Զմյուռնիայի խաչակրաց արշավանքներ
| Զմյուռնիայի խաչակրաց արշավանքներ | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| խաչակրաց արշավանքներ | |||||||||
.jpg) Քադիֆեքալե բերդը և Զմյուռնիայի մերձափնյա ամրոցը | |||||||||
| |||||||||
| Հակառակորդներ | |||||||||
| Խաչակիրներ
|
Թուրքեր | ||||||||
.png){kind=small}
Զմյուռնիական խաչակրաց արշավանքներ, երկու խաչակրաց արշավանք (1344-45, 1345-48), որոնք ուղարկվել էին Հռոմի պապ Կղեմես VI-ի կողմից Այդընի էմիր Ումուր բեյի դեմ, որոնք իրենց հիմնական թիրախն էին Փոքր Ասիա թերակղզու ծովափնյա Զմյուռնիա քաղաքը (ներկայումս՝ Իզմիր, Թուրքիա)։
Զմյուռնիայի դեմ խաչակրաց արշավանքների հիմնական արդյունքը առաջին արշավանքում քաղաքի ստորին (նավահանգստային) ամրոցի գրավումն էր։ Դա արշավանքների հիմնական նպատակն էր՝ Այդինի թուրքերին զրկել ծովային նավահանգստից։ Ումուրի նավատորմի ոչնչացումը և նրա հետագա մահը թեև ամբողջությամբ չդադարեցրին թուրքերի ծովահենական գործողությունները, բայց զգալիորեն նվազեցրին նրանց վտանգը։ Այնուամենայնիվ, քրիստոնեական նավագնացության սպառնալիքը ամբողջությամբ չվերացվեց։
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
14-րդ դարում խաչակիրներն ամբողջությամբ հեռացել էին Արևելյան Միջերկրականից (Փոքր Ասիա, Սիրիա-Լիբանան և Պաղեստին), այլևս Եդեսիայի կոմսությունը (1098-1150) Անտիոքի դքսությունը (1098-1268), Տրիպոլիի կոմսությունը (1102-1289) Երուսաղեմի թագավորությունը (1099-1291), ինչպես նաև խաչակրաց չորրորդ արշավանքի ընթացքում բյուզանդական տարածքներում ստեղծված Լատինական կայսրությունը (1204-1261)։ 1291 թվականին Երուսաղեմից հեռացել տաճարականները (Կիպրոս, 1291-1314) և հիվանդախնամները (Հռոդոս, 1310-1522, ապա Մալթա 1530-1798)։ Խիստ թուլացել էր Բյուզանդական կայսրությունը, որի իշխանությունը ևս չէր տարածվում Արևելյան Միջերկրականում։ Փոքր Ասիայում 1270-ական թվականներից հիմնադրվել էին շուրջ երկու տասնյակ մանրումիջին թուրքական բեյլիքներ (իշխանություններ), որոնցից օսմանցիներին հաջողվեց ոչ միայն միավորել դրանք, այլև հետագայում գրավել Կոստանդնուպոլիսը (1453)։
Փոքր Ասիայում գոյատևում էր միայն մեկ քրիստոնեադավան պետություն՝ Կիլիկիայի հայկական թագավորությունը, որն ապրում էր գոյության վերջին դարը (1198-1375)։ Այն շրջապատվել էր մոնղոլական իլխանության կողմից, որի կործանումից մեկ տարի անց ենթարկվել էր մամլուքների ասպատակությանը։ Արդյունքում Լևոն Ե թագավորը կնքել էր պայմանագիր, որով ոչ միայն Կիլիկիայի հարավ-արևելյան շրջանները և Այաս նավահանգստային քաղաքը անցել էին Եգիպտոսի սուլթանությանը, այլև Կիլիկիան պարտավորվել էր չդաշնակցել Արևմուտքի պետությունների հետ։
Եվրոպայում ուժեղանում էր Ֆրանսիայի ազդեցությունը։ 1309 թվականին սկսվել էր ավելի քան կես դար տևած Հռոմի պապերի «Ավինյոնյան գերությունը»[1]։ Զմյուռնիայի առաջին խաչակրաց արշավանքը Կղեմես VI-ի մտահղացումն էր։ Եգեյան ծովում թուրքական ծովահենության վտանգը դրդել էր Կղեմեսի նախորդներին՝ Հովհաննես XXII-ին և Բենեդիկտոս XII-ին, այնտեղ պահել չորս նավատորմից բաղկացած նավատորմ՝ քրիստոնեական նավագնացությունը պաշտպանելու համար, բայց սկսած 1340-ական թվականներից, Կղեմեսը Վենետիկի օգնությամբ ջանում էր ընդլայնել այդ ջանքերը դեպի ամբողջական ռազմական արշավախումբ. նա հանձնարարեց Կոստանդնուպոլսի կաթոլիկ պատրիարք Հենրի Աստիին կազմակերպել միություն թուրքերի դեմ, որոնք վերջին տարիներին ավելացրել էին իրենց ծովահենությունը Եգեյան ծովում։ Հյուգո IV Կիպրացին և հիվանդախնամ ասպետները արձագանքեցին կոչին, և 1342 թվականի նոյեմբերի 2-ին պապը նամակներ ուղարկեց՝ ներգրավելու Վենետիկի զորքն ու նավատորմը։ Սեպտեմբերի 30-ին լույս տեսավ «Պապական բուլլան», որը շնորհում էր խաչակրաց արշավանքին ինդուլգենցիան և թույլատրում դրա քարոզչությունը ողջ Եվրոպայում։
Զմյուռնիայի առաջին խաչակրաց արշավանքը սկսվեց Պալենի ճակատամարտում ռազմածովային հաղթանակով և ավարտվեց Զմյուռնիայի վրա գրոհով, գրավելով նավահանգիստը և միջնաբերդը, բայց ոչ ակրոպոլիսը, 1344 թվականի հոկտեմբերի 28-ին։ Չափազանց ինքնավստահության ժեստով 1345 թվականի հունվարի 17-ին Հենրի Աստին փորձել է պատարագ մատուցել լքված կառույցում, որը, նրա կարծիքով, եղել է մետրոպոլիտենի տաճարը։ Ծառայության կեսին Ումուր բեյը տապալեց ժողովը, և խաչակրաց արշավանքի առաջնորդները սպանվեցին, այդ թվում՝ պատրիարք Մարտինո Զաքարիան, Պապական գալեների հրամանատարը և վենետիկյան հրամանատար Պիետրո Զենոնը։
Խաչակիրների անկայուն իրավիճակը Փոքր Ասիայում դրդեց Հռոմի պապին կազմակերպել երկրորդ արշավանքը 1345 թվականին։ Նոյեմբերին Ումբերտ II Վյենցու հրամանատարությամբ Վենետիկից մեկնեց երկրորդ Զմյուռնիոսյան խաչակրաց արշավանքը։ 1346 թվականի փետրվարին այն հաղթանակ տարավ թուրքերի նկատմամբ Միտիլենիում, սակայն Ումբերտը Զմյուռնիայում ավելին արեց, քան թուրքերի դեմ արշավանքը և քաղաքի քրիստոնեական հատվածի ամրացումը։ Հաջորդ հինգ տարիներն անցան Կղեմես VI-ի և թուրքերի հետ զինադադարի շուրջ բանակցելու փորձերով, որոնք Զմյուռնիան պահում էին մշտական ցամաքային պաշարման մեջ և ուղղակի ֆինանսական և ռազմական օգնություն էին տրամադրում քաղաքին։ Զմյուռնիան մնաց քրիստոնյաների ձեռքում մինչև 1402 թվականին Լենկթեմուրի կողմից քաղաքի պաշարումը։
Առաջին արշավանք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Նախապատրաստություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Զմյուռնիայի առաջին արշավանքը կազմակերպվել է Կղեմես VI պապի կողմից[2]։ Նրան մտահոգում էր փոքրասիական ափամերձ թուրքական իշխանությունները, որոնք զբաղվում էին ծովահենությամբ և քրիստոնեական նավերի վրա հարձակվելով[3]։ 1330-1340-ական թվականներին հիմնական վտանգը գալիս էր կառավարիչ Այդինօղուլլար Ումուրից, որը հաստատված էր Զմյուռնիայում 1329 թվականից[4]։ Կղեմեսը փորձեց լայնածավալ ռազմական արշավախումբ կազմակերպել Ումուրի դեմ[2]։ 1342 թվականի մայիսին իր հովվապետության սկզբում նորընտիր Պապը դիմեց Վենետիկի Դոժին այս հարցի վերաբերյալ[3]։ Հունիսի 10-ին վենետիկցիները հայտնել են տվել պապին, որ Ումուր Այդինօղլուն ուներ 200 կամ 300 նավից բաղկացած նավատորմ, այդ թվում՝ բազմաթիվ մեծ գալաներ։ Ըստ Վենետիկի Սենատի՝ Այդինի բեյի դեմ կռվելու համար բավական կլիներ 30 զինված գալաներ և 60 տրանսպորտային նավ՝ 1200 ձիավորների, 6000 զինվորների և 7200 թիավարների համար[5]։
1342 թվականի նոյեմբերի 2-ին Կոստանդնուպոլսի կաթոլիկ պատրիարք Հենրի Աստին պապից նամակ է բերել Վենետիկ, որտեղ առաջարկվում էր միանալ լիգային, որին այդ ժամանակ Հռոմի պապին հաջողվեց ներգրավել նաև այլ քրիստոնյաների՝ ի դեմս հույների, կիպրացիների և հիվանդախնամների[3][4]։ 1343 թվականի հունվարի 11-ին[5] Վենետիկի Սենատն ընդունեց Պապի առաջարկը, քանի որ Ումուրի ծովահենական գործունեությունն ուղղակիորեն շոշափում էր վենետիկյան շահերը Արևելյան Միջերկրականում, քանի որ թուրքերը չեն կատարել Վենետիկի հետ կնքված առևտրային համաձայնագիրը, ավելացրել են մաքսատուրքերը և կրճատել հացահատիկի արտահանումը[4]։ Վենետիկցիները պարտավորվել են վերազինել գալաների ընդհանուր թվի քառորդ մասը (25-ից 6-ը)։ 1343 թվականի հուլիսին սկսեցին մշակել արշավի ծրագրերը, որին միացավ նաև Ջենովայի հանրապետությունը[4]։ Հռոմի պապը օգնության խնդրանքով դիմեց նաև Ապենինյան թերակղզու մյուս պետություններին։
1343 թվականի օգոստոսի 31-ին Կղեմես VI-ը պաշտոնապես նշանակեց Հենրի Աստիին որպես իր լեգատ և ծովային լիգայի ղեկավար։ Հռոմի պապը արշավի մասնակիցներին և հովանավորներին տվեց նույն ինդուլգենցիան, ինչ արվել էր Սուրբ Երկիրն ազատագրած խաչակիրներին[3]։ 1337 թվականին Կոստանդնուպոլսում գերությունից ազատված Մարտինո Զակարիան նշանակվել է պապական գալլաների կապիտան, Պետրո Զենոնը՝ վենետիկյան, իսկ կապիտան Կոնրադ Պիկամիգլիոն՝ կիպրական նավերի։
Արշավանք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1344 թվականի գարնանը, 3 տարի և 11 ամիս նախապատրաստվելուց հետո, լիգայի նավատորմը մեկնեց արշավի[2]։ Արշավի սկզբում` մայիսին, խաչակիրները նշանակալի հաղթանակ տարան Խալկիդիկի թերակղզու արևմտյան մասում գտնվող Պալենի նավահանգստում՝ ոչնչացնելով Ումուրի ավելի քան 50 նավեր։ Ըստ Հովհաննես VI Կանտակուզինի՝ 24 նավերից բաղկացած լատինական նավատորմը հարձակվել է Ումուրի 60 նավերի վրա նավահանգստում և գրավել դրանք։ Ումուրի զորքերը փախան՝ վայրէջք կատարելով գետնին, իսկ լատինները ապամոնտաժեցին նրանց նավերը և այրեցին դրանք[3][5]։ Այս ճակատամարտը նկարագրում է նաև Գիլյելմո Կորտուզին (1285-1361), որը այն թվագրում է 1344 թվականի մայիսի 13-ով։ Ըստ հեղինակի՝ քրիստոնեական նավատորմը «այրել և խորտակել է հիսուներկու թուրքական նավ»։ Արշավն ավարտվեց Զմյուռնիայի վրա հաջող հարձակմամբ. խաչակիրները կարողացան անակնկալ գրավել նավահանգիստը և միջնաբերդը 1344 թվականի հոկտեմբերի 28-ին[2][4]։
Այդինի Ումուր բեյի եղբայրներն իրենց զորքով հեռանում էին, իսկ ինքը՝ Ումուրը չուներ բավարար ուժեր գրոհը հետ մղելու համար, և լատինները կարողացան թուրքերին դուրս անել ծովափնյա բերդից։ Այնուհետև խաչակիրները կարողացան ամրանալ ամրոցում մինչև Ումուրի եղբայրների ժամանումը ուժեղացումներով[3]։ Խաչակիրները չկարողացան հիմնվել իրենց հաջողության վրա, քանի որ կարծում էին, որ կարող են օգտագործել թուրքերին Եգեյան ծովի Անատոլիայի ափից, բայց դա տեղի չունեցավ։ Արդյունքում, չնայած այն հանգամանքին, որ քրիստոնյաներին հաջողվեց գրավել Զմյուռնիայի նավահանգիստը և ստորին ամրոցը, վերին քաղաքը և Քադիֆեկալեն (Ակրոպոլիսը) մնացին Ումուրի ձեռքում։ Քաղաքի երկու ամրոցների միջև գտնվող հողատարածքը ավերակ էր, այնպես, որ լեռան վրա գտնվող թուրքերի և ներքևում գտնվող լատինների միջև կար «լքված տների լաբիրինթոս»։ Ինչպես նկարագրում է իտալացի մատենագիրն իրավիճակը. «Քրիստոնյաները մի փոքրիկ վայր էին, որը կոչվում էր Զմյուռնիա, ծովի ափին»։ Կղեմեսը նաև նկարագրել է իրավիճակը Ումբերտ II-ին (Վիենի Դոֆին) ուղղված նամակում. ըստ պապի՝ Հենրի Աստիացին և քրիստոնյաները ամուր արմատավորված էին Զմյուռնիայի ստորին ամրոցում և նավահանգստում. թուրքերը չեն հարձակվում նրանց վրա, իսկ քրիստոնյաները չեն կարող վերցնել Ակրոպոլիսը[3]։
Խաչակիրներն ապահովեցին նավահանգիստն ու նավերը՝ շրջապատելով տարածքը նոր ամրություններով, քանի որ հռոմեական տարեգրությունը հայտնում է, որ վենետիկցիները մեծ պարիսպ են կառուցել դեպի ծով տանող լայն խրամատի դիմաց։ Տարեգրության հեղինակը գրել է նաև Ումուրի հրամանատարներից մեկի՝ Մուստաֆայի կողմից վենետիկյան գալլաների վրա հարձակված գրավման մասին։ Նավահանգիստ ունենալը կարևոր էր լատինների համար և ոչ պակաս կարևոր՝ Ումուրի համար։ Այդինցիների հզորությունն ու հարստությունը հիմնականում պայմանավորված էին նրա տիրակալի՝ Եգեյան ծով արշավանքներ իրականացնելու կարողությամբ։ Ումուրն ապրում էր հիմնականում տուրքի և ծովահենների ավարի շնորհիվ։ Նրա մուտքը դեպի ծով սահմանափակելը ազդեց նրա էմիրության բարգավաճման վրա[3][5]։
Ավարտ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ըստ 15-րդ դարի թուրք պատմիչ-բանաստեղծ Էնվերիի «Դուստուրնամայի» բանաստեղծության՝ Ումուրի բանակը ռմբակոծել է խաչակիրներին՝ օգտագործելով տրիբուշետներ, որոնցից մի քանիսը կառուցվել են Էրետնա էմիրության և Աֆրիկայի արհեստավորների կողմից։ Այս մեքենաները ոչնչացրեցին խաչակիրների որոշ նավեր և հանգեցրին զոհերի։ Ի պատասխան շարունակվող ռմբակոծությունների՝ խաչակիրները հակագրոհի անցան Ումուրի ուժերի դեմ և ոչնչացրին թուրքերի պաշարման զենքերը[3]։
Վարկածներից մեկի համաձայն՝ 1345 թվականի հունվարի 17-ին նման թռիչքի ժամանակ էր, որ խաչակիրների բանակը պարտություն կրեց, երբ խաչակրաց արշավանքի առաջնորդները (Հենրի Աստի, Մարտինո Զաքարիան և Պիետրո Զենոն) սպանվեցին թուրքերի կողմից։ Առաջնորդների մահը հիշատակվում է բազմաթիվ լատիներեն, թուրքական և հունական աղբյուրներում, տարեգրություններում և նամակներում։ Մեկ այլ վարկածի համաձայն՝ 1345 թվականի հունվարի 17-ին Հենրի Աստին որոշեց պատարագ մատուցել Սուրբ Հովհաննես եկեղեցու ավերակ շենքում, որը, նրա կարծիքով, տաճար էր՝ չնայած Զենոնի և Զաքարիայի նախազգուշացմանը։ Այն գտնվում էր նավահանգստի և ակրոպոլիսի միջև։ Զաքարիան և արշավի մյուս առաջնորդները դեմ էին քաղաքի պարիսպներից դուրս մարդկանց ելքին, սակայն Հենրի Աստին՝ որպես պապի ներկայացուցիչ և արշավի առաջնորդ, պնդեց։ Ըստ աղբյուրների մեծամասնության՝ Ումուրը անսպասելիորեն հայտնվեց իր բանակի հետ, երբ խաչակիրների ուշադրությունը շեղվեց ծառայության և աղոթքի պատճառով։ Իր բոլոր եղբայրների (Խըզըր, Սուլեյման, Իբրահիմ և Իսա) ուղեկցությամբ նա ներխուժեց տաճար։ Լատինների մեծ մասը, տեսնելով թուրքերին, նահանջեց դեպի նավահանգստի բերդը։ Հետագա կոտորածի ժամանակ սպանվեցին խաչակրաց արշավանքի երեք առաջնորդները[3][2]։ Համաձայն երրորդ վարկածի, որը պատմել է անանուն հռոմեացի մատենագիր, իբրև վկա, քարոզից հետո Հենրի Աստին, հարուստ հագուստներ հագած և այլ խաչակիր առաջնորդների ուղեկցությամբ, արշավ է կատարել դեպի թուրքերը։ Նրա անխոհեմության պատճառով բոլոր ղեկավարները սպանվեցին։
Մարտինո Զաքարիայի գլուխը կտրեցին և բերեցին Ումուրին։ Թուրքերն իրենք, ըստ պիզայացի վաճառական Պինյոլ Ցուկելոյի, նույնպես մեծ կորուստներ են կրել՝ Ումուրը և նրա եղբայր Խիզիրը վիրավորվել են, իսկ նրանց եղբայրը՝ Իբրահիմ Բահադուրը սպանվել է[3][6]։
Երկրորդ արշավանք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Նախապատրաստություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1345 թվականի հունվարի 17-ին խաչակրաց արշավանքի առաջնորդների մահից հետո Այդինի թուրքական զորքերը անընդհատ հարձակվում էին Զմյուռնիայի ափամերձ ամրոցի վրա՝ փորձելով այնտեղից դուրս մղել խաչակիրներին։ Սա դրդեց Հռոմի պապին սկսել մեկ այլ արշավախումբ կազմակերպել Ումուրի դեմ։ 400 տղամարդ Ֆլորենցիայից, մոտ 350-ը Սիենայից և Տոսկանայի և Լոմբարդիայի այլ բնակավայրերից ճանապարհորդեցին դեպի արևելք՝ Վենետիկով, «եկեղեցու և Հռոմի պապի հաշվին»։ 1345 թվականի հունվարի կեսերին Կղեմես VI-ը գրեց Վիենի իշխան Ումբերտին և առաջարկեց վերցնել խաչը՝ Զմյուռնիայի խաչակիրներին օգնելու համար։ Նա խոստացել է զինել 300 մարդուց և 1000 նետաձիգներից բաղկացած բանակը և հունիսի 24-ին իր հաշվին պահել հինգ գալաներ, եթե Պապը նրան նշանակի արշավի հրամանատար։ Բանակցությունները ձգձգվեցին, և 1345 թվականի ապրիլի վերջին Ումբերտն անձամբ գնաց Ավինյոն, և արդյունքում համոզեց Հռոմի պապին։ Խաչն ընդունելով մայիսի 26-ին, Ումբերտը պապի ձեռքից ստացավ խաչակրաց արշավանքի մետաքսե դրոշը։ Նա պետք է նավարկեր մինչև օգոստոսի 2-ը, իսկ մինչ այդ Պապը պետք է ծանուցեր արտասահմանում գտնվող իր կապիտաններին հրամանատար նշանակելու մասին[3][5]։
Ումբերտը սկսեց նախապատրաստվել իր արշավախմբին. նա Մարսելում չորս ամիս ժամկետով վարձեց երեք նավապետ և չորս նավ։ Գալաներից երեքը նոր էին, չորրորդը՝ լավ վիճակում, նավերից յուրաքանչյուրը պետք է լիներ լիովին զինված և պատրաստ 200 մարդ տեղափոխելու։ Գալաները պետք է պատրաստ լինեին նավարկելու հուլիսի վերջին շաբաթվա ընթացքում։ Յուրաքանչյուր նավի արժեքը կազմում էր ամսական 650 ֆլորին, իսկ առաջին երկու ամիսները նախապես վճարվում էին Դոֆինի կողմից՝ համաձայն Ֆրանցիսկյան վանքում վկայված համաձայնագրի։ Ի հավելումն, Ումբերտը երդվեց պահպանել 100 ասպետներից և սքվիտերներից բաղկացած շքախումբ այնքան ժամանակ, որքան կտևի թուրքերի դեմ դաշինքը կամ առնվազն երեք տարի։ Իր ծախսերը հոգալու համար Ումբերտը Դոֆինեի ամրոցների վրա տարեկան հարկ է սահմանել գրեթե 50000 ֆլորինի չափով։ Գավառի յուրաքանչյուր ասպետ, ով ուներ երեք ձի, պետք է վճարեր ամսական 12 ֆլորին, իսկ նրանք, ովքեր ունեին երկու ձի, վճարում էին 7-ը։ Մեկնելուց մոտ երկու շաբաթ առաջ, խաչակրաց արշավանքի համար հավաքված տասանորդից, Ումբերտը ստացավ 5000 ֆլորին, իսկ նրա կինը՝ Մարին, 1000[5]։ Թեև Վենետիկի Սենատը 1345 թվականի մայիսին և հունիսին բազմիցս քննարկել է Զմյուռնիայում գտնվող տաճարականների համար անհապաղ օգնություն տրամադրելու անհրաժեշտությունը, վենետիկցիները ցանկանում էին նվազագույնի հասցնել կղզիներում իրենց առևտրին հասցվող վնասը։ Ումբերտը տեղեկացրեց պապական արքունիքում Վենետիկի դեսպանին Վենետիկով դեպի արևելք ճանապարհորդելու իր ծրագրերի մասին. այս մասին ծանուցելով Սենատին՝ դեսպանը հուլիսի 5-ին պատասխան ստացավ, որ Արևելքում տիրող իրավիճակը պահանջում է նախապատրաստական արագացում և քարոզարշավ[5]։ Սեպտեմբերի 3-ին Վիենի իշխանը նավարկեց Մարսելից և հոկտեմբերի 24-ին հասավ Վենետիկ[3]։
Ումբերտի Զմյուռնիա ժամանելուց անմիջապես առաջ վենետիկցիները դեսպանություն են ուղարկել Այդին՝ զինադադարի հասնելու և Զմյուռնիան խաղաղ ճանապարհով ձեռք բերելու համար։ Ումուրը, լսելով դեսպանների առաջարկը, իբր հայտարարել է, որ ինքը չի վախենում խաչակիրներից։ Այնուամենայնիվ, մոտավորապես այս ժամանակ վենետիկցիները հանդարտվեցին խաչակրաց արշավանքի գաղափարից և մեծ հետաքրքրություն չցուցաբերեցին դրա նկատմամբ։
Արշավանք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Խաչակիրների նավատորմը Վենետիկից դեպի Զմյուռնիա նավարկեց միայն 1345 թվականի նոյեմբերին և այդ տարվա Սուրբ Ծնունդին հասավ Նեգրոպոնտոս։ Այնտեղ նրան միացան լիգայի վեց գալաներ՝ չորս պապական, մեկ տաճարական և մեկը՝ Վենետիկից։ Ումբերտը մնաց Նեգրոպոնտոսում հաջորդ վեց ամիսների ընթացքում՝ նախքան Զմյուռնիա մեկնելը։
Դեկտեմբերի 18-ին Կղեմեսը գրեց Ումբերտին, որ նա պետք է օգնի Կաֆայի (Ղրիմ) գաղութը պաշտպանող ջենովական գալլեներին, որը պաշարված էր թաթարների կողմից 1343 թվականից ի վեր, բայց միայն այն դեպքում, եթե նա կարողանար դա անել՝ չվտանգելով Զմյուռնիայի ասպետների դիրքը։ Գործողությունների այս պլանը մերժվելուց հետո քննարկվեց երկրորդ պլանը՝ Քիոս կղզու օգտագործումը որպես գործողությունների հիմք։ Այդ նպատակով Կղեմեսը բանակցություններ սկսեց բյուզանդական Հովհաննես VI կայսրի հետ, սակայն Քիոսը շահագործելու բոլոր հույսերը փլուզվեցին, երբ ջենովացի հրամանատար Սիմոնո Վիգնոսոն 1346 թվականի մայիս-հունիսին հայտնվեց Նեգրոպոնտոսից և գրավեց Քիոսը, նախքան Ումբերտի նավատորմը կժամաներ կղզի։ Սրանից հետո Կղեմեսը նույնիսկ համաձայնեց երեք տարով կասեցնել կատալոնական ընկերության վրա դրված հեռացումը` հույս ունենալով կատալոնացիներին օգտագործել Զմյուռնիայում։ Բացի այդ, Պապը նամակում ասաց, որ կխրախուսի Վենետիկին և Կիպրոսին շարունակել աջակցել լիգայի նավատորմին[3]։
Պիստոյայի անանուն տարեգիրը պատմում է Ումբերտի և թուրքերի միջև ճակատամարտի մասին, որը ենթադրաբար տեղի է ունեցել փետրվարին՝ Նեգրոպոնտոս ժամանելուց հետո։ Այս հաղորդագրության մեջ Ումբերտը Վենետիկից ճանապարհին ճամբար դրեց Լեսբոսում, որտեղ անցկացրեց տասնհինգ օր, ապա հանդիպեց 1500 հոգուց բաղկացած թուրքական զորքին և 26 նավին։ Ըստ մատենագրի՝ Ումբերտը 2300 հետևակով և 70 հեծելազորից բաղկացած բանակով ջախջախեց թուրքերին և այրեց նրանց նավերը, մահապատժի է ենթարկել 150 թուրք բանտարկյալների, այդ թվում՝ Մուհամմադ անունով «բարոնին», այն բանից հետո, երբ նրանք հրաժարվել են հրաժարվել իրենց հավատքից։ Սակայն այս ճակատամարտը դժվար թե տեղի ունենար, քանի որ Ումբերտի և պապի նամակագրության մեջ այն նշված չէ։ Համաձայն 1346 թվականի առաջին կեսի նամակագրության՝ Ումբերտը ոչ մի ակտիվ գործողություն չի ձեռնարկել Նեգրոպոնտոսում գտնվելու ընթացքում[3]։
Ընդհանուր առմամբ, արշավանքը հասավ իր նպատակներին։ 1346 թվականի փետրվարի սկզբին Ումբերտը հաղթեց Ումուրի նավատորմին Միտիլինիում (Լեսբոս)։ 1346 թվականի հունիսին խաչակիրները ժամանեցին Զմյուռնիա։ Ումբերտը ժամանել է ոչ ավելի, քան 30 ասպետով. նա վերականգնել է նավահանգստի ամրությունները և սկսել հարձակումներ թուրքերի դեմ՝ բազմաթիվ գերիներ վերցնելով։ Համաձայն Դուստուրնամեի և հռոմեական տարեգրության՝ Ումբերտի Զմյուռնիա ժամանելուց մոտ մեկ ամիս անց ճակատամարտ է տեղի ունեցել խաչակիրների և թուրքերի միջև։ Այս ճակատամարտում մահացան մի քանի ասպետներ, և այս անհաջողությունից հետո Ումբերտը չլքեց նավահանգիստը մինչև նա նավարկեց Զմյուռնիայից։ Բացի այդ, հայտնի է, որ Ումբերտը ամռան վերջին ամիսներին տառապել է հիվանդությամբ։ Սկզբնական հաջողություններից հետո շոգը սկսվեց, խաչակիրները սկսեցին տառապել հիվանդություններից և սովից, և շատերը մահացան[3]։
Արդյունք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ումբերտ II-ը դարձյալ ամրացրեց նավահանգիստը բարձր պարիսպներով, աշտարակներով, դարպասներով ու խրամատներով և 1346 թվականի սեպտեմբերին Զմյուռնիայից հեռացավ Հռոդոս, որտեղ անցկացրեց 1346-1347 թվականների ձմեռը։ Այնտեղից նա նամակագրություն է գրել պապի հետ այդինիդների հետ զինադադար կնքելու հնարավորության մասին։ Կղեմեսը պատասխանել է նոյեմբերի 28-ով թվագրված երկու նամակներով. առաջինը քննարկեց ֆինանսական հարցեր. Կղեմեսը նախազգուշացրեց Ումբերտին, որ Եվրոպայում ընթացող պատերազմների պատճառով հնարավոր չի լինի հավաքագրել նոր խաչակիրներ։ Երկրորդ նամակում Կղեմեսը համաձայնում է Ումբերտի հետ, որ «ոչ միայն նպատակահարմար է, այլև բացարձակապես անհրաժեշտ է շարունակել զինադադար կնքել և կնքել հնարավորինս լավագույն, պատվաբեր և ապահով ձևով» Այդինի թուրքերի հետ։ Ումբերտը ստիպված էր այս հարցը քննարկել վենետիկցիների, կիպրացիների և հիվանդախնամների ներկայացուցիչների հետ և վարվել այնպես, ինչպես հարմար է գտնում։ Կղեմեսի առաջ քաշած պայմաններից մեկը զինադադարը 10 տարով սահմանափակելն էր։ Պապը հույս ուներ, որ այս ընթացքում Եվրոպայում պատերազմները կդադարեն և հնարավոր կլինի նոր խաչակրաց արշավանք պլանավորել։ Կղեմեսը նաև զգուշացրել է Ումբերտին, որ բոլոր բանակցությունները պետք է գաղտնի մնան, «որովհետև մենք չէինք ուզում դրանք բացահայտել շատերին կամ նույնիսկ բանագնացներից որևէ մեկին»։ Հետագա նամակագրության մեջ համաձայնեցվեցին քրիստոնյաների կողմից ուզած զինադադարի պայմանների մանրամասները։ Ե՛վ Ումբերտը, և՛ հիվանդախնամ ասպետները պատրաստ էին խաղաղության բանակցություններ վարել Ումուրի հետ՝ պայմանով, որ Զմյուռնիայի նավահանգիստը և ամրոցը կործանվեն։ Նրանք Կղեմես VI-ին զինադադարի նախագիծ ուղարկեցին Ումուրի հետ, սակայն այս համաձայնությունը երբեք չհաստատվեց պապի կողմից[2][4]։
Ումուրը նորից սկսեց ծովահենների արշավանքներ իրականացնել Եգեյան ծովում[2][4], սակայն 1347 թվականի ապրիլի վերջին կամ մայիսի սկզբին նրա նավատորմը կրկին ջախջախվեց խաչակիրների կողմից Իմբրոսում։ Այս իրադարձությունը նկարագրված է հունիսի 24-ին թվագրված պապական նամակում և հունիսի 21-ի Կրետեի կառավարության արձանագրություններում։ Խաչակիրների նավատորմը հանկարծակի հայտնվեց Իմբրոսում Ումուրի 118 նավերից բաղկացած նավատորմի դիմաց, խաչակիրները գրավեցին թուրքական նավերը և հետապնդեցին կղզում ապաստանած թուրքերին և գերեվարեցին նրանց։ Ժամանակագրական առումով, դրանից հետո սկսեց սև մահը[7][8][9]։
Օգոստոսի 17-ին Պապ Կղեմեսը գրեց Զմյուռնիայի արքեպիսկոպոսին և քաղաքապետին, որպեսզի հաստատեն իրենց նամակի ստացումը, որտեղ նրանք հայտնում էին Ումուրի մահվան մասին։ Պապը հաստատակամ էր, որ Այդինի հետ, որն այժմ ղեկավարում է Եփեսոսի բեյ Խզըրը, լինի հրադադար, սակայն չպետք է ենթադրի բերդի քանդում։ Բարեբախտաբար խաչակիրների համար Խիզիրն ավելի հակված էր փոխզիջումների, քան Ումուրը, և 1348 թվականի օգոստոսի 18-ին կնքվեց հրադադարի նախագիծ։ Խզըրը հաստատեց, որ իր դեսպաններին կուղարկի պապի մոտ՝ պայմանագիրն ավարտելու համար և ճանաչում է Պապի իրավունքը՝ փոփոխություններ կատարելու պայմանագրում, ինչպես նա հարմար է գտնում։ Այդինի նոր կառավարիչը խոստացել է ընդունել ցանկացած փոփոխություն։ Արդյունքում Խըզըրը համաձայնեց՝
- խաչակիրներին տրամադրել Եփեսոսի և Այդինի այլ քաղաքների մաքսատուրքերի կեսը,
- լավ վերաբերվել Զմյուռնիայի քրիստոնյաներին,
- թույլ տալ քրիստոնյա վաճառականներին ազատ առևտուր անել Այդինում,
- վերջ դնել Այդինի նավատորմին,
- ձեռնպահ մնալ քրիստոնյաների վրա հարձակումներից,
- պատժել այլ էմիրություններից ծովահեններին,
- վերականգնել Զմյուռնիայի և Եփեսոսի արքեպիսկոպոսներին իրենց եկեղեցիներում և ապահովել նրանց եկամուտ և պաշտպանություն։
.jpg)
Այս զիջումները վկայում են այն մասին, որ Խզըրը եղբոր մահից հետո հայտնվել էր ծանր դրության մեջ[3]։ Խըզըրի դեսպանը, Բարտոլոմեո Թոմարիի և Օտտավիանո Զակարիայի ուղեկցությամբ, հասավ Ավինյոն 1349 թվականի մարտին, և պայմանագրի շուրջ բանակցությունները շարունակվեցին մինչև հուլիսի սկիզբը։ Երբ դեսպանները հետ ուղարկվեցին Այդին, Կղեմեսը նրանց նամակ տվեց Խըզըրի համար, թվագրված 1349 թվականի հուլիսի 1-ին, որտեղ նա տեղեկացրեց բեյին, որ նախքան զինադադարը պաշտոնապես ընդունելը, Պապը պետք է խորհրդակցի վենետիկցիների և կիպրացիների հետ, որոնք. բանակցությունների կողմեր չէին, բայց բեկը պետք է համաձայնագրի նախագիծը կատարեր մինչև Սուրբ ծնունդ։ Այդինի բեյերը, սակայն, դաշինք կնքելով Մենթեշեի հետ, չսպասեցին, խախտեցին զինադադարը, և Զմյուռնիայում նոր վտանգ առաջացավ խաչակիրների համար։ 1350 թվականի օգոստոսին նավատորմի լիգան պաշտոնապես վերականգնվեց, բայց 1350 թվականին հնգամյա պատերազմ սկսվեց Վենետիկի և Ջենովայի միջև, որը Սև մահվան հետ միասին հանգեցրեց հակաթուրքական դաշինքի վերջնական փլուզմանը։ Կղեմես պապը պաշտոնապես լուծարեց լիգան 1351 թվականի ամռանը և մահացավ 1352 թվականի դեկտեմբերի 6-ին[10]։
Աղբյուրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Setton, Kenneth M. (1976). The Papacy and the Levant (1204–1571), Volume I: The Thirteenth and Fourteenth Centuries. Philadelphia: The American Philosophical Society. pp. 184–223. ISBN 0-87169-114-0.
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Adrian Hastings, Alistair Mason and Hugh S. Pyper, The Oxford Companion to Christian Thought, (Oxford University Press, 2000), 227.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 Lemerle Paul L'émirat d'Aydin, Byzance et l'Occident: recherches sur La geste d'Umur pacha. — Presses universitaires de France, 1957. — 304 p.(ֆր.)
- ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 3,11 3,12 3,13 3,14 3,15 3,16 Carr M. Motivations and Response to Crusades in the Aegean: c.1300-1350 / Thesis Submitted for the Degree of Doctor of Philosophy Supervised by: Dr Jonathan Harris. — Royal Holloway, University of London, 2011.(անգլ.)
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 Merçil E. Aydınoğulları(թուրքերեն) // Islam Ansiklopedisi. — 1991. — Vol. 4. — P. 239—241.(թուրքերեն)
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 Setton K. M. The Papacy and the Levant, 1204-1571. — American Philosophical Society, 1976. — Vol. I, The Thirteenth and Fourteenth Centuries. — P. 530.(անգլ.)
- ↑ Miller W. The Zaccaria of Phocaea and Chios (1275-1329) // Essays on the Latin Orient. — Cambridge: Cambridge University Press, 1921. — P. 283–298.(անգլ.)
- ↑ ABC/Reuters (2008 թ․ հունվարի 29). «Black death 'discriminated' between victims (ABC News in Science)». Australian Broadcasting Corporation. Վերցված է 2008 թ․ նոյեմբերի 3-ին.
{{cite news}}:|author=has generic name (օգնություն) - ↑ «Health. De-coding the Black Death». BBC. 2001 թ․ հոկտեմբերի 3. Վերցված է 2008 թ․ նոյեմբերի 3-ին.
- ↑ «Black Death's Gene Code Cracked». Wired. 2001 թ․ հոկտեմբերի 3. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 12-ին.
- ↑ Balard, Michel (1997). «Dal 1345 al 1376: la guerra degli Stretti e le sue conseguenze». La lotta contro Genova. Istituto dell'Enciclopedia Italiana. Վերցված է 2021 թ․ օգոստոսի 8-ին.
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Carr, Mike. 2014. "Humbert of Viennois and the Crusade of Smyrna: A Reconsideration". Crusades 13 (1): 237–51.
- Gay, Jules. 1904. Le pape Clément VI et les affaires d'Orient. PhD thesis.
| ||||||||||||||||||||||||
.svg)
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
