». Encyclopaedia Iranica. Vol. VIII, Fasc. 2. էջեր 156–163.
• Pesaran, M. Hashem (1997). «ECONOMY ix. IN THE PAHLAVI PERIOD». Encyclopaedia Iranica. Vol. VIII, Fasc. 2. էջեր 143–156.

Հոդվածներ

• Khajehpour, Bijan (August 9, 2019). «Can Iran combat corruption in petroleum sector?». Al-Monitor. Վերցված է February 2, 2020-ին.
• Saki, M.A. (March 5, 2019). «Blind subsidy system costing economy greatly». Tehran Times. Վերցված է June 21, 2019-ին.
• «Why Fuel Is Smuggled Out Of Iran And Why No One Stops It». Radio Farda. February 21, 2019. Վերցված է July 18, 2019-ին.
• Hossein-Zadeh, Ismael (November 9, 2018). «Why Iran Needs a War Economy». Payvand.com. Արխիվացված է օրիգինալից May 2, 2019-ին. Վերցված է December 22, 2018-ին.
• Khajehpour, Bijan (July 17, 2015). «Preventing Iran's post-sanctions job crisis». Atieh Group. Al-Monitor. Արխիվացված է օրիգինալից August 11, 2016-ին. Վերցված է July 27, 2015-ին.
• Khajehpour, Bijan (April 10, 2015). «How the nuclear deal will help Iran's economy». Atieh Group. Al-Monitor. Վերցված է April 12, 2015-ին.
• «Iran's Neoliberal Austerity-Security Budget». Hooshang Amirahmadi. Payvand.com. February 16, 2015. Արխիվացված է օրիգինալից August 21, 2016-ին. Վերցված է February 21, 2015-ին.
• Khajehpour, Bijan (January 8, 2015). «Iran's new budget to focus on privatization, subsidy reforms». Atieh Group. Al-Monitor. Վերցված է February 2, 2015-ին.
• Khan, Jeremy (August 17, 2014). «Iran Lures Investors Anticipating Nuclear Deal May End Sanctions». Bloomberg News. Վերցված է August 20, 2014-ին.
• Stecklow, Steve; Dehghanpisheh, Babak; Torbati, Yeganeh (November 11, 2013). «Assets of the Ayatollah». Reuters. Վերցված է December 7, 2013-ին.
• «Iran's bold economic reform – Economic jihad». The Economist. June 23, 2011. Վերցված է April 7, 2012-ին.
• Behdad, Sohrab (October 25, 2010). «Where Did Iran's Islamic Economy Come From and Where Did it Go?». Payvand.com. Արխիվացված է օրիգինալից October 28, 2010-ին. Վերցված է October 25, 2010-ին.
• Askari, Hossein (August 26, 2008). «Iran's economic self-mutilation». Asia Times Online. Արխիվացված օրիգինալից November 21, 2008. Վերցված է October 18, 2010-ին.{{cite news}}: CS1 սպաս․ unfit URL (link)
• «Ambitious modernization program for the Tehran Stock Exchange». Global Investment House. June 22, 2007. Արխիվացված է օրիգինալից November 15, 2012-ին. Վերցված է October 18, 2010-ին.
• Higgins, Andrew (June 2, 2007). «Inside Iran's Holy Money Machine». The Wall Street Journal. Արխիվացված է օրիգինալից March 14, 2016-ին. Վերցված է July 23, 2014-ին.
• «Still failing, still defiant». The Economist. December 9, 2004. Վերցված է July 23, 2014-ին.
• Klebnikov, Paul (July 21, 2003). «Millionaire Mullahs». Forbes. Վերցված է March 16, 2008-ին.

Գրքեր

• Suzanne, Maloney (June 2015). Iran's Political Economy since the Revolution. New York, USA: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-73814-9.
• Amuzegar, Jahangir (October 2014). The Islamic Republic of Iran: Reflections on an Emerging Economy. New York, USA: Routledge. ISBN 978-1-85743-748-5.
• Parvin, Alizadeh; Hakimian, Hassan (December 2013). Iran and the Global Economy: Petro Populism, Islam and Economic Sanctions. London, U.K.: Routledge. ISBN 978-1-315-86720-5.
• Ayse, Valentine; Nash, Jason John; Leland, Rice (January 2013). The Business Year 2013: Iran. London, U.K.: The Business Year. ISBN 978-1-908180-11-7. Արխիվացված է օրիգինալից March 27, 2015-ին.
• Nash, Jason John; Sasmaz, Aytng (January 2011). The Business Year 2011: Iran. London, U.K.: The Business Year. ISBN 978-1-908180-00-1. Արխիվացված է օրիգինալից April 17, 2014-ին.
• Gheissari, Ali (April 2009). Contemporary Iran: Economy, Society, Politics. New York, USA: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-537849-8.
• Wehrey, Frederic (2009). The Rise of the Pasdaran: Assessing the Domestic Roles of Iran's Islamic Revolutionary Guards Corps (PDF). Santa Monica, California, USA: RAND Corporation. ISBN 978-0-8330-4620-8.
• Curtis, Glenn; Hooglund, Eric (April 2008). Iran, a country study. Washington, D.C., USA: Library of Congress. ISBN 978-0-8444-1187-3.
• Jbili, A.; Kramarenko, V.; Bailén, J. M. (March 2007). Islamic Republic of Iran: Managing the Transition to a Market Economy (PDF). International Monetary Fund. ISBN 978-1-58906-441-6.
• Mohammadi, Ali (April 2003). Iran encountering globalization: problems and prospects. London, U.K.: Routledge. ISBN 978-0-415-30827-4.
• Parvin, Alizadeh; Hakimian, Hassan (March 2001). The Economy of Iran: Dilemmas of an Islamic State. London, U.K.: I. B. Tauris. ISBN 978-1-86064-464-1.
• Homa, Katouzian (1981). The Political Economy of Modern Iran: Despotism and Pseudo-Modernism, 1926–1979. London, U.K.: Macmillan Publishers. ISBN 978-1-349-04778-9.

Կառավարություններ

• «Annual Review 2013/14». Central Bank of Iran. February 2015. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) May 2, 2019-ին. Վերցված է August 22, 2015-ին.
• «Annual Review 2012/13». Central Bank of Iran. July 2014. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) August 8, 2014-ին. Վերցված է August 8, 2014-ին.
• «A Review of the Iranian Tax System». Ministry of Economic Affairs and Finance (Iran)#Organization of Investment and Economic and Technical Assistance. January 2014. Արխիվացված է օրիգինալից September 7, 2014-ին. {{cite web}}: Text "Organization for Investment Economic and Technical Assistance of Iran" ignored (օգնություն)
• Katzman, Kenneth (January 2014). «Iran Sanctions» (PDF). U.S. Congressional Research Service.
• «Memorandum of the foreign trade regime of Iran» (PDF). Ministry of Commerce (Iran). November 2009. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) July 13, 2011-ին.
• Ilias, Shayerah (June 2008). «Iran's Economy» (PDF). U.S. Congressional Research Service.
• «Doing Business in Iran». Austrade. 2006. Արխիվացված է օրիգինալից May 25, 2006-ին.
• «The National Report on E-Commerce in Iran» (PDF). Ministry of Commerce (Iran). 2004. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) April 27, 2006-ին.
• «Millennium Development Goals» (PDF). Management and Planning Organization of Iran. 2004. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) November 28, 2007-ին.
• Կաղապար:Cite periodical

Փաստաթղթեր

• «Science, Technology and Innovation Policy Review – The Islamic Republic of Iran» (PDF). United Nations Conference on Trade and Development. 2016. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) December 20, 2016-ին. Վերցված է December 7, 2016-ին.
• «Iran: Concluding Statement of an IMF Staff Visit». International Monetary Fund. October 3, 2016. Վերցված է December 12, 2016-ին.
• «Entrepreneurship Ecosystem in Iran» (PDF). Iran Entrepreneurship Association. Winter 2014. Արխիվացված օրիգինալից September 13, 2015.{{cite web}}: CS1 սպաս․ unfit URL (link)
• «Islamic Republic of Iran» (PDF). International Monetary Fund. April 2014.
• «Investment Guide To Iran». Atieh Bahar Consulting. February 2014. Արխիվացված է օրիգինալից March 17, 2014-ին.
• «Regional Economic Outlook: Middle East and Central Asia» (PDF). International Monetary Fund. April 2011.
• «Regional Economic Outlook: Middle East and Central Asia» (PDF). International Monetary Fund. October 2010.
• Salehi-Isfahani, Djavad (November 2011). «Iranian Youth in Times of Economic Crisis» (PDF). Iranian Studies. 44 (6): 789–806. doi:10.1080/00210862.2011.570510. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) May 3, 2013-ին. Վերցված է September 1, 2012-ին.
• IMF Staff Report (March 2010). «Islamic Republic of Iran» (PDF). International Monetary Fund.
• «Economic Prospects for the Middle East and North Africa Region» (PDF). World Bank. January 2010.
• «Normalization of Economic Relations: Consequences for Iran's Economy and the United States» (PDF). National Foreign Trade Council. 2008.
• The N-11: More Than an Acronym (PDF) (Report). Goldman Sachs. March 2007. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) March 31, 2010-ին.
• «Science, Technology and Innovation Policy Review – The Islamic Republic of Iran» (PDF). United Nations Conference on Trade and Development. February 2005.
• «Small and Medium Enterprises in Iran» (PDF). United Nations Industrial Development Organization. 2003. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) September 3, 2013-ին. Վերցված է January 31, 2010-ին.
• Nichols, Brian; Sahay, Sundeep (2003). Building Iran's Software Industry (PDF) (Report). University of Manchester. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) March 4, 2016-ին. Վերցված է March 22, 2014-ին – via United Nations.
• «Islamic Republic of Iran – Services for Agriculture and Rural Development». World Bank. June 1994. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) July 23, 2008-ին.

Արտաքին հղումներ

Հիմնական

• BBC – Իրանը Քարտեզներում (Բնակչություն, տարածք և ենթակառուցվածք)
• DMOZ Արխիվացված 2014-04-15 Wayback Machine – Իրանի բիզնեսը և տնտեսությունը (բաց ձեռնարկ)
• Financial Tribune – Իրանական տնտեսական և գործարար թերթ (անգլերեն)
• Pars Times – Իրանի բիզնես ռեսուրսներ (Իրանի և նրա տնտեսության հետ կապված ինտերնետային ռեսուրսների ամբողջական ցուցակ)

Կառավարություններ

• (en) Իրանի էկոնոմիկայի և ֆինանսների նախարարություն Արխիվացված Դեկտեմբեր 3, 2010 Wayback Machine – Պաշտոնական կայք
• (en) Իրանի արդյունաբերության, հանքարդյունաբերության և առևտրի նախարարություն Արխիվացված Դեկտեմբեր 17, 2020 Wayback Machine – Պաշտոնական կայք
• (en) Իրանի կենտրոնական բանկ Արխիվացված Նոյեմբեր 24, 2020 Wayback Machine – Մանրամասն վիճակագրություն Իրանի տնտեսության և ոլորտների վերաբերյալ, ներառյալ ազգային հաշիվները և տարեկան ակնարկները
• Իրանի ազատ առևտրաարդյունաբերական գոտու Բարձրագույն Խորհուրդ Արխիվացված Փետրվար 9, 2012 Wayback Machine – Իրանի ազատ առևտրի գոտիների մասին տեղեկատվության պաշտոնական կայք
• Իրանի ներդրումների, տնտեսական և տեխնիկական օգնության կազմակերպություն Արխիվացված Հունիս 20, 2020 Wayback Machine – Իրանում օտարերկրյա ուղղակի ներդրումների համար կառավարական «մեկ կանգառի հաստատություն» (ներառյալ աշխատանքային օրենսդրության, հարկային և մաքսային մասին տեղեկատվությունը)
• Իրանի առևտրի խթանման կազմակերպություն Արխիվացված Սեպտեմբեր 17, 2016 Wayback Machine – Առևտրի, ՕՈՒՆ-ի, տնտեսական հաշվետվությունների, մաքսային, օրենքների, վիճակագրության, կապերի և Իրանի ներդրողների հնարավորությունների մասին շատ օգտակար տեղեկություններ (Իրանի առևտրի նախարարությանը կից)
• Austrade Արխիվացված Հոկտեմբեր 2, 2016 Wayback Machine – Իրանի էջը (Շատ գործնական տեղեկատվություն և ոլորտային հաշվետվություններ՝ օգտակար կայքերով և ռեսուրսներով: Ոլորտի հաշվետվությունների համար անհրաժեշտ է մուտք գործել)
• Մեծ Բրիտանիայի միջազգային առևտրի վարչություն – Իրանում բիզնես վարելը (Առևտրի և արտահանման ուղեցույց)
• ԱՄՆ Կենտրոնական հետախուզական վարչություն. Իրանի մուտքը –
• ԱՄՆ էներգետիկայի նախարարություն. Իրանի մուտքը – Նավթ, գազ, էլեկտրաէներգիա, տվյալներ, պրոֆիլ, վերլուծություն և ռեսուրսներ

Հրապարակումներ և վիճակագրություն

• Ամերիկյան ձեռնարկությունների ինստիտուտ – Համաշխարհային ներդրումներ Իրանում (Իրանում ներդրումներ կատարող խոշոր միջազգային ընկերությունների ցուցիչ ցանկը` բաժանված ըստ իրենց ազգության, գործունեության ոլորտի և ներդրված չափի)
• Միջազգային բիզնես մոնիտորինգl Արխիվացված Փետրվար 22, 2015 Wayback Machine – Իրանի բիզնեսի կանխատեսման հաշվետվություն (ոլորտային հաշվետվությունների համար անհրաժեշտ է մուտք գործել)
• Աշխատանքային տարի – Իրան (VIP հարցազրույցներ, տնտեսական տվյալներ, ոլորտի հաշվետվություններ, ներդրումային հնարավորություններ)
• Economist Intelligence Unit: Iran's entry – Կանխատեսում, փաստաթերթ, կանոնակարգ, տնտեսական տվյալներ և կառուցվածք (Մուտք պահանջվում է որոշ հաշվետվությունների համար)
• Արժույթի միջազգային հիմնադրամ – Վերլուծություն, զեկույցներ և առաջարկություններ Իրանի համար
• Իրանի վիճակագրական կենտրոն – Վիճակագրություն ըստ թեմայի, տվյալների բազայի և մետատվյալների
• Համաշխարհային բանկ – Սոցիալական և տնտեսական ցուցանիշներ Իրանի համար