Կոստանդնուպոլսի անկում

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Jump to navigation Jump to search
Այլ պաշարումների համար տես Կոստանդնուպոլսի պաշարումներ էջը
Կոստանդնուպոլսի անկում
Բյուզանդա-օսմանյան պատերազմներ
Siege of a city, medieval miniature.jpg
Կոստանդնուպոլսի պաշարումը (1499 թ.):
Թվական Ապրիլի 6, 1453 – մայիսի 29, 1453
Վայր Կոստանդնուպոլիս Բյուզանդական կայսրություն Բյուզանդական կայսրություն
Արդյունք
  • Օսմանյան հաղթանակ;[1][2]
  • Բյուզանդիայի գոյության դադարեցում;
  • Կոստանդնուպոլսի` օսմանյան կայսրության մայրաքաղաքի վերածում;
  • Քրիստոնեության նոր շրջանի սկիզբ
Հակառակորդներ
Հրամանատարներ
Կողմերի ուժեր
  • 160.000-300.000
  • 70 նավ
Ռազմական կորուստներ
4,000 սպանված[5] 20.000 սպանված


Կոստանդնուպոլսի անկում (հուն․՝ Άλωση της Κωνσταντινούπολης, Alōsē tēs Kōnstantinoupolēs), Բյուզանդական կայսրության մայրաքաղաք Կոստանդնուպոլսի նվաճումը Օսմանյան բանակի կողմից 1453 թվականի մայիսի 29-ին: Օսմանյան բանակը ղեկավարում էր 21 ամյա սուլթան Մեհմեդ II-ը, ով պարտության մատնեց Բյուզանդիայի կայսր Կոստանդին XI Պալեոլոգոսի ղեկավարած բանակին և վերահսկողության տակ առավ մայրաքաղաքը 53 օրյա պաշարումից հետո, որն սկսվել էր 1453 թվականի ապրիլի 6-ին: Քաղաքը նվաճելուց հետո Սուլթան Մեհմեդը Օսմանյան պատության մայրաքաղաքը Ադրիանապոլիսից տեղափոխեց Կոստանդնուպոլիս և հիմնադրեց իր արքունիքը այնտեղ:

Քաղաքի նվաճմամբ (և երկու մնացած փոքր բյուզանդական տարածների նվաճմամբ դրանից շատ չանցած) վերջ դրվեց Հռոմեական կայսրությանը, որը ձևավորվել էր մ.թ.ա. 27 թվականին և գոյատևել էր մոտ 1500 տարի[6]: Կոստանդնուպոլսի նվաճումից հետո մայրցամաքային Եվրոպան արդեն սկսեց լուրջ մտածել պաշտպանության մասին:

Սա նաև նշանավոր իրադարձություն էր ռազմական պատմության մեջ: Հնագույն ժամանակներից քաղաքները պաշտպանվելու համար օգտագործում էին պատնեշներ և պարիսպտներ նվաճողներից պաշտպանվելու համար և Կոստանդնուպոլիսը համարվում էր լավագույն պաշտպանված և ամրացված քաղաքը Միջերկրական ծովի ավազանին և Եվրոպայում: Օսմանցիները պատնեշները ճեղքելու համար օգտագործեցին հրանոթներ[7]:

Կոստանդնուպոլսի նվաճումը և Բյուզանդական կայսրության անկումը[8] Ուշ միջնադարի գլխավոր իրադարձություններից մեկն է, որով ըստ որոշ պատմաբանների ավարտվում է միջնադարը[9]:

Բյուզանդական կայսրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կոստանդնուպոլիսը եղել է կայսրության մայրաքաղաք 330 թվականից, երբ Կոստանդիանոս Ա Մեծը կառուցեց այն: Հաջորդ տասնմեկ դարերում քաղաքը պաշարել են բազմաթիվ անգամ, սակայն նվաճել են մեկ անգամ 1204 թվականին Խաչակրաց չորրորդ արշավանքի ընթացքում[10]: Խաչակիրները հիմնադրեցին ոչ կայուն Լատինական կայսրությունը, որի Կոստանդնուպոլսի հատվածը և Բյուզանդական կայսրության մյուս մասը հետագայում բաժանվեց տարբեր պետությունների միջև, այդ թվում Նիկեայի, Էպիրոսի և Տրապիզոնի միջև: Նրանք կռվում էին որպես դաշնակիցներ լատինական տերության դեմ, որից հետո պայքարում էին միմյանց միջև բյուզանդական գահի համար:

Նիկեացիները վերանվաճեցին Կոստանդնուպոլիսը Լատինական կայսրությունից 1261 թվականին` վերահիմնադրելով Բյուզանդական կայսրությունը Պալեոլոգոսների հարստության հսկողության տակ: Դրանից հետո կարճ խաղաղությունից հետո թուլացած կայսրության վրա սկսեցին գրոհել լատինացիները, սերբերը, բուլղարացիները և ամենավտանգավորը` օսմանյան թուրքերը[10][11][12][13]: 1346-ից 1349 թվականներին Սև մահը սպանեց Կոստանդնուպոլ բնակչության կեսին[14]: Հետագայում քաղաքի բնակչությունը նվազեց կայսրության տնտեսական և տարածքային անկման արդյունքում:

1450 թվականի դրությամբ կայսրությանն էր մնացել մի քանի քառակուսի կիլոմետր տարածք Կոստանդնուպոլսից դուրս, այդ թվում Իշխանաց կղզիները Մարմարիկ ծովում և Պելոպոնեսը Միստրաս մշակութային կենտրոնով: Տրապիզոնի կայսրությունը, որը ձևավորվել էր չորրորդ խաչակրաց արշավանքի արդյունքում նույնպես կարողացել էր գոյատևել Սև ծովի ափին:

Նախապատրաստում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երբ սուլթան Մեհմեդ II-ը փոխարինեց իր հորը 1451 թվականին նա ընդամենը 19 տարեկան էր: Շատ եվրոպացի միապետներ կարծում էին, որ երիտասարդ օսմանցի առաջնորդը չի կարող լուրջ վտանգ հանդիսանալ քրիստոնեական երկրներին Բալկաններում և Էգեյան ծովում[15]: Այս հաշվարկների հիման վրա եվրոպացիները ցանկանում էին բարեկամական հարաբերություններ ունենալ Մեհմեդի հետ[16]: Բայց Մեհմեդը իր գործողություններով ցույց տվեց, որ բարեկամական հարաբերություններ չի ցանկանում: 1452 թվականին սկսեց երկրերդ ամրոցի շինարարությունը Բոսֆորի վրա[17] եվրոպական մասում Կոստանդնուպոլսից մի քանի մղոն հյուսիս, ուղիղ ասիական մասում գտնվող մեկ այլ ամրոցի դիմաց, որը կառուցել էր նրա մեծ պապը` Բայազիդ I-ը: Այս երկու ամրոցները նպատակաուղղված էին վերահսկողություն սահմանել Բոսֆոր նեղուցում[18] և պաշտպանվեց ջենոացի ծովահեններից Սև ծովի հյուսիսից: (Այս նոր ամրոցը կոչվեց Boğazkesen, ինչը նշանակում էր 'նեղուց փակող':) 1452 թվականին Մեհմեդը հրամայեց Թուրախան Բեկ մեծ պահակախումբ ուղարկել Պելոպոնես, որպեսզի փակեն Թոմասի և Դեմիտրիոս (գտնվում էին Հունաստանի հարավում) իրենց եղբորը` Կոստանդին XI Պալեոլոգոսին օգնության ճանապարհը Կոնստանդնուպոլսի հնարավոր պաշարման ժամանակ: Միքայել Կրիտոբուլոսը մեջբերել է Մեհմեդ II-ի ելույթից իր զինվորների առաջ. «Իմ ընկերներ և իմ կայսրության տղամարդիկ: Դուք բոլորդ գիտեք որ մեր հայրերը պաշտպանել են այս թագավորությունը որը հիմա ենթարկվում է մեծ փորձությունների և շատ վտանգներ ունի և որ այսպես անցել է հորից որդին մինչև բաժին է հասել ինձ: Ձեզնից ավելի տարեցները ունեն շատ փորձ և տեսել են բազում կռիվներ, իսկ երիտասարդները լսել են այս կռիվների մասին իրենց հայրերից: Չկան այնպիսի նշանակալի դեպքեր, որոնք չհիշվեն երկար ժամանակ: Բայց ավելի լավ է ականատես լինել դեպքերին, քան լսել ուրիշներից»:

Քրիստոնեական բաժանման դերը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կոստանդին XI Պալեոլոգոսը արագորեն հասկացավ Մեհմեդի իրական մտքերը և դիմեց Արևմտյան Եվրոպային օգնության, սակայն այժմ պետք է վճարվեր արևեմտյան և արևելյան եկեղեցիների թշնամության և պատերազմների գինը: Սկսած 1054 թվականի բաժանումից Հռոմի պապը ձգտում էր վերականգնել իշխանությունը արևելյան եկեղեցու նկատմամբ: Միավորման համաձայնություն տեղի ունեցավ Բյուզանդիայի կայսր Միքայել VIII Պալեոլոգոսի հետ 1274 թվականին Լիոնի երկրորդ ժողովում և դրանից հետո որոշ Պալեոլոգոս կայսրեր օգնություն էին ստանում լատինական եկեղեցուց: Կայսր Հովհան VIII Պալեոլոգոս նույնպես քննարկեց միության համաձայնությունը Եվգինեոս IV պապի հետ Ֆլորենցիայի ժողովում 149 թվականին: Կայսրերի առաջարկները միություն կնքելու վերաբերյալ ուժեղ դիմադրության բերեց Կոստանդնուպոլսում: Ուղղափառների մոտ սկսվեցին հակամիության ընդվզումներ Կոստնդնուպոլսում: Բնակչությունը Բյուզանդական եկեղեցու գլխավորությամբ դարձավ մասնատված: Սկսվեցին էթնիկ բախումներ հույների և իտալացիների միջև, որը բերեց 1182 թվականին Լատինացիների ջարդերին հույների կողմից և Կոստանդնուպոլսի ավերմանը 1204 թվականին լատինացիների կողմից: Վերջնականորեն միության ջանքերը տապալվեցին հիմնականում Հռոմի պապ Նիկոլաս V-ի և հռոմեական եկեղեցու ջանքերով:

Բյուզանդական կայսրությունը 15-րդ դարի առաջին կեսին: Սալոնիկը նվաճեցին օսմանցիները 1430 թվականին: Ընդամենը մի քանի կղզի մնացին Բյուզանդիայի կայսրության հսկողության տակ Էգեյան ծովում 1453 թվականին (քարտեզում ցույց տրված չի):

1452 թվականի ամռանը ավարտվեց Ռումելիհիսարի շինարարությունը և նոր պայմանագիրը դարձավ օրհասական: Կոնստանտնիը գրեց Հռոմի պապին` խոստանալով աջակցել միությանը, որը ուժի մեջ կմտնի 1452 թվականի դեկտեմբերի 12-ին[10]:373: Չնայած միության խոստումնալիությանը, Հռոմի պապ Նիկոլաս V-ը չուներ այն ազդեցությունը Արևմուտքի թագավորների վրա, ինչպես մտածում էին բյուզանդացիները և այդ թագավորներից շատերը չէին ցանկանում որ պապական իշխանությունը մեծանալ և այսպիսով չէին ցանկանում մաս կազմել այս գործարքին, հատկապես Հարյուրամյա պատերազմից թուլացած Ֆրանսիան, Անգլիան և Իսպանիան, վերջինս նաև ներգրավված էր Ռեկոնկիստայի վերջին փուլին, իսկ Սրբազան Հռոմեական կայսրությունը, Հունգարիան և Լեհաստանը պարտություն էին կրել Վառնայի ճակատամարտում 1444 թվականին: Չնայած որոշ զինվորներ ժամանեցին Իտալիայի հյուիսի ծովային քաղաք պետություններից, Արևմտյան օգնությունը համարժեք չէր օսմանյան վտանգին: Այնուամենայնիվ Արևմուտքից օգնության հասան որոշ անձինք իրենց հաշվին: Հռոմի պապի կողմից ֆինանսավորված կարդինալ Իսիդորը ժամանեց 1452 թվականին 200 նետաձիգների հետ[19]: Դրանց թվում էր հմուտ զինվոր Ջենովայից Ջիովաննի Ջիուստինիանին էր, ով ժամանեց 400 զինվորով Ջենովայից և ևս 300 ջենովացի զինվոր անցան կայսրի հրամանատարության տակ 1453 թվականի հունվարին[20]:83–84: Որպես քաղաքների հմուտ պաշտպան Ջիուստինիանիին տրվեց ցամաքային պարիսպների պաշտպանության հրամանատար: Այս ընթացքում վենետիկյան նավերի նավապետները, որոնք գտնվում էին Ոսկեղջյուրում, առաջարկեցին իրենց ծառայությունները կայսրին:

Մինչդեռ Վենետիկում քննարկում էին հանրապետության կողմից աջակցույթան հարցը Կոստանդնուպոլսին: Սենատը որոշեց նավատորմը ուղարկել 1453 թվականի փետրվարին, սակայն այն պատրաստ էր միայն ապրիլի վերջին և արդեն շատ ուշ էր ճակատամարտում մասնակցելու համար[21][Հղում աղբյուրներին][20]:85: Հետագայում բյուզանդացիների հոգեվիճակը բարձրացնելու համար յոթ իտալական նավեր 700 անձնակազմով ուղարկվեցին Կոստանդնուպոլիս և Ջիուստինիանին արդեն ժամանել էր: Այս ընթացքում Կոնստանտինը փորձեց կաշառել սուլթանին նվերներով, ինչը ավարտվեց կայսրի դեսպանների մահապատժով: Անգամ բյուզանդական դիվանագիտությունը չէր կարող փրկել քաղաքը[10]:373:

Կոստանդնուպոլսի ավերված պարիսպները
Շղթա, որը պաշտպանում էր քաղաքի նավահանգիստը 1453 թվականին, այժմ գնտվում է Ստամբուլի հնագիտական թանգարանում:

Վախենալով հնարավոր նավատորմային գրոհից Ոսկեղջյուրի վրա, կայսր Կոնստանտին XI-ը հրամայեց տեղադրել պաշտպանիչ շղթա նեղուցի բերանին: Այս գործողությունը տվեց բյուզանդացիներին հույս, որ կարող են դիմակայել մինչև հնարավոր օտարերկրյա օգնությունը[21]:380: Այս մարտավարությունը ստիպողական էր, քանի որ 1204 թվականին Չորորդ խաչակրաց բանակները հաջողությամբ շրջանցեցն Կոստանդնուպոլսի ցամաքային պարիսպները ծովային պարիսպների կողմից: Բյուզանդացիները նաև վերանորոգեցին ցամաքային պարիսպները (Թեոդոսյան պարիսպները): Յասր Կոնստանտինը համարում էր, որ անհրաժեշտ է լավ ամրացնել հյուսիսային մասին պարիսպները, քանի որ հիմնական հարձակումը գալու է այս հատվածով: Ցամաքային պարիսպները ունեին 18 մետր լայնություն և մեծ հատվածներ ներքին և արտաքին պարիսպների հատվածում, որոնք կտրվում էին ամեն 45-55 մետրը մեկ[22]:

Ուժեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կոստանդնուպոլսի քարտեզը և պատպանվողների ու պաշարողների դիրքրեը:

TԿոստանդնուպոլիսը պաշտպանող բանակը մի քանի անգամ փոքր էր, մոտ 7000 մարդ, որոնցից 2000-ը օտարերկրացիներ: Պաշարման ժամանակ հավանաբար 50.000-ից քիչ մարդ էր ապրում պարիսպներից ներս, ներառյալ մերձակա տարածքից փախսատականները[23]:32: Թուրք հրամանատար Դորգանոն նույնպես Կոստանդնուպոլսում էր, ում վարձել էր կայսրը, որին ուղեկցում էին թուրքեր, որոնց նույպես վարձել էին: Այս թուքերը մնացին հավատարիմ կայսրին և զոհվեցին ճակատամարտի ընթացքում: Պաշտպանվող բանակից ամնահմուտը և լավ զինվածը ջենովական կորպուսն էր, իսկ մնացած զորքում կային քիչ թվով հմուտ զինվորներ, զինված քաղաքացիներ, նավաստիներ և օտարերկրացի կամավորներ և վերջապես հոգևորականներ: Պահակախումբը օգտագործում էր փոքր հրանոթներ, որոնք անարդյունավետ էին: Բնակիչների մյուս մասը վերանորոգում էր պարիսպները, հերթապահում էր դիրքերում, իրականացնում էր սննդի մատակարարումը և հավաքում էր եկեղեցու ոսկյա և արծաթյա իրերը, որոնք վերափոխվում էին մետաղադրամների, որպեսզի վճարեին օտարերկրյա վարձկաններին:

Օսմանցիները ունեին շատ ավելի մեծ բանակ: Ժամանակակից պատմաբանները, ուսումնասիրելով արխիվները, կարծում են, որ բանակի թիվը 50.000-80.000 էր, ներառյալ 5.000-10.000 Ենիչերիներ[24][Հղում աղբյուրներին], 70 հրանոթներ[25]:139–140[23][Հղում աղբյուրներին][26][Հղում աղբյուրներին], որը օսմանյան բանակի էլիտար կորպուսն էր և հազարավոր քրիստոնյա զինվորներ, հիմնականը 1.500 սերբական հեծելազորը, որը սերբ իշխաբ Դուրադ Բրանկովիչը ստիպված էր ուղարկել որպես պարտավորություն սուլթանի առաջ:

Օսմանցիների դիրքավորում և մարտավարություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դարդանելյան հրանոթ, ստեղծված Մանիր Ալիի կողմից 1464 թվականին, նույնատիպ հրանոթներ օգտագործել են օսմանցիները Կոստանդնուպոլսի պաշարման ժամանակ 1453 թվականին:

Մեհմեդը կառուցեց նավատորմ, որպեսզի պաշարի քաղաքը ծովից (մասնակիորեն վարձվեցին հույն նավաստիներ Գալիպոլիից)[23]: Ըստ տարբեր հաշվարկների օսմանյան նավատորմը բաղկացած էր 110 նավից (Տեդալդի) մինչև 430 նավ (Սֆրանտես)[27]: Ավելի իրատեսական ժամանակակից հաշվորկներով այն բաղկացած էր 126 նավից, որից 6-ը մեծ առագաստանավ, 10-ը միջին առագաստանավ, 15-ը փոքր առագաստանավ, 75-ը մեծ նավակներ և 20-ը ձիերի տրանսպորտ[23]:44:

Մինչև քաղաքի պաշարումը հայտնի դարձավ որ օսմանցիները կառուցում են միջին չափի հրանոթներ, սակայն որոշ հրանոթների չափսերը անակնկալի բերեցին պաշտպանվողներին[10]:374: Օսմանցիների հրանոթների քանակը ըստ տարբեր հաշվարկների տատանվում էր 12-ից 62 հրանոթ: Հրանթների կառուցման հարցում օգնել են տարբեր օտարերկրացիներ, դրանցից նշանակալին Սերուկան էր: Հրանոների մեծ մասը կառուցել էին թուրք ինժեներները, ներառյալ Սերուկայի հրանոթը, մինչդեռ հրանոթ էր կառուցել նաև օտարերկրացի Օրբանը, ով նախագծել էր հսկա հրանոթ[28][29]:

Օրբանը հունգարացի էր (ըստ որոշ աղբյուրների գերմանացի), և նման էր առասպելական անձնավորության[10]:374: Նրա հրանոթը անվանվել էր «Բազիլիկա» և ուներ 8,2 մետր երկարություն և ի վիճակի էր նետել 272 կգ երկաթե գնդակը մոտ 1,6 կմ[30]: Սկզբում Օրբանը ցանկանում էր իր ծառայություններն առաջարկել բյուզանդացիներին, սակայն վերջիններս բավարար միջոցներ չունեին նրան վարձելու համար: Օրբանը դրանից հետո լքեց Կոստանդնուպոլիսը և հանդիպեց Մեհմեդ II-ին` պնդելով, որ զենքը կարող է քանդել նաև Բաբելոնը: Ստանալով բավարար միջոցներ` հունգարացի ինժեները կառուցեց հրանոթը 3 ամսում Ադրիանապոլսում, որտեղից այն տեղափոխվեց վաթսուն ավանակների օգնությամբ դեպի Կոստանդնուպոլիս[20]:77–78: Սա միակ հրանոթն էր, որը Օսրբանը կառուցեց օսմանցիների համար[28][29]: Օրբանի հրանոթը ուներ մի շարք թերություններ: Երկար ժամանակ էր հարկավոր այն վերալիցքավորելու համար, գնդակները չափազանց քիչ էին, հրանոթը ծառայեց միայն վեց շաբաթ: Հրանոթի պատճառված վնասի չափը քննարկման առարկա է[24]:

Ժամանակակից նկար, որտեղ Մեհմեդը և օսմանյան բանակը Կոստանդնուպոլսի մատույցներում են հսկա հրանոթի հետ միասին:

Ուենալով մեծ նորդրում 150 կմ հեռավորության վրա, այժմ Մեհմեդը խնդիր ուներ տեղափոխելու այս հսկայական զանգված դեպի Կոստանդնուպոլիս: Օրբանի ստեղծած հրանոթի տեղափոխման համար տրամադրվեց 60 ավանակ և 400 անձից բաղկացած անձնակազմ[10]:374: Կար ևս մեկ մեծ հրանոթ կառուցված Սերուկայի կողմից, որը նույնպես գործածվեց ճակատամարտում[28][29]:

Վերջնական գրոհին նախապատրաստվելու համար Մեհմեդը կազմակերպեց հրետանու վարժանք Արդահանում, որտեղ նա գնահատեց հրանոթները գործածության մեջ[31]:

Մեհմեդը նախատեսում էր հարձակվել Թեոդեսյան պարիսպների և Կոստանդնուպոլսի մի շարք պարիսպների վրա Արևմուտքից, որը քաղաքի միակ հատվածն էր, որը շրջապատված չէր ջրով: Նրա բանակը հասավ Կոստանդնուպոլսի պարիսպների մոտ երկուշաբթի Զատիկից հետո 1453 թվականի ապրիլի 2-ին:

Մեծաթիվ օսմանյան բանակը հանգրվանեց Ոսկեղջյուր հարավ: Կանոնավոր եվորպական զորքերը տեղակայվեցին պարիսպների երկայնքով, որոնց հրամանատարն էր Քարանջա փաշան: Անատոլիայի զորքերը Իշակ փաշայի հրամանատարությամբ տեղակայվեցին Լիցուսի իջվածքում, Մարմարիկ ծովի մոտ: Մեհմեդը իր վրանը հրամայեց բարձրացնել կոնտրոնում, որտեղ հրանոթներն էին և էլիտար ստորաբաժանումները: Բաշիբոզուկները սփռված էին ճակատի երկայքով: Մյուս զորքը Զագան փաշայի գլխավորությամբ գտնվում էր Ոսկեղջյուրից հյուսիս: Կապը պահպանվում էր կառուցված ճանապարհով[20]:94–95:

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Կոստանդնուպոլսի անկում
  2. ↑ oikoumene.org
  3. ↑ Ռունսիման Տթիվեն (1965)։ Կոստանդուպոլսի նվաճում, 1453։ Քեմբրիջ: Cambridge University Press։ էջ 85։ ISBN 0-521-39832-0 
  4. ↑ Նիկոլ Դավիթ (2000)։ Կոստանդնուպոլիս 1453. Բյուզանդիայի ավարտը։ Օքսֆորդ: Osprey Publishing։ էջ 45։ ISBN 1-84176-091-9 
  5. ↑ Ֆրանտցեզ, Բյուզանդական կայսրության անկումը
  6. ↑ Momigliano & Schiavone (1997), Introduction ("La Storia di Roma"), p. XXI
  7. ↑ The fall of Constantinople։ The Economist։ 23 December 1999։ Արխիվացված է օրիգինալից 18 June 2017-ին։ Վերցված է 7 June 2017 
  8. ↑ Frantzes Georgios, Melisseidis (Melisseides) Ioannis (Ioannes) A., Zavolea-Melissidi Pulcheria (2004)։ Εάλω η ΠόλιςΤ•ο χρονικό της άλωσης της Κωνσταντινούπολης: Συνοπτική ιστορία των γεγονότων στην Κωνσταντινούπολη κατά την περίοδο 1440 – 1453 [The City has Fallen: Chronicle of the Fall of Constantinople: Concise History of Events in Constantinople in the Period 1440–1453] (հունարեն) (5 ed.)։ Athens: Vergina Asimakopouli Bros.։ ISBN 9607171918 
  9. ↑ Foster Charles (22 September 2006)։ «The Conquest of Constantinople and the end of empire»։ Contemporary Review։ Արխիվացված է օրիգինալից 11 June 2009-ին։ «It is the end of the Middle Ages»  )
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 10,5 10,6 Norwich John Julius (1997)։ A Short History of Byzantium։ New York: Vintage Books 
  11. ↑ Madden Thomas (2005)։ Crusades: The Illustrated History։ Ann Arbor: University of Michigan 
  12. ↑ Haldon John (2000)։ Byzantium at War 600 – 1453։ New York: Osprey 
  13. ↑ Mango Cyril (2002)։ The Oxford History of Byzantium։ New York: Oxford University Press 
  14. ↑ «The Black Death»։ Արխիվացված է օրիգինալից 25 June 2008-ին։ Վերցված է 2008-08-13  , Channel 4 – History.
  15. ↑ Runciman Fall. p. 60
  16. ↑ Norwich Short Byz. Hist. p. 373
  17. ↑ «Bosphorus (i.e. Bosporus), View from Kuleli, Constantinople, Turkey»։ World Digital Library։ 1890–1900։ Արխիվացված է օրիգինալից 20 October 2013-ին։ Վերցված է 2013-10-20 
  18. ↑ name="norwichshortbyzhist"/>:373
  19. ↑ Crowley Roger (2013)։ 1453: The Holy War for Constantinople and the Clash of Islam and the West։ Hachette Books։ ISBN 978-1-4013-0558-1 
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 Runciman Steven (1965)։ The Fall of Constantinople, 1453 (Canto ed.)։ Cambridge, England: Cambridge University Press։ ISBN 978-0521398329 
  21. ↑ 21,0 21,1 Nicol Donald M. (1993)։ The Last Centuries of Byzantium, 1261–1453 (2nd ed.)։ Cambridge: Cambridge University Press 
  22. ↑ Michael Spilling, ed., Battles That Changed History: Key Battles That Decided the Fate of Nations ( London, Amber Books Ltd. 2010) p. 187.
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 23,3 Nicolle David (2000)։ Constantinople 1453: The End of Byzantium (Campaign) 78։ Oxford: Osprey Publishing։ ISBN 1-84176-091-9 
  24. ↑ 24,0 24,1 Pertusi Agostino, ed. (1976)։ La Caduta di Costantinopoli, I: Le testimonianze dei contemporanei scrittori greci e latini [The Fall of Constantinople, I: The Testimony of the Contemporary Greek and Latin Writers] (իտալերեն) I։ Verona: Fondazione Lorenzo Valla 
  25. ↑ Lanning Michael Lee (2005)։ The Battle 100: The Stories Behind History's Most Influential Battles։ Sourcebooks, Inc.։ ISBN 1-4022-2475-3 
  26. ↑ İnalcıkt Halil (2001)։ Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300–1600) [The Ottoman Empire, The Classical Age, 1300–1600]։ London: Orion 
  27. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ sphrantzchron անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 Steele Brett D. (2005)։ The Heirs of Archimedes: Science and the Art of War Through the Age of Enlightenment։ MIT Press։ էջ 106։ ISBN 9780262195164 
  29. ↑ 29,0 29,1 29,2 Hammer Paul E. J. (2017)։ Warfare in Early Modern Europe 1450–1660։ Routledge։ էջ 511։ ISBN 9781351873765 
  30. ↑ Davis Paul (1999)։ 100 Decisive Battles։ Oxford։ էջ 166։ ISBN 978-0-19-514366-9 
  31. ↑ Arnold (2001) p. 111
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Կոստանդնուպոլսի_անկում&oldid=6748773» էջից