ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ

Փոխել հղումները
Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ
ՏեսակԷնդեմիկ հիվանդություններ, համախտանիշ, համավարակ, հիվանդության կարգ և ախտանիշ կամ նշան
Պատճառմարդու իմունային անբավարարության վիրուս[1]
Հիվանդության ախտանշաններտենդ[2], ավշային հանգույցների բորբոքում[2], լուծ[2], լեթարգիա[2], մարմնի քաշի կորուստ[2], Պապուլա[3], Օպորտունիստական հիվանդություններ, Կապոշիի սարկոմա, լիմֆոմա, բազմանյարդաբորբ, night sweats?[3], միալգիա[3], կոկորդի ցավ[3], հոգնածություն[3], enlargement of lymph nodes?[3], mouth ulcer?[3] և դող[3]
Հետևանքdeath from AIDS-related complications?
Վնասում էH. sapiens?
Բուժաքննությունարյան բիոքիմիական հետազոտություն, ELISA?, blotting? և rapid antigen test?
Բժշկական մասնագիտությունվարակաբանություն
ՀՄԴ-9042, 043 և 044
ՀՄԴ-10B2424.
ԲուժումAntiretroviral therapie?
 AIDS Վիքիպահեստում

Ձեռքբերովի իմունային անբավարարության համախտանիշ (ՁԻԱՀ), ինֆեկցիոն հիվանդություն՝ պայմանավորված մարդու իմունային անբավարարության վիրուսով (ՄԻԱՎ)[4][5][6]։ Վարակված մարդը կարող է չնկատել ոչ մի ախտանիշ կամ երբեմն կարող են նկատվել գրիպանման սիմպտոմներ[7]։ Հիմնականում սկզբնական ախտանիշները հաջորդում են հիվանդության երկարատև, ասիմտոմատիկ գաղտնընթաց փուլին [8]։ Հիվանդության զարգացմանը զուգընթաց ախտահարվում է իմուն համակարգը։ Արդյունքում բարձրանում է այլ ինֆեկցիաների զարգացման ռիսկը, ինչպիսիք են, օրնակ` տուբերկուլյոզը կամ այլ օպորտունիստական հիվանդությունները, ինչպես նաև ուռուցքները, որոնք շատ հազվադեպ են ախտահարում նորմալ գործող իմունիտետով մարդկանց[7]։ Ավելի ուշ առաջանում են նկատելի սիմպտոմներ, որոնք պայմանավոված են ՁԻԱՀ-ի զարգացմամբ։ Ախտանիշների առաջացման փուլը հաճախ ուղեկցվում է քաշի կորստով[8]։

ՄԻԱՎ-ը հիմնականում տարածվում է չպաշտպանված սեռական հարաբերությունների արդյունքում (ներառյալ անալ և օրալ սեռական հարաբերությունները), վարակված արյան փոխներարկման արդյունքում, ենթամաշկային ներարկիչներիից և մորից երեխային՝ հղիության, ծննդաբերության կամ կրծքով կերակրելու ժամանակ[9]։ Որոշ ֆիզիոլոգիական հեղուկններ, ինչպիսիք են թուքը և արցունքը, չեն հանդիսանում ՄԻԱՎ-ի տարածիչներ[10]։ Կանխարգելման միջոցներն են սեռական հարաբերությունների ժամանակ պաշտպանվելը, ներարկիչների փոխանակման ծրագրերը, հիվանդների հայտնաբերումը և բուժումը, թլպատումը[7]։ Հիվանդությունը երեխայի և մոր մոտ կարելի է կանխարգելել հակառետրովիրուսային դեղամիջոցներով[7]։ Հիվանդությունը չունի բուժում կամ վակցինա, սակայն հակառետրովիրուսային դեղամիջոցները կարող են դանդաղեցնել հիվանդության ընթացքը և տալ նորմալ կյանքի հույսեր[8][11]:Խորհուրդ է տրվում բուժումը սկսել անմիջապես ախտորոշումը ստանալուց հետո[12]։ Բուժման բացակայության դեպքում, մարդը կարող է ապրել (վարակումից սկսած) 11 տարի[13]։

2016թ.-ին մոտավորապես 36.7 մլն. մարդ վարակված էր ՄԻԱՎ-ով, ինչը հանգեցրեց 1մլն. մարդկանց մահվան[14]։ Այդ արդյունքը 300.000-ով քիչ էր 2015 թ.-ի ցուցանիշից[15]։ Ըստ ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ–ի միցյալ ազգերի միավորված ծրագրի 2020 թվականին աշխարհում ՄԻԱՎ–ով վարակված են շուրջ 37.7 միլիոն մարդ, իսկ մահացությունը կազմում է 680 հազար մարդ[16]։ Հիվանդներից շատերը բնակվում էին Ենթասահարական Աֆրիկայում[7]։ ՁԻԱՀ-ը գոյություն ունի 1980թ.-ից մինչ օրս և հանդիսանում է շուրջ 35 մլն. մահվան պատճառ ամբողջ աշխարհում[17]։ ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ը համարվում է համավարակ՝ հիվանդության բռնկում, որը գրավում է լայն արեալ (տարածք) և ակտիվ տարածվում է[18]։ ՄԻԱՎ-ը ծնվել է 19-րդ դարավերջին կամ 20-րդ դարի սկզբին՝ կենտրոնական արևմտյան Աֆրիկայում[19]։ ՁԻԱՀ-ն առաջի անգամ ճաանաչվել է ԱՄՆ-ի հիվանդությունների վերահսկողության և պրոֆիլակտիկայի կենտրոնի կողմից՝ 1981թ.-ին, և որպես հիվանդության առաջացման պատճառ, տասնամյակի վաղ շրջանում, հայտնաբերվեց ՄԻԱՎ ինֆեկցիան[20]։

ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ն ունի շատ մեծ ազդեցություն հասարակության վրա և՛ որպես հիվանդություն, և՛ որպես խտրականության աղբյուր[21]։ Հիվանդությունն ունի նաև բավականին մեծ տնտեսական ազդեցություններ[21]։ Գոյություն ունեն շատ սխալ պատկերացումներ ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ի վերաբերյալ, օրինակ, որ այն կարող է տարածվել սովորական, ոչ սեռական կոնտակտի ժամանակ[22]։ Հիվանդությունը դարձել է մի շարք կրոնական հակասությունների առարկա՝ ներառյալ կաթոլիկ եկեղեցու դիրքորոշումը այն հարցի շուրջ, որ պետք չէ օգտագործել պահպանակներ որպես կանխարգելման միջոց[23]։ Դա գրավեց միջազգային բժշկության ու քաղաքականության ուշադրությունն այնպես, ինչպես մեծածավալ ֆինանսավորումը սկսած 1980-ականներից[24]։

ՁԻԱՀ–ը մեկընդմիշտ փոխեց բժիշկների ու հիվանդների տեսակետը արյան վերաբերյալ։ Եվ դա վատ չէ»,— ասում են այն բժիշկները, ովքեր հավաքվել էին Առողջապահության ազգային ինստիտուտների կոնֆերանսին՝ նվիրված արյան փոխներարկմանը» («Washington Post», 5 հուլիսի, 1988 թ.)։

Նշաններ և ախտանիշներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գոյություն ունեն ՄԻԱՎ-ի երեք գլխավոր փուլեր. սուր ինֆեկցիա, կլինիկական լռություն և ՁԻԱՀ։

Սուր ինֆեկցիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սկզբնական շրջանը, որը հաջորդում է ՄԻԱՎ-ով վարակմանը, կոչվում է սուր ՄԻԱՎ, առաջնային ՄԻԱՎ կամ սուր ռետրովիրուսային սինդրոմ[25]։ Շատ անհատներ շփումից 2-4 շաբաթ անց հիվանդանում են գրիպանման կամ մոնոնուկլեոզային հիվանդություններով, մինչդեռ մյուսները կարող են չունենալ արտահայտված սիմպտոմներ[26][27]։ Սիմպտոմներ հանդիպում են դեպքերի 40-90%-ում և շատ հաճախ իրենց մեջ ներառում են տենդ, ավշային հանգույցների մեծացում, կոկորդի բորբոքում, ցան, գլխացավ, հոգնածություն կամ/և բերանի և սեռական օրգանների բորբոքում[25][27]։ Ցանը, որը հանդիպում է 20-50% դեպքերում,տեղակայված է լինում պարանոցի շրջանում, ցանավորումը կարող է լինել մակուլոպապուլյար տիպի [28]։ Այս շրջանում, որոշ հիվանդներ ունենում են նաև օպորտունիստական (ուղեկցող) ինֆեկցիաներ[25]։ Կարող են նկատվել ստամոքս-աղիքային սիմպտոմներ, ինչպիսիք են փսխումը և լուծը[27]։ Լինում են պերիֆերիալ նեյրոպաթիաներ, որոշ դեպքերում հանդիպում է Գիյեն–Բարեի համախտանիշը[27]։ Սիմպտոմների արտահայտման ժամանակը տարբեր հիվանդների մոտ տարբեր է, սակայն հիմնականում տևում է մեկ կամ երկու շաբաթ[27]։

Սիմպտոմները հաճախ չեն ճանաչվում որպես ՄԻԱՎ ինֆեկցիայի նշաններ, քանի որ դրանք յուրահատուկ չեն։ Շատ դեպքերում նույնիս բժիշկները տալիս են սխալ ախտորոշում, շփոթելով այլ նմանատիպ սիմպտոմներ ունեցող ինֆեկցիոն հիվանդությունների հետ։ Այն մարդիկ, ովքեր ունեն անբացատրելի տենդ, կարող են ունենալ ռիսկային գործոններ ինֆեկցիայի զարգացման համար[27]։

Կլինիկական լռություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սկզբնական սիմպտոմներին հաջորդում է կլինիկական լռության շրջանը, որն այլ կերպ կոչվում է անսիմպտոմ ՄԻԱՎ կամ քրոնիկ ՄԻԱՎ։ Առանց բուժման ՄԻԱՎ ինֆեկցիայի բնական պատմության երկրորդ փուլը կարող է տևել երեքից[29] մինչև քսան տարի[30] (միջինում ութ տարի)[31]։ Այս փուլի սկզբում չկան արտահայտված նշաններ, բայց արդեն փուլի վերջին շրջանում շատ մարդկանց մոտ հանդիպում է տենդ, քաշի անկում, ստամոքս-աղիքային համակարգի խնդիրներ և մկանային ցավեր։ Մարդկանց 50-70%-ի մոտ զարգանում է նաև մշտական գեներալիզացված լիմֆադենոպաթիա, որը բնորոշվում է երեքից վեց ամիսների ընթացքում անբացատրելի, անցավ մեկից ավելի ավշային հանգույցների (բացի աճուկային շրջանից) մեծացումով։

Չնայած ՄԻԱՎ 1-ով վարակված անձանց մեծ մասն ունի նկատելի վիրուսային բեռ (detectable viral load-ցույց է տալիս արյան մեջ ՄԻԱՎ-ի քանակը), և բուժման բացակայության դեպքում արդեն զարգանում է ՁԻԱՀ-ը, հիվանդներից քչերի մոտ (մոտ 5%) 5 տարուց ավելի պահպանվում է CD4+ T բջիջների (T հելփերների) մեծ քանակություն՝ առանց հակառետրովիրուսային թերապիայի[27][32]։ Այդ հիվանդներին անվանում են ՄԻԱՎ-ի վերահսկիչներ կամ երկարաժամկետ չզարգացողներ (LTNP)[32]:Մեկ այլ խումբը ներառում է այն հիվանդններին,որոնց մոտ վիրուսային «բեռը» ցածր է (undetectable viral load)` առանց հակառետրովիրուսային թերապիայի։ Այդ հիվանդներն այլ կերպ հայտնի են «էլիտար վերահսկիչներ» կամ «էլիտար սուպրեսորներ» անուններով։ Այդպիսի հիվանդները 1-ն են 300 վարակվածներից[33]։

Ձեռքբերովի իմունային անբավարարության համախտանիշ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ձեռքբերովի իմունային անբավարարության համախտանիշը (ՁԻԱՀ) զարգանում է, երբ արյան մեջ CD4+ T բջիջների քանակը ցածր է 200 բջջից մեկ µլ-ում կամ, եթե ՄԻԱՎ-ի հետ կան ուղղեկցող ինֆեկցիոն հիվանդություններ[27]։ Յուրահատուկ բուժման բացակայութթյան դեպքում վարակվածների մոտավորապես կեսի մոտ տաս տարվա ընթացքում ձևավորվում է ՁԻԱՀ[27]։ Ընդհանուր սկզբնական պայմանները, որոնք ազդարարում են ՁԻԱՀ-ի առկայությունը պնևմոցիստային թոքաբորբն է (40%), հյուծանքը (20%) և կերակրափողի կանդիդիոզը[27]։ Այլ նմանատիպ նշաններ հանդիպում են շնչառական ուղիների մի շարք հիվանդությունների ժամանակ[27]։

Օպորտունիստական հիվանդությունների հարուցիչներ կարող են հանդիսանլ բակտերիաները, վիրուսներ, սնկերը և պարազիտները (մակաբույծ), որոնք նորմալ պայմաններում վերահսկվում են իմուն համակարգի կողմից[34]։ Թե ինչ հիվանդությամբ կվարակվի մարդը, կախված է օրգանիզմից և մարդու շրջակա միջավայրից[27]։ Այդ ինֆեկցիաները կարող են ախտահարել գրեթե բոլոր օրգան համակարգերը[35]։

ՁԻԱՀ-ով հիվանդների մոտ շատ բարձր է ռիսկը տարբեր քաղցկեղային հիվանդությունների,օրինակ՝ Կապոշիի սարկոման, Բուրկիտի լիմֆոման, միկրոգլիոման և արգանդի վզիկի քաղցկեղը[28]։ ՁԻԱՀ-ով հիվանդների մոտ Կապոշի սարկոման ամենահաճախն է հանդիպում (10-20%)[36]։ Երկրորդ տեղում է լիմֆոման, որն էլ իր հերթին հանգեցնում է 16% հիվանդների մահվան և 3-4% հիվանդների մոտ հանդիսանում է ՁԻԱՀ-ի սկզբնական նշան[36]։ Այս երկու քաղցկեղները կապված են մարդու հերպեսի վիրուս 8-ի հետ (HHV-8)[36]: Արգանդի վզիկի քաղցկեղը հիմնականում առաջանում է ՁԻԱՀ-ով հիվանդների մոտ, քանի որ կապված է մարդու պապիլոմավիրուսի հետ (HPV)[36]: Հիվանդների մոտ նաև կարող է հանդիպել շաղկապենու քաղցկեղ[37]։

Լրացուցիչ,հիվանդների մոտ կարող են հանդիպել սիստեմատիկ սիմպտոմներ, օրինակ՝ երկարաժամկետ տենդը,առատ քրտնարտադրությունը (հիմնականում գիշերը), այտուցված ավշային հանգույցները, սարսուռը, թուլությունը և քաշի կորուստը[38]։ Հաճախ հանդիպող սիմպտոմ է լուծը, որը նկատվում է 90% հիվանդների մոտ[39]։ Հիվանդի մոտ կարող են առաջանալ հոգեկան և նյարդային սիմպտոմներ, որոնք պայմանավորված են օպորտունիստական ինֆեկցիաներով և քաղցկեղներով[40]։

Փոխանցում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ՄԻԱՎ-ի փոխանցման երեք հիմնական եղանակներն են՝ սեռական կոնտակտը, վարակված ֆիզիոլոգիական հեղուկների և հյուսվածքների հետ անմիջական փոխազդեցությունը և մորից երեխային, հղիության,ծննդաբերության կամ կրծքով կերակրելու ժամանակ (այլ կերպ անվանում են վերտիկալ փոխանցում)[9]։

ՄԻԱՎ-ը չի տարածվում կղանքի, քթի արտադրանքի, թքի, խորխի, քրտինքի, արցունքի,մեզի կամ փսխման զանգվածների միջոցով, եթե, իհարկե, դրանց մեջ չկա վարակված արյուն[41]։ Հնարավոր է, որ հիվանդը համավարակված լինի մեկից ավելի ՄԻԱՎ-ի շտամերով, որը հայտնի է որպես ՄԻԱՎ «սուպերինֆեկցիա»[42]։

Սեռական[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնականում ՄԻԱՎ-ով վարակվում են արդեն վարակված մարդու հետ սեռական հարաբերության ժամանակ[9]։ Գլոբալ, ամենհաճախը վարակվում են հակառակ սեռերի միջև տեղի ունեցող սեռական ակտի[9] ժամանակ, սակայն ցուցանիշները կախված են երկրից։ 2014թ.-ին ԱՄՆ-ում ՄԻԱՎ-ը հիմնականում փոխանցվել է տղամարդուց՝ տղամարդուն սեռական հարաբերության ժամանակ (առաջնային ախտորոշման ՄԻԱՎ դրականհ իվանդների 83%-ը 13 տարեկան և բարձր տարիքի արական սեռի ներկայացուցիչների մոտ և 67%-ը ընդհանուր վարակվածների մեջ)[43]։ 92% դեպքերում առաջնային ՄԻԱՎ ախտորոշվածները 13-24 տարեկան գեյերն են և բիսեքսուալները, որը կազմում է ընդհանուր ցուցանիշի 27%-ը[43]։ Գեյերի և բեիսեքսուալների մոտ 15%-ն ունեն ՄԻԱՎ, մինչդեռ ԱՄՆ-ի տրանսգենդեր կանանց 28%-ը թեստ դրական են[43][44]։

Ինչ վերաբերվում է հետերոսեքսուալ չպաշտպանված սեռական հարաբերություններին, ցածր եկամուտ ունեցող երկրներում ՄԻԱՎ-ով վարակվելու հավանականությունը 4-10 անգամ ավելի բարձր է, քան ավելի բարձր եկամուտ ունեցող երկրներում[45]։ Ցածր եկամուտ ունեցող երկրներում կնոջից տղամարդուն ՄԻԱՎ փոխանցելու ռիսկը գնահատվում է 0.38% ամեն ակտի ժամանակ,իսկ տղամարդուց կնոջը 0.30% ամեն ակտի ժամանակ։ Ինչ վերաբեվում է բարձր եկամուտ ունեցող երկրներին,կնոջից տղամարդուն 0.04% ամեն ակտի ժամանակ և տղամարդուց կնոջը 0.08% ամեն ակտի ժամանակ:Անալ փոխհարաբերությունների ժամանակ ռիսկը բավականին բարձր է և հաշվվում է մոտ 1.7% ամեն ակտի ժամանակ և՛ հետերոսեքսուալ, և՛ հոմոսեքսուալ կոնտակտների ժամանակ[45][46]։ Միևնույն ժամանակ, ՄԻԱՎ-ի փոխանցման ռիսկը օրալ սեռական հարաբերությունների դեպքում բավականին ցածր է[47]։ Այլ կերպ ասած, օրալ սեռական հարաբերության ժամանակ ՄԻԱՎ-ի փոխանցման ռիսկը կարելի է համարել «գրեթե գոյություն չունեցղ»[48], չնայած կան մի քանի գրանցված դեպքեր[49]։ Ռիսկը ամեն ակտի ժամանակ հավասար 0-0.04%-ի[50]։ Ցածր եկամուտ ունեցող երկրներում՝ մարմնավաճառության զարգացման պատճառով, կնոջից տղամարդուն ՄԻԱՎ փոխանցելու ռիսկը հասնում է 2.4%-ի ամեն ակտի ժամանակ, իսկ տղամարդուց կնոջը՝ 0.05%[45]:

Փոխանցման ռիսկն ավելանում է այլ վարակային սեռական փոխանցվող հիվանդությունների[51] և սեռական օրգանների խոցերի առկայության դեպքում[45]։ Սեռական օրգանների խոցերի առկայությունը մեծացնում է ՄԻԱՎ-ի փախանցման ռիսկը հինգ անգամ[45]։ Սեռական ճանապարհով փոխանցվող այլ հիվանդությունները, ինչպիսիք են գոնորեան, քլամիդիոզը, տրիխոմոնազը և բակտերիալ վագինոզը ունեն փոխանցման փոքր ռիսկ[50]։

Հիվանդի մոտ վարակի վիրուսային «բեռը» (viral load) շատ կարևոր ռիսկի գործոն է և՛ սեռական, և՛ մորից երեխային փոխանցման ճանապարհների դեպքում[52]։ Հիվանդության առաջին 2.5 ամսվա ընթացքում հիվանդի վարակվածության չափը 12 անգամ ավելի բարձր է, քան արդեն զարգացած սուր ՄԻԱՎ-ի ժամանակ[50]։ Եթե հիվանդը վարակի զարգացման վերջին փուլերում է, վարակվածության աստիճանը 8 անգամ բարձրանում է[45]։ Այն ՄԻԱՎ դրական հիվանդները, որոնց մոտ վիրուսային «բեռը» բավականին ցածր է, ռիսկը՝ վարակը սեռական ճանապարհով փոխանցելու բացակայում է[53]։

Սեքս ծառայությունների ոլորտներում աշխատողների (ներառյալ պոռնոգրաֆիայի ոլորտի ներկայացուցիչներին) դեպքում ՄԻԱՎ-ով հիվանդների թիվը բավականին բարձր է[54][55]։ Կոշտ սեքսը հանդիսանում է նախապայման, որը կապված է փոխանցման բարձր ռիսկի հետ[56]։ Սեռական բռնությունը նույնպես բավականին մեծ ռիսկ ունի,քանի որ այս դեպքում հազվադեպ են օգտագործվում պահպանակներ, կարող են առաջանալ ֆիզիկական վնասվածքներ, օրինակ՝ հեշտոցի կամ ուղիղ աղիքի վնասումներ, որոնք մեծացնում են սեռական ճանապարհով վարակի փոխանցման հավանականությունը[57]։

Ֆիզիոլոգիական հեղուկներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հաջորդ ամենատարածված ձևը ՄԻԱՎ-ի տարածման արյան կամ արյան բաղադրիչների միջոցով է[9]։ Արյան դեպքում վարակումը կարող է տեղի ունենալ ներարկիչների միջոցով՝ թմրանյութերի ներերակային ներարկումներից, վնասված ասեղի միջոցով, վարակված արյան և արյան բաղադրիչների փոխներարկման ժամանակ կամ բժշկական ներարկումների ժամանակ՝ ոչ ստերիլ (ոչ մանրէազերծված) գործիքներով։ Ռիսկը, ՄԻԱՎ-ով վարակվելու թմրանյութերի ներարկման ժամանակ ներարկիչներով փոխանակվելու դեպքում, կազմում է 0.63-2.4% ամեն օգտագործման ժամանակ (միջինում 0.8%)[58]: ՄԻԱՎ ձեռք բերելու ռիսկը ներարկիչով՝ վարակված մարդուց, գնահատվում է 0.3% (մոտավորապես 1-ը 333-ից) ամեն ակտի ժամանակ, իսկ լորձաթաղանթի վարակման ռիսկը՝ վարկված արյան միջացով,կազմում է 0.09% (1-ը 1000-ից)[41]։ 2009թ-ին ԱՄՆ-ում թմրանյութեր ներերակային ներարկողները կազմում են 12%-ը ամբողջ նոր ՄԻԱՎ-ով վարակվողների մեջ[59] և մի քանի այլ տարածաշրջաններում, թմրանյութեր ներարկողների 80%-ից ավելին ՄԻԱՎ դրական են[9]։

93% դեպքերում, ՄԻԱՎ-ով վարակումը տեղի է ունենում վարակված արյան փոխներարկման ժամանակ[58]։ Զարգացած երկրներում վարակված արյան փոխներարկումից ՄԻԱՎ-ով վարակվելու հավանականությունը շատ ցածր է (ավելի քիչ քան 1-ը կես մլն.-ից), ինչը պայմանավորված է դոնորների խստացված ընտրությամբ, ՄԻԱՎ սքրինինգով[9], օրինակ՝ Անգլիայում վարակման հավանականությունը կազմում է 1-ը 5մլն.-ից[60],իսկ 2008թ.-ի տվյալներով ԱՄՆ-ում վարակված էր 1-ը 1.5մլն.-ից[61]։ Թույլ զարգացած երկրներում փոխներարկումների միայն կեսն է ենթարկվում սքրինինգի (2008թ.)[62] և այդ տարածաշրջանների ՄԻԱՎ-ի վարակման դեպքերի 15%-ը արյան և արյան բաղադրիչների փոխներարկումների արդյունքում էր, որը ընդհանուր վարակումների 5-10%-ն է[9][63]։ Չնայած սքրինինգի պատճառով վարակումը քիչ հնարավոր է, հնարավոր է վարակվել ՄԻԱՎ-ով օրգանների կամ հյուսվածքների փոխպատվաստման արդյունքում[64]։

Վտանգավոր բժշկական ներարկումները կարևոր դեր ունեն Ենթասահարային Աֆրիկայի երկներում հիվանդության տարածման գործում։ 2007թ.-ի տվյալներով 12-17% վարակման դեպքերը բաժին էին ընկնում բժշկական ներակկիչների օգտագործմանը[65]:Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության տվյալներով ներարկիչներց վարակումը աֆրիկական երկրներում կազմում է 1.2%[65]: Այս տարածաշրջանում զգալի ռիսկ են իրենից ներկայացնում ինվազիվ միջամտությունները, օգնությամբ ծննդաբերությունը և ատամների խնամքը[65]։

Դաջվածքներ, պիրսինգներ անողները կամ ունեցողները, դրոշմումներ (scarification) նույնպես ռիսկային գոտում են,սակայն դեռ հաստատված վարակման դեպքեր չեն գրանցվել[66]։ Պետք է նաև իմանալ, որ մոծակները չեն հանդիսանում հիվանդության փոխանցողներ[67]։

Մորից երեխային[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ՄԻԱՎ-ը կարող է փոխանցվել մորից՝ երեխային հղիության, ծննդաբերության, կրծքով կերակրման ժամանակ, ինչի արդյունքում երեխան վարակվում է ՄԻԱՎ-ով[68][69]։ Սա երրորդ ամենատարածված ՄԻԱՎ-ի փոխանցման ձևն է, որի արդյունքում ՄԻԱՎ-ը գլոբալ տարածվում է[9]։ Բուժման բացակայության դեպքում, հիվանդության փոխանցման հավանականությունը ծննդաբերելուց առաջ կամ ընթացքում մոտ 20% է, իսկ կրծքով կերակրողների դեպքում` 35%[69]։ 2008թ:-ի տվյալներով 90% ՄԻԱՎ-ով վարակված երեխաների դեպքում ՄԻԱՎ-ը փոխանցվել է ուղղահայաց (վերտիկալ) ձևով[69]։ Համապատասխան բուժման առկայության դեպքում վարակի փոխանցման հավանականությունը կարելի է հացնել 1%-ի[69]։ Պրոֆիլակտիկ բուժման ժամանակ մայրը պետք է ընդունի հակառետրովիրուսային դեղամիջոցներ հղիության և ծննդաբերության ընթացքում, ընտրողական կեսաարյան հատման ժամանակ, սակայն պետք չէ ընդունել դեղամիջացները կրծքով կերակրման ժամանակ։ Պետք է կառավարել նորածինների հակառետրովիրուսային դեղամիջոցների ընդունումը[70]։ Հակառետրովիրուսային դեղամիջքցների ընդունումը մոր կամ երեխայի կողմից նվազեցնում է հիվանդության տարածման հավանականութթյունը կրծքով կերակրելու ժամանակ[71]։ Այնուամենայնիվ, այդ չափումների մեծամասնությունը հասանելի չեն զարգացող երկրներում[70]։ Եթե երեխայի համար նախնական մանրացված սնունդն աղտոտված է արյունով,կարող է հանգեցնել վարակման[66]։

Մոր բուժման բացակայության դեպքում, կրծքով երկու տարի կերակրման ժամանակ հիվանդության փոխանցման հավանականությունը 17% է, մինչդեռ համապատասխանբուժումը ամեն տարի այդ ցուցանիցը իջեցնում է 1-2%-ով։ Հաշվի առնելով այն, մի շարք տարածաշրջաններում կա մահվան բարձր ցուցանիշ, որի պատճառը կրքով կերակրման բացակայությունն է, Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպությունն առաջարկում է՝ (1) մոր և երեխայի բուժումը հակառետրովիրուսային դեղամիջացներով կրծքով կերակրման ժամանակ և շարունակական, (2) ապահովումը անվտանգ դեղամիջոցներ[72]։ Վիժման դեպքում հնարավոր է ՄԻԱՎ-ով վարակում հղիության ժամանակ[73]։

Վիրուսաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

A(չաշխատող հղում) black-and-white poster of a young black man with a towel in his left hand with the words "If you are dabbling with drugs you could be dabbling with your life" above him
1989թ.CDC պոստեր, որը լուսաբանում էր թմրանյութեր օգտագործելու արդյունքում առաջացած ՁԻԱՀ-ի բուժումը

ՄԻԱՎ-ը հանդիսանում է ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ հիվանդության սպեկտրի պատճառ։ ՄԻԱՎ-ը ռետրովիրուս է, որը առաջնային վարակում է մարդու իմուն համակարգը՝ մասնավորապես CD4+ T բջիջները, մակրոֆագերը և դենդրիտային բջիջները:Վիրուսը ուղղակիորեն կամ անուղղակիորեն ոչնչացնում է CD4+ T բջիջները[74]։

ՄԻԱՎ-ը պատկանում է Ռետրովիրուսների ընտանիքի[75] Լենտիվիրուսների դասին[76]։ Լենտիվիրուսները տարածում են մի շարք մորֆոլոգիական և ֆիզիոլոգիական բնութագրեր։ Կաթնասունների միշարք տեսակներ վարակված են լենտիվիրուսով, որին բնութագրական է երկար ինկուբացիոն շրջանը[77]։ Լենտիվիրուսները միապարույր, ՌՆԹ+, փաթեթավորված ՌՆԹ վրուսներ են:Մտնելով թիրախ բջիջի մեջ՝ վիրուսային ՌՆԹ-ն վերափոխվում է (ենթարկվում է հակատադարձ տրանսկրիպցիայի) երկշղթա ԴՆԹ-ի, ինչն իրականանում է վրուսով կոդավորված հետադարձ տրանսկրիպտազայով, որը տեղափոխվում է վիրուսի գենոմի հետ վիրուսային մասնիկի մեջ։ Հետագայում տրանսկրիպցված ԴՆԹ-ն տեղափոխվում է տեր բջջի կորիզի մեջ և ինտեգրվում է բջջի գենոմի մեջ՝ վիրուսային ինտեգրազայի և տեր բջջի կոֆակտորների միջոցով[78]։ Ինտեգրվելով տեր բջջի ԴՆԹ-ի մեջ՝ վիրուը դառնում է աննկատ (լատենտ), դարձնելով տեր բջջին և վիրուսին աննկատ իմուն համակարգի համար[79]։ Այլ դեպքում, վիրուսային ՌՆԹ-ն կրկնապատկվում է՝ առաջացնելով նոր վիրուսներ և վարակելով ավելի շատ բջիջներ[80]։

ՄԻԱՎ-ի վիրիոնի կառուցվածքի դիագրամ
A(չաշխատող հղում) large round blue object with a smaller red object attached to it. Multiple small green spots are speckled over both.
ՄԻԱՎ 1-ի սքանավորող էլեկտրոնային մանրադիտակ , կանաչ ներկված, լիմֆոցիտների կուլտուրայից բողբոջած

ՄԻԱՎ-ը տարածվում է CD4+ T բջիջների միջև երկու, իրար զուգահեռ ուղիներով՝ բջջից անկախ տարածում և բջջից բջիջ տարածում, այսինքն վիրուսն օգտագործում է տարածման հիբրիդ մեխանիզմներ[81]։ Բջջից անկախ տարածման դեպքում վիրուսը դուրս է գալիս վարակված T բջջից, անցնում է արյուն կամ միջբջջային հեղուկ և վարակում նոր T բջջին՝ պատահական բախման արդյունքում[81]։ ՄԻԱՎ-ը կարող է փոխանցվել միանգամից մի բջջից մյուսին՝ բջջից բջիջ տարածման արդյունքում[82][83]։ Տարածման հիբրիդ մեխանիզմները նպաստում են վիրուսի ռեպլիկացիայի ցիկլային կրկնմանը[81][84]։

Հայտնի են ՄԻԱՎ-ի երկու տեսակներ՝ ՄԻԱՎ-1 և ՄԻԱՎ-2։ ՄԻԱՎ-1-ը սկզբնական հայտնաբերված վիրուսն է (LAV կամ HTLV-III): Այս վիրուսն ավելի վիրուլենտ է և ավելի ակտիվ[85] և նրան է բաժին ընկնում ՄԻԱՎ-ով վարակման դեպքերի մեծամասնությունը։ ՄԻԱՎ-2-ը պակաս ակտիվ է ՄԻԱՎ-1-ի համեմատությամբ, ինչը նշանակում է որ այն կվարակի ավելի քիչ մարդկանց:ՄԻԱՎ-2-ը տարածված է Արևմտյան Աֆրիկայում[86]։

Ախտաֆիզիոլոգիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ՝ հասանելի բացատրված
ՄԻԱՎ-ի ռեպլիկացիոն ցիկլը

Այն պահից սկսած, երբ վիրուսը մտնում է օրգանիզմ, սկսվում է վիրուսի արագ ռեպլիկացիա՝ ինչը բերում է վիրուսի քանակի ավելացմանը պերիֆերիկ արյան մեջ։ Առաջնային վարակման ընթացքում ՄԻԱՎ-ի աստիճանը կարող է հասնել մի քանի միլիոն վիրուսային մասնիկի 1 մլ․ արյան մեջ[87]։ Պատասխանն ուղեկցվում է շրջանառվող նշված CD4+ T բջիջների մակարդակի արտահայտված իջեցումով։ Սուր վիրեմիան գրեթե միշտ կապված է CD8+ T բջիջների ակտիվացման հետ, որոնք ոչնչացնում են ՄԻԱՎ-ով վարակված բջիջներին ուղղակի ցիտոտոքսիկությամնբ, որին հաջորդում է արդեն հակամարմին միջնորդավորված բջիջների լիզիսը կամ սերոկոնվերսիա (այն ժամանակը, որի ընթացքում սպեցիֆիկ հակամարմինները որոշվում են արյան մեջ)։ Համարվում է, որ CD8+ T բջիջների պատասխանը կարևոր է օրգանիզմում վիրուսի մակարդակը կարգավորելու գործում, որը սկզբում աճում, իսկ հետո նվազում է, CD4+ T լիմֆոցիտների քանակի վերականգնմանը զուգընթաց։ Լավ CD8+ T լիմֆոցիտային պատասխանը բերում է վարակի զարգացման դանդաղ զարգացման և ավելի լավ կանխատեսման, չնայած այն չի վերացնում վիրուսը[88]։

Վերջ ի վերջո ՄԻԱՎ-ն առաջացնում է ՁԻԱՀ՝ CD4+ T բջիջներին ոչնչացնելով։ Այս ամենը բերում է իմուն համակարգի թուլացման և ուղեկցող հիվանդությունների առաջացման ռիսկի մեծացման։ T բջիջները պարտադիր պայման են իմուն պատասխանի ձևավորման համար, առանց նրանց օրգանիզմը չի կարող պայքարել քաղցկեղածին բջիջների դեմ։ CD4+ T բջիջների ոչնչացման մեխանիզմը բաժանվում է երկու փուլերի՝ սուր և քրոնիկ[89]։ Սուր փուլի ժամանակ ՄԻԱՎ-ով վարակված CD4+ T բջիջների լիզիսը և ոչնչացումը տեղի է ունենում ցիտոտոքսիկ T բջիջների միջոցով, չնայած ապոպտոզը նույնպես կարող է լինել գործոն։ Քրոնիկ փուլի ժամանակ, համակարգային իմուն ակտիվացման և իմուն համակարգի նոր T բջիջներ գեներացնելու հատկության աստիճանաբար կորստի հետևանքով տեղի է ունենում CD4+ T բջիջների քանակի դանդաղ նվազում[90]։

Չնայած իմունային անբավարարության սիմպտոմները կարող են տարիներով բացակայել, CD4+ T բջիջների քանակի անկումը տեղի է ունենում վարակման սկզբնական շաբաթների ընթացքում՝ հատկապես աղիների լորձաթաղանթում, որը համարվում է լիմֆոցիտների մեծամասնության «պահեստ» օրգանիզմում[91]։ Լորձաթաղանթային CD4+ T բջիջների քանակի պակասումը պայմանավորված է նրանով, որ լորձաթաղանթների CD4+ T բջիջների մեծամասնությունը կրում է CCR5 պրոտեին, որին ՄԻԱՎ-ն օգտագործում է որպես կոռեցեպտոր՝ բջիջ մտնելու հնարավորություն ստանալու համար, մինչդեռ արյան հունի մեջ գտնվող CD4+ T բջիջների միայն մի փոքր մասն է կրում այդ ընկալիչը[92]։ Երկու քրոմոսոմներում առկա սպեցիֆիկ գենային փոփոխությունը, որը բերում է CCR5 պրոտեինի բացակայության կամ ոչ նորմալ սինթեզի՝ արդյունավետ կանխում է HIV-1 ինֆեկցիան[93]։

Սուր ինֆեկցիայի ժամանակ ՄԻԱՎ-ը փնտրում և ոչնչացնում է CCR5 կրող CD4+ T բջիջներին[94]։ Ուժեղ իմուն պատասխանը վերջիվերջո կարգավորում և հրահրում է ինֆեկցիայի անցումը դեպի կլինիկական լատենտ փուլ[95]։ Լորձաթաղանթների CD4+ T բջիջները մասնակի վարակված են մնում[94]։ Շարունակական ՄԻԱՎ-ի ռեպլիկացիան հանգեցնում է ընդհանուր իմուն համակարգի ակտիվացման, որը շարունակվում է ամբողջ քրոնիկ ֆազի ընթացքում։ Իմուն ակտիվացիան, որն արտահայտվում է իմուն բջիջների ակտիվացմամբ նախաբորբոքային ցիտոկինների արտադրմամբ, արդյունքն է որոշակի ՄԻԱՎ գեն արտադրանքների ակտիվացման և ՄԻԱՎ-ի շարունակական ռեպլիկացիայի դեմ իմուն պատասխանի առաջացման։ Դա հանգեցնում է նաև ստամոքս-աղիքային լորձային պատնեշի նկատմամբ իմուն համակարգի վերահսկողության նվազման, ինչը պայմանավորված է լորձային CD4+ T բջիջների ոչնչացումով հիվանդության սուր փուլի ժամանակ[96]։

Ախտորոշում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

A graph with two lines. One in blue moves from high on the right to low on the left with a brief rise in the middle. The second line in red moves from zero to very high then drops to low and gradually rises to high again
Ընդհանուր գրաֆիկ ՄԻԱՎ կրկնօրինակների (վիրուսային բեռ) և CD4+ T բջիջների քանակության փոխհարաբերությունների միջև՝ չբուժված ՄԻԱՎ հիվանդության միջին փուլում։                      CD4+ T լիմֆոցիտների քանակը (բջիջ/մմ³)                      ՄԻԱՎ ՌՆԹ կրկնօրինակներ 1 մլ պլազմայում
Օրերը միջամտությունից հետո, որոնք անհրաժեշտ են ճշգրիտ արդյունքներ ստանալու համար[97]
Արյան թեստ Օրեր
Հակամարմինների թեստ (rapid test, ELISA 3rd gen) 23–90
Հակամարմինների և p24 հակագենի թեստ (ELISA 4th gen) 18–45
ՊՇՌ (PCR) 10–33

ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ ախտորոշումը կատարվում է լաբորատոր թեստերի և, կախված հիվանդության փուլից, տարբեր նախանշանների կամ սիմպտոմների հիման վրա[25]։ USPST-ի կղմից խորհուրդ է տրվում ՄԻԱՎ սքրինիգ իրականացնել 15-65 տարեկան անհատների մոտ, ներառյալ բոլոր հղի կանանց[98]։ Լրացուցիչ թեստավորումը խորհուրդ է տվում նրանց, ովքեր բարձր ռիսկային գոտում են, որն իր մեջ ներառում է սեռական ճանապարհով փոխանցված հիվանդություններ կրողներին[28]։ Աշխարհի տարբեր վայրերում ՄԻԱՎ վարակվածների մեկ երրորդը հայտնաբերել է, որ վարակված է հիվանդության այն շրջանում, երբ ՁԻԱՀ-ը և իմունոդեֆիցիտը դառնում են զգալի[28]։

ՄԻԱՎ թեստավորում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ՄԻԱՎ-ով վարակված շատ հիվանդներ զարգացնում են սպեցիֆիկ հակամարմիններ (սերոկոնվերսիա) սկզբնական վարակումից երեքից տասներկու շաբաթ անց[27]։ Առաջնային ՄԻԱՎ ախտորոշումտ կատարվում է ՄԻԱՎ ՌՆԹ-ի չափումով կամ p24 հակամարմինի միջոցով[27]։ ՊՇՌ-ից (PCR) կամ հակամարմինների թեստերից ստացված դրական արդյունքները ստուգվում են կա՛մ այլ հակամարմինների միջոցով, կա՛մ ՊՇՌ-ի (PCR) միջոցով[25]։

Մինչև 18 ամսական երեխաների մոտ հակամարմինների թեստեր կատարելը այնքան էլ ճշգրիտ չէ, քանի որ նրանց մոտ դեռ պահպանվում են մայրական հակամարմինները[99]։ Այդ դեպքում ՄԻԱՎ ախտորոշումը կարող է կատարվել միայն ՄԻԱՎ ՌՆԹ-ի կամ ԴՆԹ-ի ՊՇՌ-ի (PCR) միջոցով կամ p24 հակամարմնի թեստով[25]։ Աշխարհի շատ վայրեր չունեն հնարավորություն հուսալի ՊՇՌ-ի (PCR) և շատ վայրերում ուղղակի սպասում են մինչև երեխաների մոտ կնկատվեն սիմպտոմները կամ նրանք բավականին մեծ տարիք կունենան հակամարմինների թեստ իրականացնելու համար[99]։ 2007-2009թ․-ի տվյալներով Ենթասահարային Աֆրիկայում բնակչության 30-70%-ը տեղյակ էին իրենց ՄԻԱՎ վարակվածության մասին[100]։ 2009թ․-ին Ենթասահարային Աֆրիկայի 3․6-42% տղամարդիկ և կանայք անցան ՄԻԱՎ թեստավորում[100], ինչը շատ մեց ցուցանիշ էր՝ համեմատած անցած տարիների հետ [100]։

Դասակարգումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ՄԻԱՎ-ի և ՄԻԱՎ-ի հետ կապված հիվանդությունների ավելի հեշտ վերահսկողության համար, դրանք դասկարգում են երկու հիմնական կլինիկական համակարգերի՝ WHO ՄԻԱՎ վարակի և հիվանդությունների ստադիաների համակարգ[25] և CDC ՄԻԱՎ վարակի դասակարգման համակարգ[101]։ CDC դասակարգման մեթոդն ավելի տարածված է զարգացած երկրներում։ WHO մեթոդը չի պահանջում լաբորատոր պորձարկուներ և այն կարելի է իրականացվել սահմանափակ ռեսուրսների պայմաններում և զարգացող երկրներում այն կարող է ծառայել որպես կլինիկական կառավարման ուղեցույց։ Չնայած այս մեթոդների տարբերությանը, դրանք թույլ են տալիս իրականացնել վիճակագրական տվյալների համեմատություններ[25][101][102]։

1986թ․-ին Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպությունն առաջին անգամ ներկայացրեց ՁԻԱՀ եզրույթը[25]։ Այդ պահից սկսած WHO դասակարգման համակարգը թարմացվել և ընդլայնվել է մի քանի անգամ և ամենավերջին տարբերակը հրապարակվել է 2007թ․-ին[25]։ WHO դասակարգման համակարգը օդտագործում է հետևյալ դասերը․

  • Առաջնային ՄԻԱՎ վարակ․ կարող է լինել ասիմպտոմատիկ կամ կապված լինել սուր ռետրովիրուսային սինդրոմի հետ[25]։
  • I փուլ․ ՄԻԱՎ վարակը ասիմպտոմատիկ է, CD4+ T բջիջների քանակը ավելին է քան 500 մասնիկ 1 մկլ (µl կամ մմ³) արյունում[25]։ Կարող են դիտվել ավշային հանգույցների մեծացումներ[25]։
  • II փուլ․ կարող են նկատվել թեթև սիմպտոմներ՝ մուկոկուտանեուսի դրսևորումներ և վերին շնչուղիների ինֆեկցիաներ։CD4+ T բջիջների քանակը 500/µլ-ից պակաս է[25]։
  • III փուլ․ զարգացող սիմպտոմներ՝ անբացատրելի քրոնիկ լուծ, որը կարող է տևել մեկ ամսից ավել, ծանր բակտերիալ ինֆեկցիաներ, ներառյալ թոքերի տուբերկուլյոզ։ CD4+ T բջիջների քանակը 350/µլ-ից պակաս է[25]։
  • IV փուլ կամ ՁԻԱՀ․ ծանր սիմպտոմներ՝ ուղեղի տոքսոպլազմոզ, կերակրափողի, շնչափողի, բրոնխների, թոքերի կանդիդիոզ և Կապոշիի սարկոմա։ CD4+ T բջիջների քանակը 200/µլ-ից պակաս է[25]։

ԱՄՆ-ի հիվանդությունների վերահսկողության և պրոֆիլակտիկայի կենտրոնը նույնպես ստեղծել է ՄԻԱՎ-ի դասակարգման համակարգ և թարմացրել այն 2008 և 2014թթ․-ին[101][103]։ Համակարգը դասակարգում է ՄԻԱՎ-ը ըստ CD4 քանակի և կլինիկական սիմպտոմների։ Այն բաժանում է հիվանդության ընթացքը հինգ խմբերի[103]։ 6 տարեկանից բարձր անձանց մոտ դասակարգումը հետևյալն է[103]․

  • 0 փուլ․ բացասական և անորոշ արդյունքներով ՄԻԱՎ թեստերի միջև ընկած և դրական արդյունքով ՄԻԱՎ թեստի ոչ ավելի քան 180 օր ընկած ժամանակահատվածը
  • 1 փուլ․ CD4 քանակ ≥ 500 բջիջ/µլ և ՁԻԱՀ չառաջացնող պայմաններ
  • 2 փուլ․ CD4 քանակ 200 to 500 բջիջ/µլ և ՁԻԱՀ չառաջացնող վիճակ
  • 3 փուլ․ CD4 քանակ≤ 200 բջիջ/µլ և ՁԻԱՀ առաջացնող վիճակ
  • անհայտ․ չկա բավարար ինֆորմացիա վերը նշած դասակարգումներն իրականացնելու համար։

Վերահսկողության նպատակներով դասակարգում կատարվում է ՁԻԱՀ-ի կամ ՁԻԱՀ բնորոշող հիվանդությունների բուժումից հետո, երբ CD4+ T բջիջների քանակը արյան մեջ 200 µլ-ից պակաս է[102]։

Կանխարգելում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

A run down a two-story building with a number of signs related to AIDS prevention
ՁԻԱՀ կլինիկա, McLeod Ganj, Himachal Pradesh,Հնդկաստան, 2010

Սեռական կոնտակտ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պահպանակի հետևողական օգտագործումն իջեցնում է ՄԻԱՎ-ով վարակվելու ռիսկը 80%-ով[104]։ Այն զույգերը, որոնցից մեկն ՄԻԱՎ-ով վարակված է, պահպանակի հետևողական օգտագործումը նպաստում է ՄԻԱՎ-ի զարգացման հավանականության նվազմանը՝ մեկ տարվա ընթացքում 1%-ից քիչ [105]։ Սա ապացուցում է այն փաստը, որ կանացի պահպանակները կարող են ապահովել հավասար պաշտպանություն[106]։ Տենոֆովիր պարունակող հեշտոցային գելի օգտագործումը (հետադարձ տրանսկրիպտազայի ինհիբիտոր) անմիջապես սեռական կոնտակտից առաջ իջեցնում է վարակման ռիսկը 40%-ով Աֆրիկացի կանանց մոտ[107]։ Սպերմիցիդ նոնօքսինոլ 9-ի օգտագործումը կարող է բարձրացնել վարակի փոխանցման ռիսկը, քանի որ այն հակում ունի առաջացնելու հեշտոցի և ուղիղ աղիքի գրգռվածություն[108]։

Ենթասահարային Աֆրիկայում կատարվող թլպատումը իջեցնում է ՄԻԱՎ-ով վարակվելու հավանականությունը հետերոսեքսուալ կոնտակտի ժամանակ 38-66%-ով 24 ամսվա ընթացքում[109]։ Հիմնվելով այս ամենի վրա 2007թ․ից Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպությունն ու UNAIDS-ի ՄԱԻՎ-ի բարձր ցուցանիշ ունեցող վայրերում խորհուրդ է տալիս տղամարդու թլպատումը որպես տղամարդուց կնոջը ՄԻԱՎ փոխանցման կանխարգելման միջոց[110]։ Կպաշտպանի արդյո՞ք թլպատումը ՄԻԱՎ-ի տաղամարդուց կնոջը փոխանցման ժամանակ, վիճարկելի հարց է[111][112] և արդյո՞ք դա նպատակահարմար է զարգացող երկրներում իրականացնելու համար կամ այն տղամարդկանց դեպքում, ովքեր ունենում են հոմոսեքսուալ սեռական կոնտակտ[113][114][115]։ Միջազգային հակավիրուսային կազմակերպությունը խորհուրդ է տալիս այս մեթոդը և՛ հետերոսեքսուալ, և՛ տղամարդ-տղամարդ հոմոսեքսուալ սեռական կոնտակտների ժամանակ[116]։ Որոշ մասնագետների կարծիքով թլպատումը կարող է առաջացնել տղամարդկանց մոտ սեռական վարքագծի ռիսկային դրսևորումներ՝ ինչը զրոյացնում է մեթոդի պրոֆիլակտիկ նշանակությունը[117]։

Այն ծրագրերը, որնց հիմքում ընկած է սեռական կոնտակտներից զերծ մնալը, չեն նվազեցնում հետագայում ՄԻԱՎ-ով վարակվելու ռիսկը[118]։ Հետագա ուսուցումը չի տալիս զգալի օգուտներ[119]։ Դպրոցական ծրագրի մեջ ներառված կոմպլեքսային սեռական կրթությունը կարող է իջեցնել սեռական վարքագծի ռիսկային դրսևորումների առաջացման ռիսկը[120][121]։ Չնայած երիտասարդները տեղյակ են ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ հիվանդության մասին, նրանցից քչերը շարունակուն են դրսևորել ռիսկային վարքագիծ՝ թերագնահատելով հիվանդության ռիսկերը[122]։ Կամավորական ՄԻԱՎ թեստավորումները չեն տալիս դրական փոփոխություններ նրանց մոտ, ում մոտ ՄԻԱՎ թեստի արդյունքը բացասական է եղել, սակայն բաձրացնում են պահպանակ օգտագործելու ցուցանիշը դրական ՄԻԱՎ թեստավորվածների շրջանում[123]։ Անհայտ է, սեռական ճանապարհով փոխանցվող հիվանդությունների բուժը դրական ազդեցություն կունենա ՄԻԱՎ պրոֆիլակտիկայի վրա, թե՝ ոչ[51]։

Նախակոնտակտային[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այն հիվանդների մոտ, ում CD4 քանակը ≤ 550 cells/µլ է անտիռետրովիրալ բուժումը շատ էֆեկտիվ էՄԻԱՎ կանխարգելման համար (ստրատեգիա, որը հայտնի է բուժումն իբրև կանխարգելում կամ TASP անունով)[124]։ TASP-ը 10-20 փոքրացնում է փոխանցման ռիսկը[124][125]։ Աֆրիկայում հոմոսեքսուալ տղամարդկանց, վարակված զույգերի և երիտասարդ հետերոսեքսուլների բուժման համար շատ էֆեկտիվ է նախակոնտակտային պրոֆիլակտիկան (PrEP)՝ զուգակցված տենոֆովիրի օրական ընդունումով, էմտրիցիտաբինի ընդունումով կամ չնդունումով[107]։ Մեթոդը էֆեկտիվ է նայև ներերակային թմրանյութեր ներարկողների համար։ Այն մեկ տարվա ընթացքում նվազեցնում է վարակի ռիսկը մինչև 0.7-0.4 դեպք 100 մարդուց[126]։ USPSTF-ի 2018թ․-ի պրոյեկտը խորհուրդ է տալիս նախակոնտակտային պրոֆիլակտիկան (PrEP) ռիսկային գոտում գտնվողներին[127]։

Համարվում է, եր բժշկության ոլորտում տարրական նախազգուշացման մեթոդներին հետևելը իջեցնում է ՄԻԱՎ-ի ռիսկը[128]։ Ներերակային թմրանյութեր ներարկումը շատ կարևոր ռիսկային գործոն է և վնասների նվազեցման նպատակով իրականացվում են մի շարք միջոցառումներ, ինչպիսիք են ներարկիչների փոխանակման ծրագրերը և օփիորդ փոխանակող թերապիան[129][130]։

Հետկոնտակտային[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հակառետրովիրուսային դեղանյութերի ներմուծումը ՄԻԱՎ-ով վարակված արյան կամ սեռական օրգանների արտազատուկների հետ կոնտակտից 48-72 ժամ անց, համարվում է հետկոնտակտային պրոֆիլակտիկա (PEP)[131]։ Միայն զիդովուդինի օգտագործումը նվազեցնում է ՄԻԱՎ ինֆեկցիայի ռիսկը մինչև 5 անգամ՝ ամեն ներարկման ժամանակ[131]։ 2013թ․-ին ԱՄՆ-ում վարակի կանխարգելման կարգը կազմված էր երեք դեղանյութերից՝ տենոֆովիր, էմտրիցիտաբին և ռալտեգրավիր, որոնք կարող են հետագայում իջեցնել հիվանդության ռիսկը[132]։

Հետկոնտակտային բուժումը խորհուրդ է տրվում իրականացնել սեռական բռնությունից անմիջապես հետո, երբ հանցագործը ՄԻԱՎ դրական է, բայց դա հակասական է, երբ նրա ՄԻԱՎ կարգավիճակը անհայտ է[133]։ Բուժման ընթացքը սովորաբար կազմում է չորս շաբաթ[134], ինչը գլխավորապես կախված է կողմնակի ազդեցություններից։ Զիդովուդինի օգտագործման ընթացքում դեպքերի 70%-ի ժամանակ նկատվում են այնպիսի կողմնակի ազդեցություններ, ինչպիսիք են սրտխառնոցը (24%), հոգնածությունը (22%), էմոցիոնալ սթրեսը (13%) և գլխացավը (9%)[41]։

Մորից երեխային[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ՄԻԱՎ-ի ուղղահայաց փոխանցման (մորից երեխային) դեմ կատարվող ծրագրերը կարող են նվազեցնել վարակի փոխանցման հավանականությունը 92–99%-ով[69][130]։ Այդ ծրագրերն առաջնահերթ ներառում են հակառետրովիրուսային դեղամիջոցների օգտագործումը և՛ հղիության ժամանակ, և՛ ծննդաբերությունից հետո։ Դեղերը պետք է ընդունեն նաև նորածինները։ Նորածինների կերակրումը պետք է առավելապես կատարվի շշով, քան կրծքով[69][135]։ Մայրերը պետք է հրաժարվեն կրծքով կերակրումից, եթե կա հնարավորություն արհեստական կերակրման, իսկ եթե չկա հնարավորություն, կրծքով կիրակրումը խորհուրդ է տրվում միայն նորածնի կյանքի առաջին մեկ ամսվա ընթացքում[136]։ Նորածինների մոտ առկա երկարաժամկետ հակառետրովիրուսային պրոֆիլակտիկան (եթե չի իրականացվում կրծքով կերակրում) զգալի իջեցնում է վարակի փոխանցման ռիսկը[137]։ 2015թ․-ի Կուբան դարձավ առաջին պետությունը, որը կարողացավ հիմնովին վերացնել մորից երեխային ՄԻԱՎ փոխանցման ռիսկը[138]։

Վակցինացիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ներկայումս չկա ՄԻԱՎ-ի կամ ՁԻԱՀ-ի դեմ պատվաստում[11]։ Մինչև հիմա ամենաէֆեկտիվ վակցինան RV 144-ն է։ Այն հայտնաբերվել է 2009թ․-ին և նվազեցնում է փոխանցման ռիսկը 30%, ինչը հույսեր է տալիս[139]։ Այժմ շարունակվում են RV 144 վակցինայի հետազոտությունները[140][141]։

Վարում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ներկայումս չկա արդյունավետ պատվաստում ՄԻԱՎ-ի դեմ։ Բուժումն իրենից ներկայացնում է բարձր ակտիվության հակառետրեվիրուսային թերապիան (HAART), որը զգալի նվազեցնում է հիվանդության զարգացման արագությունը[142]։ 2010թ․-ի տվյալների համաձայն ցածր ու միջին զարգացվածության աստիճան ունեցող երկրների ավելի քան 6․6 մլն․ մարդ ընդունում էր այդ դեղամիջոցները[143]։ Բուժուն իր մեջ ներառում է նաև օպորտունիստական հիվանդություննների կանխարգելումն ու ակտիվ բուժումը։

Հակառետրովիրուսային թերապիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

A white prescription bottle with the label Stribild. Next to it are ten green oblong pills with the marking 1 on one side and GSI on the other.
Ստրիբիլդ՝ ամենօրյա օգտագործման համար, պարունակում է էլվիտեգրավիր, էմտրիցիտաբին, տենոֆովիր և խթանիչ կոբիցիստատ։

Ներկայումս HAART-ն (բարձր ակտիվության հակառետրեվիրուսային թերապիա) իր մեջ ընդգրկում է դեղամիջացների կոմբինացիաներ (այլ կերպ՝ «կոկտեյլներ»), որոնք կազմված են ամենաքիչը երեք դեղամիջոցներից, որոնք իրենց հերթին պատկանում են ամենաքիչը երկու տարբեր հակառետրովիրուսային ագենտների տեսակների կամ «դասերի»[144]։ Սկզբնական բուժումն հիմնականում կատարվում է ոչ նուկլեոզիդային հետադարձ տրանսկրիպտազի ինհիբիտորով (NNRTI)՝ գումարած երկու նուկլեոզիդ անալոգ հետադարձ տրանսկրիպտազի ինհիբիտորներ (NRTIs)[145]։ Սովորաբար NRTIs-ը ընդգրկում է զիդովուդին (AZT) կամ տենոֆովիր (TDF) և լամիվուդին (3TC) կամ էմտրիցիտաբին (FTC)[145]։ Ագենդների կոմբինացիան, ինչպիսիք են պրոտեազների ինհիբիտորները (PI), օգտագործվում են, եթե վերը նշվածները կորցնում են իրենց արդյունավետությունը[144]։

Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպությունը և ԱՄՆ-ն խորհուրդ են տալիս իրականացնել հակառետրովիրուսային թերապիան տարիքան բոլոր խմբերին պատկանող հիվանդների դեպքում՝ ներառյալ հղի կանանց, անմիջապես ախտորոշումը տալուց հետ, անկախ CD4 քանակից[12][116][146]։ Բուժումը սկսելուց հետո խորհուրդ չի տվում այն կատարել ընդհատումներով կամ «արձակուրդներով»[28]։ Շատ հիվանդներ ախտորոշվում են միայն այն ժամանակ, երբ ամենաճիշտ ժամանակն է սկսել բուժումը[28]։ Բուժման ցակալի արդյունքն իրենից ներկայացնում է երկար ժամանակի ընթացքում պլազմայում ՄԻԱՎ ՌՆԹ-ի քանակի 1մլ-ում 50 կրկնօրինակներից պակաս լինելը[28]։ Սկզբնական շրջանում բուժաման էֆեկտիվության ստուգումը խորհուրդ է տրվում իրականացնել չորս շաբաթ անց, իսկ այն պահին, երբ կրնօրինակների թիվը 1 մլ պլազմայում պակաս է լինում 50-ից, ստուգումը ամեն երեքից վեց ամիսը մեկ համարվում է ադեկվատ[28]։ Ոչ ադեկվատ հսկումը պետք է իրականացնել, եթե կրկնօրինակների թիվը 1մլ-ում ավելին է քան 400-ը[28]։ Հիմնվելով այս չափորոշիչների վրա, բուժումը առաջին տարվա ընթացքում արդյունավետ է լինում հիվանդների ավելի քան 95%-ի մոտ[28]։

Բուժման օգուտը նրանում է, որ այն նվազեցնում է ՁԻԱՀ-ի զարգացման և մահացության ռիսկը[147]։ Զարգացած երկրներում բուժումը բարելավում է նաև ֆիզիկական և հոգեկան առողջությունը[148]։ Բուժման արդյունքում 70%-ով նվազում է նաև տուբերկուլյոզի ձեռք բերման ռիսկը[144]։ Բուժումը նվազեցնում է վարակի փոխանցման ռիսկը սեռական կոնտակտի և մորից երեխային փոխանցման ժամանակ[144][149]։ Բուժման էֆեկտիվությունը կախված է հետևողականությունից[28]։ Բուժմանը չհետևելու պատճառներից են բժշկական օգնության աղքատ միջոցները[150], հասարակության ոչ ադեկվատ աջակցությունը, հոգեկան հիվանդությունները և թմրանյութերի չարաշահումը[151]։ Բուժման բարդ լինելը (կախված դեղամիջոցների մեծ քանակի հետ) բերում է կողմնակի ազդեցությունների զարգացման և հետևողականության նվազման[152]։ Չնայած դեղերի գինը մեծ խնդիր է հանդիսանում[153], 2010թ․-ի[143] տվյալներով այդ բուժումը ընդունող հիվանդների 47%-ը ցածր ու միջին զարգացվածության երկրներից էին, իսկ հետևողականության աստիճանը ցածր ու բարձր զարգացվածության աստիճան ունեցող երկրների դեպքում նույնն է[154]։

Սպեցիֆիկ կողմնակի ազդեցությունները կապված են հակառետրովիրուսային ագենտների ընդունման հետ[155]։ Որոշ կողմնակի ազդեցություններն են լիպոդիստրոֆիայի սինդրոմը, դիսլիպիդեմիան և շաքարային դիաբետը,որոնք հիմնականում կապված պրոտեազների ինհիբիտորների ընդունումով[102]։ Այլ նմանատիպ կողմնակի ազդեցություններից են լուծը[155][156] և սիրտ-անոթային հիվանդությունների զարգացման ռիսկի բարձրացումը[157]։ Ժամանակակից բուժումները ունենում են շատ քիչ կողմնակի ազդեցություններ[28]։ Որոշ դեղանյութեր կարող են առաջացնել պտղի զարգացման խանգարումներ, հետևաբար այդպիսի դեղերը հակացուցված են այն կանանց, ովքեր ուզում են հղիանալ[28]։

Այն բուժումները, որոնք նախատեսված են երեխաների համար, տարբերվում են մեծահասակների բուժման ձևերից։ Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպությունը խորհուրդ է տալիս մինչև 5 տարեկան երեխաներիի դեպքում իրականացնել հատուկ բուժում, իսկ 5 տարեկանից բարձր երեխաներին բուժել այնպես, ինչպես մեծահասակներին[158]։ Ըստ ԱՄՆ-ի ուղեցույցերի մինչև 12 ամսական երեխաները և 1-5 տարեկան այն երեխաները, ում մոտ ՄԻԱՎ ՌՆԹ-ի կրկնօրինակների քանակը 1մլ-ում 100,000-ից շատ է, յուրահատուկ բուժման կարիք ունեն[159]։

Օպորտունիստական վարակներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ի էֆեկտիվ կանխարգելման համար պետք է կառավարել օպորտունիստական հիվանդությունները։ Որպես կանոն, հակառետրովիրուսային թերապիան իջեցնում է օպորտունիստական ինֆեկցիաների զարգացման հավանականությունը[155]։ Չաափահասները և դեռահասները, ովքեր վարակված են ՄԻԱՎ-ով (նույնիսկ եթե իրականացվում է հակառետրովիրուսային թերապիա) և նրանց մոտ փաստացի չկա տուբերկուլյոզ, սակայն բարձր է դրա առաջացման ռիսկը, պետք է ընդունեն իզոնիազիդ կանխարգելիչ թերապիա (IPT)։ Տուբերկուլինի մաշկային թեստը հնարավորություն է տալիս որոշել պետք է իզոնիազիդ կանխարգելիչ թերապիան (IPT), թե՝ ոչ[160]։ Ռիսկային խմբում գտնվողներին պետք է անպայման պատվաստել հեպատիտ A-ի և B-ի դեմ։ Այդ միջոցառումը կարելի է իրականացնել վարակումից հետո ևս[161]։ Սահմանափակ ռեսուրսների առկայության դեպքում ՄԻԱՎ դրական մորից ծնված 4-6 շաբաթական նորածինների մոտ խորհուրդ է տրվում իրականացնել տրիմեթոպրիմ/սուլֆամեթօքսազոլ պրոֆիլակտիկա և բացառել կրծքով կերակրումը[162]։ Այդ պրոֆիլակտիկան խորհուրդ է տրվում իրականացնել նաև այն ահիվանդների դեպքում, որոնց մոտ CD4 քանակը ցածր է 200 բջիջ/µլ-ից կամ ունեցել են PCP[163]։ Դա խորհուրդ է տրվում նաև իրականացնել այն հիվանդների մոտ, ում մոտ նկատվում է էական իմունոսուպրեսիա՝ տոքսոպլազմոզի և MAC-ի կանխարգելման նպատակով[164]։ 1992-1997թթ․-ների ընթացքում իրականացրած կանխարգելիչ միջոցառումները իջեցրել են օպորտունիստական վարակների ռիսկը 50%-ով[165]։ Գրիպի և պնևմոկոկալ պոլիսախարիդային վակցինաները հաճախ խորհուրդ են տրվում ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ հիվանդներին[166][167]։

Դիետա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպությունը (WHO) կազմել է ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ով հիվանդներին անհրաժեշտ սննդանյութերի ցուցակ[168]։ Խորհուրդ է տրվում հետևել առող սննդակարգով դիետայի։ Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպությունը նշում է, որ մեծ քանակությամբ վիտամին A-ի, ցինկի, երկաթի ընդունումը բացասական ազդեցություն է թողնում հիվանդների մոտ և, եթե չկա այդ նյութերի դեֆիցիտ՝ ընդունել պետք չէ[168][169][170][171]։ Սննդային հավելումները կարող են օգնել հիվանդներին վերականգնել իմուն համակարգի գործունեությունը, վերականգնվել ինֆեկցիոն հիվանդություններից հետո, սակայն չկան հավաստի տվյալ, որոնք ապացուցում են այդ վարկածի օգտավետությունը[172]։

Սելենով սնննդի հարստացման օգուտի վերաբերյալ կան խառը անորոշ կարծիքներ[173]։ Հղի և կերակրող կանանց դեպքում կիրառվող մուլտիվիտամինային հավելումները բարելավում են ինչպես մոր, այնպես էլ երեխայի արդյունքները[174]։ Այն դեպքում, երբ կերակրող մայրն անցնում է հակառետրովիրուսային թերապիա, սննդային հավելումները չպետք է փոխարինեն բուժմանը[174]։ Կան որոշակի փաստեր, որ վիտամին A-ն նպաստում է ՄԻԱՎ դրական երեխաների մոտ մահացության աստիճանի իջեցմանը և աճի բարելավմանը[175]։

Այլընտրանքային բժշկություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ԱՄՆ-ում ՄԻԱՎ վարակված բնակչության մոտավորապես 60%-ը օգտագործում են լրացուցիչ կամ այլընտրանքային բժշկություն[176], չնայած, որ այդ մեթոդների էֆեկտիվությունը հաստատված չէ[177]։ Չկան հավաստի փաստեր, ըստ որի հաստատվի դեղաբույսերի օգտագործման էֆեկտիվությունը[178]։ Չկան նաև հավաստի տվյալների բժշկական կանեփի օգտագործման վերաբերյալ, որն օգտագործում են ախորժակի լավացման կամ քաշ հավաքելու համար[179]։

Կանխատեսումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2012թ․-ին 1 մլն․ մարդկանց կազմում մահացության դեպքերը
     0     1–4     5–12     13–34     35–61     62–134     135–215     216–458     459–1,402     1,403–5,828

ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ը ներկայումս շատ երկրներում ավելի շատ քրոնիկ հիվանդություն է, քան ֆատալ[180]։ Կանխատեսումները տարբեր են մարդկանց մոտ, և կանխատեսումներ կազմելու համար կարելի է օգտագործել և՛ CD4 քանակի, և՛ վիրուսային «բեռը»-ի հաշվումները[27]։ Բուժման բացակայության դեպքում ապրելու ժամանակը, սկսած վարակման պահից, կազմում է 9-11 տարի՝ կախված ՄԻԱՎ-ի ենթատիպից[181]։ Այն բանից հետո, երբ արդեն ախտորոշվել են ՁԻԱՀ, կյանքի տևողությունը կազմում է 6-19 ամիս, քանի որ այս փուլում բուժման տարբերակ չկա[182][183]։ HAART-ի (բարձր ակտիվության հակառետրեվիրուսային թերապիա) և ուղեկցող հիվանդությունների համապատասխան կանխարգելման միջոցառումների իրականացման դեպքում մահացության ռիսկը իջնում է 80%-ով, իսկ ապրելու ժամանակը ավելանում է մինչև 20-50 տարի[180][184][185]։ Սա դիտվում է բնակչության երկու երրորդի[185] և գրեթե ընդհանուր բնակչության մոտ[28][186]։ Կանխատեսումները այնքան էլ գոհացուցիչ չեն, եթե բուժումը սկսվել է հիվանդության ուշ փուլերում[28]։ Օրինակ, եթե բուժումը սկսվել է ՁԻԱՀ ախտորոշելու ժամանակ, կյանքի տևողությունը կազմում է մոտավորապես 10-40 տարի[28][180]։ Շատ նորածիններ, ովքեր ծնվել են ՄԻԱՎ-ով վարակված, առանց բուժման մահանում են մինչև 2 տարեկանը[162]։

A map of the world where much of it is colored yellow or orange except for sub Saharan Africa which is colored red or dark red
2004թ․-ին 100,000 Բնակչության կազմում ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ով վարակվածների կյանքի շարունակականությունը

     Տվյալներ չկան      ≤ 10      10–25      25–50      50–100

     100–500      500–1000      1,000–2,500      2,500–5,000      5,000–7500

     7,500–10,000      10,000–50,000      ≥ 50,000

ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ի դեպքում մահի առաջնային պատճառը օպորտունիստական հիվանդություններն են և քաղցկեղը, որոնք երկուսն էլ արդյունք են իմուն համակարգի ակտիվության նվազման[165][187]։ Քաղցկեղի առաջացման հավանականությունը մեծանում է, երբ CD4 քանակը 500/μլ-ից ցածր է լինում[28]։ Հիավանդության կլինիկական զարգացման աաստիճանը տարբեր է հիվանդների մոտ և դրա վրա կարող են ազդել տարբեր գործոններ, ինչպիսիք են մարդու զգայունությունը և իմուն ֆունկցիան[188], նրանց բուժօգնության հնարավորությունները, կոինֆեկցիաների առկայությունը[182][189], որոշակի շտամերի վիրուսների առկայությունը[190][191]։

ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ հիվանդների մահվան գլխավոր կոինֆեկցիան տուբերկուլյոզն է, որով վարակված են ՄԻԱՎ կրողների մեկ երրորդը, և 25%-ի մոտ այն հանգեցնում է մահվան[192]։ Բացի դրանից, ՄԻԱՎ-ը համարվում է տուբերկուլյոզի կարևոր ռիսկային գործոններից մեկը[193]։ Մյուս հաճախ հանդիպող կոինֆեկցիաներից է հեպատիտ C-ն, որտեղ յուրաքանչյուր հիվանդություն ավելացնում է այլ հիվանդությունների զարգացման ռիսկը[194]։ ՄԻԱՎ-ի ժամանակ հաճախ հանդիպող քաղցկեղներից են Կապոշիի սարկոման և ՁԻԱՀ-ի հետ կապված ոչ Հոջկինսի լիմֆոման[187]։ Այլ քաղցկեղային հիվանդություններից հանդիպում են անալ քաղցկեղը, Բուրկիտի լիմֆոման, միկրոգլիոման և արգանդի վզիկի քաղցկեղը[28][195]։

Նույնիսկ բուժման առկայության դեպքում, ՄԻԱՎ-ով երրկար ժամանակ վարակվածների մոտ կարող են հանդիպել նեյրոկոգնիտիվ խանգարումներ[196], օստեոպորոզ[197], նեյրոպաթիա[198], քաղցկեղներ[199][200], նեֆրոպաթիա[201] և սիրտ-անոթային հիվանդություններ[156]։ Որոշ վիճակներ, օրինակ՝ լիպոդիստրոֆիան, կարող են կապված լինել և՛ ՄԻԱՎ-ի, և՛ բուժման հետ[156]։

Համաճարակաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

A map of the world where most of the land is colored green or yellow except for sub Saharan Africa which is colored red
2011թ․-ին ՄԻԱՎ-ով վարակված չափահասների (15–49) տոկոսը ամեն երկրի համար

     Տվյալներ չկան      <0.10      0.10–0.5      0.5–1

     1–5      5–15      15–50

ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀԸ համաշխարհային համավարակ Է[202]։ 2016թ․-ի տվյալներով մոտավորապես 36․7 մլն․ մարդ վարակված էր ՄԻԱՎ-ով, իսկ այդ տարվա նոր վարակվածների թիվը կազմում էր 1․8 մլն․[14]։ Այդ ցուցանիշի զգալի ցածր էր 2001թ․-ի տվյալից, որը կազմում էր 3․1 մլն․[203]։ Վարակվածնեիրի կեսից ավելին կանայք են, իսկ մոտավորապես 2․1 մլն․-ը՝ երեխաներ[14]։ 2016թ․-ին դա հանգեցրեց 1 մլն․ մահվան դեպքերի, որն ավելի ցածր էր քան 2005թ․-ի ցուցանիշը (1․9 մլն․)[14]։ Ըստ ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ–ի միցյալ ազգերի միավորված ծրագրի 2020 թվականին աշխարհում ՄԻԱՎ–ով ապրում են շուրջ 37.7 միլիոն մարդ, իսկ մահացությունը կազմում է 680 հազար մարդ[16]։

Ենթասահարային Աֆրիկան տուժածների ամենամեծ ցուցանիշն ունի։ 2010թ․-ին ՄԻԱՎ վարակվածների ամբողջ թվի 68%-ը (22.9 մլն․) և մահացության դեպքերի 66% (1.2 մլն․) բաժին էին ընկնում հենց այդ երկրամասին[204]։ Դա նշանոակում է, որ բնակչության չափահասների 5%-ը ՄԻԱՎ-ով վարակված են[205] և դա էլ, իր հերթին, հանդիսանում է երեխաների ընդհանուր մահացության 10%-ի պատճառ[206]։ Ի տարբերություն մյուս ռեգիոնների, այստեղ վարակված կանայք կազմում են դեպքերի 60%-ը[204]։ Հարավային Աֆրիկան ունի վարակվածների ամենամեծ պոպուլյացիան (5․9 մլն․)[204]։ Պայմնավորված ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ով, ամենավատ ցուցանիշ ունեցող երկրներում կյանքի տևողությունն ընկել է, օրինակ՝ 2006թ․-ին Բոտսվանայում այն նվազել է 65-ից մինչև 35 տարի[18]։ 2013թ․-ի տվյալներով Բոտսվանայում և Հարավային Աֆրկայում մորից երեխային փոխանցման դեպքերը նվազել են մինչև 5% և պակաս, ինչը պայմանավորված էր հակառետրովիրուսային թերապիայի հասանելիությամբ[207]։

Հարավային և Հարավ-Արևելյան Ասիան իր ցուցանիշով երկրորդ տեղում է։ 2010թ․-ի տվյալներով գրացված էր վարակման 4 մլն․ դեպք, որը կազմում էր ընդհանուր դեպքերի 12%-ը, ինչը հանգեցրեց 250,000 մահվան[205]։ Այս դեպքերի մոտավորապես 2․4 մլն․-ը Հնդկաստանում են[204]։

2008թ․-ին ԱՄՆ-ում ապրում էին 1․2 մլն․ ՄԻԱՎ-ով վարակված մարդ, իսկ մահացության դեպքերը 17,500-ն էին։ Միացյալ նահանգների հիվանդությունների վերահսկողության և կանխարգելման կենտրենները փաստում են, որ 2008թ․-ի տվյալներով վարակված ամերիկացիների 20%-ը տեղյակ չէին, որ վարակված են[208]։ ՄԻԱՎ համաճարակի սկսվելու պահից սկսած, 2016 թ.-ի դրությամբ ԱՄՆ-ում ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ մահացության 675,000 դեպք է գրանցվել[44]։ Միացյալ թագավորությունում ՄԻԱՎ վրակման մոտավորապես 101,200 գրանցված դեպք է եղել, իսկ մահերի թիվը կազմել է 594[209]։ Կանադայում 2008թ․-ի դրությամբ գրանցված էր վարակման 65,000 դեպք, որից 53-ը մահվան ելքով[210]։ 1981թ․-ից (ՁԻԱՀ-ի ընդունում) մինչև 2009թ․-ն ընկած ժամանակահատվածում գրանցվել են մահվան 30 մլն․ դեպքեր[211]։ Վարակն ամենացածր տարածվածությունն ունի Միջին Արևելքում և Հյուսիսային Աֆրիկայում (0․1% և ավելի ցածր), Արևելյան Ասիայում (0․1%) և Արևմտյան և Կենտրոնական Եվրոպայում (0․2%)[205]։ Ամենավատ ցուցանիշ ունեցող Եվրոպական երկրներն են Ռուսաստանը, Ուկրաինան, Լատվիան, Մոլդովան, Պորտուգալիան և Բելառուսը՝ ներկայացված ըստ տարածվածության աստիճանի նվազման[212]։


Աղբյուրը՝ UNAIDS[213]


Աղբյուրը՝ UNAIDS[213]

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայտնագործում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ՁԻԱՀ-ն առաջին անգամ կլինիկորեն նկատվել է 1981թ․-ին ԱՄՆ-ում[36]։ Առաջին դեպքերը նկատվել էին ներարկումներով թմրանյութեր օգտագործողների և հոմոսեքսուլ տղամարդկանց մոտ։ Նրանց մոտ նկատվում էր իմուն համակարգի անբացատրելի ընկճում և առկա էին Pneumocystis carinii թոքաբորբ-ի (PCP) սիմպտոմներ և հազվագյուտ օպորտունիստական հիվանդություն, որը հանդիպում էր թուլ իմուն համակարգով մարդկանց մոտ[214]։ Շուտով շատ հոմոսեքսուալ տղամարդիք նկատեցին մացկի հազվագյուտ քաղցկեղ՝ Կապոշիի սարկոման (KS)[215][216]։ Ավելի ու ավելի հաճախ հանդիպող PCP-ն և KS-ն, ազդանշան հանդիսացան Միացյալ նահանգների հիվանդությունների կառավարման և կանխարգելման կենտրոնների (CDC) համար։ CDC-ի օպերատիվ խումբ ստեղծվեց, որի նպատակն էր հիվանդության բռնկման մոնիտորինգի իրականացումը[217]։

text of the Morbidity and Mortality Weekly Report newsletter
1981թ․-ի Morbidity and Mortality Weekly Report պարբերականի մեջ գրվեց այն բանի մասին, որը հետագայում պետք է ՁԻԱՀ անվանվեր։

Սկզբնական շրջանում հիվանդությունը չուներ օֆիցիալ անուն։ Այն հաճախ անվանում էին ասոցացված հիվանդությունների անունով, օրինակ՝ լիմֆադենոպաթիա, հիվանդություն, որից հետո հայտնաբերեցին, որ ՄԻԱՎ-ը վիրուս է[218][219]։ Որպես անուն օգտագործում էին նաև Կապոշի սարկոման և օպորտունիստական հիվանդությունները, և հենց այդ անունով էլ 1981թ․-ին ստեղծվել էր օպերատիվ խումբը[220]։ Հետո հիվանդությունն անվանեցին 4Հ-ի հիվանդություն ("the 4H disease"), քանի որ սինդրոմը հանդիպում էր հերոյին օգտագործողների, հոմոսեքսուալների, հեմոֆիլիայով հիվանդների և Հայիթիի բնակչության շրջանում[221][222]։ Ընդհանուր մամուլի մեջ հայտնվել էր GRID (gay-related immune deficiency)՝ գեյերի հետ կապված իմունոդեֆիցիտ[223]։ Հետագայում, երբ պարզվեց, որ հիվանդությունը հատուկ չէ միայն գեյերին[220], այդ անունը մոռացվեց, իսկ նրան փոխարինելու եկավ ՁԻԱՀ անունը ներկայացվեց 1982թ․-ի հանդիպման ժամանակ[224]։ 1982թ․-ի սեպտեմբերից Միացյալ նահանգների հիվանդությունների կառավարման և կանխարգելման կենտրոնները (CDC) հիվանդությունը պաշտոնապես անվանեցին ՁԻԱՀ[225]։

1983թ․ին երկու իրարից առանձին հտազոտող խմբեր, որոնք գլխավորում էին Ռոբերտ Գալլոն և Լյուկ Մոնտանյեն, հայտարարեցին, որ ՁԻԱՀ-ը կարող է փոխանցվել նոր ռետրեվիրուսի միջոցով և հրապարակեցին իրենց աշխատանքները Science ամսագրում[226][227]։ Գալլոն նշեց, որ այն վիրուսը, որն իր թիմն առանձնացրել էր ՁԻԱՀ-ով հիվանդի օրգանիզմից ձևով շատ նման էր մարդու մյուս լիմֆոտրոպիկ վիրուսներին (HTLVs)։ Գալլոյի թիմն այդ վիրուսին անվանեց HTLV-III։ Միևնույն ժամանակ Մոնտանյեի խումբն առանձնացրեց վիրուս մի հիվանդից, որի մոտ առկա էիր պարանոցի ավշային հանգույցների մեծացումներ և ֆիզիկական թուլություն (ՁԻԱՀ-ին բնորոշ երկու սիմպտոմներ)։ Հակասելով Գալլոյի խմբի աշխատանքին՝ Մոնտանյեն և իր կոլեգաները ապացուցեցին, որ նոր վիրուսի հիմնական սպիտակուցները իմունոլոգիապես տարբերվում էին HTLV-I-ի սպիտակուցներից։ Մոնտանյեի խումբը նոր վիրուսին անվանեց լիմֆադենոպաթիայի հետ կապված վիրուս (LAV)[217]։ 1986թ․-ին վիրուսին տվեցին ՄԻԱՎ անունը՝ LAV-ի և HTLV-III-ի փոխարեն[228]։

Ծագում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

three primates possible sources of HIV
Ձախից՝ աջ հերթականությամբ․ Աֆրիկական կանաչ կապիկ (SIV), Cercocebus atys (ՄԻԱՎ-2-ի ավբյուր) և շիմպանզե (ՄԻԱՎ-1-ի աղբյուր)։

Համարվում է, ՄԻԱՎ-1-ը և ՄԻԱՎ-2-ը առաջացել են ոչ մարդկային պրիմատներից Արևմտյան կենտրոնական Աֆրիկայում և փոխանցվել են մարդկանց 20-րդ դարի սկզբին[19]։ ՄԻԱՎ-1-ն ծագել է Հարավային Կամերունում՝ SIV-ի(cpz)՝ կապիկների իմունոդեֆիցիտի վիրուս (SIV), էվոլյուցիայի արդյունքում։ Վիրուսը վարակում էր վայրի շիմպանզեներին (HIV-1-ը ծագում է էնդեմիկ SIVcpz-ից Pan troglodytes troglodytes շիմպանզեների մոտ)[229][230]։ ՄԻԱՎ-2-ի ամենամոտ «բարեկամը» SIV(smm)-ն է (Cercocebus atys atys): Վիրուսը հանդիպում էր Հին աշխարհի կապիկների մոտ, որոնք ապրում էին Արևմտյան Աֆրիկայում (Հարավային Սենեգալից մինչև Կոտ դ'Իվուար)[86]։ Նոր աշխարհի կապիկները, ինչպիսիք են գիշերային կապիկները, կայուն են ՄԻԱՎ-1 վիրուսի նկատմամբ, միգուցե այն պատճառով, որ ձուլվել են վիրուսի նկատմամբ կայունության երկու վիրուսները[231]։ Համարվում է, որ վիրուսն անցել է ամենաքիչը երեք տեսակների պատնեշ և առաջացրել վիրուսի երեք խմբեր՝ M, N և O[232]։

Աֆրիկական վայրի կենդանիների որսորդների և վաճառողների մոտ հաճախ էին հանդիպում SIV վարակման դեպքր [233]։ SIV-ը շատ թուլ վիրուս է և մի քանի շաբաթվա ընթացքում այն ճնշվում է իմուն համակարգի կողմից։ Վիրուսի մի անհատից մյուսին արագ փոխանցումը, հնարավորություն է տալիս SIV-ին մուտացիայի ենթարկվելու, և այն վերածվում է ՄԻԱՎ-ի[234]։ SIV-ի փոխանցման հավանականությունը շատ փոքր է և այն կարող է փոխանցվել միայն փոխանցման ռիսկային ուղիներով, որոնք մինչև 20-րդ դարը Աֆրիկայում բացակայում էին։

Վիրուսի փոխանցման սպեցիֆիկ ռիսկային ուղիները հնարավորություն են տալիս վիրուսին ադապտանալու մարդու օրգանիզմին և տարածվել հասարակության մեջ։ Գենետիկ հետազոտությունները ցույց են տվել, որ HIV-1 M խմբի նախնին առաջացել է 1910թ․-ին[235]։ Այս վարկածի կողմնկիցները նշում են, որ ՄԻԱՎ համաճարակն առաջացել է, երբ Աֆրիկական շատ քաղաքներում ընդունվեցին գաղութատիրական կարգերը։ Դա հանգեցրեց շատ քաղաքների հասարակարգերի փոփոխման, աճեց սեռական տիպի հանցագործությունների թիվը, զարգացավ մարմնավաճառությունը և ավելացան սեռական օրգանների խոցային հիվանդությունների (ճրինակ՝ սիֆիլիսը) դեպքերը[236]։ ՄԻԱՎ-ի փոխանցման ռիսկը շատ անգամներ մեծանում է, երբ զույգերից մեկը վարակված է սեռական ճանապարհով փոխանցվող հիվանդություններով, որն էլ պատճառ հանդիսանում սեռական օրգանների խոցերի առաջացման։ 1900-ական թթ․-ների սկզբին գաղութատիրական քաղաքներն աչքի էին ընկնում մարմնավաճառության և սեռական օրգանների խոցային հիվանդությունների բարձր աստիճանով։ 1928թ․-ին Արևմտյան Կինշասայի բնակչության կանանց 45%-ը մարմնավաճառներ էին, իսկ 1933թ․-ին մի քաղաքի բնակչությանը բաժին ընկնող սիֆիլիսով հիվանդների քանակը կազմում էր 15% [236]։

Կա ալտերնատիվ կարծիք, որ վիրուսի ադապտացիային և փոխանցմնաը նպաստել է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ ոչ անվտանգ բժշկական միջամտությունը, այն է՝ ոչ ստերիլ ներարկիչների օգտագործումը անտիբիոտիկների ներարկման և մալարիայի դեմ կատարվող պատվաստումների համար[234][237][238]։

Ամենառաջին լավ նկարագրված ՄԻԱՎ դեպքը եղել է 1959թ․-ին Կոնգոյում[239]։ Համարվում է, որ ամենավտանգավոր ՁԻԱՀ դեպքը տեղի է ունեցել 1966թ․-ին Նորվեգիայում[240]։ Կպված Կոնգոյի անկախության հաստատման հետ՝ 1960թ․-ի հուլիսին ՄԱԿ-ը հավաքագրեծ ֆրանսալեզու մասնագետների մի շարք երկրներից, որպեսզի նրանք լրացնեն Բելգիայի թողած ադմինիստրատիվ բացթողումները։ 1962թ․-ին Հայիթին ստղեղծեց մեծությամբ երկրորդ լավ կրթված մասնագետների խումբը (48 միջազգային խմբերից), ովքեր երկրում թվով 4500-ն էին[241][242]։ Քվեբեկցի Ժակ Պեպեն, ով գրել է «ՁԻԱՀ-ի ծագումը» աշխատությունը, գրում է, որ ՄԻԱՎ-ն ԱՄՆ է հասել Հայիթիից և այդ երկրներից մեկից ՄԻԱՎ-ն անցել է Ատանտիկան 1960-ական թթ․-ներին[242]։ Հնարովոր է, որ վիրուսն արդեն եղել է ՄԱՆ-ում մինչև 1966թ․-ը [243]։ Ենթասահարային Աֆրիկայից դուրս գտվող ինֆեկցիաները կարելի էր դիտարկել մեկ անհատի միջոցով, ով վարակվել է Հայիթիիում և 1969թ․-ին տարածել վարակը ԱՄՆ-ում[244]։ Այս ամենից հետո, վարակն սկսել է արագ տարածվել ռիսկային խմբում գտնվող անհատների շրջանում (հոմոսեքսուալ տղամարդկանց շրջանում)։ 1978թ․-ին Նյու Յորքում և Սան Ֆրանցիսկոյում ՄԻԱՎ-ի տարածվածությունը հոմոսեքսուալ տղամարդկանց շրջանում կազմում էր 5%, ինչը նշանակում էր, որ երկրի հազարավոր անհատներ արդեն վարակված էին[244]։

Հասարակություն և մշակույթ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ստիգմա (դրոշմ)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

A teenage male with the hand of another resting on his left shoulder smiling for the camera
Ռայան Ուայթը դարձավ ՄԻԱՎ-ի պաստառի երեխան, այն բանից հետո, երբ նրան հեռացրեցին դպրոցից՝ վարակված լինելու պատճառով[245]։

ՁԻԱՀ ստիգման գոյություն ունի ամբողջ աշխարհում և ներկայացված է տարբեր ձևերով։ Այն իր մեջ ներառում է հիվանդ մարդկանց օստրացիզմը, մերժումը, խտրականությունը և նրանցից խուսափումը, առանց նախնական համաձայնության ՄԻԱՎ թեստերի իրականացումը և գաղտնիության կանոննորին չհետևելը, հիվանդների նկատմամբ կատարվող բռնությունները և վարակված անձանց կարանտինը[21]։ Ստիգմայի հետ կապված բռնությունները կամ վախը հանգեցնում են նրան, որ հիվանդները հաճախ չեն անցնում թեստավորում կամ չեն ուզում իմանալ թեստի պատասխանները, չեն ընդունում բուժումը՝ հնարավոր քրոնիկ հիվանդությունը վերածելով մահացու դեպքի[246]։

ՁԻԱՀ ստիգման հետագայում բաժանվեց հետևյալ երեք կատեգորիաների․

  • Գործիքային ՁԻԱՀ ստիգմա՝ վախերի ու մտավախությունների արտացոլում, որը կապված է որևէ մահացու կամ փոխանցվող հիվանդության հետ[247],
  • Սիմվոլիկ ՁԻԱՀ ստիգմա՝ ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ի օգտագործումը, որոշակի հասարակական կամ տարբեր ապրելակերպով մարդկանց խմբերի մասին կարծիք հայտնելու համար[247],
  • քաղաքավարի ՁԻԱՀ ստիգմա՝ մարդկանց դրոշմումը, պայմանավորված նրանց ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ հիվանդությամբ կամ ՄԻԱՎ դրական լինելով[248]։

Հաճախ ՁԻԱՀ ստիգման արտահայտվում է մի քանի այլ ստիգմաների զուգակցմամբ, որոնք հաճախ կապված են համասեռականության, երկսեռականության, մարմնավաճառության և ներերակային թմրանյութերի օգտագործման հետ[249]։

Շատ զարգացած երկրներում կապ են հաստատում ՁԻԱՀ-ի և միասեռականության ու երկսեռականության մեջ։ Այս ամենը հանցենում է նրան, որ ավելի շատանում են հակամիասեռական և հակաերկսեռական շարժումները[250]։ Կա նաև կապ ՁԻԱՀ-ը և տղամարդ-տղամարդ սեռական վարքագծի հետ, ներառյալ սեռական հարաբերությունները չվարակված տղամարդկանց միջև[247]։ Այնուամենայնիվ ՄԻԱՎ տարածման գերիշխող միջոցը մնում է հետերոսեքսուալ փոխանցումը[251]։

2003թ․-ին տեղի ունեցած ամուսնական օրենսդրության բարեփոխումների արդյունքում Չինաստանում թույլատրվեց ՁԻԱՀ հիվանդների ամուսնությունը[252]։

2013թ․-ին ԱՄՆ-Ի բժկակական ազգային գրադարարնը կազմակերպեց շարժական ցուցահանդես, որի վերնագիրն էր «Գոյատևում և ծաղկում․ ՁԻԱՀ, քաղաքականություն և մշակույթ»[253]։ Այն իր մեջ ներառում էր բժշկական հետազոտություններ, ԱՄՆ-ի կառավարության պատասխանները, հիվանդների, խնամողների և ակտիվիստների անձնական պատմությունները[254]։

Տնտեսական ազդեցություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

A graph showing an number of increasing lines followed by a sharp fall of the lines starting in mid-1980s to 1990s
1960-2012 թվականների տվյալներով՝ աֆրիկական երկրներում կյանքի միջին տևողության փոփոխությունը։
Հատկացված ռեսուրսների և նոր դեպքերի հարաբերակցությունը (2000-2020)[255]

ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ը ազդում է ոչ միայն անձնական, այլ նաև պետության տնտեսական վիճակի վրա[206]։ Ամենամեծ վարակվածության ցուցանիշ ունեցող երկրներում համախառն ներքին արտադրանքի չափն այնքան է նվազել, որ նույնիսկ հասել է մարդկային կապիտալի բացակայության[206][256]։ Առանց յուրահատուկ սնուցման,բժշկական աջակցության, դեղերի ՁԻԱՀ-ով հիվանդ մարդիկ մահանում են՝ վիճակի բարդացման հետևանքով։ Նրանք չեն կարող աշխատել, սակայն կարիք ունեն յուրահատուկ բժշկական օգնության։ Սա պատճառ հանդիսացավ նրան, որ 2007թ․-ի դրությամբ 12 մլն․ երեխաներ մնացին որբ[206]։ Նրանցից շատերի մասին հոգ էին տանում տարեց տատիկները և պապիկները[257]։

ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ բուժումն իրականացնելուց հետո, աշխատանքին վերադառնալն այնքան էլ հեշտ չէ, և սովորաբար վարակված մարդիկ ավելի քիչ են աշխատում, քան նորմալ առողջական վիճակով աշխատակիցները։ Գործազրկությունը վարակվածների շրջանում պայմանավորված է նրանով, որ հիվանդները հաճախ մտածում են ինքնասպանության մասին, ունեն հիշողության խնդիրներ և սոցիալապես իզոլացված են։ Աշխատանքը նպաստում է նրան, որ հիվանդի մոտ բարձրանում է ինքնագնահատականը, արժանապատվության զգացումը, վստահությունը սեփական ուժերի նկատմամբ և կյանքի որակը։ Հակառետրովիրուսային թերապիան կարող է օգնել ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ հիվանդնրին ավելի շատ աշխատել և տալիս է նրանց հնարավորություն աշխատանք ունենալու[258]։

ՁԻԱՀ-ը հաճախ հանդիպում է չափահասների շրջանում, ինչը հանգեցնում է նրան, որ պետությունում պակասում է հիմնական հարկատուների տիվը։ Արդյունքում պետությունը ստիպված է ավելի քիչ միջոցներ տրամադրել ՁԻԱՀ-ի հետ չկապված կրթության և առողջապահության ոլորտներին։ Այս ամենը բերում է նրան, որ պետությունն ունենում է տնտեսության և հարկերի բազայի դանդաղ աճ։ Վիճակն ավելի է բարդանում, երբ պետությունը ստիպված է լինում տրամադրել միջոցներ հիվանդների բուժման և կրթության համար, որբ երեխաների կարիքները հոգալու համար, քանի որ որբերի նկատմամբ խնամքի պատասխանատվությունն ընտանիքից անցնում է պետությանը[257]։

Ինչ վերաբերվում է ընտանիքի բյուջեին, ՁԻԱՀ-ը նպաստում է առողջապահության վրա մեծ ծախսեր կատարելուն։ Կոտ դ'Իվուարում կատարված հետազոտությունները ցույց են տվել, որ այն ընտանիքները, որտեղ անդամներց մեկը ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ով հիվանդ է, շատ մեծ գումարներ են ծախսում դեղերի վրա, և ավելի քիչ՝ մյուս կարիքներ վրա[259]։

Կրոն և ՁԻԱՀ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ի հանդեպ ծավալվող կրոնական թեմանները վերջին 20 տարիների ընթացքում շատ են քննարկվում։ Պատճառն այն է, որ շատ կրոնական ներկայացուցոիչներ հրապարակավ ներկայացրել են, որ դեմ են պահպանակների օգտագործմանը[260][261]։ Մեթյու Հենլին իր «Կաթոլիկ եկեղեցին և գլոբալ ՁԻԱՀ ճգնաժամը» աշխատությունում գրում է, որ վարակի արդյունավետ բուժման համար պետք է տեղի ունենան որոշակի մշակութայն փոփոխություններ[261]։

Որոշ կրոնական կառույցներ հավաստացնում են, որ աղոթքը կարող է բուժել ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ը։ 2011թ․-ին BBC-ին ներկայացրեց, որ Լոնդոնյան մի շարք եկեղեցական կառույցներ հավաստում են, որ աղոթքը բուժում է ՁԻԱՀ-ը, և Սեռական առողջության ու ՁԻԱՀ-ի կրթական կենտրոնները ներկայացրեցին տվյալներ, ըստ որի շատ հիվադներ դադարեցրել են դեղերի ընդունումը՝ հոգևորականների հորդորով։ Այս ամենի արդյունքում գրանցվեցին մեծաքանակ մահացության դեպքեր[262]։ Բոլոր ազգերի Սինագոգի եկեղեցին խորհուրդ է տալիս օգտագործել օրհնված ջուր բուժման համար, սակայն եկեղեցին նշում է, որ չի ստիպում դադարեցնել դեղերի ընդունումը[262]։

Մեդիայի անդրադարձ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Առաջին ՁԻԱՀ աղմկահարույց դեպքը Ամերիկացի համասեռամոլ Ռոք Հուդսոնի դեպքն էր։ Նա Ամուսնացել և բաժանվել էր բավականին վաղ տարիքում։ Մահացել է 1985թ․-ի հոկտեմբերի 2-ին, ներկայացնելով որ իմացել է իր ախտորոշումը այդ տարվա հուլիսի 25-ին, սակայն նրա ախտորոշումը պարզ էր 1984թ․ին[263]։ Հաջորդ աղմկահարույց դեպքն էր Էնտոնի Էդենի որդի՝ Նիկոլաս Էդենի դեպքը[264]։ Նա համասեռամոլ քաղաքաքան գործիչ էր։ 1991թ․-ի նայեմբերի 24-ին վիրուսը խոցեց Բրիտանական ռոք աստղ Ֆրեդի Մերկուրիին, ով Queen ռոք խմբի սոլիստն էր։ Նա մահացել է1987թ․-ին ՁԻԱՀ-ով պայմանավորված հիվանդությունից, իսկ իր հիվանդության մասին իմացել է մահվան նախորդ օրը[265][266]։ Աղմկահարույց դեպք էր նաև Արթուր Աշեի դեպքը։ Այս դեպքը հետաքրքիր էր նրանով, որ Աշեն հետերոսեքսուալ էր, իսկ վարակվել էր 1980-ականների սկզբին կատարված սրտի վիրահատության ժամանակ՝ արյան վարակումից։ Հետագա թեստերը ցույց տվեցին,որ Աշեն ՁԻԱՀ ուներ, սակայն դրա մասին հրապարակավ չի հայտնել մինչև 1992թ․-ի ապրիլը[267]։ Նա մահացել է 1993թ․-ի փետրվարի 6-ին 49 տարեկան հասակում[268]։

Թերեզա Ֆրեյրի՝ Դեյվիդ Կիրբիին նվիրված լուսանկարը արվել է 1990թ․-ի ապրիլին։ Լուսանկարում պատկերված է ՁԻԱՀ-ից մահացող Դեյվիդ Կիրբին՝ շրջապատված ընտանիքի անդամներով։ Life ամսագիրը գրել է․«ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ էպիդեմիայով ամենաուժեղ վարակվածը»։ Life ամսագրում հրապարակված լուսանկարը դարձավ World Press Photo-ի հաղթող և ճանաչվեց ամբողջ աշխարհում United Colors of Benetton գովազդային ընկերության կողմից 1992թ․-ին օգտագործվելուց հետո[269]։ Ջոնսոն Ազիգան՝ Ուգանդայում ծնված կանադացին, վարակված էր ՄԻԱՎ-ով (1996թ․), սակայն ունեցել է չպաշտպանված սեռական կոնտակտ 11 կանանց հետ։ 2003թ․-ին այդ կանանցից 7-ի մոտ հայտնաբերվեց ՄԻԱՎ, իսկ երկուսը՝ մահացան ՁԻԱՀ-ի բարդացման դեպքից[270][271]։ Ազիգան մեղադրվեց առաձնակի դաժան սպանություն կատարելու մեջ և դատապարտվեց ցմահ ազատազրկման[272]։

Քրեական փոխանցում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քրեական փոխանցում է համարվում է ՄԻԱՎ-ի կանխամտածված կամ անզգույշ փոխանցումը մեկ այլ անհատի։ Որոշ պետություններում և ԱՄՆ-ի որոշ հատվածներում գոյություն ունեն ՄԻԱՎ-ի փոոանցման հետ կապված քրեական օրենքներ[273]։

Թյուր կարծիքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կան մի շարք թյուր կարծիքներ՝ կապված ՄԻԱՎ-ի և ՁԻԱՀ-ի հետ։ Ամենատարածված սխալ կարծիքներից են՝ վարակը կարող է փոխանցվել սովորական շփման ժամանակ, կարելի է բուժել ՁԻԱՀ-ը՝ կույսի հետ սեռական կոնտակտի մեջ մտնելով[274][275][276], ՄԻԱՎ-ով վարակվել կարող են միայն գեյերը կամ թմրամոլները։ 2014թ․-ին Անգլիայի բնակչության մեջ տարածված էր սխալ կարծիք այն մասին, որ ՄԻԱՎ-ով կարելի է վարակվել համբուրվելիս (16%), նույն բաժակից օգտվելիս (5%), թքելիս (16%), հասարական զուգարանց օգտվելիս (4%), փռշտալու կամ հազալու ժամանակ (5%)[277]։ Այլ թյուրըմբռնումներից են, որ չվարակված գեյ տղամարդկանց միջև տեղի ունեցող անալ կոնտակից կարող է զարգանալ ՄԻԱՎ կամ, որ դպրոցներում ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ի մասին խոսելը կբարձրացնի վարակման ռիսկը[278][279]։

Մարդկանց որոշակի խումբ շարունակում է վիճարկել ՄԻԱՎ-ի և ՁԻԱՀ-ի մեջ եղած կապը[280], ընդհանրապես ՄԻԱՎ-ի գոյությունը կամ բուժումների ու թեստավորման մեթոդների օգուտը[281][282]։ Այս համոզմունքներն այլ կերպ անվանում են ՁԻԱՀ-ի ժխտում։ Դրանք ստուգվել և մերժվել են գիտական ընկերությունների կողմից[283]։ Չնայած այս ամենին, այդ համոզմունքները թողել են իրենց բացասական ազդեցությունը։ Հարավային Աֆրիկայի կառավարությունը պայքարում էր ՁԻԱՀ-ի ժխտման դեմ (1999–2005), և արդյունքում հենց պետության կառավարությունն էր իր վրա վերցնում անարդյունավետ բուժման պատասխանատվությունը, ինչի հետևանքով հենց կառավարությանը մեղադրեցին հարյուր հազարավոր մահերի համար[284][285][286]։

Կա կարծիք, որ ՄԻԱՎ-ը կանխամտածված կամ՝ ոչ, ստեղծվել է գիտնականների կողմից։ Սովետական միությունը իրականացնում էր «ԻՆՖԵԿՑԻԱ» գործողությունը, որի նպատակն էր տարածել աշխարհով, որ ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ը ստեղծել է ԱՄՆ-ն։ Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ մարդիկ հավատում էին և շարունակում են հավատալ այտ կարծիքներին[287]։

Հետազոտություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ հետազոտությունն իրենից ներկայացնում է բժշկական հետազոտություն, որի նպատակն է կանխարգելել և բուժել ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ը՝ հիմնված ֆունդամենտալ ՄԻԱՎ-ի, որպես վարակի ագենտ և ՁԻԱՀ-ի, որպես հիվանդության հետազոտությունների վրա։

Շատ կառավարություններ և հետազոտական ինստիտուտներ մասնակցում են ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ հետազոտություններին։ Այս հետազոտություններն ընդգրկում են վարքագծի առողջության միջամտություններ, ինչպիսիք են օրինակ՝ սեռական դաստիարակությունը և դեղանյութերի զարգացումը, որի հիմքում ընկած է սեռական ճանապարհով փոխանցվող հիվանդությունների համար միկրոբիցիդներըի, ՄԻԱՎ վակցինաներըի և հակառետրովիրուսային դեղամիջոցների զարգացումը։ Այլ հետազությունները կատարվում են նախակոնտակտային և հետկոնտակտային պրոֆիլակտիկաների, թլպատման օգուտները բացահայտելու համար։ Հասարակական առողջապահության կենտրոնները, հետազոտողները և ծրագրերը կարող են ստանալ վարակի բուժման և կանխարգելման շատ ավելի լավ պատկեր, եթե հետևեն ՄԻԱՎ-ի ստանդարտ ինդիկատորներին[288]։ Հիվանդության ընդհանուր ինդիկատորների օգտագործումը, հետազոտող կազմակերպությունների կողմից, ավելի արդիական է դարձել[289][290]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ http://www.cdc.gov/hiv
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 WikiSkripta (չեխերեն) — 2008. — ISSN 1804-6517
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 3,7 https://www.hiv.gov/hiv-basics/overview/about-hiv-and-aids/symptoms-of-hiv
  4. ↑ Krämer Alexander, Kretzschmar M, Krickeberg K (2010)։ Modern infectious disease epidemiology concepts, methods, mathematical models, and public health (Online-Ausg. ed.)։ New York: Springer։ էջ 88։ ISBN 9780387938356 
  5. ↑ «AIDS--the first 20 years»։ The New England Journal of Medicine 344 (23): 1764–72։ June 2001։ PMID 11396444։ doi:10.1056/NEJM200106073442306 
  6. ↑ Kirch W (2008)։ Encyclopedia of Public Health։ New York: Springer։ էջեր 676–677։ ISBN 9781402056130 
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 «HIV/AIDS Fact sheet N°360»։ WHO։ November 2015։ Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ փետրվարի 17-ին։ Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 11 
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 «About HIV/AIDS»։ CDC։ դեկտեմբերի 6, 2015։ Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 11 
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 9,6 9,7 9,8 Environmental and occupational medicine (4th ed.)։ Philadelphia: Wolters Kluwer/Lippincott Williams & Wilkins։ 2007։ էջ 745։ ISBN 978-0-7817-6299-1 
  10. ↑ «HIV and Its Transmission»։ Centers for Disease Control and Prevention։ 2003։ Արխիվացված է օրիգինալից 2005 թ․ փետրվարի 4-ին։ Վերցված է 2006 թ․ մայիսի 23 
  11. ↑ 11,0 11,1 UNAIDS (մայիսի 18, 2012)։ «The quest for an HIV vaccine»։ Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 24-ին 
  12. ↑ 12,0 12,1 Guideline on when to start antiretroviral therapy and on pre-exposure prophylaxis for HIV։ WHO։ 2015։ էջ 13։ ISBN 9789241509565։ Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ հոկտեմբերի 14-ին 
  13. ↑ UNAIDS, WHO (December 2007)։ «2007 AIDS epidemic update» (PDF)։ Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ մայիսի 27-ին։ Վերցված է 2008 թ․ մարտի 12 
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 «Fact sheet – Latest statistics on the status of the AIDS epidemic | UNAIDS»։ www.unaids.org։ Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հուլիսի 13-ին։ Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 21 
  15. ↑ «Global HIV and AIDS statistics»։ AVERT (անգլերեն)։ 2015-07-16։ Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 7 
  16. ↑ 16,0 16,1 «UNAIDS: Joint United Nations Programme on HIV/AIDS – Office of the Secretary-General’s Envoy on Youth» (en-US)։ Վերցված է 2022-05-18 
  17. ↑ «Fact sheet - Latest statistics on the status of the AIDS epidemic»։ www.unaids.org (անգլերեն)։ UNAIDS։ Վերցված է 2018 թ․ մարտի 16 
  18. ↑ 18,0 18,1 «The first postmodern pandemic: 25 years of HIV/ AIDS»։ Journal of Internal Medicine 263 (3): 218–43։ March 2008։ PMID 18205765։ doi:10.1111/j.1365-2796.2007.01910.x  (subscription required)
  19. ↑ 19,0 19,1 «Origins of HIV and the AIDS pandemic»։ Cold Spring Harbor Perspectives in Medicine 1 (1): a006841։ September 2011։ PMC 3234451։ PMID 22229120։ doi:10.1101/cshperspect.a006841 
  20. ↑ «A reflection on HIV/AIDS research after 25 years»։ Retrovirology 3 (1): 72։ October 2006։ PMC 1629027։ PMID 17054781։ doi:10.1186/1742-4690-3-72 
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 «The impact of AIDS on people and societies» (PDF)։ 2006 Report on the global AIDS epidemic։ UNAIDS։ 2006։ ISBN 978-92-9173-479-5։ Վերցված է 2006 թ․ հունիսի 14 
  22. ↑ «Myth Busters»։ Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ փետրվարի 22-ին։ Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 14 
  23. ↑ McCullom Rob (26 Feb 2013)։ «An African Pope Won't Change the Vatican's Views on Condoms and AIDS»։ The Atlantic։ Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 8-ին։ Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 14 
  24. ↑ Harden, Victoria Angela (2012)։ AIDS at 30: A History։ Potomac Books Inc։ էջեր 324։ ISBN 978-1-59797-294-9 
  25. ↑ 25,00 25,01 25,02 25,03 25,04 25,05 25,06 25,07 25,08 25,09 25,10 25,11 25,12 25,13 25,14 25,15 WHO case definitions of HIV for surveillance and revised clinical staging and immunological classification of HIV-related disease in adults and children (PDF)։ Geneva: World Health Organization։ 2007։ էջեր 6–16։ ISBN 978-92-4-159562-9։ Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 31-ին 
  26. ↑ Diseases and disorders։ Tarrytown, NY: Marshall Cavendish։ 2008։ էջ 25։ ISBN 978-0-7614-7771-6 
  27. ↑ 27,00 27,01 27,02 27,03 27,04 27,05 27,06 27,07 27,08 27,09 27,10 27,11 27,12 27,13 27,14 Mandell, Bennett, and Dolan (2010). Chapter 118.
  28. ↑ 28,00 28,01 28,02 28,03 28,04 28,05 28,06 28,07 28,08 28,09 28,10 28,11 28,12 28,13 28,14 28,15 28,16 28,17 «The treatment of patients with HIV»։ Deutsches Arzteblatt International 107 (28–29): 507–15; quiz 516։ July 2010։ PMC 2915483։ PMID 20703338։ doi:10.3238/arztebl.2010.0507 
  29. ↑ Evian Clive (2006)։ Primary HIV/AIDS care: a practical guide for primary health care personnel in a clinical and supportive setting (Updated 4th ed.)։ Houghton [South Africa]: Jacana։ էջ 29։ ISBN 978-1-77009-198-6 
  30. ↑ Charles B. Hicks, MD (2001)։ Jacques W. A. J. Reeders & Philip Charles Goodman, ed.։ Radiology of AIDS։ Berlin [u.a.]: Springer։ էջ 19։ ISBN 978-3-540-66510-6 
  31. ↑ Elliott Tom (2012)։ Lecture Notes: Medical Microbiology and Infection։ John Wiley & Sons։ էջ 273։ ISBN 978-1-118-37226-5 
  32. ↑ 32,0 32,1 «Control of HIV-1 replication in elite suppressors»։ Discovery Medicine 9 (46): 261–6։ March 2010։ PMID 20350494 
  33. ↑ «Elite control of HIV Infection: implications for vaccines and treatment»։ Topics in HIV Medicine 15 (4): 134–6։ Aug–Sep 2007։ PMID 17720999 
  34. ↑ «Review of human immunodeficiency virus type 1-related opportunistic infections in sub-Saharan Africa»։ Clinical Infectious Diseases 36 (5): 652–62։ March 2003։ PMID 12594648։ doi:10.1086/367655 
  35. ↑ «Complications of HIV infection: a systems-based approach»։ American Family Physician 83 (4): 395–406։ February 2011։ PMID 21322514 
  36. ↑ 36,0 36,1 36,2 36,3 36,4 Mandell, Bennett, and Dolan (2010). Chapter 169.
  37. ↑ «Ocular surface squamous neoplasia - Review of etio-pathogenesis and an update on clinico-pathological diagnosis»։ Saudi Journal of Ophthalmology 27 (3): 177–86։ July 2013։ PMC 3770226։ PMID 24227983։ doi:10.1016/j.sjopt.2013.07.002 
  38. ↑ «AIDS»։ MedlinePlus։ A.D.A.M.։ Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 18-ին։ Վերցված է 2012 թ․ հունիսի 14 
  39. ↑ «Chronic diarrhea and AIDS: insights into studies with non-human primates»։ Current HIV Research 3 (3): 199–205։ July 2005։ PMID 16022653։ doi:10.2174/1570162054368084 
  40. ↑ «Depression and Psychosis in Neurological Practice»։ Bradley's Neurology in Clinical Practice: Expert Consult – Online and Print, 6e (Bradley, Neurology in Clinical Practice e-dition 2v Set) 1 (6th ed.)։ Philadelphia, PA: Elsevier/Saunders։ 2012։ էջ 101։ ISBN 978-1-4377-0434-1 
  41. ↑ 41,0 41,1 41,2 «Antiretroviral prophylaxis for occupational exposure to HIV»։ American Family Physician 76 (3): 375–6։ August 2007։ PMID 17708137 
  42. ↑ «Identifying HIV-1 dual infections»։ Retrovirology 4: 67։ September 2007։ PMC 2045676։ PMID 17892568։ doi:10.1186/1742-4690-4-67 
  43. ↑ 43,0 43,1 43,2 «HIV Among Gay and Bisexual Men»։ Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 18-ին։ Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 1 
  44. ↑ 44,0 44,1 «Today's HIV/AIDS Epidemic Factsheet»։ Centers for Disease Control and Prevention։ U.S. government։ Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 19-ին։ Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 31 
  45. ↑ 45,0 45,1 45,2 45,3 45,4 45,5 «Heterosexual risk of HIV-1 infection per sexual act: systematic review and meta-analysis of observational studies»։ The Lancet. Infectious Diseases 9 (2): 118–29։ February 2009։ PMC 4467783։ PMID 19179227։ doi:10.1016/S1473-3099(09)70021-0 
  46. ↑ «Global epidemiology of HIV infection in men who have sex with men»։ Lancet 380 (9839): 367–77։ July 2012։ PMC 3805037։ PMID 22819660։ doi:10.1016/S0140-6736(12)60821-6 
  47. ↑ «Mucosal HIV transmission and vaccination strategies through oral compared with vaginal and rectal routes»։ Expert Opinion on Biological Therapy 10 (8): 1181–95։ August 2010։ PMC 2904634։ PMID 20624114։ doi:10.1517/14712598.2010.496776 
  48. ↑ Stürchler Dieter A. (2006)։ Exposure a guide to sources of infections։ Washington, DC: ASM Press։ էջ 544։ ISBN 978-1-55581-376-5 
  49. ↑ Oxford handbook of genitourinary medicine, HIV, and sexual health (2nd ed.)։ Oxford: Oxford University Press։ 2010։ էջ 95։ ISBN 978-0-19-957166-6 
  50. ↑ 50,0 50,1 50,2 «An overview of the relative risks of different sexual behaviours on HIV transmission»։ Current Opinion in HIV and AIDS 5 (4): 291–7։ July 2010։ PMID 20543603։ doi:10.1097/COH.0b013e32833a88a3 
  51. ↑ 51,0 51,1 Butler Lisa M, ed. (March 2011)։ «Population-based biomedical sexually transmitted infection control interventions for reducing HIV infection»։ The Cochrane Database of Systematic Reviews (3): CD001220։ PMID 21412869։ doi:10.1002/14651858.CD001220.pub3 
  52. ↑ «Women and HIV: motherhood and more»։ Current Opinion in Infectious Diseases 25 (1): 58–65։ February 2012։ PMID 22156896։ doi:10.1097/QCO.0b013e32834ef514 
  53. ↑ McCray Eugene, Mermin Jonathan (սեպտեմբերի 27, 2017)։ «Dear Colleague: September 27, 2017»։ Division of HIV/AIDS Prevention։ Centers for Disease Control and Prevention։ Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 1 
  54. ↑ Kerrigan Deanna (2012)։ The Global HIV Epidemics among Sex Workers։ World Bank Publications։ էջ 1։ ISBN 978-0-8213-9775-6 
  55. ↑ Aral Sevgi (2013)։ The New Public Health and STD/HIV Prevention: Personal, Public and Health Systems Approaches։ Springer։ էջ 120։ ISBN 978-1-4614-4526-5 
  56. ↑ «Overview of HIV»։ Psychosomatic Medicine 70 (5): 523–30։ June 2008։ PMID 18541903։ doi:10.1097/PSY.0b013e31817ae69f 
  57. ↑ «Nonoccupational postexposure prophylaxis following sexual assault in industrialized low-HIV-prevalence countries: a review»։ Psychology, Health & Medicine 17 (2): 235–54։ 2012։ PMID 22372741։ doi:10.1080/13548506.2011.579984 
  58. ↑ 58,0 58,1 «Risk of HIV-1 transmission for parenteral exposure and blood transfusion: a systematic review and meta-analysis»։ AIDS 20 (6): 805–12։ April 2006։ PMID 16549963։ doi:10.1097/01.aids.0000218543.46963.6d 
  59. ↑ «HIV in the United States: An Overview»։ Center for Disease Control and Prevention։ March 2012։ Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մայիսի 1-ին 
  60. ↑ «Will I need a blood transfusion?»։ NHS patient information։ National Health Services։ 2011։ Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 25-ին։ Վերցված է օգոստոսի 29, 2012 
  61. ↑ Centers for Disease Control Prevention (CDC) (October 2010)։ «HIV transmission through transfusion --- Missouri and Colorado, 2008»։ MMWR. Morbidity and Mortality Weekly Report 59 (41): 1335–9։ PMID 20966896 
  62. ↑ UNAIDS 2011 pg. 60–70
  63. ↑ «Blood safety ... for too few»։ WHO։ 2001։ Արխիվացված է օրիգինալից 2005 թ․ հունվարի 17-ին 
  64. ↑ «HIV transmission by organ and tissue transplantation»։ AIDS։ 7 Suppl 2: S35–8։ November 1993։ PMID 8161444։ doi:10.1097/00002030-199311002-00008 
  65. ↑ 65,0 65,1 65,2 «Injection drug use, unsafe medical injections, and HIV in Africa: a systematic review»։ Harm Reduction Journal 6: 24։ August 2009։ PMC 2741434։ PMID 19715601։ doi:10.1186/1477-7517-6-24 
  66. ↑ 66,0 66,1 «Basic Information about HIV and AIDS»։ Center for Disease Control and Prevention։ April 2012։ Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հունիսի 18-ին 
  67. ↑ Crans Wayne J. (հունիսի 1, 2010)։ «Why Mosquitoes Cannot Transmit AIDS»։ rci.rutgers.edu։ Rutgers University։ New Jersey Agricultural Experiment Station Publication No. H-40101-01-93։ Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 29-ին։ Վերցված է 2014 թ․ մարտի 29 
  68. ↑ «Preventing Mother-to-Child Transmission of HIV»։ HIV.gov (անգլերեն)։ Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 8 
  69. ↑ 69,0 69,1 69,2 69,3 69,4 69,5 «Prevention of vertical transmission of HIV-1 in resource-limited settings»։ Expert Review of Anti-Infective Therapy 8 (10): 1163–75։ October 2010։ PMID 20954881։ doi:10.1586/eri.10.94 
  70. ↑ 70,0 70,1 «HIV»։ Seminars in Fetal & Neonatal Medicine 12 (3): 174–81։ June 2007։ PMID 17321814։ doi:10.1016/j.siny.2007.01.009 
  71. ↑ «Antiretroviral interventions for preventing breast milk transmission of HIV»։ The Cochrane Database of Systematic Reviews 10 (10): CD011323։ October 2014։ PMID 25280769։ doi:10.1002/14651858.CD011323 
  72. ↑ «Infant feeding in the context of HIV»։ www.who.int։ April 2011։ Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 9-ին։ Վերցված է 2017 թ․ մարտի 9 
  73. ↑ Cunningham F, Leveno KJ, Bloom SL, Spong CY, Dashe JS, Hoffman BL, Casey BM, Sheffield JS (2013)։ «Abortion»։ Williams Obstetrics։ McGraw-Hill։ էջ 5 
  74. ↑ «Mechanisms of CD4+ T lymphocyte cell death in human immunodeficiency virus infection and AIDS»։ The Journal of General Virology 84 (Pt 7): 1649–61։ July 2003։ PMID 12810858։ doi:10.1099/vir.0.19110-0 
  75. ↑ International Committee on Taxonomy of Viruses (2002)։ «61. Retroviridae»։ National Institutes of Health։ Արխիվացված է օրիգինալից 2001 թ․ դեկտեմբերի 17-ին։ Վերցված է 2012 թ․ հունիսի 25 
  76. ↑ International Committee on Taxonomy of Viruses (2002)։ «61.0.6. Lentivirus»։ National Institutes of Health։ Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ ապրիլի 18-ին։ Վերցված է 2012 թ․ հունիսի 25 
  77. ↑ «HIV pathogenesis and long-term survival»։ AIDS 7 (11): 1401–10։ November 1993։ PMID 8280406։ doi:10.1097/00002030-199311000-00001 
  78. ↑ «Following the path of the virus: the exploitation of host DNA repair mechanisms by retroviruses»։ ACS Chemical Biology 1 (4): 217–26։ May 2006։ PMID 17163676։ doi:10.1021/cb600131q 
  79. ↑ RNA interference and viruses : current innovations and future trends։ Norfolk: Caister Academic Press։ 2010։ էջ 73։ ISBN 978-1-904455-56-1 
  80. ↑ Gerald B. Pier, ed. (2004)։ Immunology, infection, and immunity։ Washington, D.C.: ASM Press։ էջ 550։ ISBN 978-1-55581-246-1 
  81. ↑ 81,0 81,1 81,2 «Hybrid spreading mechanisms and T cell activation shape the dynamics of HIV-1 infection»։ PLoS Computational Biology 11 (4): e1004179։ April 2015։ Bibcode:2015PLSCB..11E4179Z։ PMC 4383537։ PMID 25837979։ arXiv:1503.08992։ doi:10.1371/journal.pcbi.1004179 
  82. ↑ «HIV-1 cell to cell transfer across an Env-induced, actin-dependent synapse»։ The Journal of Experimental Medicine 199 (2): 283–93։ January 2004։ PMC 2211771։ PMID 14734528։ doi:10.1084/jem.20030648 
  83. ↑ «Avoiding the void: cell-to-cell spread of human viruses»։ Nature Reviews. Microbiology 6 (11): 815–26։ November 2008։ PMID 18923409։ doi:10.1038/nrmicro1972 
  84. ↑ «Cell-to-cell spread of HIV permits ongoing replication despite antiretroviral therapy»։ Nature 477 (7362): 95–8։ August 2011։ Bibcode:2011Natur.477...95S։ PMID 21849975։ doi:10.1038/nature10347 
  85. ↑ «Comparison of HIV-1 and HIV-2 infectivity from a prospective cohort study in Senegal»։ Statistics in Medicine 22 (4): 573–93։ February 2003։ PMID 12590415։ doi:10.1002/sim.1342 
  86. ↑ 86,0 86,1 «Human immunodeficiency virus type 2»։ The Journal of General Virology 83 (Pt 6): 1253–65։ June 2002։ PMID 12029140։ doi:10.1099/0022-1317-83-6-1253 
  87. ↑ «High levels of HIV-1 in plasma during all stages of infection determined by competitive PCR»։ Science 259 (5102): 1749–54։ March 1993։ Bibcode:1993Sci...259.1749P։ PMID 8096089։ doi:10.1126/science.8096089 
  88. ↑ «The qualitative nature of the primary immune response to HIV infection is a prognosticator of disease progression independent of the initial level of plasma viremia»։ Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 94 (1): 254–8։ January 1997։ Bibcode:1997PNAS...94..254P։ PMC 19306։ PMID 8990195։ doi:10.1073/pnas.94.1.254 
  89. ↑ «HIV infection: first battle decides the war»։ Trends in Immunology 27 (6): 274–81։ June 2006։ PMID 16679064։ doi:10.1016/j.it.2006.04.007 
  90. ↑ Pillay Deenan, Genetti Anna Maria, Weiss Robin A. (2007)։ «Human Immunodeficiency Viruses»։ in Zuckerman Arie J.։ Principles and practice of clinical virology (6th ed.)։ Hoboken, N.J.: Wiley։ էջ 905։ ISBN 978-0-470-51799-4 
  91. ↑ «Primary HIV-1 infection is associated with preferential depletion of CD4+ T lymphocytes from effector sites in the gastrointestinal tract»։ The Journal of Experimental Medicine 200 (6): 761–70։ September 2004։ PMC 2211967։ PMID 15365095։ doi:10.1084/jem.20041196 
  92. ↑ «CD4+ T cell depletion during all stages of HIV disease occurs predominantly in the gastrointestinal tract»։ The Journal of Experimental Medicine 200 (6): 749–59։ September 2004։ PMC 2211962։ PMID 15365096։ doi:10.1084/jem.20040874 
  93. ↑ «CCR5 monoclonal antibodies for HIV-1 therapy»։ Current Opinion in HIV and AIDS 4 (2): 104–11։ March 2009։ PMC 2760828։ PMID 19339948։ doi:10.1097/COH.0b013e3283224015 
  94. ↑ 94,0 94,1 editor Julio Aliberti, (2011)։ Control of Innate and Adaptive Immune Responses During Infectious Diseases։ New York, NY: Springer Verlag։ էջ 145։ ISBN 978-1-4614-0483-5 
  95. ↑ «Immune activation and inflammation in HIV-1 infection: causes and consequences»։ The Journal of Pathology 214 (2): 231–41։ January 2008։ PMID 18161758։ doi:10.1002/path.2276 
  96. ↑ «Microbial translocation is a cause of systemic immune activation in chronic HIV infection»։ Nature Medicine 12 (12): 1365–71։ December 2006։ PMC 1717013։ PMID 17115046։ doi:10.1038/nm1511 
  97. ↑ «HIV/AIDS Testing»։ CDC։ մարտի 16, 2018։ Վերցված է 2018 թ․ ապրիլի 14 
  98. ↑ «Screening for HIV: U.S. Preventive Services Task Force Recommendation Statement»։ Annals of Internal Medicine 159 (1): 51–60։ July 2013։ PMID 23698354։ doi:10.7326/0003-4819-159-1-201307020-00645 
  99. ↑ 99,0 99,1 «HIV testing for children in resource-limited settings: what are we waiting for?»։ PLoS Medicine 7 (7): e1000285։ July 2010։ PMC 2907270։ PMID 20652012։ doi:10.1371/journal.pmed.1000285 
  100. ↑ 100,0 100,1 100,2 UNAIDS 2011 pg. 70–80
  101. ↑ 101,0 101,1 101,2 «Revised surveillance case definitions for HIV infection among adults, adolescents, and children aged <18 months and for HIV infection and AIDS among children aged 18 months to <13 years – United States, 2008»։ MMWR. Recommendations and Reports 57 (RR-10): 1–12։ December 2008։ PMID 19052530 
  102. ↑ 102,0 102,1 102,2 Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ M121 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  103. ↑ 103,0 103,1 103,2 Centers for Disease Control Prevention (CDC) (April 2014)։ «Revised surveillance case definition for HIV infection – United States, 2014»։ MMWR. Recommendations and Reports 63 (RR-03): 1–10։ PMID 24717910 
  104. ↑ «Condom effectiveness: where are we now?»։ Sexual Health 9 (1): 10–17։ March 2012։ PMID 22348628։ doi:10.1071/SH11036 
  105. ↑ «Condom Facts and Figures»։ WHO։ August 2003։ Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 18-ին։ Վերցված է 2006 թ․ հունվարի 17 
  106. ↑ «A review of the effectiveness and acceptability of the female condom for dual protection»։ Sexual Health 9 (1): 18–26։ March 2012։ PMID 22348629։ doi:10.1071/SH11037 
  107. ↑ 107,0 107,1 «Tenofovir-based pre-exposure prophylaxis for HIV prevention: evolving evidence»։ Current Opinion in Infectious Diseases 25 (1): 51–57։ February 2012։ PMC 3266126։ PMID 22156901։ doi:10.1097/QCO.0b013e32834ef5ef 
  108. ↑ «Spermicides, microbicides and antiviral agents: recent advances in the development of novel multi-functional compounds»։ Mini Reviews in Medicinal Chemistry 9 (13): 1556–67։ November 2009։ PMID 20205637։ doi:10.2174/138955709790361548 
  109. ↑ Siegfried Nandi, ed. (April 2009)։ «Male circumcision for prevention of heterosexual acquisition of HIV in men»։ The Cochrane Database of Systematic Reviews (2): CD003362։ PMID 19370585։ doi:10.1002/14651858.CD003362.pub2 
  110. ↑ «WHO and UNAIDS announce recommendations from expert consultation on male circumcision for HIV prevention»։ World Health Organization։ Mar 28, 2007։ Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 3-ին 
  111. ↑ «Male circumcision, HIV and sexually transmitted infections: a review»։ British Journal of Nursing 19 (10): 629–34։ մայիսի 27, 2010։ PMC 3836228։ PMID 20622758։ doi:10.12968/bjon.2010.19.10.48201 
  112. ↑ «Behavioral aspects of male circumcision for the prevention of HIV infection»։ Current HIV/AIDS Reports 6 (4): 187–93։ November 2009։ PMC 3557929։ PMID 19849961։ doi:10.1007/s11904-009-0025-9  (subscription required)
  113. ↑ «Male circumcision: Africa and beyond?»։ Current Opinion in Urology 20 (6): 515–19։ November 2010։ PMID 20844437։ doi:10.1097/MOU.0b013e32833f1b21 
  114. ↑ «Male circumcision to reduce the risk of HIV and sexually transmitted infections among men who have sex with men»։ Current Opinion in Infectious Diseases 23 (1): 45–52։ February 2010։ PMID 19935420։ doi:10.1097/QCO.0b013e328334e54d 
  115. ↑ Wiysonge Charles Shey, ed. (June 2011)։ «Male circumcision for prevention of homosexual acquisition of HIV in men»։ The Cochrane Database of Systematic Reviews (6): CD007496։ PMID 21678366։ doi:10.1002/14651858.CD007496.pub2 
  116. ↑ 116,0 116,1 «HIV prevention in clinical care settings: 2014 recommendations of the International Antiviral Society–USA Panel»։ JAMA 312 (4): 390–409։ Jul 23–30, 2014։ PMID 25038358։ doi:10.1001/jama.2014.7999 
  117. ↑ «Risk compensation in HIV prevention: implications for vaccines, microbicides, and other biomedical HIV prevention technologies»։ Current HIV/AIDS Reports 4 (4): 165–72։ December 2007։ PMC 2937204։ PMID 18366947։ doi:10.1007/s11904-007-0024-7 
  118. ↑ Operario Don, ed. (October 2007)։ «Abstinence-only programs for HIV infection prevention in high-income countries»։ The Cochrane Database of Systematic Reviews (4): CD005421։ PMID 17943855։ doi:10.1002/14651858.CD005421.pub2։ Արխիվացված օրիգինալից նոյեմբերի 25, 2010-ին 
  119. ↑ «Effectiveness of peer education interventions for HIV prevention, adolescent pregnancy prevention and sexual health promotion for young people: a systematic review of European studies»։ Health Education Research 27 (5): 904–13։ October 2012։ PMID 22641791։ doi:10.1093/her/cys055 
  120. ↑ «Sexually transmitted infections and adolescence»։ Acta Dermatovenerologica Croatica 18 (4): 305–10։ 2010։ PMID 21251451 
  121. ↑ International technical guidance on sexuality education: an evidence-informed approach։ Paris: UNESCO։ 2018։ էջ 12։ ISBN 978-92-3-100259-5 
  122. ↑ «Discerning patterns of human immunodeficiency virus risk in healthy young adults»։ The American Journal of Medicine 121 (9): 758–64։ September 2008։ PMC 2597652։ PMID 18724961։ doi:10.1016/j.amjmed.2008.04.022 
  123. ↑ «Voluntary counseling and testing (VCT) for changing HIV-related risk behavior in developing countries»։ The Cochrane Database of Systematic Reviews 9 (9): CD001224։ September 2012։ PMC 3931252։ PMID 22972050։ doi:10.1002/14651858.CD001224.pub4 
  124. ↑ 124,0 124,1 «Antiretroviral therapy for prevention of HIV transmission in HIV-discordant couples»։ The Cochrane Database of Systematic Reviews 4 (4): CD009153։ April 2013։ PMC 4026368։ PMID 23633367։ doi:10.1002/14651858.CD009153.pub3 
  125. ↑ «Screening for HIV: systematic review to update the 2005 U.S. Preventive Services Task Force recommendation»։ Annals of Internal Medicine 157 (10): 706–18։ November 2012։ PMID 23165662։ doi:10.7326/0003-4819-157-10-201211200-00007 
  126. ↑ «Antiretroviral prophylaxis for HIV infection in injecting drug users in Bangkok, Thailand (the Bangkok Tenofovir Study): a randomised, double-blind, placebo-controlled phase 3 trial»։ Lancet 381 (9883): 2083–90։ June 2013։ PMID 23769234։ doi:10.1016/S0140-6736(13)61127-7 
  127. ↑ «Draft Recommendation Statement: Prevention of Human Immunodeficiency Virus (HIV) Infection: Pre-Exposure Prophylaxis – US Preventive Services Task Force»։ www.uspreventiveservicestaskforce.org (անգլերեն)։ Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 21 
  128. ↑ Centers for Disease Control (CDC) (August 1987)։ «Recommendations for prevention of HIV transmission in health-care settings»։ MMWR Supplements 36 (2): 1S–18S։ PMID 3112554։ Արխիվացված օրիգինալից հուլիսի 9, 2017-ին 
  129. ↑ «Opiate substitution treatment and HIV transmission in people who inject drugs: systematic review and meta-analysis»։ BMJ 345 (oct03 3): e5945։ October 2012։ PMC 3489107։ PMID 23038795։ doi:10.1136/bmj.e5945 
  130. ↑ 130,0 130,1 «Combination HIV prevention: significance, challenges, and opportunities»։ Current HIV/AIDS Reports 8 (1): 62–72։ March 2011։ PMC 3036787։ PMID 20941553։ doi:10.1007/s11904-010-0063-3 
  131. ↑ 131,0 131,1 «HIV exposure through contact with body fluids»։ Prescrire International 21 (126): 100–01, 103–05։ April 2012։ PMID 22515138 
  132. ↑ «Updated US Public Health Service guidelines for the management of occupational exposures to human immunodeficiency virus and recommendations for postexposure prophylaxis»։ Infection Control and Hospital Epidemiology (Submitted manuscript) 34 (9): 875–92։ September 2013։ PMID 23917901։ doi:10.1086/672271 
  133. ↑ «Clinical practice. Care of the adult patient after sexual assault»։ The New England Journal of Medicine 365 (9): 834–41։ September 2011։ PMID 21879901։ doi:10.1056/NEJMcp1102869 
  134. ↑ Young T, ed. (January 2007)։ «Antiretroviral post-exposure prophylaxis (PEP) for occupational HIV exposure»։ The Cochrane Database of Systematic Reviews (1): CD002835։ PMID 17253483։ doi:10.1002/14651858.CD002835.pub3 
  135. ↑ Siegfried Nandi, ed. (July 2011)։ «Antiretrovirals for reducing the risk of mother-to-child transmission of HIV infection»։ The Cochrane Database of Systematic Reviews (7): CD003510։ PMID 21735394։ doi:10.1002/14651858.CD003510.pub3 
  136. ↑ «WHO HIV and Infant Feeding Technical Consultation Held on behalf of the Inter-agency Task Team (IATT) on Prevention of HIV – Infections in Pregnant Women, Mothers and their Infants – Consensus statement» (PDF)։ October 25–27, 2006։ Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ ապրիլի 9-ին։ Վերցված է 2008 թ․ մարտի 12 
  137. ↑ Horvath Tara, ed. (January 2009)։ «Interventions for preventing late postnatal mother-to-child transmission of HIV»։ The Cochrane Database of Systematic Reviews (1): CD006734։ PMID 19160297։ doi:10.1002/14651858.CD006734.pub2 
  138. ↑ «WHO validates elimination of mother-to-child transmission of HIV and syphilis in Cuba»։ WHO։ հունիսի 30, 2015։ Արխիվացված օրիգինալից սեպտեմբերի 4, 2015-ին։ Վերցված է օգոստոսի 30, 2015 
  139. ↑ «HIV vaccines: an attainable goal?»։ Swiss Medical Weekly 142: w13535։ March 2012։ PMID 22389197։ doi:10.4414/smw.2012.13535 
  140. ↑ U.S. Army Office of the Surgeon General (հունիսի 2, 2010)։ «Follow up of Thai Adult Volunteers With Breakthrough HIV Infection After Participation in a Preventive HIV Vaccine Trial»։ ClinicalTrials.gov։ Արխիվացված է օրիգինալից 2012-06-09-ին։ Վերցված է 2019-01-31 
  141. ↑ U.S. Army Office of the Surgeon General (մարտի 21, 2011)։ «HIV Vaccine Trial in Thai Adults»։ ClinicalTrials.gov։ Արխիվացված օրիգինալից հոկտեմբերի 19, 2011-ին։ Վերցված է հունիսի 28, 2011 
  142. ↑ «Life expectancy of HIV-positive adults: a review»։ Sexual Health 8 (4): 526–33։ December 2011։ PMID 22127039։ doi:10.1071/SH11046 
  143. ↑ 143,0 143,1 UNAIDS 2011 pg. 1–10
  144. ↑ 144,0 144,1 144,2 144,3 Antiretroviral therapy for HIV infection in adults and adolescents: recommendations for a public health approach։ World Health Organization։ 2010։ էջեր 19–20։ ISBN 978-92-4-159976-4։ Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 9-ին 
  145. ↑ 145,0 145,1 Consolidated guidelines on the use of antiretroviral drugs for treating and preventing HIV infection։ World Health Organization։ 2013։ էջեր 28–30։ ISBN 978-92-4-150572-7։ Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 9-ին 
  146. ↑ «Guidelines for the Use of Antiretroviral Agents in HIV-1-Infected Adults and Adolescents» (pdf)։ Department of Health and Human Services։ փետրվարի 12, 2013։ էջ i։ Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ նոյեմբերի 1-ին։ Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 3 
  147. ↑ «Timing of initiation of antiretroviral therapy in AIDS-free HIV-1-infected patients: a collaborative analysis of 18 HIV cohort studies»։ Lancet 373 (9672): 1352–63։ April 2009։ PMC 2670965։ PMID 19361855։ doi:10.1016/S0140-6736(09)60612-7 
  148. ↑ «Economic and quality of life outcomes of antiretroviral therapy for HIV/AIDS in developing countries: a systematic literature review»։ AIDS Care 21 (11): 1343–56։ November 2009։ PMID 20024710։ doi:10.1080/09540120902889926 
  149. ↑ «Sexual transmission of HIV according to viral load and antiretroviral therapy: systematic review and meta-analysis»։ AIDS 23 (11): 1397–404։ July 2009։ PMID 19381076։ doi:10.1097/QAD.0b013e32832b7dca 
  150. ↑ «Antiretroviral adherence in a resource-poor setting»։ Current HIV/AIDS Reports 2 (4): 171–76։ November 2005։ PMID 16343374։ doi:10.1007/s11904-005-0012-8 
  151. ↑ «Adherence to antiretroviral therapy for human immunodeficiency virus/acquired immune deficiency syndrome among drug users: a systematic review»։ Addiction 103 (8): 1242–57։ August 2008։ PMID 18855813։ doi:10.1111/j.1360-0443.2008.02269.x 
  152. ↑ «HIV treatment adherence, drug resistance, virologic failure: evolving concepts»։ Infectious Disorders Drug Targets 11 (2): 167–74։ April 2011։ PMC 5072419 ։ PMID 21406048։ doi:10.2174/187152611795589663 
  153. ↑ «Soaring antiretroviral prices, TRIPS and TRIPS flexibilities: a burning issue for antiretroviral treatment scale-up in developing countries»։ Current Opinion in HIV and AIDS 5 (3): 237–41։ May 2010։ PMID 20539080։ doi:10.1097/COH.0b013e32833860ba 
  154. ↑ «Antiretroviral therapy adherence and retention in care in middle-income and low-income countries: current status of knowledge and research priorities»։ Current Opinion in HIV and AIDS 5 (1): 70–77։ January 2010։ PMID 20046150։ doi:10.1097/COH.0b013e328333ad61 
  155. ↑ 155,0 155,1 155,2 «Adverse effects of antiretroviral therapy for HIV infection»։ Canadian Medical Association Journal 170 (2): 229–38։ January 2004։ PMC 315530։ PMID 14734438 
  156. ↑ 156,0 156,1 156,2 «Prolongation and quality of life for HIV-infected adults treated with highly active antiretroviral therapy (HAART): a balancing act»։ The Journal of Antimicrobial Chemotherapy 61 (3): 469–73։ March 2008։ PMID 18174196։ doi:10.1093/jac/dkm499 
  157. ↑ «Human immunodeficiency virus & cardiovascular risk»։ The Indian Journal of Medical Research 134 (6): 898–903։ December 2011։ PMC 3284097։ PMID 22310821։ doi:10.4103/0971-5916.92634 
  158. ↑ «Summary of recommendations on when to start ART in children» (PDF)։ Consolidated ARV guidelines, June 2013։ June 2013։ Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 18-ին 
  159. ↑ «Guidelines for the Use of Antiretroviral Agents in Pediatric HIV Infection» (PDF)։ Department of Health and Human Services, February 2014։ March 2014։ Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 14-ին 
  160. ↑ «Guidelines for intensified tuberculosis case-finding and isoniazid preventive therapy for people living with HIV in resource-constrained settings» (PDF)։ Department of HIV/AIDS, World Health Organization 2011։ 2011։ Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 19-ին 
  161. ↑ «Hepatitis A and B virus immunization in HIV-infected persons»։ The AIDS Reader 16 (1): 15–17։ January 2006։ PMID 16433468 
  162. ↑ 162,0 162,1 UNAIDS 2011 pg. 150–160
  163. ↑ «HIV-associated Pneumocystis pneumonia»։ Proceedings of the American Thoracic Society 8 (3): 294–300։ June 2011։ PMC 3132788։ PMID 21653531։ doi:10.1513/pats.201009-062WR 
  164. ↑ «Treating opportunistic infections among HIV-infected adults and adolescents. Recommendations from CDC, the National Institutes of Health, and the HIV Medicine Association/Infectious Diseases Society of America»։ Department of Health and Human Services։ փետրվարի 2, 2007։ Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 26 
  165. ↑ 165,0 165,1 Smith Blaine T., ed. (2008)։ Concepts in immunology and immunotherapeutics (4th ed.)։ Bethesda, MD: American Society of Health-System Pharmacists։ էջ 143։ ISBN 978-1-58528-127-5 
  166. ↑ «Influenza vaccination for immunocompromised patients: summary of a systematic review and meta-analysis»։ Influenza and Other Respiratory Viruses։ 7 Suppl 2: 72–75։ September 2013։ PMC 5909396 ։ PMID 24034488։ doi:10.1111/irv.12084 
  167. ↑ «Pneumococcal vaccination among HIV-infected adult patients in the era of combination antiretroviral therapy»։ Human Vaccines & Immunotherapeutics 10 (12): 3700–10։ 2014։ PMC 4514044։ PMID 25483681։ doi:10.4161/hv.32247 
  168. ↑ 168,0 168,1 World Health Organization (May 2003)։ Nutrient requirements for people living with HIV/AIDS: Report of a technical consultation։ Geneva։ Արխիվացված օրիգինալից 2009 թ․ մարտի 25-ին։ Վերցված է մարտի 31, 2009 
  169. ↑ «Micronutrients in HIV/AIDS: is there evidence to change the WHO 2003 recommendations?»։ The American Journal of Clinical Nutrition 94 (6): 1683S–1689S։ December 2011։ PMC 3226021։ PMID 22089440։ doi:10.3945/ajcn.111.011999 
  170. ↑ «The role of micronutrients in the diet of HIV-1-infected individuals»։ Frontiers in Bioscience 4: 2442–56։ June 2012։ PMID 22652651։ Արխիվացված օրիգինալից ապրիլի 16, 2015-ին 
  171. ↑ «Efficacy and safety of zinc supplementation for adults, children and pregnant women with HIV infection: systematic review»։ Tropical Medicine & International Health 16 (12): 1474–82։ December 2011։ PMID 21895892։ doi:10.1111/j.1365-3156.2011.02871.x 
  172. ↑ «Micronutrient supplementation in adults with HIV infection»։ The Cochrane Database of Systematic Reviews 5: CD003650։ May 2017։ PMC 5458097 ։ PMID 28518221։ doi:10.1002/14651858.CD003650.pub4 
  173. ↑ «Role of selenium in HIV infection»։ Nutrition Reviews 68 (11): 671–81։ November 2010։ PMC 3066516։ PMID 20961297։ doi:10.1111/j.1753-4887.2010.00337.x 
  174. ↑ 174,0 174,1 «Micronutrient supplementation in pregnant women with HIV infection»։ The Cochrane Database of Systematic Reviews (3): CD009755։ March 2012։ PMID 22419344։ doi:10.1002/14651858.CD009755 
  175. ↑ «Micronutrient supplementation for children with HIV infection»։ The Cochrane Database of Systematic Reviews (10): CD010666։ October 2013։ PMID 24114375։ doi:10.1002/14651858.CD010666 
  176. ↑ «Complementary and alternative medicine use among HIV-positive people: research synthesis and implications for HIV care»։ AIDS Care 20 (8): 1002–18։ September 2008։ PMC 2570227։ PMID 18608078։ doi:10.1080/09540120701767216 
  177. ↑ «Complementary therapies for the treatment of HIV: in search of the evidence»։ International Journal of STD & AIDS 16 (6): 395–403։ June 2005։ PMID 15969772։ doi:10.1258/0956462054093962 
  178. ↑ Liu Jian Ping, ed. (July 2005)։ «Herbal medicines for treating HIV infection and AIDS»։ The Cochrane Database of Systematic Reviews (3): CD003937։ PMID 16034917։ doi:10.1002/14651858.CD003937.pub2 
  179. ↑ «The medical use of cannabis for reducing morbidity and mortality in patients with HIV/AIDS»։ The Cochrane Database of Systematic Reviews 4 (4): CD005175։ April 2013։ PMID 23633327։ doi:10.1002/14651858.CD005175.pub3 
  180. ↑ 180,0 180,1 180,2 «Current status of HIV infection: a review for non-HIV-treating physicians»։ International Journal of Dermatology 46 (12): 1219–28։ December 2007։ PMID 18173512։ doi:10.1111/j.1365-4632.2007.03520.x 
  181. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ UNAIDS2007 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  182. ↑ 182,0 182,1 «HIV-1 infection in rural Africa: is there a difference in median time to AIDS and survival compared with that in industrialized countries?»։ AIDS 16 (4): 597–603։ March 2002։ PMID 11873003։ doi:10.1097/00002030-200203080-00011 
  183. ↑ «Progression and mortality of untreated HIV-positive individuals living in resource-limited settings: update of literature review and evidence synthesis» (PDF)։ UNAIDS Obligation HQ/05/422204։ 2006։ Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ ապրիլի 9-ին։ Վերցված է 2008 թ․ մարտի 19 
  184. ↑ «The lifetime cost of current human immunodeficiency virus care in the United States»։ Medical Care 44 (11): 990–97։ November 2006։ PMID 17063130։ doi:10.1097/01.mlr.0000228021.89490.2a 
  185. ↑ 185,0 185,1 Antiretroviral Therapy Cohort Collaboration (July 2008)։ «Life expectancy of individuals on combination antiretroviral therapy in high-income countries: a collaborative analysis of 14 cohort studies»։ Lancet 372 (9635): 293–99։ PMC 3130543։ PMID 18657708։ doi:10.1016/S0140-6736(08)61113-7 
  186. ↑ «Life expectancy of recently diagnosed asymptomatic HIV-infected patients approaches that of uninfected individuals»։ AIDS 24 (10): 1527–35։ June 2010։ PMID 20467289։ doi:10.1097/QAD.0b013e32833a3946 
  187. ↑ 187,0 187,1 «AIDS-related malignancies: emerging challenges in the era of highly active antiretroviral therapy»։ The Oncologist 10 (6): 412–26։ Jun–Jul 2005։ PMID 15967835։ doi:10.1634/theoncologist.10-6-412 
  188. ↑ «The impact of host genetics on HIV infection and disease progression in the era of highly active antiretroviral therapy»։ AIDS։ 17 Suppl 4 (Suppl 4): S51–60։ 2003։ PMID 15080180։ doi:10.1097/00002030-200317004-00006 
  189. ↑ «AIDS in Africa: the impact of coinfections on the pathogenesis of HIV-1 infection»։ The Journal of Infection 48 (1): 1–12։ January 2004։ PMID 14667787։ doi:10.1016/j.jinf.2003.09.001 
  190. ↑ «The glutamine-rich region of the HIV-1 Tat protein is involved in T-cell apoptosis»։ The Journal of Biological Chemistry 279 (46): 48197–204։ November 2004։ PMID 15331610։ doi:10.1074/jbc.M406195200 
  191. ↑ «The C terminus of HIV-1 Tat modulates the extent of CD178-mediated apoptosis of T cells»։ The Journal of Biological Chemistry 280 (46): 38376–82։ November 2005։ PMID 16155003։ doi:10.1074/jbc.M506630200 
  192. ↑ «Tuberculosis»։ Fact sheet 104։ World Health Organization։ March 2012։ Արխիվացված օրիգինալից օգոստոսի 23, 2012-ին։ Վերցված է օգոստոսի 29, 2012 
  193. ↑ World Health Organization (2011)։ Global tuberculosis control 2011։ ISBN 978-92-4-156438-0։ Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 6-ին։ Վերցված է օգոստոսի 29, 2012 
  194. ↑ Rubin's pathology : clinicopathologic foundations of medicine (Sixth ed.)։ Philadelphia: Wolters Kluwer Health/Lippincott Williams & Wilkins։ 2011։ էջ 154։ ISBN 978-1-60547-968-2 
  195. ↑ «Epidemiology of Anal Canal Cancer»։ Surgical Oncology Clinics of North America 26 (1): 9–15։ January 2017։ PMID 27889039։ doi:10.1016/j.soc.2016.07.001 
  196. ↑ «Cognitive neuropsychology of HIV-associated neurocognitive disorders»։ Neuropsychology Review 19 (2): 152–68։ June 2009։ PMC 2690857։ PMID 19462243։ doi:10.1007/s11065-009-9102-5 
  197. ↑ «Antiretroviral therapy and the prevalence of osteopenia and osteoporosis: a meta-analytic review»։ AIDS 20 (17): 2165–74։ November 2006։ PMID 17086056։ doi:10.1097/QAD.0b013e32801022eb 
  198. ↑ «Symptom management and self-care for peripheral neuropathy in HIV/AIDS»։ AIDS Care 19 (2): 179–89։ February 2007։ PMID 17364396։ doi:10.1080/09540120600971083 
  199. ↑ «AIDS-related malignancies»։ Nature Reviews. Cancer 2 (5): 373–82։ May 2002։ PMID 12044013։ doi:10.1038/nrc797 
  200. ↑ «Therapy insight: AIDS-related malignancies – the influence of antiviral therapy on pathogenesis and management»։ Nature Clinical Practice Oncology 2 (8): 406–15; quiz 423։ August 2005։ PMID 16130937։ doi:10.1038/ncponc0253 
  201. ↑ «Recent developments in HIV and the kidney»։ Current Opinion in Infectious Diseases 22 (1): 43–48։ February 2009։ PMID 19106702։ doi:10.1097/QCO.0b013e328320ffec 
  202. ↑ «The spread, treatment, and prevention of HIV-1: evolution of a global pandemic»։ The Journal of Clinical Investigation 118 (4): 1244–54։ April 2008։ PMC 2276790։ PMID 18382737։ doi:10.1172/JCI34706 
  203. ↑ «UNAIDS reports a 52% reduction in new HIV infections among children and a combined 33% reduction among adults and children since 2001»։ UNAIDS։ Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 1-ին։ Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 7 
  204. ↑ 204,0 204,1 204,2 204,3 UNAIDS 2011 pg. 20–30
  205. ↑ 205,0 205,1 205,2 UNAIDS 2011 pp. 40–50
  206. ↑ 206,0 206,1 206,2 206,3 Mandell, Bennett, and Dolan (2010). Chapter 117.
  207. ↑ New HIV infections among children have been reduced by 50% or more in seven countries in sub-Saharan Africa Archived June 30, 2013, at the Wayback Machine., UN AIDS, Geneva, June 25, 2013.
  208. ↑ Centers for Disease Control Prevention (CDC) (June 2011)։ «HIV surveillance – United States, 1981–2008»։ MMWR. Morbidity and Mortality Weekly Report 60 (21): 689–93։ PMID 21637182 
  209. ↑ Public Health England (2016)։ HIV in the United Kingdom: 2016 Report։ Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ ապրիլի 25-ին 
  210. ↑ Surveillance, riques, Risk Assessment Division = Le VIH et le sida au Canada: rapport de surveillance en date du 31 décembre 2009 / Division de la surveillance et de l'évaluation des (2010)։ HIV and AIDS in Canada : surveillance report to December 31, 2009։ Ottawa: Public Health Agency of Canada, Centre for Communicable Diseases and Infection Control, Surveillance and Risk Assessment Division։ ISBN 978-1-100-52141-1։ Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 19-ին 
  211. ↑ «Global Report Fact Sheet»։ UNAIDS։ 2010։ Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մարտի 19-ին 
  212. ↑ «Country Comparison :: HIV/AIDS – Adult Prevalence Rate»։ CIA World Factbook։ Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ դեկտեմբերի 21-ին։ Վերցված է 2014 թ․ նոյեմբերի 6 
  213. ↑ 213,0 213,1 «FACT SHEET – WORLD AIDS DAY 2021 | Global HIV statistics»։ www.unaids.org։ UNAIDS 
  214. ↑ «Pneumocystis pneumonia – Los Angeles. 1981»։ American Journal of Public Health 96 (6): 980–81; discussion 982–83։ June 2006։ PMC 1470612։ PMID 16714472։ doi:10.2105/AJPH.96.6.980։ Արխիվացված օրիգինալից ապրիլի 22, 2009-ին 
  215. ↑ «Disseminated Kaposi's sarcoma syndrome in young homosexual men»։ Journal of the American Academy of Dermatology 5 (4): 468–71։ October 1981։ PMID 7287964։ doi:10.1016/S0190-9622(81)80010-2 
  216. ↑ «Kaposi's sarcoma in homosexual men-a report of eight cases»։ Lancet 2 (8247): 598–600։ September 1981։ PMID 6116083։ doi:10.1016/S0140-6736(81)92740-9 
  217. ↑ 217,0 217,1 «Reverse transcription of the HIV-1 pandemic»։ FASEB Journal 21 (14): 3795–808։ December 2007։ PMID 17639073։ doi:10.1096/fj.07-8697rev 
  218. ↑ Centers for Disease Control (CDC) (May 1982)։ «Persistent, generalized lymphadenopathy among homosexual males»։ MMWR. Morbidity and Mortality Weekly Report 31 (19): 249–51։ PMID 6808340։ Արխիվացված օրիգինալից հոկտեմբերի 18, 2011-ին 
  219. ↑ «Isolation of a T-lymphotropic retrovirus from a patient at risk for acquired immune deficiency syndrome (AIDS)»։ Science 220 (4599): 868–71։ May 1983։ Bibcode:1983Sci...220..868B։ PMID 6189183։ doi:10.1126/science.6189183 
  220. ↑ 220,0 220,1 Centers for Disease Control (CDC) (July 1982)։ «Opportunistic infections and Kaposi's sarcoma among Haitians in the United States»։ MMWR. Morbidity and Mortality Weekly Report 31 (26): 353–54, 360–61։ PMID 6811853։ Արխիվացված օրիգինալից սեպտեմբերի 20, 2011-ին 
  221. ↑ «Making Headway Under Hellacious Circumstances» (PDF)։ American Association for the Advancement of Science։ հուլիսի 28, 2006։ Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ հունիսի 24-ին։ Վերցված է 2008 թ․ հունիսի 23 
  222. ↑ Gilman Sander L (1987)։ Gilman, Sander L., ed.։ «AIDS and Syphilis: The Iconography of Disease»։ October 43: 87։ JSTOR 3397566։ doi:10.2307/3397566 
  223. ↑ Altman LK (մայիսի 11, 1982)։ «New homosexual disorder worries health officials»։ The New York Times։ Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 30-ին։ Վերցված է օգոստոսի 31, 2011 
  224. ↑ Kher U (հուլիսի 27, 1982)։ «A Name for the Plague»։ Time։ Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ մարտի 7-ին։ Վերցված է 2008 թ․ մարտի 10 
  225. ↑ Centers for Disease Control (CDC) (September 1982)։ «Update on acquired immune deficiency syndrome (AIDS) – United States»։ MMWR. Morbidity and Mortality Weekly Report 31 (37): 507–08, 513–14։ PMID 6815471 
  226. ↑ «Isolation of human T-cell leukemia virus in acquired immune deficiency syndrome (AIDS)»։ Science 220 (4599): 865–67։ May 1983։ Bibcode:1983Sci...220..865G։ PMID 6601823։ doi:10.1126/science.6601823 
  227. ↑ «Isolation of a T-lymphotropic retrovirus from a patient at risk for acquired immune deficiency syndrome (AIDS)»։ Science 220 (4599): 868–71։ May 1983։ Bibcode:1983Sci...220..868B։ PMID 6189183։ doi:10.1126/science.6189183 
  228. ↑ Who's who in gay and lesbian history։ London: Routledge։ 2001։ էջ 154։ ISBN 978-0-415-22974-6 
  229. ↑ «Origin of HIV-1 in the chimpanzee Pan troglodytes troglodytes»։ Nature 397 (6718): 436–41։ February 1999։ Bibcode:1999Natur.397..436G։ PMID 9989410։ doi:10.1038/17130 
  230. ↑ «Chimpanzee reservoirs of pandemic and nonpandemic HIV-1»։ Science 313 (5786): 523–26։ July 2006։ Bibcode:2006Sci...313..523K։ PMC 2442710։ PMID 16728595։ doi:10.1126/science.1126531 
  231. ↑ «Retrotransposons revisited: the restraint and rehabilitation of parasites»։ Cell 135 (1): 23–35։ October 2008։ PMID 18854152։ doi:10.1016/j.cell.2008.09.022  (subscription required)
  232. ↑ «The origins of acquired immune deficiency syndrome viruses: where and when?»։ Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences 356 (1410): 867–76։ June 2001։ PMC 1088480։ PMID 11405934։ doi:10.1098/rstb.2001.0863։ Արխիվացված է օրիգինալից սեպտեմբերի 27, 2011-ին 
  233. ↑ «Central African hunters exposed to simian immunodeficiency virus»։ Emerging Infectious Diseases 11 (12): 1928–30։ December 2005։ PMC 3367631։ PMID 16485481։ doi:10.3201/eid1112.050394 
  234. ↑ 234,0 234,1 «Serial human passage of simian immunodeficiency virus by unsterile injections and the emergence of epidemic human immunodeficiency virus in Africa»։ Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences 356 (1410): 911–20։ June 2001։ PMC 1088484։ PMID 11405938։ doi:10.1098/rstb.2001.0867։ Արխիվացված օրիգինալից սեպտեմբերի 17, 2013-ին 
  235. ↑ «Direct evidence of extensive diversity of HIV-1 in Kinshasa by 1960»։ Nature 455 (7213): 661–64։ October 2008։ Bibcode:2008Natur.455..661W։ PMC 3682493։ PMID 18833279։ doi:10.1038/nature07390  (subscription required)
  236. ↑ 236,0 236,1 Martin Darren P., ed. (April 2010)։ «High GUD incidence in the early 20 century created a particularly permissive time window for the origin and initial spread of epidemic HIV strains»։ PLOS One 5 (4): e9936։ Bibcode:2010PLoSO...5.9936S։ PMC 2848574։ PMID 20376191։ doi:10.1371/journal.pone.0009936 
  237. ↑ «Origin of HIV type 1 in colonial French Equatorial Africa?»։ AIDS Research and Human Retroviruses 16 (1): 5–8։ January 2000։ PMID 10628811։ doi:10.1089/088922200309548  (subscription required)
  238. ↑ Donald G. McNeil, Jr. (սեպտեմբերի 16, 2010)։ «Precursor to H.I.V. Was in Monkeys for Millennia»։ New York Times։ Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ մայիսի 11-ին։ Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 17։ «Dr. Marx believes that the crucial event was the introduction into Africa of millions of inexpensive, mass-produced syringes in the 1950s. ... suspect that the growth of colonial cities is to blame. Before 1910, no Central African town had more than 10,000 people. But urban migration rose, increasing sexual contacts and leading to red-light districts.» 
  239. ↑ «An African HIV-1 sequence from 1959 and implications for the origin of the epidemic»։ Nature 391 (6667): 594–97։ February 1998։ Bibcode:1998Natur.391..594Z։ PMID 9468138։ doi:10.1038/35400։ Արխիվացված օրիգինալից սեպտեմբերի 27, 2011-ին 
  240. ↑ Encyclopedia of Microbiology (2nd ed.)։ Burlington: Elsevier։ 2000։ էջ 106։ ISBN 978-0-08-054848-7 
  241. ↑ Jackson, Regine O., ed. (2011)։ Geographies of the Haitian Diaspora։ Routledge։ էջ 12։ ISBN 978-0-415-88708-3 
  242. ↑ 242,0 242,1 Pépin, Jacques (2011)։ The Origin of Aids։ Cambridge University Press։ էջ 188։ ISBN 978-0-521-18637-7 
  243. ↑ Kolata Gina (հոկտեմբերի 28, 1987)։ «Boy's 1969 Death Suggests AIDS Invaded U.S. Several Times»։ The New York Times։ Արխիվացված օրիգինալից փետրվարի 11, 2009-ին։ Վերցված է փետրվարի 11, 2009 
  244. ↑ 244,0 244,1 «The emergence of HIV/AIDS in the Americas and beyond» (PDF)։ Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 104 (47): 18566–70։ November 2007։ Bibcode:2007PNAS..10418566G։ PMC 2141817։ PMID 17978186։ doi:10.1073/pnas.0705329104։ Արխիվացված օրիգինալից սեպտեմբերի 24, 2015-ին 
  245. ↑ «Ryan White, an American AIDS Victim»։ Encyclopædia Britannica։ նոյեմբերի 7, 2013։ Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ հուլիսի 22-ին։ Վերցված է 2015 թ․ հուլիսի 16 
  246. ↑ «Common at its core: HIV-related stigma across contexts»։ International Center for Research on Women։ 2005։ Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ փետրվարի 17-ին։ Վերցված է 2007 թ․ փետրվարի 15 
  247. ↑ 247,0 247,1 247,2 «AIDS Stigma and sexual prejudice»։ American Behavioral Scientist 42 (7): 1130–47։ 1999։ doi:10.1177/0002764299042007006։ Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ ապրիլի 9-ին։ Վերցված է 2006 թ․ մարտի 27 
  248. ↑ «Punished for their good deeds: stigmatization for AIDS volunteers»։ American Behavioral Scientist 42 (7): 1175–92։ 1999։ doi:10.1177/0002764299042007009 
  249. ↑ Sharma A.K. (2012)։ Population and society։ New Delhi: Concept Pub. Co.։ էջ 242։ ISBN 978-81-8069-818-7 
  250. ↑ «HIV-related stigma and knowledge in the United States: prevalence and trends, 1991–1999»։ American Journal of Public Health 92 (3): 371–77։ March 2002։ PMC 1447082։ PMID 11867313։ doi:10.2105/AJPH.92.3.371 
  251. ↑ «The evolving epidemiology of HIV/AIDS»։ AIDS 26 (10): 1205–13։ June 2012։ PMID 22706007։ doi:10.1097/QAD.0b013e328354622a 
  252. ↑ Richard Spencer (օգոստոսի 21, 2003)։ «China relaxes laws on love and marriage»։ The Telegraph։ Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ նոյեմբերի 8-ին։ Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 24 
  253. ↑ «Exhibition – Surviving and Thriving – NLM Exhibition Program»։ www.nlm.nih.gov։ U.S. National Institutes of Health, National Library of Medicine։ Վերցված է 2018 թ․ մարտի 16 
  254. ↑ Geiling Natasha (դեկտեմբերի 4, 2013)։ «The Confusing and At-Times Counterproductive 1980s Response to the AIDS Epidemic»։ Smithsonian.com (անգլերեն)։ Վերցված է 2018 թ․ մարտի 16 
  255. ↑ «Global HIV statistics»։ www.unaids.org։ 2021 
  256. ↑ «The long-run economic costs of AIDS: theory and an application to South Africa» (PDF)։ World Bank Policy Research Working Paper No. 3152։ 2003։ Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունիսի 5-ին։ Վերցված է 2008 թ․ ապրիլի 28 
  257. ↑ 257,0 257,1 Greener R (2002)։ «AIDS and macroeconomic impact»։ in S, Forsyth։ State of The Art: AIDS and Economics։ IAEN։ էջեր 49–55։ Արխիվացված օրիգինալից հոկտեմբերի 12, 2012-ին 
  258. ↑ «Interventions for improving employment outcomes for workers with HIV»։ The Cochrane Database of Systematic Reviews 5 (5): CD010090։ May 2015։ PMID 26022149։ doi:10.1002/14651858.CD010090.pub2 
  259. ↑ Over M (1992)։ «The macroeconomic impact of AIDS in Sub-Saharan Africa, Population and Human Resources Department»։ The World Bank։ Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ մայիսի 27-ին։ Վերցված է 2008 թ․ մայիսի 3 
  260. ↑ «AIDS Stigma»։ News-medical.net։ 2009-12-07։ Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ նոյեմբերի 12-ին։ Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 1 
  261. ↑ 261,0 261,1 «Thirty years after AIDS discovery, appreciation growing for Catholic approach»։ Catholicnewsagency.com։ հունիսի 5, 2011։ Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ հոկտեմբերի 16-ին։ Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 1 
  262. ↑ 262,0 262,1 «Church HIV prayer cure claims 'cause three deaths'»։ BBC News։ հոկտեմբերի 18, 2011։ Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ հոկտեմբերի 18-ին։ Վերցված է 2011 թ․ հոկտեմբերի 18 
  263. ↑ «Rock Hudson announces he has AIDS – History.com This Day in History – 7/25/1985»։ History.com։ Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ դեկտեմբերի 27-ին։ Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 1 
  264. ↑ Coleman Brian (հունիսի 25, 2007)։ «Thatcher the gay icon»։ New Statesman։ Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ նոյեմբերի 14-ին։ Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 1 
  265. ↑ «November 24, 1991: Giant of rock dies»։ BBC On This Day (BBC News)։ նոյեմբերի 24, 1991։ Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ հոկտեմբերի 21-ին։ Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 1 
  266. ↑ «Freddie Mercury»։ Nndb.com։ Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ նոյեմբերի 7-ին։ Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 1 
  267. ↑ Bliss Dominic։ «Frozen In Time: Arthur Ashe»։ iTENNISstore.com։ Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 30-ին։ Վերցված է 2012 թ․ հունիսի 25 
  268. ↑ «Tributes to Arthur Ashe»։ The Independent (London)։ փետրվարի 8, 1993։ Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 11-ին։ Վերցված է 2012 թ․ հուլիսի 24 
  269. ↑ Cosgrove Ben։ «Behind the Picture: The Photo That Changed the Face of AIDS»։ LIFE magazine։ Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ օգոստոսի 14-ին։ Վերցված է օգոստոսի 16, 2012 
  270. ↑ «Aziga found guilty of first-degree murder»։ CTV.ca News։ Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 29-ին։ Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 9 
  271. ↑ «HIV killer ruled dangerous offender»։ CBC News։ Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 3-ին։ Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 9 
  272. ↑ «A fraudster, not a murderer»։ National Post։ Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 15-ին։ Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 9 
  273. ↑ «HIV-Specific Criminal Laws»։ cdc.gov։ հունիսի 30, 2014։ Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 31-ին։ Վերցված է 2014 թ․ նոյեմբերի 22 
  274. ↑ «‘Virgin cure’: Three women killed to ‘cure’ Aids»։ International Herald Tribune։ փետրվարի 28, 2013։ Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 15-ին։ Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 14 
  275. ↑ Jenny Carole (2010)։ Child Abuse and Neglect: Diagnosis, Treatment and Evidence – Expert Consult։ Elsevier Health Sciences։ էջ 187։ ISBN 978-1-4377-3621-2 
  276. ↑ Klot, Jennifer, Monica Kathina Juma (2011)։ HIV/AIDS, Gender, Human Security and Violence in Southern Africa։ Pretoria: Africa Institute of South Africa։ էջ 47։ ISBN 978-0-7983-0253-1 
  277. ↑ «HIV Public Knowledge and Attitudes 2014»։ National AIDS Trust։ Nov 2014։ էջ 9։ Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 12-ին։ Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 12 
  278. ↑ Blechner MJ (1997)։ Hope and mortality: psychodynamic approaches to AIDS and HIV։ Hillsdale, NJ: Analytic Press։ ISBN 978-0-88163-223-1 
  279. ↑ «Sex and HIV education programs: their impact on sexual behaviors of young people throughout the world»։ The Journal of Adolescent Health 40 (3): 206–17։ March 2007։ PMID 17321420։ doi:10.1016/j.jadohealth.2006.11.143 
  280. ↑ «HIV is not the cause of AIDS»։ Science 241 (4865): 514, 517։ July 1988։ Bibcode:1988Sci...241..514D։ PMID 3399880։ doi:10.1126/science.3399880  «The Duesberg phenomenon»։ Science 266 (5191): 1642–44։ December 1994։ Bibcode:1994Sci...266.1642C։ PMID 7992043։ doi:10.1126/science.7992043։ Արխիվացված է օրիգինալից հունվարի 1, 2007-ին 
  281. ↑ Kalichman, Seth (2009)։ Denying AIDS: Conspiracy Theories, Pseudoscience, and Human Tragedy։ New York: Copernicus Books (Springer Science+Business Media)։ ISBN 978-0-387-79475-4 
  282. ↑ «HIV denial in the Internet era»։ PLoS Medicine 4 (8): e256։ August 2007։ PMC 1949841։ PMID 17713982։ doi:10.1371/journal.pmed.0040256 
  283. ↑ Various (հունվարի 14, 2010)։ «Resources and Links, HIV-AIDS Connection»։ National Institute of Allergy and Infectious Diseases։ Արխիվացված օրիգինալից 2010 թ․ ապրիլի 7-ին։ Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 22 
  284. ↑ «Scientists, activists sue South Africa's AIDS 'denialists'»։ Nature Medicine 12 (1): 6։ January 2006։ PMID 16397537։ doi:10.1038/nm0106-6a 
  285. ↑ «S Africa's AIDS activists accuse government of murder»։ Lancet 361 (9363): 1105։ March 2003։ PMID 12672319։ doi:10.1016/S0140-6736(03)12909-1 
  286. ↑ «South Africa's new enemy»։ Science 288 (5474): 2168–70։ June 2000։ PMID 10896606։ doi:10.1126/science.288.5474.2168 
  287. ↑ Boghardt Thomas (2009)։ «Operation INFEKTION Soviet Bloc Intelligence and Its AIDS Disinformation Campaign»։ Central Intelligence Agency։ Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ մայիսի 14-ին 
  288. ↑ «Indicators – Program Evaluation – CDC»։ www.cdc.gov (en-us)։ Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 24 
  289. ↑ «Community-Based Indicators for HIV Programs – MEASURE Evaluation»։ www.measureevaluation.org (en-us)։ Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 24 
  290. ↑ «Data and statistics»։ World Health Organization (en-GB)։ Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 24 

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ Վիքիպահեստում
 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ&oldid=8774502» էջից