Մասնակից:Narek AAN/Ավազարկղ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Կոստանտին Մեծ (լատին․՝ Flavius Valerius Aurelius Constantinus Augustus; հուն․՝ Κωνσταντῖνος ὁ Μέγας, մեր թվարկությունից հետո[1] 272-ի փետրվարի 27-ից մինչև 337 թվականի մայիսի 22-ը), նաև հայտնի է որպես Կոնաստանտին I, եղել է Հռոմի կայսր, ով կառավարել է 306–ից 337 թվականներին: Ծնվել է Նասիսուսում՝ Դակիայում, քաղաքը այժմ հայտնի է որպես նիս (սերբական լեզվով Նիշ, գտնվում է Սերբիայում), Կոնստանտինը հռոմեկան բանակի սպա Ֆլավիուս Վալերիուս Կոնստանտինուսի որդին էր: Մայրը՝ կայսրուհի Հելենան էր: Նրա հայրը 293 թվականին դարձել էր կեսար՝ կայսրության ներկայացուցիչը արևմուտքում: Կոնստանտինին ուղարկեցին արևելք, որտեղ նա աստիճանաբար բարձրանալով՝ Դիոկղետիանոսի և Գալերիուսի օրոք, դարձավ ռազմական ականավոր գործիչ և հռետոր: 305 թվականին Կոստանտինուսը հասավ արևմուտքի մեծ կայսրի՝ Օգոստոսի աստիճանին, դրանից հետո Կոնստանտինին հետ կանչեցին արևմուտք՝ Բրիտանիայում հոր իշխանության ներքո պայքարելու: Կոնստանտինը հռչակվեց կայսր հոր մահվանից հետո մեր թվարկությունից հետո 306 թվականին Էբորաքում (ներկայիս Յորքում) գտնվող բանակի կողմից: Նա հաղթանակած դուրս եկավ կայսեր Մաքսենտիուսի և Լիցինիուսի դեմ մղված մի շարք քաղաքացիական պատերազմներում, 324 թվականին դառնալով և արևմուտքի և արևելքի միակ ղեկավարը:

Որպես կայսեր՝ Կոստանտինը կայսրությունը հզորացնելու համար սահմանեց վարչական, ֆինանսական, հասարակական և ռազմական բարեփոխումներ: Նա վերափոխեց կառավարությունը՝ առանձնացնելով քաղաքացիական և ռազմական իշխանությունները: Պայքարելով արժեզրկման դեմ նա ներկայացրեց սոլիդուսը՝ նոր ոսկե մետաղադրամը, որն ավելի քան հազարավոր տարիներ Բյուզանդական և Եվրոպական դրամաշրջանառության համար չափանիշ դարձավ: Հռոմեական բանակը վերակազմավորվեց՝ կազմավորվելով մարտի արագաշարժ ստորաբաժանումներ և կայազորի զինվորներ, որոնք ի վիճակի էին դիմադրելու ներքին սպառնալիքին և բարբարոսական ներխուժումներին: Կոնստանտինը հաջող արշավներ է վարել Հռոմեական սահմանին գտնվող ցեղերի՝ Ֆրանկների, Ալեմանների, Գոթերի և Սարմատների դեմ, նույնիսկ վերաբնակեցնելով այն հողերը, որոնք լքված էին մնացել իր նախորդների ժամանակ՝ երրորդ դարի ճգնաժամի ընթացքում:

Կոնստանտինը առաջին հռոմեացի կայսրն էր, ով ընդունել է քրիստոնեությունը:[Ն 1] Թեև նա իր կյանքի մեծ մասը ապրել էր որպես հեթանոս, իր մահվան մահճում միացավ քրիստոնեական հավատին՝ կնքվելով Նիկոմեդիացի Եվսեբիոսի կողմից: Նա ազդեցիկ դեր է խաղացել 313 թվականինն Միլանի հրովարտակի հռչակման գործում, որը հանդիսավոր կերպով հայտարարում էր Հռոմեական կայսրությունում կրոնական հանդուրժողականություն քրիստոնեության հանդեպ: Նա 325 թվականին գումարեց Նիկիայի առաջին ժողովը, որտեղ ներկայացվում էր քրիստոնեական հավատի հայտարարությունը, որը հայտնի է որպես Նիկիայի դավանանք:[3] նրա պատվերով կառուցվել է Սուրբ Հարության Տաճարի եկեղեցին Երուսաղեմում՝ Հիսուսի գերեզմանի տեղում, և դա դարձել է քրիստոնեական աշխարհում ամենասուրբ վայրը: Վաղ միջնադարում ժամանակավոր իշխանությանն ուղղված պահանջները հիմնված էր Կոնստանտինի հորինված նվիրատվության վրա: Նրան պատմականորեն անվաել են <<առաջին քրիստոնեական կայսր>> ով մեծապես իր աջակցություն է ցույց տվել քրիստոնեական եկեղեցուն: Որոշ ժամանակակից գիտնականներ սակայն վիճարկում են նրա հավատալիքները և նույնիսկ նրա քրիստոնեական հավատի ըմբռնումը:[Ն 2]

Կոնստանտինի ժամանակաշրջանը Հռոմեական կայսրության պատմության մեջ յուրահատուկ ժամանակաշրջանի հիմք է թողել:[6] Նա կառուցեց նոր կայսերական նստավայր Բյուզանդիոնում, որը իրենից հետո վերանվանվեց Կոստանդինապոլիս (այժմ Ստամբուլ) (<<Նոր Հռոմ>> գովաբանական մակդիրը ավելի ուշ ի հայտ եկավ և երբեք չդարձավ պաշտոնական անվանում): Այն դարձել է կայսրության մայրաքաղաք ավելի քան հազար տարի, ավելի ուշ արևելյան Հռոմեական կայսրության մայրաքաղաք, որն այժմ պատմաբանների կողմից կողմից կոչվում է Բյուզանդական կայսրություն: Նրա ավելի անմիջական քաղաքական ժառանգությունը այն էր, որ նա Դիոկղետիանոսի Տետրարխիան փոխարինեց դինաստիական հաջորդականության սկզբունքով՝ կայսրությունը թողնելով իր որդիներին: Նրա հեղինակությունը բարձրացավ իր երեխաների կյանքի ընթացքում և իր իշխանությունից հետո դարեր շարունակ: Միջնադարյան եկեղեցին նրան որպես կատարելության տիպար վեր էր բարձրացնում, մինչդեռ աշխարհիկ ղեկավարները համարում էին նրան որպես նախատիպ, հանձնարարական տվող անձնավորության, կայսերական օրինականության և ինքնուրույնության խորհրդանիշ[7]: Վերածննդի սկզբից սկսած՝ հակակոնստանտինական աղբյուրների ի հայտ գալու պատճառով, նրա կայսերական իշխանության վերաբերյալ շատ քննադատական գնահատականներ են հնչել: Ժամանակակից գիտնականները փորձում են հավասարակշռել նախորդների ծայրահեղությունները։


Աղբյուրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կոստանդինը մեծ նշանակություն ուեցող ղեկավար էր և միշտ եղել է վիճելի անձնավորություն: [8] Նրա համբավի հանդեպ ոչ միանշանակությունը ազդում է կայսրության հնագույն աղբյուրների վրա: Դրանք հարուստ և մանրամասնված են,[9] բայց դրանց վրա մեծ ազդեցություն է թողել ժամանակաշրջանի պաշտոնական քարոզչությունը[10]և հաճախ միակողմանի.[11] Կոնստանտինի ժամանակաշրջանի պատմությունները կամ կենսագրությունները, որոնք անրադարձել են նրա կյանքին և կառավարմանը, չեն փրկվել:[12] Ամենամանրակրկիտ գրառումը Եվսեբիոսի <Վիտա Կոնստանտինին> է, որը գովասանական ճառերի խառնուրդ է,[13] այն գրվել է մոտավորապես 335-ից 339 թվականներին,[14] աշխատությունը գովաբանում է Կոնստանտինի բարոյական և կրոնական արժանիքները:[15] Վիտան ստեղծում է Կոնստանտինի վիճելի դրական կերպար,[16] որի արժանահավատությունը ժամանակակից պատմաբանները հաճախ վիճելի են համարում։[17] Կոնստանտինի ամենամբողջական աշխարհիկ կյանքը Օրիգո Կոստնատինին է.[18] անորոշ ժամանակաշրջանում գրված աշխատանք,[19] որը հիմնվում է ռազմական և քաղաքական իրադարձությունների վրա՝ կարևորություն չտալով մշակութային և կրոնական հարցերին:[20]

Լակտանտիոսի <De Mortibus Persecutorum>-ը քաղաքա–քրիստոնեական բրոշուր է Դիոկղետիանոսի կայսրության և Տետրարխիաի կայսրություն վերաբերյալ, այն տալիս է Կոնստանդինի նախորդների և վաղ կյանքի վերաբերյալ արժեքավոր,  բայց միակողմանի մանրամասներ:[21] Սոկրատեսի, Սոզոմենի և Թեոդորետոսի եկեղեցական պատմությունները նկարագրում են Կստանտինի կայսրության հոգևոր ընդդիմախոսությունները: [22] Գրվելով Թեոդոսիոս Բ-ի (408-450 թվականներին) իշխանության տարիների ընթացքում՝ Կոնստանտինի իշխանությունից 1 դար հետո, այս հոգևոր պատմությունները սխալ ուղղություն տալու, սխալ ներկայացնելու և միտումնավոր անհասկանալիության պատճառով անհասկանալի են դարձնում Կոնստանտինի ժամանակաշրջանի իրադարձությունները և աստվածաբանությունը:[23] Ուղղափառ Քրիստոնյա Աթանասի ժամանակակից գրությունները և  Արիոսականության ուսմունքի հոգևոր պատմությունը նույնպես փրկվել են:[24]

Ավրելիոս Վիկտորի, Յութրոպիուսի, Ֆեստուսի կերպարները և Epitome de Caesaribus-ի անանուն հեղինակը ներկայացնում են ժամանակաշրջանի սեղմված պաշտոնական քաղաքական և ռազմական պատմությունը: Քանի որ կերպարները քրիստոնյա չեն՝ նրանք նկարագրում են Կոնստանտինի հաջողակ պատկերը, սակայն անուշադրության են մատնում Կոնստանտինի կրոնական քաղաքականությանը վերաբերվող մեջբերումները:[25] <Պանեգիրիկ ժողովածուն>-ն ուշ երրորդ և վաղ չորրորդ դարերի Պանեգիրիկերի հավաքածուն է, որը արժեքավոր տեղեկություններ է տալիս քաղաքկան հայացների ու Տետրարխիայի ժամանակաշրջանի գաղափարախոսության և Կոնստանտինի վաղ կյանքի մասին:[26] Ժամանակակից ճարտարապետությունը, ինչպես օրինակ Կոստանդիանոսի հաղթակամար Հռոմում, Համզիգրադում և Կորդովայում[27] եղած պալատները, Վիմագրության մնացորդները և դարաշրջանի նոր Մետաղադրամների ստեղծումը լրացնում են գրական աղբյուներին:[28]


Վաղ Կյանքը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մենդինայի  շքեղ պալատի մանցորդները, որոնք կառուցվել են Կոնստանտին   1-ի կողմից նրա ծննդավայր Նիսի մոտ:

Ֆլավիուս Վալերիուս Կոնստանտիուսը, ինչպես նրան ի ծնե անվանել են, ծնվել է Նաիսուս քաղաքում (այսօր Նիս, Սերբիա) Մյուզիայի Դարդանիա նահանգի մասն է, մոտավորապես 272 թվականի[29] փետրվարի 27-ին:[30]Կաղապար:C.: Նրա հայրը Կոնստանդիոս I Քլորն էր, ծնվել է Մյուզիայի (ավելի ուշ Դակիա) նահանգում, [31][32][33]Կոնստանտինը հավանաբար քիչ ժամանակ է անցկացրել հոր հետ[34], ով Հռոմեական բանակում սպա էր՝ կայսր Ավրելիանոսի կայսերական պահակախմբի անդամ: Բնութագրվելով որպես հանդուրժող և քաղաքականորեն հմուտ անձնավորություն[35], Կոնստանտինուսը առաջ շարժվեց աստիճանաբար՝ կայսր Դիոկղետիանոսից ստանացավ Դալմաթիայի իշխանությունը: Կոնստանտինի մայրը կայսրուհի Հելենան էր. ցածր սոցիալական դիրք ունեցող կին՝ Բյութանիաի Հելենոպոլիս քաղաքից:[36] Հայտնի չէ՝ արդյոք նա օրինականորեն ամուսնացած է եղել Կոստանտիուսի հետ, թե պարզապես նրա հարճն է եղել:[37] նրա հիմնական լեզուն լատիներենն էր և իր հասարակական ելույթների ընթացքում նա հույն թարգմանիչների կարիք էր զգում:[38]


Մեր թվարկությունից հետո 285 թվականին հուլիսին Դիոկղետիանոսը հանդիսավոր կերպով ներկայացրեց Մաքսիմիանին՝ Իլուրիսյումից մակ այլ գործընկերոջ: Յուրաքանչյուր կայսր պետք է ունենա իր սեփական արքունիքը, սեփական ռազմական և վարչական բաժինները և յուրաքանչյուրը պետք է կառավարի առանձին նահանգապետերով՝ գլխավոր գործակալներով:[39] Մաքսիմանը արևմուտքը ղեկավարում էր իր մայրաքաղաքներ Մեդիոլանումից (Միալն, Իտալիա) կամ Աուգուստա Թրեվերորումից (Թրիեր, Գերմանիա), մինչդեռ Դիոկղետիանոսը ղեկավարում էր արևելքում Նիկոմեդիայից (Իզմիթ,Թուրքիա): Բաժանումը պարզապես ձևական էր: Կայրսրությունը պաշտոնապես[40] համարվում էր <<անբաժանելի>> և երկու կայսրերն էլ կարող էին ազատորեն շարժվել կայսրությունում: [41]288 թվականին Մաքսիմիանը Կոստանտիուսին նշանակեց Հռոմեական Գալլիայում ծառայելու՝ որպես իր տարածքային նահանգապետ: 288 կամ 289 թվականներին Կոստանտինուսը Հելենային թողեց Մաքսիմիանի խորթ աղջկա՝ Թեոդորաի, հետ ամուսնանալու համար:[42]

 293 թվականին Դիոկղետիանոսըը նորից կայսրությունը բաժանեց նշանակելով երկու կեսարների (կրտսեր կայսրերի)՝ արևմուտքի և արևելքի հետագա ստորաբաժանումները ղեկավարելու համար: Յուրաքանչյուրը պետք է ենթարկվեր իրենց համապատասխան Օգոստոսին (ավագ կայսրին), սակայն նշանակված երկրներում պետք է գործեին բարձրագույն իշխանությամբ: Այս համակարգը հետագայում կոչվում է տետրարխիա: Դիոկղետիանոսի առաջին նշանակած անձը՝ կայսերական գրասենյակի համար, Կոստանտինուսն էր, նրա հաջորդը Գալերիուսն էր՝ ֆելիքս Ռոմուլիանայի բարեկամը: Ըստ Լակտանտիուսի Գալերիուսը կոպիտ, գազանաբարո անձնավորություն էր: Չնայած նա ընդատել է հռոմեական արիստոկրատիայի հեթանոսությունը, այնուամենայնիվ նա մարդկանց թվում է օտար անձնավորություն, կիսա-բարբարոսական:[43] Մարտի 1-ին Կոստանտիուսը առաջ շարժվեց մինչև կայսերական գրասենյակ, այնտեղ նրան ուղարկեցին Հռոմեկան Գալլիա՝ ապստամբներ Կարասիուսի և Ալլեկտոսի դեմ կռվելու։[44] Չհաշված որոշ դրվագներ՝ տետրարխիան պահպանում է ժառանգական արտոնության սկզբունքը[45] և հենց որ հայրը ստանձնեց պաշտոնը, Կոնստանտինը դարձավ կայսր հետագա պաշտոնի գլխավոր թեկանծուն: Կոնստանտինը գնաց Դիոկղետիանոսի արքունիք, որտեղ նա ապրում էր, որպես իր հոր հավանական ժառանգ:[46]


Արևելքում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գալերիուսի պորֆիրե կիսանդրին

Կոնստանտինը կանոնավոր կրթություն է ստացել Դիոկղետիանոսիի արքունիքում, որտեղ նա սովորել է լատրիներեն գրականություն, հունարեն և փիլիսոփայություն:[47] Մշակութային միջավայրը Նիկումեդիայում բարձր էր և հասարակայնորեն անկայուն, այնտեղ Կոնստանտինը կարող էր և հեթանոսությունը և քրիստոնեությունը խառնել մտավորականությանը: Նա պետք է հաճախեր Լակտանտիուսի լատիներենի դասախոսություններին՝ քրիստոնյա գիտնականի քաղաքում:[48] Քանի որ Դիոկղետիանոսը լիովին չէր վստահում Կոստանտիուսին, տիրակալներից ոչ մեկը նույնպես լիովին չէին վստահում իրենց գործընկերոջը. դրա համար էլ Կոստանտինին պահում էին որպես պատանդի՝ Կոնստանտիուսի լավագույն վարքագիծը ապահովելու համար: Կոնստանտինը այնուավենայնիվ արքունիքի նշանավոր անդամ էր. նա Ասիայում կռվել է Դիոկղետիանոսիի և Գալերիուսի համար և ծառայություն մատուցել բազմաթիվ ասպարեզներում. նա 296 թվականին Դանուբ գետի վրա  արշավեց բարբարոսների դեմ և Դիոկղետիանոսի օրոք Սիրիայում պատերազմեց պարսիկների դեմ (297թ.), ինչպես նաև Մեսոպոտամիայում՝ Գալերիուսի օրոք (298-299թթ.):[49] 305 թվականի վերջերին նա դարձավ առաջին կարգի ականավոր գործիչ և հռետոր, առաջին կարգի հրամանատար:[50]

Կոնստանտինը արևելյան ճակատից Նիկոմեդիա վերադարձավ 303 թվականի գարնանը, տեսնելով Դիոկղետիանոսի <<Մեծ հալածանքի>> սկիզբը՝ Հռոմեական պատմության մեջ ամենադաժան հալծանքը քրիստոնյանների նկատմամբ:[51] 302 թվականի վերջին Դիոկլետյանը և Գալիուսը քրիստոնյաների մասին տեղեկություն ստանալու համար հարցման նամակ են ուղարկում Դիդումայում գտնվող Ապոլոնի պատգամախոսին:[52] Կոնստանտինը պալատում ներկա է եղել , երբ նամակի պատասխանը վերադարձավ, և երբ Դիոկղետիանոսը ընդունեց իր արքունիքի կողմից առաջարկված համընդհանուր հալածանքների պահանջը:[53] Մեր թվարկությունից հետո 303 թվականի փետրվարի 23-ին Դիոկղետիանոսը կարգադրեց Նիոկոմեդիայի նոր եկեղեցու փլուզումը, զավթեց այնտեղի գանձերը և դատապարտեց նրա սուրբ գրքերին՝ կրակի մեջ վառելու: Հաջորդ ամիսների ընթացքում եկեղեցիները և սուրբ գրքերը ոչնչացվեցին, քրիստոնյանները զրկվեցին պաշտոնական կոչումներից իսկ քահանաները բանտարկվեցին:[54] Քիչ հավանական է, որ Կոնստանտինը ինչ-որ դեր է խաղացել հալածանքների գործում:[55] Իր ավելի ուշ հրատարակված գրվածքներում նա փորձում է իրեն ներայացնել որպես Դիոկղետիանոսի՝ <<Աստծո երկրպագուների>> դեմ, <<արյունալի հրովարտակի>> ընդդիմախոս,[56] բայց ոչ մի բան ցույց չի տալիս, որ նա ժամանակին արդյունավետորեն հակառակվել է դրան:[57]Թեև ոչ մի ժամանակակից քրիստոնյա չի մեղադրում Կոնստանտինին հալածանքների ընթացքում իր անտարբերության համար, սակայն դա նրա կյանքի ընթացքում ենթարկվում է քաղաքական պատասխանատվության:[58]

305 թվականի մայիսի 1-ին Դիոկղետիանոսը, 304-305 թվականների ձմռանը հիվանդանալու պատճառով, հայտարարում է իր հրաժարականի մասին: Միլանում կայացած զուգահեռ արարողության ժամանակ Մաքսիմիանը նույնպես հրաժարական է տալիս:[59]Լակտանտուսը հայտնում է, որ Գալերիուսն է թույլ Դիոկղետիանոսին հրաժարականի դրդել և ստիպել նրան ընդունել իր դաշնակցությունը կայսերական ժառանգությանը: Ըստ Լակտանտուսի ամբոխը լսելով Դիոկղետիանոսի հրաժարականի ճառը, մինչև ամենավերջին պահը հավատում էր, որ Դիոկղետիանոսը պետք է Կոնստանտինին և Մաքսենտուսին (Մաքսիմիանի որդուն) ընտրեր որպես իր ժառանգներ:[60] Բայց այդպես չեղավ. Կոստանտիուսը և Գալերիուսը պաշտոն էին ստացել Օգոստոսի կողմից, մինչդեռ Սևերուսը և Մաքսիմինիուսը՝ Գալերիուսի եղբորորդին, նշանակվել էին համապատասխանաբար իրենց կայսրերի կողմից: Կոստանտինին և Մաքսենտուսին հաշվի չին առել:[61]

Հնագույն աղբյուրներից մի քանիսը մանրամասն պատմում են այն դավադրությունների մասին, որ Գալերիուսը կազմակերպել է Կոնստանտինի կյանքում՝ Դիոկղետիանոսի հրաժարականից ամիսներ հետո: Նրանք հայտնում են, որ Գալերիուսը հրամայել է Կոնստանտինին՝ հեծելազորով ղեկավարել հարձակողական զորամասը, անցնել Դանուբ գետի մեջտեղով անցնող ճահճի միջով, ստիպել նրան առանձին մարտի մեջ մտնել առյուծի հետ և փորձել որսորդոթյան կամ կռիվների ընթացքում սպանել նրան: Կոնստանտինը միշտ հաղթանակած է դուրս եկել. առյուծը մրցումից ավելի վատ վիճակով է դուրս եկել քան Կոնստանտինը: Կոնստանտինը Դանուբ գետով գերու հետ վերադառնում է Նիկոմեդիա՝ վերջինիս Գալերիուսի ոտքերի տակ գցելու համար:[62] Հայտնի չէ՝ ինչքան կարելի է այս պատմություններին վստահել:[63]

Կոնաստանտին 1-ինի բրոնզե արձանը Յորքում, Անգլիայում, այն վայրի մոտ, որտեղ նա 306 թվականին հռչակվեց Օգոստոս

Արևմուտքում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կոնստանտինը հասկանում էր Գալերիուսի արքունիքում մնալու թաքնված վտանգը, որտեղ նրան որպես իսկական պատանդ էին պահում: Նրա կարիերան կախված էր արևմուտքում հոր կողմից օգնության ստանալուց: Կոստանտիուսը արագ միջամտում է:[64] Մեր թվարկոությունից հետո 305 թվականի ուշ գարնանը կամ վաղ ամռանը Կոնստանտիուսը խնդրում է թողնել որդուն Բրրիտանիայում՝ իր խմբին օգնելու համար: Երկարատև գինարբուքի երեկոյից հետո Գալերիուսը ընդունում է առաջարկը: Կոնստանտինի հետագա քարոզչությունը նկարագրում է թե ինչպես է նա գիշերով փախչում արքունիքից՝ նախքան Գալերիուսը միտքը կփոխեր: Նա մեծ արագությամբ ձիով գնում է մի փոստատնից մյուսը, վնասելով իր ենթակայության տակ գտնվող ձիերին։ [65]Այդ ժամանակ Գալերիուսը արթնացավ, սակայն Կոնստանտինը բավական հեռու էր գնացել, որպեսզի կարողանաին նրան հետ կանչել:[66] Կոստանտինը, նախքան 305 թվականի ամառը, Հռոմեական Գալիայում՝ Բոնոնիայում, միցավ հորը: [67]

Բոնոնիայից նրանք, կտրելով Լա Մանշը, ճանապարհ ընկան դեպի Էբորաքում (Յորք), որը Բրիտանիա Երրկրորդ նահանգի մայրաքաղաքն է և մեծ զինվորական հենակետ է: Կոնստանտինը հնարավորություն ուներ մի տարի անցկցնել հյուսիսային Բրիտանիայում՝ հոր կողքին,որպեսզի ամռանը և աշնանը Հադրիանոսի պատով վեր բարձրանալով՝ արշավեր պիկերի դեմ:[68] Կոստանտիուսի արշավանքները, ինչպես որ Սեպտիմիուս Սևերուսի արշավանքները, գնացին դեպի հեռու հյուսիս, սակայն լուրջ հաջողություններ չունեցան: [69]Կոնստանտիուսը ծանր հիվանդացավ իր տիրապետության ընթացքում և 306 թվականի հուլիսի 25-ին Էբորաքում: Նախքան մահանալը, նա հայտարարեց, որ աջակցություն է ցուցաբերլու կոստանտինին լիարժեք Օգոստոս հռչակելու գործում: Ալեմանների թագավոր Կրոսուսը մի բարբարոս էր, ով Կոնստանտիուսի ենթակայության տակ է եղել, իսկ հետո Կոնստանտինին հռչակել Օգոստոս: Կոստանտիուսին հավատարիմ զորքերը միաձայն հետևում էին նրան: Ֆրանսիան և Բրիտանիան արագորեն ընդունեցին նրա իշխանությունը,[70] Իսպանիան, որը մեկ տարուց ոչ պակաս իր հոր տիրապետության տակ էր եղել, չընդունեց:[71]

Կոնստանտինը Կոստանտիուսի մահվան վերաբերյալ պաշտոնական հայտարարություն և իր սեփական ողջույնն ուղարկեց Գալերիուսին: Հայտարարության հետ միասին, նա տեղադրել էր իր դիմանակարը, որտեղ Օգոստոսի լայն թիկնոցով էր:[72] Դիմանկարը զարդարված էր դափնիներով:[73] Նա պահանջեց իրեն ճանաչել, որպես ժառանգ հոր գահին և արդարացրեց իր կողմից անօրինականորեն բանակը գլխավորելու փաստը՝ պնդելով, որ բանակն է ստիպել իրեն:[74] Գալերիուսը հաղորդագրություն ստանալով բարկացավ, նա քիչ էր մնում դիմանկարը գցեր կրակի մեջ: Նրա խորհրդականնրը հանգստացրին նրան և պնդեցին, որ Կոնստանտինի պահանջների ակնհայտ մերժումը կնշանակի պատերազմ:[75] Գալերիուսը ստիպված էր փոխզիջման գնալ: Նա Կոնստանտինին շնորհեց «Կեսարի» կոչում, որն ավելին էր քան «Օգոստոսը»: [76] Ցանկանալով պարզ դարձնել, որ նա միայնակ է Կոնստանտինին օրինականություն տվել, Գալերիուսը անձամբ Կոնստանտինին կայսեր ավանդական ծիրանագույն թիկնոց է ուղարկում:[77] Կոնստանտինը ընդունեց վճիռը՝[76] իմանալով, որ այն կվերացներ իր օրինականությանը վերաբերող կասկածը:[78]

Վաղ կառավարում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կոնստանտինի դիմանկարը հռոմեական մետաղադրամի վրա. դրմանկարի շուրջ մակագրությունը «Կոստանտինուս Օգոստոս» էր:

Կոնստանտինի կայսրության բաժինը բաղկացած էր Բրիտանիայից, Գալիայում և Իսպանիայից, նա կառավարում էր ամենամեծ հռոմեական բանակներից մեկը, որը տեղակայված էր ռազմական կարևոր նշանակություն ունեցող Հռենոսի երկայնքով: [79] Կայսեր կոչում ստանալուց հետո նա մնաց Բրիտանիայում՝ քշելով Պիկերի ցեղերին և ապահովելով իր իշխանությունը հյուսիսարևմտյան շրջանում: Նա ավարտեց ռազմական բազաների վերակառուցումը, որը սկսվել էր իր հոր կառավարման ժամանկ և կարգադրեց շրջանի ճանապարհների վերանորոգումը:[80] Նա թողեց Օգոստոս Թրեվերորումին (Թրիեր) Գալիայում՝ հյուսիսարևմտյան հռոմեական կայսրութան մայրաքաղաքում:[81] Ֆրանկները իմացան Կոնստանտինի գործողությունների մասին և 306-307 թվականների ձմռանը Հռենոս գետի ստորին երկայնով ներխուժեցին Գալիա:[82] Նա Հռենոս գետի երկայնքով քշեց Ֆրակներին և գերի վերցրեց թագավորներ Ասկարիկին և Մերոգայզին: Թագավորը և նրա զինվորները սնվում էին Թրիերի լավագույն ամֆիթատրուններում, մասնակցում զվարճանքների ու խրախճանքների։[83]

Հասարակական բաղնիք, կառուցված Թրիերում՝ Կոստանտինի կողմից, ավելի քան 100 մետր լայնությունը 200 մետր երկարության վրա, կարղ է միևնույն ժամանակ մի քանի հազարավոր մարդկանց սպասարկել, կառուցվել է հռոմեական բաղնիքի հետ մրցելու համար։[84]P

Կոնստանտինը սկսում է Թրիերի հիմնական ընդարձակումը: Նա ուժեղացրեց քաղաքի շուրջը գտնվող շրջանային պատը՝ զինվորական աշտարակկներով և ամրացված դարպասներով,և սկսեց քաղաքի հյուսիսարևմտյան մասում պալատական համալիր կառուցել: Պալատի հարավային մասում նա պատվիրեց մեծ պաշտոնական ընդունելիությունների դահլիճի և մեծ կայսերական բաղնիքի կառուցումը: Նա որպես արևմուտքի կայսր իր տիրակալության ընթացքում հովանավորում է մի շարք շինարարական նախագծերի Գալիայում, հատկապես Օգոնթոդունում և Արելաթում(Առլ):[85] Ըստ Լակտանտիուսի, Կոստանտինը Հանդուրժողական քաղաքականություն էր հետապնդում, թեև նա դեռ քրիստոնյա չէր: Նա հավանաբար դա համարում էր ավելի խելամիտ քաղաքականություն, քան բացահայտ հալածանքը[86] և <մեծ հալածյալ> գալերիուսից տարբերվելու ձև:[87] Նա հայտարարեց հալածանքի պաշտոնական ավարտը և քրիստոնյաներին վերադարձրեց այն ամենը, ինչը նրանք կրոցրել էին:[88]

Կոնստանտինը հիմնականում անհարգալից էր, առկա է նրա անօրինականությունների մասին ակնարկ, նա վաղ տարիքում ապավինում էր հոր հեղինակությանը, նրա հոր գործերն այնքան շատ էր լուսաբանվում, որքան որ իրենը: [89] Նրա զինվորական հմտությունը և շինարարական նախագծերը գովերգողները հնարավորություն են ստանում հաջողությամբ մեկնաբանություններ անել հոր և որդու նմանությունների վերաբերյալ։ Եվսեբիոսը նշում էր, որ Կոնստանտինը եղել է անձամբ «վերանորոգողը իր հոր կյանքի և կայսրության»:[90] Կոնստանտինյան դրամահատումը, քանդակագործությունը և հռետորական արվեստը նույպես ներկայացնում են սահմանից այն կողմ գտնվող բարբարոսների դեմ արհամարհանքի նոր միտում: Նա Ալեմանների նկատմամբ տարած հաղթանակից հետո մետաղադրամ է հատում, որը պատկերում է լացող և աղերսող Ալեմաններից մեկը՝ «Ալեմանն նվաճվում է», «հռոմեացիների ուրախությունը» արտահայտության ներքո:[91] Շատ քիչ համակրանք կար թշնամիների նկատմամբ, ինչպես գովերգողն է նկարագրում «Գթասրտությունը հիմարություն է, որը տարածվում է հաղթված թշնամու նկատմամբ»:[92]


Մաքսենտիուսի սպանությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մաքսենտիուսի կիսանդրին Դրեզդենում

Համախոհները, Գալերիուսի կողմից Կոնստանտինին կայսր ճանաչումից հետո, բերեցին նրա դիմանկարը Հռոմ, ինչպես որ ընդունված էր: Մաքսենտիուսը ծաղրում էր դիմանկարի անձնավորությանը՝ որպես մարմնավաճառի որդի և ողբում է իր սեփական անզորությունը:[93] Մաքսենտիուսը նախանձելով Կոնստանտինի հեղինակությանը[94], 306 թվականի հոկտեմբերի 28-ին նվաճեց կայսեր տիտղոսը: Գալերիուսը հրաժարվում է ճանաչել նրան, բայց չի կարողանում հալածել: Գալերիուսը Սեվերուսին ուղարկում է Մաքսենտիուսի դեմ, բայց արշավի ընթացքում Սեվերուսի բանակի, որը նախկինում գտնվում էր Մաքսենտիուսի հոր Մաքսիմիանի հրամանատարության ներքո, ցրիվ է լինում, իսկ Սեվերուսին գերի են վերցնում ու ձերբակալում:[95]Մաքսիմինիանը, ով իր  որդու ամստամբության պատճառով էր պաշտոնաթող եղել, 307 թվականին լքում է Գալիան՝ Կոստանտինի հետ խորհրդակցելու համար: Նա առաջարկում է Կոստանտինին ամուսնանալ իր դստեր Ֆաուստայի հետ և նրան բարձրացնել օգոստոսի աստիճանի: Փոխարենը Կոնստանտինը պետք է վերահաստատեր Մաքսիմիանի և Կոստանտիուսի հին ընկերական միությունը և փորձեր օգնել Մաքսենտիուսի դատական գործին Իտալիայում:  Կոստանտինը ընդունեց և ամուսնացավ Ֆաուստայի հետ Թրիերում՝ 307 թվականի ուշ ամռանը: Դրանից հետո Կոստանտինը Մաքսենտիուսին տալիս է իր չնչին օգնությունը:[96]

Կոնստանտինը հեռու է մնում Իտալական վիճաբանությունից: 307 թվականի գարնանը և ամռանը նա հեռանում է Գալիայից,որպեսզի խուսափի իտալական խառնաշփոթի մեջ ներգրավվածությունից,[97] և Մաքսենտիուսին ռազմական օգնություն տալու փոխարեն, նա իր զորքերը Հռենոս գետի երկայնքով ուղարկում է գերմանական ցեղերի դեմ: 308 թվականին հարձակվում է Բրուկտերի տարածքի վրա և Հռենոս գետի մյուս կողմում կամուրջ գցում դեպի ներկայիս Քյոլն քաղաք: 310 թվականին, նա շարժվում է հյուսիսային Հռենոս և կռվում է ֆրանկների դեմ: Երբ չէր արշավում, նա շրջում է իր տարածքներում՝ հայտարարելով իր բարեգործության, տնտեսությանն ու արվեստին իր աջակցության մասին: Նրա հրաժարվեց պատերազմին մասնակցելուց, ինչը ժողովրդի մեջ բարձրացրեց նրա հեղինակությունը և ամրապնդեց իր պետության հիմքերը արևմուտքում: [98]307-308 թականերին Մաքսիմիանը վերադարձավ Հռոմ, բայց շուտով գժտվեց որդու հետ: 308 թվականին Մաքսենտիուսի տիտղոսը զավթելու ձախողված փորձրից հետո Մաքսիմիանը վերադարձավ Կոնստանտինի արքունիք:[99]

308 թվականի նոյեմբերի 11-ին Գալերիուսը Կարնունտումում (Ավստրիա)՝ զինվորական մայրաքաղաքում, ընդհանուր խորհուրդ հրավիրեց, որպեսզի լուծի արևմտյան նահանգներում անկայունութան հարցը: Ներկա էին Դիոկղետիանոսը, ով կարճ ժամանակով էր վերադարձել թոշակից, Գալերիուսը և Մաքսիմիանը: Մաքսիմիանը ստիպված եղավ նորից զիջումների գնալ, Իսկ Կոստանտինին նորից կեսարի պաշտոնի իջեցրեցին: Լիցինյուսին, որը Գալերիուսի հին ռազմական ընկերներից մեկն էր, արևմտյան շրջանակներոմ նշանակեցին Օգոստոս: Նոր համակարգը երկար չգոյատևեց. Կոմստանտինը հրաժարվեց ընդեւնել պաշտոնի իջեցումը և շարունակեց իրեն Օգոստոս համարել իր համակարգում, նույնիսկ երբ տարածաշրջանի այլ անդամներ իրեն դիմում էին, որպես կեսար: Մաքսիմինուսի հույսերը խորտակվում են, քանի որ նա մահանալու էր առանց կոչում ստանալու, իսկ նորեկ Լիցինիուսը բարձրանում է օգոստոսի գրասենյակ և պահանջում է, որ Գալերիուսը կոչում տա իրեն: Գալերիուսը առաջարկում է կանչել Մաքսիմինուսին և Կոնստանտինին՝ «օգոստոսի որդիներին»,[100] բայց ոչ մեկը չի ընդունում նոր տիտղոսը: 310 թվականին Գալերիուսը երկու տղամարդկանց էլ Օգոստոսի տիտղոս է շնորհում:[101]


Մաքսմիանի սպանությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

310 թվականին վտարված Մաքսիմիանը աբստամբեց Կոնստանտինի դեմ, որը այդ ժամանակ արշավում էր Ֆրանկների դեմ։ Մաքսիմիանին ՝ Կոնստանտինի բանակի հավաքակազմով, ուղարկել էին հարավ՝ Արլես, որպեսզի հարավայինն Գալիայում մաքսենտիուսի կողմից ցանակացած հարձակման պատրաստ լինեն։ Նա այնտեղ հայտարարեց, որ Կոնստանտինը մահացել է և բարձրաձրեց կայսերական ծիրանին։ Չնայաց Խոշոր պարգևներ տալու Մաքսիմիանի հայտարարությանը, Կոնստանտինի բանակի մեծ մասը հավատարիմ մնաց իրենց Կայսրին և Մաքսիմիանը շուտով ստիպված եղավ հեռանալ։ Կոնստանտինը շուտով լսեց աբստամբության մասին, թողեց իր արշավանքը Ֆրանկների դեմ և իր բանակը շարժեց Հռենոս գետի ուղղությամբ։[102] Քաբիլունում (Շալոն–սյուր–սոն) նա իր զորքը տարավ դեպի իրեն սպասող նավակներ, այնտեղից թիավարելով Սոնի դանդաղ հոսող ջրերից անցավ Ռոնի արագահոս ջրերին։ Նա ափ իջավ Լուգդունում (Լիոն)։[103] Մաքսիմիանը փախուստի դիմեց դեպի Մասիլիա (Մարսել)՝ քաղաք, որը ավելի լավ կարող էր դիմանալ երկար պաշարմանը, քան Արլեսը։ Սակայն տարբերությունը շատ մեծ չեր․ Մարսելի բնակիչների, որոնք հավատարիմ էին Կոնստանտինին, բացեցին քաղաքի հետևի դարպասները Կոսնտանտինի առջև։ Մաքսիմիանը կալանավորվեցին և կշտամբեցին իր հանցագործությունների համար։ Կոնստանտինը ինչ–որ չափով գթասրտություն ցուցաբերեց, սակայն նաև նպաստեց Մաքսիմիանի ինքնասպանությանը։ Մաքսիմիանը 310 թվականին կախեց իրեն։ [102]

«Անսպասելի Կոնստանտինը», Անհաղթ Արևի հետ ոսկեդրամը հատվել է 313 թվականին։ Նկարի օգտագործումը ընդգծեց Կոնստանտինի դիրքը, որպես հոր ժառանգ՝ դիմելով Գալիայի կրթված հասարակությանը, այն համարվեց ավելի քիչ վիրավորական, քան ավանդական հեթանոսական պանթեոնն է՝ ողղված քրիստոնյաներին։[104]

Չնայած իրենց հարաբերությունների վաղաժամ խզմանը, Մաքսենտիուսը ցանկանում էր իրեն ներկայացնել, որպես հորը նվիրված որդի։[105] Նա սկսեց հորը աստվածացրած սրբապատկերով մետաղադրամներ հատել՝ հարտարարելով, որ ցանկանում է վրեժխնդիր լինել հոր մահվան համար։ [106]Կոնստանտինը սկզբում ինքնասպանությունը ներկայացրել էր, որպես ընտանեկան ողբերգություն։ Սակայն 311 թվականին, նա ներկայացրեց մեկ այլ տարբերակ, ըստ որի Կոսնտանտինը ներում էր շնորհել Մաքսիմիանին, բայց Մաքսիմիանը դրանից հետո էլ ծրագրել էր՝ սպանել Կոստանտինին։ Ֆաուստան տեղեկանում է դավադրության մասին և տեղեկացնում է կոնստանտինին, ում հրամանով ներքինին Կոնստանտինի անկողնում դնում է իրեն Կոնստանտինի տեղը։ Մաքսիմիանին բռնում են, որբ նա սպանում էր ներքինին և առաջարկում են ինքնասպան լինել, վերջինս ընդունում է դա։[107] Քարոզչության հետ մեկտեղ Կոնստանտինը Մաքսիմիանի համար damnatio memoriae (լատ․՝ հիշատակի ուրացում) է կազմակերպում՝ ոչնչացնելով նրան վերաբերվող բոլոր արձանագրությունները և վերացնելով նրա պատկերը կրող ցանկացած հասարակական աշխատանք։[108]

Մաքսիմիանի մահը Կոնստանտինի հասարակական պատկերի մեջ փոփոխություններ էր պահանջում։ Նա երկար չեր կարող ապավինել տարեց կայսր Մաքսիմիանի հետ ունեցած կապին և կարիք ուներ նոր օրինակության աղբյուրին։[109] 310 թվականի հուլիսի 25 Գալիայում ներկայացված ելույթի ժամանակ անանուն հռետորը բացահայտում է նախկինում անհայտ դինասիական կապը Կլաուդիոս II–ի հետ, նա երրորդ դարի կայսր էր, որը հայտնի է Գյոթերին ոչնչացնելու և կայսրության կարգը վերկանգնելու գործում։ Տետրարխիական սկզբունքում ավելի մեծ ուշադրություն է դարձվում Կոնստանտինի կառավարման ժառանգական արտոնության վրա, քան կայսերական հավասարակշռության սկզբունքներին։ Դա նոր գաղափարախոսություն էր, որն արտահայտվում էր ելույթում։ Գալերիուսը և Մաքսիմիանը չեն կարևորվում Կոնստանտինի կառավարման գրոծում։[110] Իսկապես, հռետորը շեշտում է նախկին բոլոր այլ գործիչնեչի բացառումը․ «մարդկանց համաձայնության ոչ մի հնարավորություն կամ ինչ–որ անսպասելի հետևանքների հնարավորություն ձեզ կայսր չի դարձնի», հայտարարեց տռետորը Կոստանտինին։[111]

Հրապարակային ճառը, նաև հեռանում է Տետրարխիայի գաղափարախուսությունից՝ ուշադրություն դարձնելով Յուպիտերի և Հերկուլեսի զույգ դինասիաներին։ Փոխարենը հռետորը հայտարարում է, որ Կոնստանտինը տեսել է Ապոլլոնի և Վիկտորիայի աստվածային տեսիլքը՝ ստանալով նրանցից դափնեպսակային առողջություն և երկարատև կառավարում։ Ապոլլոնի դիմակի տակ Կոնստանտինը իրեն ճանաչում է, որպես փրկող անձնավորություն, որին կարելի է համարել․ «ամբողջ աշխարհի իշխանություն»,[112] ինչպես որ մի անգամ գուշակել է պոետ Վիրջիլը։[113] Ճառի կրոնական փոփոխությունները զուգահեռվում են Կոնստանտինի դրամական համակարգում նմանատիպ փոփոխությամբ։ Իր վաղ կայսերական իշխանության օրոք Կոնստանտինի դրամական համակարգում Մարսը համարվում էր, որպես իրեն հովանավոր։ 310 թվականից հետո Մարսը փոխարինվեց Անհաղթ Արև–ով, որը Ապոլլոնի հետ պայմանականորեն ճանաչված աստված էր։[114] Քիչ հիմք կա հավատալու որ դինասիական կապը, կամ աստվածային տեսիլքը ոչ այլ ինչ են, քան գեղարվեստական կեղծիք, սակայն դրանց բարձրաձայնումը ամրապնդեց Կոնստանտինի պահանջների օրինակությունը և բարձրաձրեց նրա ժողովրդավարությունը Գալիայի քաղաքացիների շրջանում։[115]


Քաղաքացիական Պատերազմներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տե՛ս նաև՝ Տետրարխիայի քաղաքացիական պատերազմներ

Պատերազմ Մաքսենտիուսի դեմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կաղապար:Campaignbox Constantine Wars 310 թվականի կեսերից հետո Գալերիուսը արդեն խիստ տկար էր զգում իրեն,[116] որպեսզի ներգրավվեր կայսերական քաղաքականության մեջ, նրա վերջին գործողություններից պահպանվում է մի նամակ, որը տեղադրված է Նիկոմեդիայում 311 թվականի ապրիլի 30–ին, նամակը հայտարարում է հալածանքների ավարտը և կրոնական հանդուրժողականության վերսկսումը։[117] Նա շուտով մահանում է՝ հրամանագրի հայտարարումից հետո,[118] ոչնչացնելով այն չնչին բանը, որը մնացել էր Տետրարխիայի ժամանակաշրջանից։[119]Մաքսիմինուսը ռազմական գործողություններ է սկսում Լիցինիուսի դեմ և գրավում Փոքր Ասիան։ Դրանից հետո՝ Բոսֆորի մեջտեղում, արագ ստորագրվում է խաղաղության համաձայնագիր։[120]Քանի դեռ Կոնստանտինը շրջում էր Բրիտանիայում և Գալիայում, Մաքսենտիուսը պատրաստվում էր պատերազմի։[121] Նա ամրացնում է հյուսիսային Իտլիան և ուժեղաղնում իր ազդեցությունը քրիստոնեական հասրակության մեջ՝ թույլ տալով ընտրել Հռոմի նոր եպիսկոպոս, Եվսեբիոս։[122]

Մաքսենտիուսի իշխանությունը այնուամենայնտիվ անվստահելի էր։ Նրա հին աջակցությունը Հռոմում վերացել էր՝ Կարթագենում տեղի ունեցած անկարգությունների, բարձր հարկային դրույքաչափերի եւ տագնապալի առևտրի հետեւանքով,[123] որոնք հետևանք էին Ալեքսանդր Դոմինիտիուսի կողմից Աֆրկայում օգտագործված համառ բնավորությանը։ [124] 312 թվականից սկսաց նա պարզապես միանգամայն հանդուժող մարդ էր, ով ոչ մեկին ակտիվորեն չեր աջակցում՝[125] նունիսկ քրիստոնյա իտալացիներին։[126] 311 թվականի ամռանը, քանի դեռ Լիցինիուսը զբաղված էր Արևելքի գործերով, մաքսենտիուսը ռազմական գործողություններ է սկսում Կոնստանտինի դեմ։ Նա հայտարարում է պատերազմ Կոնստանտինի դեմ՝ երդվելով վրեժխնդիլ լինել հոր «սպանության» համար։[127] Որպեսզի Խանգարի Մաքսենտիուսին, իր դեմ դաշինք կազմել՝ Լիցինիուսի հետ,[128] Կոնստանտինը 311–312 դաշինք է կազմում Լիցինիուսի հետ և նրան առաջարկում ամուսնանալ իր քրոջ՝ Կոնստանտինայի հետ։ Մաքսենտիուսը, Կոնստանտինի համաձայնության գալը Լիցինիուսի հետ, համարում է վիրավորանք իր հեղինակությանը։ Ի պատասխան, նա դեսպաններ է ուղարկում Հռոմ՝ առաջարկելով իր քաղաքական ճանաչումը, ռազմական աջակցության դիմաց։ Մաքսենտիուսը համաձայնության է գալիս։[129] Ըստ Եվսեբիոսի միջշրջանային ճամփորդությունը անհնար էր դարձել, ամենուրեք զինված ուժեր էին։ «Չկար մի վայր, որտեղ մարդիկ ամեն օր չսպասեին պատերազմական գործողությունների սկսվելուն»։[130]


Կոնստանտինի Խորհրդականները և զորավարնները նախապես զգուշացնում էին նրան, Մաքսենտիուսի դեմ հասարակ հարձակման փորձի վտանգի մասին,[131] նույնիսկ նրա գուշակներն էին դրա դեմ խուսում՝ հայտարարելով, որ զոհաբերություններում անհաջող նախանշաններ են երևացել։[132] Կոնստանտինը ստիպում է մարդկանց հավատալ, որ ինքը ինչ–որ ձևով գերբնական առաջնորդություն ունի,[133] այն խոր ազդեցություն է թողնում իր հետևորդների վրա, և նա որոշում է հաշվի չառնել այս բոլոր նախաղգուշացումները։[134] 312 թվականի վաղ գարնանը[135]Կոնստանտինը, իր բանակի մեկ քառորդի հետ, հատում է Կոտյան Ալպերը, զինված ուժերը հաշվվում էին մոտավորապես մինչև 40,000։[136] Առաջին քաղաքը, որին հանդիպում է բանակը Սեգուսիումն (Սուզա, Իտալիա) էր․ մի շատ խիստ ուժեղացված քաղաք, որը իր դարպասները փակում է նրանց առջև։ Կոնստանտինը իր մարդկանց հրամայում է վառել դարպասները և բարձրանալ պատերին։ Նա շատ արագ գրավում է քաղաքը։ Կոնստանտինը իր զորքրին հրամայում է քաղաքը չթալանել և նրանց հետ շարժվում է դեպի հյուսիսային Իտալիա։[135]


Մոտենալով Արևմուտքի օգոստոսի կարևոր քաղաքներից մեկին՝ Տաուրինօրին (Թուրին, Իտալիա), Կոնստանտինը հանդիպում է Մաքսենտիանի ուժեղ զինված հեծելազորի մեծաքանակ ուժերին։[137] Թուրինի ճակատամարտում Կոնստանտինի բանակը շրջափակում է Մաքենտիուսի հեծելազորը, կողային հարվածներով թուլացնում, և իր զինվորների «երկաթե թաթի» շնորհիվ նրանց իջեցնում է ձիերից։ Կոնստանտինի բանակը հաղթանակած է դուրս գալիս այդ ճակատամարտից։[138] Թուրինը հրաժարվում է ապաստան տալ Մաքսենտիուսի նահանջող ուժերին և բացում է իր դարպասները Կոնստանտինի առաջ։[139] Հյուսիսային Իտալիայի մյուս քաղաքները Կոնստանտինի հազթանակի համար շնորհավորանքի դեսպանություններ են ուղարկում։ Կոնստանտինը շարժվում է դեպի Միլան, որտեղ հանդիպում է բաց դարպասների և ցնծագին շնորհավորանքների։ Կոնստանտինը իր բանակին հանգիստ է տալիս Միլանում, մինչև 312 թվականը, դրանից հետո նա պետք է շարժվեր դեպի Բրիքսիա (Բրեշիա)։[140]


Բրեշիայի բանակը հեշտությամբ ցրվեց,[141] իսկ Կոնստանտինը արագորեն առաջ շարժվեց դեպի Վերոնա, որտեղ Մաքսենտիանի մեծաթիվ ուժերի ճամբարներն էին։[142]Վերոնայի ուժերի գեներալ Ռուրիցիուս Պոմպերիանուսը, որը նաև Մաքսենտիուսի տարածքային նահանգապետն էր,[143] խիստ պաշտպանողական իրավիճակում էր, սկսած այն ժամանակվանից ինչ քաղաքը երեք կողմից շրջապատված էր Ադիջեի գետով։ Կոստանտինը մի փոքրաթիվ ուժ է ուղարկում քաղաքի հյուսիս՝ փորձելով գետը աննկատ անցնել: Ռուրիցիուսը խոշորաթիվ զորախումբ է ուղարկում Կոստանտինի արշավային ուժին հավասարակշռելու համար, բայց ձախողվում է: Կոնստանտինի ուժերը հաջողությամբ շրջապատում են քաղաքը և պաշարում են:[144] Ռուրիցիուսը փախչում է Կոստանտինից և վերաադառնում ավելի խոշորաթիվ ուժով Կոստանտինին դիմադրելու համար: Կոստանտինը հրաժարվում է թողնել պաշարումը և մի փոքր ուժ է ուղարկում նրան դիմադրելու համար: Հուսահատ կռվում, որին հետևում է Վերոնայի ճակատամարտը, Ռուրիցիուսը սպանվում է, իսկ նրա բանակաը ոչնչացվում է:[145] Վերոնաի հանձնվելուն հետագայում հետևում են Ակվիլեան,[146] Մոդենայն[147] և Ռավեննան:[148] Այժմ ճանապարհը դեպի Հռոմ միանգամայն բաց է Կոնստանտինի առաջ:[149]


Մաքսենտիուսը պատրաստվում էր նույն տեսակի պատերազմի վարել, որը վարել էր Սևերիուսի և Գալերիուսի դեմ. նա նստել էր Հռոմում և պատրաստվում էր պաշարման:[150] Նա դեռևս ղեկավարում էր Հռոմի տարածքային պահակախմբերը, լավ հագեցած էր Աֆրիկյան հացահատիկով և բոլոր կողմերից շրջապատված էր ըստ երևույթին անխոցելի Ավրելիանոսի պատով: Նա հրամայում է Տիբերի երկայնքով ձգվող բոլոր կամուրջները փլուզել, հաղորդում է Աստվածների խորհուրդին,[151] և կենտրոնական Իտալիայի մնացած մասը թողնում անպաշտպան. Կոստանտինը առանց մարտահրավերների ապահովում է այդ տարածաշրջանի  պաշտպանությունը:[152] Նա աստիճանաբար առաջ է շարժվում [153] Ֆլամինական ճանապարհի երկայնքով՝ [154]հասկանալով Մաքսենտիուսի թուլությունը իր հետագա վարչակարգը կազմելու հարցում:[153] Մաքսենտիուսի աջակցությունը շարունակում էր թուլանալ. հոկտեմբերի 27-ին բազմությունը հրապարակավ ծաղրեց Մաքսենտիուսին՝ գոռալով, որ Կոնստանտինը անպարտելի է:[155] Մաքսենտիուսը վստահ չլինելով, որ պաշարումից հաղթանակած դուրս կգա, Տիբերի երկայնքով կառուցում է ժամանակավոր նավակամուրջ՝ պատրաստվելով դաշտային ճակատամարտի Կոնստանտինի դեմ։[156] 312 թվականի հոկտեմբերի 28-ին, իր կայսրության վեցերորդ տարեդարձի օրը, նա ուղեցույցի համար դիմում է Սիբիլյան Գրքերի պահապաններին: Պահապանները գուշակում են, որ հենց նույն օրը «հռոմեացի թշնամին» կմահանա: Մաքսենտիուսը առաջ շարժվեց հյուսիսային ճակատամարտում Կոստանտինին հանդիպելու:[157]


Միլվան կամուրջ (Մուլվիուսի կամուրջ) Հռոմի հյուսիսում, Տիբերի վրա, որտեղ Կոնստանտինը և Մաքսենտիուսը կռվում էին Միլվյան կամուրջի ճակատամարտում:

Կոնստանտինն ընդունում է Խի Ռո հունական տառերը,որպես Քրիստոսի սկզբնատառեր

Հիմնական հոդված՝ Միլվյան կամուրջի ճակատամարտ
Հավելյալ տեղեկություն՝ Մուլվիուսի կամուրջ
Միլվյան կամուրջի ճակատամարտը, նկարված Ջուլիո Ռոմանոի կողմից

Մաքսենտիուսի ուժերը դեռևս կրկնակի էին Կոնտանտինի համեմատ, նա դասավորեց իր զորքերը երկար գծով՝ գետի աջ կոզմում։[158] Կոնստանտինի բանակը եկավ դաշտ՝ բերելով իրենց չափանիշներին անծանոթ խորհրդանիշներ և նույնպիսի վահաններ։[159] Ըստ Լակտանտիուսի, Կոնստանտինը ճակատամարտի նախորդ գիշերը երազ էր տեսել․ որում նրան խորհորդ էին տալիս «նկարել Աստծո երկնային նշանը իր վահանների վրա․․․ դա քողարկված նամակ էր․ X–ը՝ գագաթի թեքված մասով․ նա նկարեց Քրիստոսին իրենց վահանների վրա։»[160] Եվսեբիոսը նկարագրում է մի կանխատեսություն, որում Կոնստանտինը քայլում էր առավոտից մինչև կեսօր «նա իր աչքերով տեսավ երկնքում արևի լույսից բխող խաչի գագաթը Hoc Signo Vinces ուղերցով» («այս նշանով դու կհաղթես»)։[161]Եվսեբիոսի կարծիքվ, գիշերը, Կոստանտինի երազում, հայտնվում է Քրիստոսը նույն երկնային նշանի հետ եւ ասում նրան որ բանակը հիմնական ձևի վրա ավելացնի Լաբարիումի ձևը։[162] Եվսեբիոսին անորոշ է այն, թե երբ և որտեղ է տեղի ունեցել այս իրադարձությունները,[163] բայց դա մտնում է Մաքսենտիուսի դեմ պատերազմից առաջ եղած իրադարձությունների մեջ։[164] Նա նկարագրում է նշանը, որպես խի (Χ) և ռո (Ρ) տառերի միավորում՝ որպես ☧, դրանք Քրիստոսի կամ Քրիստոսի ծնունդը նկարագրող առաջին երկու տառերն են։[165][166] 315 թվականին Տիցինում թողարկվել է մի մեդալիոն, որում Կոնստանտինն է՝ Խի Ռո նշանով դաջված սաղավարտով[167], 317–318 թվականներին Սիսակում թողարկված մետաղադրամը նույնպես ուներ նույն պատկերը։[168] Այս նշանը հազվադեպ էր հանդիպում, դրա համար էլ 320–ական թվականների պատմագրության և քարոզչության մեջ քիչ է հիշատակվում։[169] Կոնստանտինը իր ուժերը տեղադրեց Մաքսենտիուսի գծի ողջ երկայնքով։ Նա հրաման տվեց իր հեծելազորին և նրանք կոտորեցին Մաքսենտիուսի հեծելազորին։ Այնուհետեև նա ուղարկեց իր հետևակը, Մաքսենտիուսի հետևակի դեմ, Կոնստանտինի հետևակը թշնամուն հրեց Տիբերից ցած, որտեղ նրանք խեղդվեցին և կոտորվեցին։[158]Ճակատամարտը կարճ տևեց,[170] Մաքսենտիուսի զորքերը կոտովեցին առաջին գրոհից առաջ։[171] Նրա ձիերի պահակախումբը և պրետատորների հետևակը գտնվում էին իրենց տեղերում, բայց դրանք սասանվեցին Կոնստանտինական հեծելազորի գրոհի ուժից։ Նրանք թողեցին իրենց շարքերը և փախան դեպի գետը։ Մաքսենտիուսը գնաց նրանց հետ՝ փորձելով անցնել Մուլվիուսի կամուրջ։ Բայց նրան նույնպես հրեցին Տիբերից ներքև և նա Խեղդվեց իր փախուստի դիմաց զինվորների պատճառով։[172]


Հռոմում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կոնստանտինի բրոնզե գլուխը հսյակայական արձանից [173]


Կոնստանտինը Հռոմ մտավ 312 թվականի հոկտեմբերի 29-ին [174][175]և քաղաքում ցուցաբեր մեծ արկածախնդրություն, որը ցնծությամբ ընդունվեց: [176]Մաքսենտիուսի մարմինը խորամանկությամբ դուրս հանեցին Տիբերից և գլխատեցին, իսկ նրա գլուխը ցուցադրեցին փողոցներում, որպեսզի բոլորը տեսնեն:[177] Հանդիսավարությունից հետո մարմնից անջատված գլուխը ուղարկեվեց Կարթագեն. և Կարթագենը ոչ մի դիմադրություն ցույց չտվեց: [178] Ի տարբերություն նախորդների Կոստանտինը մերժեց ուղևորություն կատարել դեպի Կապիտոլիումի բլուր և սովորական զոհաբերություններ կատարել կապիտոլիումի տաճարի մոտ: [179]Այնուամենայինիվ, նա իսկապես այցելում է Կորիա Ջուլիա Սենատ[180] և խոստանում է վերականգնել նրա ժառանգական արտոնությունները ու իր բարեփոխված կառավարությունում վստահելի նշանակություն տալ նրան. այնտեղ ոչ մի վրեժխնդրություն չէր լինի Մաքսենտիուսի կողմնակիցների դեմ: [181]Ի պատասխան Սենատը հրամանագրեց նրա «անվան տիտղոսը», ինչը նշանակում էր, որ նրա անունը պետք է թվարկվեր բոլոր պաշտոնական փաստաթղթերում,[182] Սենատը հռչակեց նրան որպես «ամենամեծ Օգոստոս»:[183] Նա հրամանագրեր հրատարակեց, վերադարձնելով այն գույքը, որը որ անհետացել էր Մաքսենտիուսի օրոք, հետ կանչեց քաղաքական աքսորյալներին և ազատեց Մաքսենտիուսի բանտարկված հակառակորդներին: [184]

Մեծ քարոզարշավը շարունակվում էր, որի ընթացքում Մաքսենտիուսի պատկերը մաքրում են բոլոր հասարակական վայրերից: Նրան նկարագրում էին որպես «բռնակալ», իսկ Կոնստանտինի իդեալականացված պատկերը՝ «ազատարար»: Եվսեբիուսը Կոնստանտինին քարոզարշավի լավագույն ներկայացուցինչն էր: [185]Մաքսենտիուսի հրամանգրերը համարվում են անվավեր, իսկ այն շքանշաները, որոնք նա տվել էր Սենատի ղեկավարներին՝ օրինական ուժից զրկվում են:[186] Կոնստանտինը նաև փորձում էր վերացնել Մաքսենտիուսի ազդեցությունը Հռոմի քաղաքակային կյանքում: Նրա կողմից կառուցված բոլոր կառույցները վերանվիրվում են Կոստանտիուսինի անվամբ՝ այդ թվում Կոսմայի և Դամիանոյի բազիլիկը  և Մաքսենտիոսի բազիլիկան:[187]  Բազիլիկայի առանցքային կետում Կոնստանտինը քարե արձան էր կանգնեցրել, որը իր ձեռքում քրիստոնեական նշանն էր պահում: Այդ նշանը այն հաղորդագրությունից է, որը պատկերված է արձանի վրա։ Այս նշանով Կոնստանտինը Հռոմը ազատեց բռնությունից: [188]

Կոնստանտինը փորձում էր նաև գերազանցել Մաքսենտիուսի ձեռբերումները: Օրինակի՝ Մեծ կրկեսի հրապարակը վերակատարելագործվում է, այնպես որ, նրա նպատակները 25 անգամ ավելի մեծ լինեն, քան Մաքսենտիուսի մրցարշավի համալիրն է՝ Ապիյան ճանապարհում: [189] Մաքսենտիուսի ամենաուժեղ զինվորական կողմնակիցները չեզոք հայտարարվեցին, երբ նա ցրեց պրետորական պահակախումբը և կայսերական ձիերի խումբ:[190]Կայսերական ձիերի պահակախմբի տապանաքարերը հղկվում և օգտագործվում են Լաբիկյան ճանապարհի վրա բազիլիկա կառուցելու համար[191], իսկ նրաց նախնական հիմքը Կոնստանտինի քաղաքը գրավելուց գրեթե երկու շաբաթ հետո՝ 312 թվականի նոյեմբերի 9-ին, վերաբարեկարգվում է՝ վերածվելով Լաթերանի բազիլիկ եկեղեցիու: [192]Պարիֆիական II Լեգիոնը տեղափոխվում է Ալբանո Լացիլե,[186] իսկ Մաքսենտիուսի բանակի մնացած մասը ուղարկվում է Հռենոսում սահմանային պարտականությւոններ կատարելու:[193]


Պատերազմներ Լիցինիուսի դեմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հաջորդ տարիներին Կոսնտատնինը ավելի հաստատուն է դարձնում իր զինվորական գերազանցությունը մրցակիցների նկատմամբ: 313 թվականին նա Միլանում հանդիպում է Լիցինուսին և իրենց միությունը ամրացնում է Լիցինիուսի և իր արյունակցի՝ Կոնստանտինայի ամուսնությամբ: Հանդիպման ընթացքում կայսրերը պայմանավորվում են այսպես կոչված Միլանի հրովարտակի շուրջ.[194] պաշտոնապես ընդունելով հանդուրժողականություն քրիստոնեության  և կայսրության բոլոր կրոնների նկատմամբ: [195] Փաստաթուղթը հատուկ կետ ունի ի օգուտ քրիստոնյաների, որը օինականացնելում է նրանց կրոնը և թույլատրելում՝ Դիոկղետյանոսի հետապնդման ժամանակ կասեցված կառույցների վերակառուցումը: Այն մերժում է կրոնական պարտադրանքի նախկին միջոցները և օգտագործում է միայն ընդանուր արտահայտություններ, որոնք վերաբերում էին աստվածային միջավայրին, օրինակ՝ «Աստվածություն» և «գերագույն աստվածություն»:[196]


Հանդիպումը ընդհատվեց, երբ լուր հասավ Լիցինուսին, որ իր մրցակից Մաքսիմիուսը կտրել է Բոսֆորը և տիրել է եվրոպական տարածքներին. Լիցինուսը մեկնեց և վերջիվերջո պարտության մատնեց Մաքսենտիուսին՝ ստանալով վերահսկողություն Հռոմեական կայսրության արևելյան կեսի վրա: Երկու կայսրերի հարաբերությունները վատանում են, երբ Կոնստանտինը սպանության փորձ է կատարում մի մարդու ձեռքով, որին Լիցինիուսը ցանկանում էր բարձրացնել կայսրի աստիճանի.[197] ի պատասխան Լիցինիուսը քանդում է Կոնստանտինի արձանը Էմոնայում:[198]314 կամ 316 թվականներին երկու Օգոստոսները կռվում են միմյանց դեմ Սիբալայի ճակատամարտում, Կոնստանտինը հաղթանակած է դուրս գալիս: Նրանք նորից  317 թվականին բախվում են Մարդիայի ճակատամարտում և գալիս են համաձայնության, ըստ որի Կոնստանտինի որդիները՝ Քրիսփոսը և Կոնստանտին 2-րդը և Լիցինուսի որդին՝ Լիցինիանուսը կայսրեր են դառնում:[199] Այն համաձայնեցումից հետո Կոնստանտինը ղեկավարում է Պանոնիայի և Մակեդոնիայի շրջանները ու բնակություն է հաստատում Սիրմիումում, որտեղից նա 322 թվականին պատերազմ է մղում Գոթերի և Սարմատիսների դեմ, իսկ 323 թվականին՝ Գոթերի դեմ, որում հաղթանակ է տանում և սպանելով նրանց առաջնորդ Ռաուզիմոդին:[197]

Լիցինիուսի դրամը

320 թվականին Լիցինիուսը ենթադրաբար խզում է կրոնական ազատությունը, ինչը  խոստացել էին 313 թվականի Միլանի հրովարտակով և սկսցում է նորից ճնշել քրիստոնյաներին. [200] հիմնականում առանց արյունահեղության, բայց դիմելով բռնագրավման ու կողոպտելով քրիստոնյաների գրասենյակները:[201]Չնայած նրան, որ սա բնութագրվում է, որպես Լիցինիուսի կողմից հակաքրիստոնեական քայլ, այն որոշ չափով կասկածելի է․ փաստն այն է, որ նրա բացահայտ աջակցությունը քրիտոնյաներին շատ քիչ է, քան Կոնստանտինի աջակցությունը։ Ուստի Լիցինիուսը հակված էր տեսնել եկեղեցուն, որպես ուժի ավելի հավատարիմ աղբյուր Կոնստանտինին, ընդանուր առմամբ քան կայսերական համակարգը,[202] որպես բացատրություն առաջարկում է եկեղեցական պատիչ Սոզոմեն։[203]

Այս կասկածելի պայմանավորվածությունը ի վերջո, արևմուտքում դարձավ մարտահրավեր Կոնստանտինի համար, որը իր գագաթնակետին հասավ 324 թվականի մեծ քաղաքական պատերազմով։ Լիցինիուսին օգնության եկան Գոթերի վարձականները՝ ցուցաբերելով անցյալի, հին հեթանոսական հավատարմություն։ Կոնստանտինը և իր Ֆրանկները քայլում էին Լաբարիում ստանդարտի ներքո։ երկու կեղմերն էլ պայքար էին մղում նաև կրոնական տեսանկյունից։ Չնայաց հակառակորդի թվային առավելությանը, Կոնստանտինի բանակը հաղթեց Ադրիանապոլի ճակատամարտում։ Լիցինիուսը փախավ Բոսֆոր և Մարտիուս Մարտինիուսին, որպես կեսար նշանակեց իր թիկնազորի հրամանատար։ Կոնստանտինը հաջորդ հաղթանակը տոնեց Դարդանելի ճակատամարտում, իսկ վերջնական հաղթանակը կրիսոպոլիսի ճակատամարտում էր՝ 324 թվականի սեպտեմբերի 18ին։[204] Լիցինիուսը և Մարտինիուսը հանձնվեցին, սակայն նրանք ազատ արձակվեցին Կոնստանտինի Նիկոմեդիայում տված խոստման համաձայն, նրանք ապրում էին, որպես հատուկ քաղաքացիներ՝ Սալոնիկ և Կապադովկիա քաղաքներում։325 թվականին Կոնստանտինը մեղադրում է Լիցինիուսին իր դեմ դավադրություն կազմակերպելու մեջ և հրամայում է ձերբակալել և կախել նրան։ Լիցինիուսի որդին (Կոնստանտինի քրոջ որդին) նույնպես սպանվում է։ [205] Այպիսով Կոնստանտինը դառնում է Հռոմեական Կայսրության միակ կայսրը։[206]


Ավելի ուշ կառավառման տարիներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կոստանդնուպոլսի հիմնադրումը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լիցինիուսի պարտությունը եկավ ներկայացնելու հեթանոսական հակառակորդի նկատմամբ տարած հաղթանակը, այն հնարավորություն տվեց հույներին քաղաքական գործունեությունը ծավալել արևելքում՝ ի տարբերություն քրիստոնեական և Լատինախոս Հռոմի։ Ենադրվեց, որ նոր արևելյան մայրաքաղաքը ներկայացնի արևելքի ներգրավվածությունը հռոմեական կայսրության մեջ որպես ամբողջություն, այն կլինի կրթական, բարգավաճման և մշակույթի պահպանման կենտրոն ամբողջ արևելյան հռոմեական կայսրության[207] համար: Առաջարկվեցին տարբեր վայրեր այլընտրանքային մայրաքաղաքի համար, Կոնստանտինի համար առավել հարմար տարբերակ թվաց Սերդիկան (ներկայիս Սոֆիան), նա այդ քաղաքի մասին ասել է․ <Սեդրկան իմ Հռոմն է>։[208] Սիրմիումն ու Սալոնիկը նույնպես քննարկվեցին։[209]Ի վերջո Կոնստանտինը որոշեց աշխատել հունական քաղաք՝ Բյուզանդիոնի հետ, որը նախորդ դարերի ընթացքում Սեպտիմիուս Սևերուսի և Կարակալլաի կողմից վերակառուցվել էր հսկայական հռոմեական նախշերով․ այդ ղեկավարներն ավելի վաղ էին հասկացել քաղաքի կարևոր նշանակությունը։[210] Այսպիոսվ, քաղաքը հիմնադրվեց 324 թվականին,[211] բացված հայտարարվեց 330 թվականի մայիսի 11-ին և կոչվեց Կոստանտինապոլիս (<Կոնստանտինի քաղաք> կամ ագլերեն Կոստանդնուպոլիս): Այս իրադարձության պատվին պատվավոր հուշամեդալներ թողարկեցին 330 թվականին: Նոր քաղաքը պաշտմանված էր Կյանքի Խաչի մասունքներով, Պղնձե օձով և այլ սուրբ մասունքներով, այժմ Էրմիտաժում ներկայացված է նաև Կոնստանտինը՝ պսակադրված նոր քաղաքի խորհրդանիշով։ [212] Հին աստվածների քանդակները կամ  փոխարինվեցին կամ ներկայացվեցին որպես քրիստոնեական խորհրդանիշներ: Կոնստանտինը Աֆրոդիտեի տաճարի տեղում կառուցեց Սուրբ Առաքյալների տաճարը: Հետագայում սերունդները պատմում էին, որ մի աստվածային տեսիլք է Կոնստանտինին այս վայրը ցույց տվել․ հրեշտակը, որին ոչ ոք չեր կարող տեսնել, տանում է և Կոնստանտինին ցույց տալիս նոր պատերի տեղը։[213] Մայրաքաղաքը հաճախ անվանվում էր «հին Հռոմ», որպես Նոր Հռոմ Կոստանդինապոլիտանիա, «Կոնստանդինապոլ Նոր Հռոմ»:[206][214]

Կոնստանտին I–ի թողարկած մետաղադրամները՝ ի պատիվ Կոսնտանդնապոլսի հիմանդրմանը։


Կրոնական քաղաքականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հավելյալ տեղեկություն՝ Constantine I and Christianity, Constantine I and paganism, և Constantine the Great and Judaism
Կոնստանտինը այրում է 9–րդ դարի Արիոսականության գրքերը,

Կոնստանտինը առաջին կայսրն էր, ով Հռոմեական կայսրությունում դադարեցրեց քրիստոնյաների հալածանքները, մի շարք այլ կրոնների/հավատալիքների հետ միասին և օրինակակնացրեց Քրիստոնեությունը: 313 թվականի փետրվարին նա Միլանում հանդիպեց Լիցինիուսի հետ և մշակեց Միլանի հրովարտակը, ըստ որի քրիստոյաներին, առանց ճնշումների պետք է թույլատրվեր հավատալ իրենց կրոնին:[215] Այսպիսով, քրիստոնեություն դավանելու համար սահմանված պատիժը հանվեց, որի պատճառով նախկինում շատերն էին նահատակվել, հետ վերաարձվեց եկեղեցուց բռնագրավված գույքը: Հրովարտակը ոչ միայն  քրիստոնեությունը պաշտպանեց հալածանքներից, այլև բոլոր կրոնները, այն թույլատրվեց բոլորին դավանել այն կրոնը, որը որ իրենք են ցանկանում:  Նմանատիպ հրամանագիր հռչակվել էր Գալերիուսի կողմից՝ 311 թվականի, ով Տետրարխիաի ավագ կայսր էր․ հրամանագրով քրիստոնյաներին թույլատրվում էր դավանել  իրենց կրոնը, սակայն նրանց հետ չեր վերադարձվում իրենց գույքը:[216] Միլանի հռչակագիրը սահմանում էր մի քանի դրույթներ որոնք հաստատում էին, որ եկեղեցիներից բռնագրավված ամեն–ինչ, ինչպես նաև նախկինում հալածված քրիստոնյաներին պատկանող իրերը, կվերադարձվի: Քրիստոնիա գիտնականները քննարկում են՝ արդյոք երիտասարդ տաիքում Կոնստանտինը ընդունել է մոր՝ Հելենայի քրիստոնեությունը, թե նա այդ ընդունել է աստիճանաբար՝ իր իսկ կյանքի ընթացքում:[217]

Կոնստանտինը հավանաբար պահպանել էր «Մեծ քահանա» տիտղոս, որը կայսրերը ստանում էին, որպես հին կռոմեական կրոնի առաջնորդներ, մինչև որ Գրատիանը հրաժարվեց այդ տիտղոսից:[218][219] Համաձայն քրիստոնեական գրողների, Կոնստանտինը գրեթե 40 տարեկան էր, երբ նա վերջապես իրեն հայտարարեց քրիստոնյա, այսպիսով պարզ դարձնելով, որ նա իր հաջողությունների համար պարտական է միայն քրիստոնեական բարձրյալ Աստծուն:[220] Չնայած քրիստոնեա լինելու այս հայտարարություններին, նա սպասեց, որպեսզի մկրտվի մահվան մահճում՝ հավատալով, որ մկրտությունը կազատի իրեն ցանկացած մեղքից, որը նա կատարել էր կայսր լինելու ընթացքում:  Նա ֆինանսապես աջակցեց եկեղեցուն, կառուցեց բազիլիկաներ, հոգևորականներին արտոնություններ տվեց (ինչպես օրինակ, որոշ հարկերից ազատեց), քրիստոնյաններին բարձր պաշտոններում նշանակեց, և վերադարձրեց հալածանքնեի ժամանակ բռնագրավված գույքը:[221] Նրա ամենահայտնի շինարարական նախագծերն են Սուրբ  Հարության տաճարը  և Սուրբ Պետրոսի Հին բազիլկան: Հին Սուրբ Պետրոսի բազիլիկան կառուցելիս, Կոնստանտինը անցավ այն վայրի մոտով, որտեղ  Սուրբ Պետրոսը հանգստացել էր և հրամայեց բազիլկայում ներառել նաև բլրի վրա գտնվեղ նշանները, դա ազդեց բազիլիկայի նախագծի վրա, դրանից հետո հայտարարվեց որ, կառուցապատումը կտևի 30 տարի, սկսած այն պահից, երբ Կոնստանտինը պատվիրել է այն կառուցել։

Կոնստանտինը չէր կարող հովանավորել միայն քրիստոնեությունը, ուստի 315 թվականին նա կառուցեց հաղթական կամար ի նշան Միլվիան կամրջի ճակատամարտում իր հաղթանակի(312թ․), որը զարդարված էր Վիկտորիա աստվածուհու քանդակներով, այնտեղ զոհաբերությունները մատուցում էին հեթանոս աստվածներին, ինչպիսիք էին Ապոլլոնն, Դիանանև Հերակլեսըն: Կամարի վրա չկային քրիստոնեական խորհրդանիշին նվիրված պատկերներ: Սակայն կամարը Սենատի կողմից հաստատվեց։ Քրիստոնեական խորհրդանիշների պակասը կարող էր արտացոլել հեթանոսական կրոնի դերը այդ ժամանակվա հասարակության կյանքում:[222]

321 թվականին նա օրինականացրեց այն, որ ազատ կիրակին պետք է հանգստի օր լինի բոլոր քաղաքացիների համար:[223] 323 թվականին նա հրամանագիր ստորագրեց, որով  քրիստոնյաներին արգելվեց մասնակել պետական զոհաբերություններին:[224]  Այն բանից հետո, երբ հեթանոս աստվածները անհետացան իր դրամների վրայից, քրիստոնեական խորհրդանիշները հայտնվեցին որպես Կոնստանտինին հատուկ նշաններ, օրինակ «Խի Ռո»–ն իր ձեռքերի կամ իր լաբարիումի վրա,[225] ինչպես նաև հենց մետաղադրամների վրա:[226]

Կոնստանտինի թագավորությունը ստեղծեց նախատիպ, որը կայսրի համար մեծ հեղինակություն ու ազդեություն ունեցավ վաղ քրստոնեական խորհուրդներում, հատկապես՝ Արիոսականությանը վերաբերող քննարկումներում։ Կոնստանտինին դուր չէին գալիս հասարակական կայունության ռիսկերը, որոնք՝ նախընտրելով հաստատել ուղղափառությունը, կրոնական վեճեր և հակասություններ էին իրենց հետ բերում:  [227]Նրա ազդեցությունը քրիստոնեական խորհուրդներում այն էր, որ նա պետք է ուժեղացներ համոզմունքները, արմատախիլ աներ հերետիկոսությունը, և պաշտպաներ եկեղեցական միասնությունը: Իսկ եկեղեցու պարտքն էր սահմանել պատշաճ պաշտանմունք, համոզմունքներ և դավանանքներ:[228]

Հյուսիսային Աֆրիկայի եպիսկոպոսները պայքարում էին քրիստոնեա եպիսկոպոսների հետ, ովքեր 316 թվականիվ 318 թվականներին ձեռնադրվել էին Դոնաթի կողմից՝ ի հակադրություն Ցեցիլիանի։ Աֆրիկյան եպիսկոպոսները չէին կարողանում հասկանալ որոշ բաներ, և խնդրեցին Կոնստանտինին՝ վեճի ժամանակ որպես դատավոր հանդես գալ: Երեք տարածաշրջանային եկեղեցական խորհուրդները և մեկ այլ խորհուրդ մինչև Կոնստանտին կառավարումը, Դոնաթայի և հյուսիսային Աֆրիկայի Դոնաթիզմի  շարժման դեմ էին: 317 թվականին Կոնստանտինը հրամանագիր ստորագրեց  Դոնաթական եկեղեցու գույքը բռնագրավելու և Դոնաթական հոգևորականներին աքսորելու մասին:[229] Ավելի հատկանշականն այն էր, որ 325 թվականին նա հրավիրեց Նիկեայի առաջին տիեզերական ժողով, որն առնչվում էր Արիոսականություն և սահմանում էր Նիկիական հանգանակը: Նա չեղարկեց խորհրդի արգելքը՝ նշել Տիրոջ ընթրիքը հրեական զատիկի նախորեին, դա նշանավորեց հուդայական ավանդույթներից քրիստոնեության որոշակի անջատմամբ: Այդ ժամանակից ի վեր, Հուլյան օրացույցը սկսցեցին ավելի շատ օգտագործել Հռոմեական կայսրության քրիստոնեական եկեղեցիներում քան Հրեական օրացույցը:[230]

Կոնստանտինը հրեաների վերաբերյալ որոշ նոր օրենքներ սահմանեց․ օրենքներից մի քանիսը հրաների դեմ այնքան էլ լավ չէին տրամադրված, չնայած դրանք ավելի խիստ չէին, քան նախորդները:[231] Հրեաների համար անօրինական էր դավանանքը փոխելը, կամ հալածելը այլ հրեաների, ովքեր ընդունել էին քրիստոնեությունը:[231] Նրանց արգելվում էր քրիստոնյա ստրուկներ ունենալ կամ թլպատել իրենց ստրուկներին:[232][233] Մյուս կողմից, հրեա հոգևորականերին նույն արտոնություններն էին տվել, ինչ քրիստոնեա հոգևորակաերին:[231][234]

Վարչական բարեփոխումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երրորդ դարի կեսից սկսած, կայսրերը սկսեցին իրենց նախապատվությունը տալ ավելի շատ Հեծյալներին, քան սենատորներին, ովքեր ունեին մենաշնորհ պետական պաշտոններում։ Սենատորները զրկվել էին լեգեոնների և գավառական մարզպետարանների հրամանատարությունից, քանի որ զգացվում էր, որ նրանք չունեին հատուկ ռազմական դաստիարակություն՝ մեծ պաշտպանողական կարիքների ունեցող դարաշրջանում։[235] Հեծյալները հրամանները ստանում էին Դիոկղետիանոսի պալատի և իր գործընկերների կողմից, որոնք առաջնորդվում էին իրենց նախորդների կողմից կիրառված փորձով։ Կայսրերը սակայն դեռ հարուստ մարդկանց տաղանդի և օգնության կարիքն ունեին, ովքեր՝ հզոր ազդեցության և շփումների միջոցով, բոլոր ոլորտներում պահպանում էին հասարակական կարգը կարգավորելու և համախմբելու հնարավորությունը։ Հին սենատորական արիստոկրատիայի բացառումը վտանգի տակ էր դնում այս պայմանավորվածությանը։

326 թվականին Կոնստանտինը հակադարձեց այս հակահեծյալական միտոմանը, բարձրացնելով բազմաթիվ վարչական պաշտոններ, մինչև սենատորական աստիճան՝ այդպիսով ստեղծելով նոր պաշտոնները հին արիստոկրատիայի մեջ, միևնույն ժամանակ նա բարձրացրեց գործող Հեծյալների պաշտոնատար անձանց կոչումը, մինչև սենատոր (առնվազն մինչև բյուրոկրատական աստիճան):[236] 4-րդ դարի ավարտին կատարյալի կոչումը տրվում էր միայն միջին կամ ցածր խավի պաշտոնյաներին:

Կոնստանտինի նոր կարգադրության համաձայն, սենատոր կարող է դառնալ այն մարդը ով ընտրվում է պրետորի կողմից կամ ով իրականացնում է սենատորական կոչումին համապատասխան գործառույթը։[237] Այդ ժամանակից ի վեր իրական իշխանությունը եւ սոցիալական կարգավիճակը միավորված էին մեկ կայսերական հիերարխիայի մեջ: Կոնստանտինը ձեռք է բերել հին ազնվականության աջակցությունը,[238] քանի որ կայսրերի փոխարեն, որոնք ուղղակիորեն ստեղծում էին նոր բարձրագույն պաշտոններ, սենատին էր թույլատրվում իր համար ընտրի պրետորներին եւ կվեստորներ։ Քաղաքի նահանգապետ Ցեիոնիուս Ռուֆուս Ալբինուսի(336-337) պատվին արձանագրությունն ասում է, որ Կոնստանտինը վերականգնել է Սենատը «որը կորել էր Կեսարի ժամանակաշրջանում»: [239]

Սենատը, որպես մարմին, մնաց առանց որևէ կարևոր ուժի: Այնուամենայնիվ, սենատորները մնացել էին, որպես 3-րդ դարում կայսերական գործառույթների ամենաիրական սեփականատերեր, և այժմ կարող էին վիճարկել նմանատիպ դիրքերը նորահարուստ բյորոկրատների հետ միասին։[240]Որոշ ժամանակակից պատմաբաններ այս վարչական բարեփոխումների մեջ տեսնում են Կոնստանտինի կողմից փորձ, վերամիավորելու սենատորական կարգը, կայսերական վարչական վերնախավի հետ, որպեսզի այն բացառի հեթանոս սենատորների օտարացման հնարավորությունը քրիստոնեական կայսրության իշխանությունից: Սակայն նման մեկնաբանությունը մնում է ենթադրություն, հաշվի առնելով որ չկան  ճշգրիտ թվեր հին սենատորական միջավայրում  հակակոնստանտինական դավանափոխության մասին։ Որոշ պատմաբաններ ենթադրում են, որ հին արիստոկրատիայի շրջանում  դավանափոխությունները ավելի շատ էին, քան նախկինում ենթադրվում էր։[241]

Կոնստանտինի բարեփոխումները կապված էին միայն քաղաքացիական վարչակազմի հետ: Երրորդ դարի ճգնաժամի[242] տարիներին ռազմական պետերը իրենց պաշտոններից վեր բարձրացան, բայց մնացին սենատից դուրս, որտեղ նրանց ընդգրկեցին Կոնստանտինի երեխաները:[243]

Դրամական բարեփոխումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կոնստանտինի Նումիուսը։

Երրորդ դարում սկսվեց լայնածավալ գնաճ, որը կապված էր թղթային փողերի արտադրության համար վճարած ծախսերի հետ։ Դիոկղետիանոսի պալատը անհաջող փորձ կատարեց վերականգնել բիլիոն և արծաթե մետաղադրամների արժեքը: Անհաջողության պատճառը այն էր, որ արծաթի արժույթը գերագնահատվել էր իր իրական մետաղական հնարավորությունների համեմատ, հետևաբար այն կարող էր շրջանառվել միայն շատ զեղչված դրույքաչափերով: 305 թվականից հետո դադարեցվեց Դիկղետիանոսի մաքուր արծաթե արգենտիուս մետաղադրամի շրջանառությունը, մինչդեռ բիլիոնի արժույթը շարունակվեց օգտագործվել մինչև 360 թվականը։ 300-ականների սկզբին Կոնստանտինը հրաժարվեց արծաթի արժույթը վերականգնելու փորձերից, փոխարենը նախընտրելով մեծ քանակությամբ ոսկե սոլիդուս հատել, որոնք պատրաստված էին 72 ֆունտ ոսկուց։ Նոր և խիստ արժեզրկված արծաթյա կտորները շարունակում էին թողարկվել  իր թագավորության ժամանակ, և իր մահից հետո շարունակական վերամշակման էին ենթարկվում, մինչև որ  դրանց շրջանառությունը՝ 367 թվականին դադարեցվեց։ Արծաթե մետաղադրամներին փոխարինում էին բրոնզե մետաղադրամները՝ տարբեր անվանումներով, դրանց մեջ ամենակարևորը կենտենիոնալիսն էր։[244]Այս բրոնզե կտորները նույնպես շարունակում էին արժեզրկվել, երաշխավորելով հնարավորություն՝ թղթային (ֆիդուցիար) փողերին ոսկու ստանդարտի հետ միասին շրջանառության մեջ մտնելուն։ «Ռազմական գործերի մասին» աշխատության հեղինակը պնդում է, որ այս դրամական քաղաքականության պատճառով դասակարգերի միջև ճեղքը ընդլայնվել է, հարուստներն իրենց մեծ շահույթն ունեին ոսկե կտորները գնելիս, իսկ աղքատները կարող էին իրենցա թուլ տալ միայն բրոնզե կտորներ գնել։[245] Ավելի ուշ, կայսրերը, ինչպիսին օրինակ Հուլիանոս Ուրացող կայսրը, նախապատվությունը տալիս էին բրոնզե մետաղադրամների արժեհամակարգին։[246]

Կոնստանտինի դրամական քաղաքականությունը սերտորեն կապված էր իր կրոնական քաղաքականության հետ․ դրամական աճը կապված էր 331 եւ 336 հեթանոսական տաճարներից բոլոր ոսկու, արծաթե եւ բրոնզե արձանների բռնագրավման հետ, որոնք հայտարարվել են որպես կայսերական սեփականություն: Յորաքանչյուր նահանգի երկու կայսերական հանձնակատարներ պետք է վերցնեին արձանները և հալեցնեին դրանք՝ մետաղադրամներ ստանալու համար, բացառությամբ Կոստանդնապոլսում, որպես հասարակական հուշարձաններ օգտագործված մի շարք բրոնզե արձանների։[247]

Կրիսպուսի և Ֆաուստայի մահապատիժը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կոնստանտինի ավագ որդուն Կրիսպուսին բռնեցին և սառը թույնով սպանեցին Պուլայում (Խորվաթիայում) մոտավորապես 326 թվականի մայիսի 15-ին կամ 17-ին։[248] Հուլիսին, նրա կնոջը՝ կայսրուհի Ֆաուստային (Կրիսպուսի խորթ մորը) սպանեցին սաստիկ տաք լոգարանում։[249] Նրանց անունները մաքրվեցին բազմաթիվ արձանագրություններից, նրանց կյանքին վերաբերող փաստերը ջնջվեցին գրական գրառումներից, և երկուսի հիշատակը դատապարտվեց։ օրինակ, Եվսեբիոսը, ջնջեց Կրիսպի գովեստը «Եկեղեցական պատմություն» աշխատության օրինակներից, և իր Վիտա Կոնստանտին-ում ընդհանրապես չէր հիշատակվում Ֆաուստաի և Կրիսպի անվանումները։[250] Մի քանի հնագույն աղբյուրներն պատրաստ են քննարկելու իրադարձությունների հնարավոր դրդապատճառները, սակայն դրանք ընդհանուր առմամբ անվստահելի են։[251] Մահապատժի ժամանակ ասվում էր, որ կամ կայսրուհի Ֆաուստան անօրինական կապի մեջ էր Կրիսպի հետ կամ էլ ուղակի տարածել էին այդ լուրերը։ Հայտնի առասպել է առաջացել, որը ձեւափոխվեց, հղում անելով դիցաբանության այն լեգենդին որ Կոնստանտինը սպանել է Կրիսպին և Ֆաուստային իրենց անբարոյականության համար,[252] առասպելում նրանց կապը հաստատում է Արտեմիսի կիրքը։[253] Առասպելը հիմնված է նեղ ապացույցների վրա, միայն անվստահելի աղբյուրներն են ակնարկում Կրիսպի և Ֆաուստայի միջև եղած կապի մասին, և չկա հստակ ապացույց որ Կոնստանտինի "աստվածապաշտ" հրահանգները 326 թվականին որևէ կապ ունեն Կրիսպի անկարգապահության հետ։ [252]

Թեև Կոնստանտինը ունեցավ "Կեսարի" ժառանգներ, հետևելով Դիոկղետիանոսի պալատի սահմանված օրինակին, նա տվեց իր իշխանությանը ժառանգական բնույթ, որը օտար էր տետրարխիայի համակարգին։ Կոստանտինի կայսերերը պետք է պահպանեին կայսրության գահին բարձրանալու հույսը և լիովին ենթարկվեին էին իրենց Օգոստոս կայսերին քանի դեռ նա կենդանի էր:[254] Մեկ ուրիշ բացատրություն թե ինչու Կրիսպուսին սպանեցին հնարավոր է այն, որ Կոնստանտինը ցանկանում էր նրան պահպանել որպես, իր հեռանկարային ժառանգորդ, իսկ Ֆաուստան ուզում էր, որպեսզի նրա փոխարեն իր հարազատ որդիները այդ գահին բարձրանային, և դա էր պատճառը որ նա ուզում էր Կրիսպուսին սպանել, իսկ հաջորդ՝ Ֆաուստայի, սպանությունը նշանակում էր զգուշացում իր երեխաներին այն մասին, որ Կոնստանտինը առանց վարանելու «կսպանի իր հարազատներին եթե նա զգա, որ դրա կարիքը կա»։[255]


Հետագա արշավանքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կոնստանդինը համարում էր Կոնստանդնուպոլսիը իր երկրի մայարաքաղաքը և իր մշտական նստավայրը. Նա այնտեղ անցկացրել էր իր հետագա կյանքի լավագույն տարիները: 328 թվականին ավարտվեց Սուցիդավայում Կոնստանտինի կամուրջի շինարարությունը (այժմ Կելեին, Ռումինիա)[256]՝ Դակիան վերանվաճելու հույսով․ նահանգ որը լքված էր Աուրելյանների կողմից: 322 թվականի ձմռանը, Կոնստանդինը սարմատների հետ արշավում է գոթերի դեմ: Եղանակային ծանր պայմաններն ու սնունդի պակասը գոթերի համար շատ ծանր հետևանքներ ունեցան, մոտ հարյուր հազարավոր զոհեր եղան մինչև որ նրանք իրենց հպատակությունը հայտնեցին Հռոմին: 334 թվականին, սարմատների ժողովրդի կողմից իրենց առաջնորդներին տապալելուց հետո, Կոնստանտինը ղեկավարեց ցեղի դեմ արշավը: Նա հաղթանակ տարավ պատերազմում և տարածեց իր իշխանությունը ամբողջ երկրամասով, ի ցույց դնելով բոլորին քանդված ճամբարների և ամրությունների մնացորդները:[257] Կոնստանտինը, Իլլիրիայում և Հռոմի շրջակայքում, վերաբնակեցրեց որոշ սարմատ աքսորյալների, որպես ֆերմերներ, իսկ մնացած մասին հավաքագրեց իր բանակի շարքերը: Նոր սահմանները ձգվում էին մինչև Դակիայում գտնվող «brazda lui» գետի երկայնքը, այդ սահմանըն հսկվում էր նոր ցեղերի կողմից:[258] 336 թվականին Կոնստանտինը  ստացավ «Dacicus maximusi» տիտղոսը:[259]

Իր կյանքի վերջին տարիներին, Կոնստանտինը պլաններ ուներ արշավելու Սասանյան Պարսկաստանի դեմ: Պարսկաստանի թագավոր Շապուհին ուղղված իր նամակում Կոնստանտինը հայտնեց իր պաշտպանությունը պարսկաստանում քրիստոնիա հպատակներին և ստիպեց Շապուհին՝ նրանց լավ վերաբերվել:[260] Նամակը թվագրված չէր: Ի պատասխան սահմանային ասպատակություններին, Կոնստանտինը, 335 թվականին Կոնստանտիուսին ուղարկեց՝ ղեկավարելու արևելյան ճակատը: 336 թվականին արքայազն Ներսեհը ներխուժեց Հայաստան( 301 թվականից սկսած՝ քրիստոնեական թագավորություն) և հայկական գահին նշանակեց պարսիկ դրածո: Կոնստանտինը որոշեց հետո անձամբ արշավել Պարսկաստանի դեմ: նա վարում էր պատերազմ կոչելով այն քրիստոնեական արշավանք, նա կոչ արեց եպիսկոպոսներին ղեկավարել բանակը և համալրել բանակը եկեղեցու ձև ունեցող վրանով, որը ամենուր առաջնորդում էր նրանց: Կոնստանտինը նպատակ ուներ մինչև Պարսկաստան հասնելը մկրտվելու Հորդանան գետում։ Պարսիկ դիվանագետները եկան Կոստանդնուպոլիս 336-337 թվականների ձմռանը, խաղաղություն փնտրելու նպատակով բայց Կոնստանտինը նրանց հետ ուղարկեց: Արշավանքը հետեաձգվեց երբ Կոնստանտինը հիվանդացավ 337 թվականի գարնարը:[261]


Հիվանդությունը և մահը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կոնստանտինի մկրտտությունը՝ նկարված Ռաֆայելի աշակերտների կողմից։


Կոնստանտինի գիտեր, որ իր մահը մոտ է: Սուրբ առաքյալների եկեղեցու շրջանում, Կոնստանտինը գաղտնի նախապատրաստել էր այն վայրը, որտեղ ամփոփվելու էր իր աճյունը:[262] Դա եղավ իր սպասածից ավելի շուտ: 337 թվականի զատկի տոնից անմիջապես հետո, Կոնստանտինը լուրջ հիվանդացավ:[263] Նա, տաք բաղնիքների համար, Կոսնանդնուպոլսի գնաց դեպի իր մոր հայրենի քաղաքում՝ Հելենոպոլիս, որը գնվում է Նիկոմեդիայի ծովածոցի ափերին (Իզամիթի ծովածոցում): Այնտեղ՝ եկեղեցում, որը իր մայրը կառուցել էր ի պատիվ Լուցիան առաքյալի, նա աղոթում էր և հանկարծ հասկացավ, որ մահանում է: Ձգտելով մաքրման՝ նա դառնում է եկեղեցական և փորձում է վերադառնալ Կոստանդնուպոլիս՝ այդ վայրը դարձնելով, որպես Նիկոմեդիայի արվարձան:[264] Կոնստանտինը եպիսկոպոսների ժողով է գումարում հորդանան գետի ափին, որտեղ Քրիստոսն է մկրտվել: Նա խնդրում էր անմիջապես մկրտել իրեն՝ խոստանալով իր հիվանդության ամբողջ ընթացքում ապրել քրիստոնեական կյանքով: Եվսեբիոսը գրում է, որ սովորույթի համաձայն անցկացվել է սուրբ արարողություն:[265] Կոնստանտինը Եվսեբիոսին ընտրեց Նիկոմեդիայի եպիսկոպոս, մի քաղաքի եպիսկոպոս, որտեղ նա մահացավ, ինչպես որ իր մկրտիչը։[266] Հետտաձգելով իր մկրտությունը՝ նա հետևում էր մի սովորույթի, ըստ որի, մկրտությունը հետաձգվում է մինչև մարդը չի դառնում մանկան նման անմեղ:[267] Ասում են, որ Կոնստանտինը հետաձգել է մկրտությունը մինչև որ թողություն չի տվվել իր մեղքերին, ինչքան որ հնարավոր էր:[268] Կոնստանտնը մահացավ անմիջապես այն բանից հետո երբ արվարձանային վիլլան(ամառանոց) կոչվեց Աքերոն՝ սուրբ երորրդության 5 օրյա տոնակատարության վերջին օրը, որին անմիջապես հետևում է պասչան (կամ զատիկը), 337 թվականի մայիսի 22-ին:[269]

Չնայած այն հանգամանքին, որ Եվսեբիոսի հաշվետվություններում նշվում է որ Կոնստանտինի մահը հետևել է պարսկական արշավանքի ավարտին, շատ այլ աղբյուրներ հայտնում են, որ նրա մահը տեղի է ունեցել արշավանքի ընթացքում: Հուլիանոս կայսրը (Կոնստանտինի զարմիկը) 350-ականերին գրում է. «Սասանյանները խուսափել են պատժից իրենց չարագործությունների համար, որովհետև Կոնստանտինը մահացել է պատերազմի նախապատրաստությունների ընթացքում»:[270] Նմանատիպ հաշվետվություններ արել է նաև Օրիգո Կոնստանտինին, որում մի անանուն փաստաթուղթ է կազմվել այն ժամանակ, երբ Կոնստանտինը դեռ ողջ էր, այն փաստում է, որ Կոնստանտինը մահացել է Նիկոմեդիայում:[271] Ըստ 361 թվականին Սեքստուս Ավրելիոս Վիկտորի կողմից գրված պատմության կրճատում փաստաթղթի, Կոնստանտինը մահացել է Պարսկաստանի դեմ արշավելու ժամանակն՝ Նիկոմեդիայի մոտ գտնվող գավառում:[272] 369 թվականին Եվտրուպիոսի կողմից Վաղես կայսրի համար կազմված ձեռնարկում ասվում է, որ Կոնստանտինը մահացել է Նիկոմեդիայում գտնվող մի անանուն վիլլաներից (ամառանոցնեից) մեկում:[273] Այս և այլ եզրակացություններից որոշները ապացուցում են, որ Եվսեբիոսի կենսագրականը Կոնստանտինի մասին խմբագրվել է, որպեսզի պաշտպանի Կոնստանտինի համբավը․ այն ինչ գրել է Եվսեբիոսը այնքան էլ մոտ չէ իրականում տեղի ունեցածին:[274]

Կոնստանտինի մահից հետո նրա մարմինը տեղափոխվել է Կոստանդնուպոլիս և ամփոփվել Սուրբ Առաքյալների եկեղեցում:[275] Նրա աճյունը Հափշտակվել է, 1204 թվականի խաչակրած չորրորդ արշավանքի ընթացքում՝ քաղաքի կողոպուտի արդյունքում:[276] Կոնստանտինի հաջորդում են Ֆաուստայից ծնված իր երեք որդիները՝ Կոնստանտին II, Կոստանդիոս II, և Կոնստանսը: Գահի ժառանգման հնարավոր հավակնորդներին վերացնելու նպատակով մի շարք ազգականներ սպանվել են Կոնստանդիուսի հետևորդների կողմից, նրանց շարքում էին Կոնստանտինի հայտնի զարմիկ Դալմատիուսը (ով կայսրի կոչում ուներ) և Հանիբալիանուսը։ Կոնստանտինը ուներ երկու դուստր՝ Կոնստանտինան և Հելենան, ով կայսր Հուլիանոսի կին էր: [277]

Ժառանգությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կոնստանտին մեծ, Խճանկարը գտնվում է Սուրբ Սոֆիայի տաճարում։

Կաղապար:Christianity Կոնստանտինը իր պատվաբեր «Մեծ» մականունը ձեռք է բերել քրիստոնյա պատմաբանների կողմից՝ իր մահիից երկար ժամանակ անց, սակայն նա այդ տիտղոսին նա կարող էր արժանանալ անգամ իր զինվորական նվաճումների և հաղթանակների համար: Նա վերամիավորել է կայսրությունը մեկ կայսեր իշխանության ներքո, 306-308 թվականներին խոշոր հաղթանակներ է տարել ֆրանկների և ալեմանների ցեղերի դեմ, Ֆրանկներին ևս մեկ անգամ հաղթել է 313-314 թթ, գոթերին՝ 332 թվականին և սարմատներին՝ 334 թվականին: 336 թվականից սկսած՝ վերագրավել է երկար ժամանակ կորցրած Դակիա նահանգի մեծ մասը, որից Ավրելիանոս կայսրը 271 թվականին ստիպված էր հրաժարվել: Իր մահվանից առաջ նա մտադրվել էր մեծ արշավանք կազմակերպել արևելյան նահանգների վրա՝ Պարսկական կայսրության ասպատակություններին վերջ տալու նպատակով:[278] Նա՝ Օգոստոսից հետո ամենաերկարակաց կայսրն է, գահակալել է գրեթե 31 տարի (հաշվի առնելով մեկ ուրիշի հետ համատեղ կառավարած և միապետ եղած տարիները):

Մշակութային ոլորտում Կոնստանտինը վերականգնեց հռոմեական Տրայանոս կայսրից մինչև Օգոստոս կայսրը գոյություն ունեցած՝ դեմքները մաքուր սափրելու սովորույթը, որը հռոմեացիների շրջանում տարածում էր գտել Սկիպիոն Աֆրիկացու շնորհիվ: Այս նոր կայսերական ոճը շարունակվեց մինչև Փոկասի գահ բարձրանալը:[279][280]

Սրբազան Հռոմեական Կայսրությունը Կոնստանտինի դասել է իր պատմության պատկառելի դեմքերի շարքը: Ուշ բյուզանդական պետությունում կայրերի համար պատիվ էր կոչվել «նոր Կոնստանտին»: Տասը կայսրեր են կրել այդ պատվանունը՝ ներառյալ Արևելյան Հռոմեական Կայսրության վերջին կայսրը:[281] Կառլոս Մեծը օգտագործում էր կոնստանտինական ծեսեր իր արքունիքում ցույց տալու համար, որ իրնքը եղել է Կոնստանտինի ժառանգորդը և հավասար է նրան: Կոնստանտինը առասպելական դեր է զբաղեցնում՝ որպես հեթանոսների դեմ մարտնչող:  Հռոմեական ձիասպորտի հիմնական միտքը՝ հաղթանակած հռոմեական կայսեր հեծյալի կեցվածքը, դարձավ քանդակագործության տեղացի վարպետների համար աշծատանքի հիմնական առարկան: «Կոնստանտին» անունը նորովի ժողովրդականություն վայելեց արևմտյան Ֆրանսիայում՝ 11-րդ և 12-րդ դարերում:[282] Ուղղափառ եկեղեցին Կոնստանտինին սուրբ է համարում  (ΆγιοςΚωνσταντίνος, SurbKonstantin)` մայիսի 21-ին նշելով նրա տոնը,[283] իսկ Կաթոլիկ եկեղեցին նրան անվանում է “isapostolos” (ισαπόστολοςΚωνσταντίνος):[284]

Նիս քաղաքի մեծ օդանավակայանը անվանակաոչվել է ի պատիվ Կոնստանտինի: Նախագծվել էր կառուցել հսկայական խաչ Նիսի հանդիպակած բլրին, սակայն ծրագիրը չեղարկվեց։[285] 2012 թվականին Նիսում հուշակոթող կանգնեցվեց նրա պատվին: Այնտեղ 2013 թվկանին տեղի ունեցավ նաև Միլանի հրովարտակի հիշատակի արարողություն:[286]

Պատմագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կոնստանտինը նշանակում է Կոնստանդիուսին, որպես իր իրավահաջորդ։ նկարված է Պիտեր Պաուլ Ռուբենսի կողմից 1622 թվականին։

Կոնստանտինը իր կյանքի ընթացքում ներկայացվել է, որպես առաքինության տիպար։ Հեթանոսները,ինչպես որ Աթենքի պատմաբանները և Լիբանիոսը, գովաբանությամբ էին ներկայացնում նրան։ Նրա եղբորորդի և փեսա Հուլիանոս առաքյալը, իր որդիներից վերջինի մահից  հետո՝ 361 թվականին, գրել է երգիծական սիմպոզիում կամ սատիրա, որը վարկաբեկում է Կոնստանտինին, անվանելով նրան ավելի ստոր քան հեթանոս կայսրերն էին, ըստ սատիրայի, նա տրվել էր միայն հաճույքին ու ագահությանը: [287]Հետևելով Հուլիանոսին, Էվնապիուսը սկսեց ,իսկ Զոսիմոսը շարունակեց պատմական այդ ավանդույթը, որը Կոնստանտինին մեղադրում էր կայսրությունը թուլացնելու մեջ, ինչի պատճառ էր հանդիսացել քրիստոնյաների հանդեպ իր հանդուրժողականությունը:[288]

Միջնադարում Կոնստանտինին ներկայացրել են որպես իդեալական ղեկավարի, նրա չափանիշներով էր որոշվում յուրաքանչյուր թագավոր և կայսր:[288] Վերածննդի հետ միասին բացահայտվեց, որ հակակոնստանտինյան աղբյուրները նպաստել էին նրա կարիերայի վերագնահատմանը: Գերմանացի հումանիստ Յոհանես Լեյնկլավիսուը հայտանբերեց Զոսիմոսի գրվածքները և լատիներեն թարգմանությամբ  տպագրեց այն 1576 թվականին: Նախաբանում նա պնդում էր, որ Զոսիմոսի աշխատություններում Կոնստանտինի պատկերը ավել հավասարակշռված տեսք ուներ քան Եվսեբիուսի և եկեղեցական պատմաբաններինի աշխատություններում:[289] Կարդինալ Կեսար Բարոնիուսը քննադատեց Զոսիմոսին՝ հավանություն տալով Եվսեբիուսի «Կոնստանտինյան դարաշրջանի» պատմությանը: Բարոնիուսի Կոնստանտինի կյանքը աշխատությունը (1588) ներկայացնում էր Կոնստանտինին, որպես քրիստոնյա արքայազն:[290] Էդվարդ Գիբբոնը ձգտում էր միացնել Կոնստանտինյան գիտության երկու ծայրահեղությունները իր «Հռոմեական պատմության անկման պատմությունը»  գրքում (1853-1880), որտեղ հակադրվում էն Եվսեբիուսի և Զոսիմոսի ներկայացված դիմանակարները:[291] Նա ներկայացնում է պատերազմի վեհանձն զինվորի, ով ծերության օրոք վերածվում է արևելյան բռնակալի «դառնալով դաժան և կոպիտ միապետ»:[292]

Կոնստանտինի իշխանության ժամանակակից մեկնաբանությունները սկսվում են Ջեկոբ Բուրգհարդտի «Կոնստանտին մեծի դարաշրջանում» աշխատությամբ (1853-1880), Բուգհարդտի աշխատությունում Կոնստանտինը գաղափարական, աշխարհիկ քաղաքական գորրծիչ է, ով բոլոր կողմերին օգտագործում է իր սեպական ուժը պահպանելու համար:[293]  Աների Գրեգուարը 1930 ականներին, ուսումնասիրելով Բուգհարդտի կողմից Կոնստանտինին տված գնահատականը, ենթադրում էր, որ Կոնստանտինը հետաքրքրություն էր ցուցաբերել քրիստոնեության նկատմամբ միայն այն բանից հետեո, երբ նկատել էր, որ այն «պիտանի է» քաղաքականության մեջ: Գրեգուարը թերահավատորեն էր վերաբերվում Եվսեբիուսի աշխատությանը, ուստի պատասխանատվություն չի ստանձնում այդ աշխատանքի տեսլականի և վերակառուցողական պատմությունների գրելու համար:[294] Օտտո Զեկի «Հին աշխարհի կործանման պատմությունը» (1920-1923) և Անդրե Պիգանիոլի «միապետ Կոնստանտին» աշխատությունները դեմ են գնում այս պատմագիտության ավանդույթներին: Պատմաբանները Կոնստանտինին ներկայացնում է, որպես պատերազմի ազնիվ հերոս, և կարծում, որ նրա անձի վերաբերյալ անորոշությունները, նրա սեփական միամիտությունների արդյունքներն էին:[295] Պիգանիոլի աշխատությունում կոնստանտինը փիլիսոփայական առաջնորդ է՝ իր ժամանակաշրջանի կրոնական աշխարհի զավակ:[296] Պատմաբաններ Անոլդ Հյու Մարտին Ջոնսի «Կոնստանտինը և Եվրոպայի Կոնվենցիան, 1949» և Ռեմսի Մակմուլլենի « Կոնստանտին, 1969» աշխատությունները ներկայացնում էին Կոնստանտինին, որպես ավելի շատ տվյալ ժամանակի մասին մտածող, քան որպես հեռատես կերպար:[297]

Հետագայում այդ պատմությունները ավելի խթանում էին ներկայացնելու Կոնստանտինին որպես մեկի, ով նոր էր դարձել իսկական քրիստոնյա: Նորման Բեյնսը 1929 թվականին պատմական աշխատություն է սկսում Կոնստանտին Մեծի և քրիստոնեական եկեղեցու մասին, որում Կոնստանտինը ներկայացվում էր, որպես նվիրյալ քրիստոնիա։ Անդրաշ Ալֆյոլդի « Կոնստանտինը և հեթանոս Հռոմի վերափոխումը» (1948) ու  Թիմոտի Բարենսի «Կոնստանտինը և  Եվսեբիոսը»-(1981) աշխատությունները հանդիսանում էր այդ միտման գագաթնակետերը: Բարենսի  աշխատությունում Կոնստանտինը փորձեց արմատական  վերափուխումներ իրականացնել, որը նրան բերեց իր սեփական խաչակարած արշավանքին՝ կայսրությունը մեծացնելու նպատակով։[298] Չարլս Մետսոն Օդալի «Կոնստանտինը և քրիստոնեական կայսրությունը» (2004) աշխատության մեծամասնությունը նույնն է ինչ–որ Բարնսի աշխատությունը։[299]Չնայած Բարնսի աշխատանքին, շարունակում էին բանավեճերը Կոնստանտինի ուժի և կրոնական կողմնորոշման խորության մասին:[300] Որոշակի թեմաներ այս գաղափարախոսությունում նոր հակադրությունների են հասնում Տ. Գ. Էլլիոտի  «Կոնստանտինի Մեծի Քրիստոնեություն » աշխատանքում (1996), որտեղ Կոնստանտինին ներկայացնում էին որպես նվիրված քրիստոնյա՝ սկսած դեռևս վաղ մանկությունից:[301] Պաուլ Վեյնի 2007 թվականի «Երբ մեր աշխարհը դարձավ քրիստոնյա» աշխատանքը ուներ այնպիսի պատկեր, որը չեր շահարկում Կոնստանտինի քրիստոնեական ծագումը, բայց ներկայացնում են նրան մի կրոնական հեղափոխականի, ով սրտանց հավատում էր, որ ինքը հենց նա է, ով պետք է խաղա նախախնամական այդ դերը՝ մարդկության պատմության հազարամյա տնտեսության մեջ:[302]

Կոնստանտինի նվիրատվությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Donation of Constantine

Լատինական ծիսակատարության կաթոլիկները անընդունելի էին համարում այն, որ Կոնստանտինը կնքվել է միայն մահվան մահճում՝ այն էլ ոչ ուղղափառ եպիսկոպոսի կողմից, դա խաթարում էր պապականության հեղինակությունը։ 4-րդ դարի սկզբում լեգենդ էր պտտվում, որ Հռոմի պապ Սեղբեստրոս I-ը (314-335), բուժել էր հեթանոս կայսրին՝ բորոտությունից: Ըստ այդ լեգենդի, Կոնստանտինը շուտով մկրտվում է և սկսում մի եկեղեցի կառուցել Լաթերանյան պալատում:[303] Կոնստանտինի նվիրատվություն տերմինն առաջացավ 8-րդ դարում՝ ամենայն հավանականությամբ, Հռոմի Պապ Ստեֆան II-ի օրոք (752-757), ըստ Հռոմի Պապի դեռ նոր Քրիստոնյա դարձած կոնստանտինը Սեղբեստրոսին և նրա հաջորդներին է տալիս   «Հռոմը քաղաք, բոլոր նահանգները, համայնքները, Իտալիայի և արևմտյան շրջանների բոլոր քաղաքները»: [304]Միջնադարում այդ փաստաթուղթը օգտագործվում էր և ընդունվում որպես հիմք Պապերի ժամանակավոր իշխանության համար, մինչև որ կայսր Օտտոն III-ը համարեց այն կեղծիք,[305] իսկ Դանթե Աիգիերին ցնցված էր պապական ունայնության պատճառով:[306] Փիլիսոփա Լորենցո Վալլան ի վերջո ապացուցեց, որ փաստաթուղթը իսկապես կեղծիք է:[307]

Գեոֆրի Մանմուտացու պատմությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

միջնադարյան ժամանակաշրջանում Բրիտանացիները Կոնստանտինին համարում էին իրենց ժողովրդի թագավոր, ինչպես օրինակ Սեգոնտիումին՝ Գվինեդում։ Դա կապված էր Հռոմեական Բրիտանիայում նրա ունեցած հանրաճանաչության և հռչակի հետ: Նրա ընտանիքում շփոթմունք առաջացրեց Մագնուս Մաքսիմուսի ենթադրյալ կնոջ՝ Սուրբ Ելենաի և իր որդի՝ Կոնստանտինի (վալլիերեն՝ Custennin) կապը: 12-րդ դարում Հեների Հանտինգտոնցինը մի հատված ավելացրեց իր պատմության անկյունները աշխատության մեջ այն մասին, որ Կոնստանտինի մայրը Բրիտանացի էր՝ Կոլչեստր երկրամասի թագավոր Քոուլի աղջիկը:[308] Գեոֆրի Մանմուտացին այդ պատմությունը ներառեց իր չափազանց գաղափարախոսական Բրիտանական պատմության թագավորները գրքում, որում խոսվում էր Բրիտանիայի թագավորների մասին՝ սկսած նրանց Տրոյական ծագումից մինչև անգլո-սաքսոնյան նվաճումներ:[309] Ըստ Գեոֆրիի, Քոուլը բրիտանացիների թագավորն էր, երբ Կոնստանտինուսը, որպես սենատոր եկավ Բրիտանիա: Զգուշանալով Հռոմեացիներից, Քոուլը ենթարկվում էր հռոմեական կարգ ու կանոնին, այնքան ժամանակ քանի դեռ պահպանում էր իր թագավորությունը: Այնուամենայնիվ նա մի ամիս անց մահացավ, և Կոնստանտինուսը անձամբ գրավեց գահը՝ ամուսնանալով Քոուլի դստեր՝ Հլենայի հետ: Նրանք որդի ուեցան և անունը դրեցին Կոնստանտին, ով իր հոր իրավահաջորդն էր որպես Բրիտանիայի թագավորը, մինչև որ դառցավ հռոմեացի կայսր:

Պատմականորեն այս իրադարձությունների շարքը ծայրահեղ անհավանական է: Կոնստանտինուսը, մինչև Բրիտանիա գնալը արդեն լքեր էր Հելենային։[42] Բացի այդ, ոչ մի վաղ աղբյուր չի նշում, որ Հելենան Բրիտանիայում էր ծնվել, և որ նա արքայադուստր էր: Հենրիի պատմության աղբյուրը անհայտ է, չնայած դա կարող է լինել Հելենայի կորած կենսագրականը:[309]

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նշումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ With the possible exception of Philip the Arab (r. 244–249). See Philip the Arab and Christianity.[2]
  2. ↑ Constantine was not baptised until just before his death.[4][5]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Birth dates vary but most modern historians use Կաղապար:C. 272". Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 59.
  2. ↑ I. Shahîd, Rome and the Arabs (Washington, D.C.: Dumbarton Oaks, 1984), 65–93; H. A. Pohlsander, "Philip the Arab and Christianity", Historia 29:4 (1980): 463–73.
  3. ↑ 1929-2018,, Norwich, John Julius, (1996). Byzantium (First American ed.). New York. էջեր 54–57. ISBN 0394537785. OCLC 18164817. {{cite book}}: |last= has numeric name (օգնություն)CS1 սպաս․ location missing publisher (link) CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ հավելյալ կետադրություն (link)
  4. ↑ «Constantine the Great». About.com. Վերցված է 3 March 2017-ին.
  5. ↑ Harris, Jonathan (2017). Constantinople: Capital of Byzantium (2nd ed.). Bloomsbury Academic. էջ 38. ISBN 9781474254670.
  6. ↑ Gregory, A History of Byzantium, 49.
  7. ↑ Van Dam, Remembering Constantine at the Milvian Bridge, 30.
  8. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, p. 272.
  9. ↑ Bleckmann, "Sources for the History of Constantine" (CC), p. 14; Cameron, p. 90–91; Lenski, "Introduction" (CC), 2–3.
  10. ↑ Bleckmann, "Sources for the History of Constantine" (CC), p. 23–25; Cameron, 90–91; Southern, 169.
  11. ↑ Cameron, 90; Southern, 169.
  12. ↑ Bleckmann, "Sources for the History of Constantine" (CC), 14; Corcoran, Empire of the Tetrarchs, 1; Lenski, "Introduction" (CC), 2–3.
  13. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius265–68.
  14. ↑ Drake, "What Eusebius Knew," 21.
  15. ↑ Eusebius, Vita Constantini 1.11; Odahl, 3.
  16. ↑ Lenski, "Introduction" (CC), 5; Storch, 145–55.
  17. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 265–71; Cameron, 90–92; Cameron and Hall, 4–6; Elliott, "Eusebian Frauds in the "Vita Constantini"", 162–71.
  18. ↑ Lieu and Montserrat, 39; Odahl, 3.
  19. ↑ Bleckmann, "Sources for the History of Constantine" (CC), 26; Lieu and Montserrat, 40; Odahl, 3.
  20. ↑ Lieu and Montserrat, 40; Odahl, 3.
  21. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 12–14; Bleckmann, "Sources for the History of Constantine" (CC), 24; Mackay, 207; Odahl, 9–10.
  22. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 225; Bleckmann, "Sources for the History of Constantine" (CC), 28–29; Odahl, 4–6.
  23. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 225; Bleckmann, "Sources for the History of Constantine" (CC), 26–29; Odahl, 5–6.
  24. ↑ Odahl, 6, 10.
  25. ↑ Bleckmann, "Sources for the History of Constantine" (CC), 27–28; Lieu and Montserrat, 2–6; Odahl, 6–7; Warmington, 166–67.
  26. ↑ Bleckmann, "Sources for the History of Constantine" (CC), 24; Odahl, 8; Wienand, Kaiser als Sieger, 26–43.
  27. ↑ Bleckmann, "Sources for the History of Constantine" (CC), 20–21; Johnson, "Architecture of Empire" (CC), 288–91; Odahl, 11–12.
  28. ↑ Bleckmann, "Sources for the History of Constantine" (CC), 17–21; Odahl, 11–14; Wienand, Kaiser als Sieger, 43–86.
  29. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 3, 39–42; Elliott, Christianity of Constantine, 17; Odahl, 15; Pohlsander, "Constantine I"; Southern, 169, 341.
  30. ↑ Odahl, Charles M. (2001). Constantine and the Christian empire. London: Routledge. էջեր 40–41. ISBN 978-0-415-17485-5.
  31. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 3; Barnes, New Empire, 39–42; Elliott, "Constantine's Conversion," 425–6; Elliott, "Eusebian Frauds," 163; Elliott, Christianity of Constantine, 17; Jones, 13–14; Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 59; Odahl, 16; Pohlsander, Emperor Constantine, 14; Rodgers, 238; Wright, 495, 507.
  32. ↑ Gabucci, Ada (2002). Ancient Rome : art, architecture and history. Los Angeles, CA: J. Paul Getty Museum. էջ 141. ISBN 978-0-89236-656-9.
  33. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 3; Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 59–60; Odahl, 16–17.
  34. ↑ fMacMullen, Constantine, 21.
  35. ↑ Panegyrici Latini 8(5), 9(4); Lactantius, De Mortibus Persecutorum 8.7; Eusebius, Vita Constantini 1.13.3; Barnes, Constantine and Eusebius, 13, 290.
  36. ↑ Drijvers, J.W. Helena Augusta: The Mother of Constantine the Great and the Legend of Her finding the True Cross (Leiden, 1991) 9, 15–17.
  37. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 3; Barnes, New Empire, 39–40; Elliott, Christianity of Constantine, 17; Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 59, 83; Odahl, 16; Pohlsander, Emperor Constantine, 14.
  38. ↑ Tejirian, Eleanor H.; Simon, Reeva Spector (2012). Conflict, conquest, and conversion two thousand years of Christian missions in the Middle East. New York: Columbia University Press. էջ 15. ISBN 978-0-231-51109-4.
  39. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, p. 8–14; Corcoran, "Before Constantine" (CC), 41–54; Odahl, 46–50; Treadgold, 14–15.
  40. ↑ Bowman, p. 70; Potter, 283; Williams, 49, 65.
  41. ↑ Potter, 283; Williams, 49, 65.
  42. ↑ 42,0 42,1 Barnes, Constantine and Eusebius, 3; Elliott, Christianity of Constantine, 20; Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 59–60; Odahl, 47, 299; Pohlsander, Emperor Constantine, 14.
  43. ↑ Lactantius, De Mortibus Persecutorum 7.1; Barnes, Constantine and Eusebius, 13, 290.
  44. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 3, 8; Corcoran, "Before Constantine" (CC), 40–41; Elliott, Christianity of Constantine, 20; Odahl, 46–47; Pohlsander, Emperor Constantine, 8–9, 14; Treadgold, 17.
  45. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 8–9; Corcoran, "Before Constantine" (CC), 42–43, 54.
  46. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 3; Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 59–60; Odahl, 56–7.
  47. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 73–74; Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 60; Odahl, 72, 301.
  48. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 47, 73–74; Fowden, "Between Pagans and Christians," 175–76.
  49. ↑ Constantine, Oratio ad Sanctorum Coetum, 16.2; Elliott, Christianity of Constantine., 29–30; Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 60; Odahl, 72–73.
  50. ↑ Elliott, Christianity of Constantine, 29; Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 61; Odahl, 72–74, 306; Pohlsander, Emperor Constantine, 15. Contra: J. Moreau, Lactance: "De la mort des persécuteurs", Sources Chrétiennes 39 (1954): 313; Barnes, Constantine and Eusebius, 297.
  51. ↑ Constantine, Oratio ad Sanctorum Coetum 25; Elliott, Christianity of Constantine, 30; Odahl, 73.
  52. ↑ Lactantius, De Mortibus Persecutorum 10.6–11; Barnes, Constantine and Eusebius, 21; Elliott, Christianity of Constantine, 35–36; MacMullen, Constantine, 24; Odahl, 67; Potter, 338.
  53. ↑ Eusebius, Vita Constantini 2.49–52; Barnes, Constantine and Eusebius, 21; Odahl, 67, 73, 304; Potter, 338.
  54. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 22–25; MacMullen, Constantine, 24–30; Odahl, 67–69; Potter, 337.
  55. ↑ MacMullen, Constantine, 24–25.
  56. ↑ Oratio ad Sanctorum Coetum 25; Odahl, 73.
  57. ↑ Drake, "The Impact of Constantine on Christianity" (CC), 126; Elliott, "Constantine's Conversion," 425–26.
  58. ↑ Drake, "The Impact of Constantine on Christianity" (CC), 126.
  59. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 25–27; Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 60; Odahl, 69–72; Pohlsander, Emperor Constantine, 15; Potter, 341–342.
  60. ↑ Lactantius, De Mortibus Persecutorum 19.2–6; Barnes, Constantine and Eusebius, 26; Potter, 342.
  61. ↑ Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 60–61; Odahl, 72–74; Pohlsander, Emperor Constantine, 15.
  62. ↑ Origo 4; Lactantius, De Mortibus Persecutorum 24.3–9; Praxagoras fr. 1.2; Aurelius Victor 40.2–3; Epitome de Caesaribus 41.2; Zosimus 2.8.3; Eusebius, Vita Constantini 1.21; Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 61; MacMullen, Constantine, 32; Odahl, 73.
  63. ↑ Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 61.
  64. ↑ Odahl, 75–76.
  65. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 27; Elliott, Christianity of Constantine, 39–40; Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 61; MacMullen, Constantine, 32; Odahl, 77; Pohlsander, Emperor Constantine, 15–16; Potter, 344–5; Southern, 169–70, 341.
  66. ↑ MacMullen, Constantine, 32.
  67. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 27; Elliott, Christianity of Constantine, 39–40; Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 61; Odahl, 77; Pohlsander, Emperor Constantine, 15–16; Potter, 344–45; Southern, 169–70, 341.
  68. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 27, 298; Elliott, Christianity of Constantine, 39; Odahl, 77–78, 309; Pohlsander, Emperor Constantine, 15–16.
  69. ↑ Mattingly, 233–34; Southern, 170, 341.
  70. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 27–28; Jones, 59; Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 61–62; Odahl, 78–79.
  71. ↑ Jones, 59.
  72. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 28–29; Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 62; Odahl, 79–80.
  73. ↑ Jones, 59; MacMullen, Constantine, 39.
  74. ↑ Treadgold, 28.
  75. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 28–29; Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 62; Odahl, 79–80; Rees, 160.
  76. ↑ 76,0 76,1 Barnes, Constantine and Eusebius, 29; Elliott, Christianity of Constantine, 41; Jones, 59; MacMullen, Constantine, 39; Odahl, 79–80.
  77. ↑ Odahl, 79–80.
  78. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 29.
  79. ↑ Pohlsander, Emperor Constantine, 16–17.
  80. ↑ Odahl, 80–81.
  81. ↑ Odahl, 81.
  82. ↑ MacMullen, Constantine, 39; Odahl, 81–82.
  83. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 29; Elliott, Christianity of Constantine, 41; Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 63; MacMullen, Constantine, 39–40; Odahl, 81–83.
  84. ↑ Odahl, 82–83.
  85. ↑ Odahl, 82–83. See also: William E. Gwatkin, Jr. Roman Trier." The Classical Journal 29 (1933): 3–12.
  86. ↑ Lactantius, De Mortibus Persecutorum 24.9; Barnes, "Lactantius and Constantine", 43–46; Odahl, 85, 310–11.
  87. ↑ Odahl, 86.
  88. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 28.
  89. ↑ Rodgers, 236.
  90. ↑ Panegyrici Latini 7(6)3.4; Eusebius, Vita Constantini 1.22, qtd. and tr. Odahl, 83; Rodgers, 238.
  91. ↑ MacMullen, Constantine, 40.
  92. ↑ Qtd. in MacMullen, Constantine, 40.
  93. ↑ Zosimus, 2.9.2; Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 62; MacMullen, Constantine, 39.
  94. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 29; Odahl, 86; Potter, 346.
  95. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 30–31; Elliott, Christianity of Constantine, 41–42; Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 62–63; Odahl, 86–87; Potter, 348–49.
  96. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 31; Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 64; Odahl, 87–88; Pohlsander, Emperor Constantine, 15–16.
  97. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 30; Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 62–63; Odahl, 86–87.
  98. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 34; Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 63–65; Odahl, 89; Pohlsander, Emperor Constantine, 15–16.
  99. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 32; Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 64; Odahl, 89, 93.
  100. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 32–34; Elliott, Christianity of Constantine, 42–43; Jones, 61; Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 65; Odahl, 90–91; Pohlsander, Emperor Constantine, 17; Potter, 349–50; Treadgold, 29.
  101. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 33; Jones, 61.
  102. ↑ 102,0 102,1 Barnes, Constantine and Eusebius, 34–35; Elliott, Christianity of Constantine, 43; Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 65–66; Odahl, 93; Pohlsander, Emperor Constantine, 17; Potter, 352.
  103. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 34.
  104. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 36–37.
  105. ↑ Elliott, Christianity of Constantine, 43; Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 68; Pohlsander, Emperor Constantine, 20.
  106. ↑ Elliott, Christianity of Constantine, 45; Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 68.
  107. ↑ Lactantius, De Mortibus Persecutorum 30.1; Barnes, Constantine and Eusebius, 40–41, 305.
  108. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 41; Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 68.
  109. ↑ Potter, 352.
  110. ↑ Panegyrici Latini 6(7); Barnes, Constantine and Eusebius, 35–37, 301; Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 66; Odahl, 94–95, 314–15; Potter, 352–53.
  111. ↑ Panegyrici Latini 6(7)1. Qtd. in Potter, 353.
  112. ↑ Panegyrici Latini 6(7).21.5.
  113. ↑ Virgil, Ecologues 4.10.
  114. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 36–37; Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 67; Odahl, 95.
  115. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 36–37; Elliott, Christianity of Constantine, 50–53; Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 66–67; Odahl, 94–95.
  116. ↑ Lactantius, De Mortibus Persecutorum 31–35; Eusebius, Historia Ecclesiastica 8.16; Elliott, Christianity of Constantine, 43; Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 68; Odahl, 95–96, 316.
  117. ↑ Lactantius, De Mortibus Persecutorum 34; Eusebius, Historia Ecclesiastica 8.17; Barnes, Constantine and Eusebius, 304; Jones, 66.
  118. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 39; Elliott, Christianity of Constantine, 43–44; Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 68; Odahl, 95–96.
  119. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 41; Elliott, Christianity of Constantine, 45; Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 69; Odahl, 96.
  120. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 39–40; Elliott, Christianity of Constantine, 44; Odahl, 96.
  121. ↑ Odahl, 96.
  122. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 38; Odahl, 96.
  123. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 37; Curran, 66; Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 68; MacMullen, Constantine, 62.
  124. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 37.
  125. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 37–39.
  126. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 38–39; MacMullen, Constantine, 62.
  127. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 40; Curran, 66.
  128. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 41.
  129. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 41; Elliott, Christianity of Constantine, 44–45; Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 69; Odahl, 96.
  130. ↑ Eusebius, Historia Ecclesiastica 8.15.1–2, qtd. and tr. in MacMullen, Constantine, 65.
  131. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 41; MacMullen, Constantine, 71.
  132. ↑ Panegyrici Latini 12(9)2.5; Curran, 67.
  133. ↑ Curran, 67.
  134. ↑ MacMullen, Constantine, 70–71.
  135. ↑ 135,0 135,1 Barnes, Constantine and Eusebius, 41; Odahl, 101.
  136. ↑ Panegyrici Latini 12(9)5.1–3; Barnes, Constantine and Eusebius, 41; MacMullen, Constantine, 71; Odahl, 101.
  137. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 41; Jones, 70; MacMullen, Constantine, 71; Odahl, 101–2.
  138. ↑ Panegyrici Latini 12(9)5–6; 4(10)21–24; Jones, 70–71; MacMullen, Constantine, 71; Odahl, 102, 317–18.
  139. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 41; Jones, 71; Odahl, 102.
  140. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 41–42; Odahl, 103.
  141. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 42; Jones, 71; MacMullen, Constantine, 71; Odahl, 103.
  142. ↑ Jones, 71; MacMullen, Constantine, 71; Odahl, 103.
  143. ↑ Jones, 71; Odahl, 103.
  144. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 42; Jones, 71; Odahl, 103.
  145. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 42; Jones, 71; Odahl, 103–4.
  146. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 42; Jones, 71; Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 69; MacMullen, Constantine, 71; Odahl, 104.
  147. ↑ Jones, 71; MacMullen, Constantine, 71.
  148. ↑ MacMullen, Constantine, 71.
  149. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 42; Curran, 67; Jones, 71.
  150. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 42; Jones, 71; Odahl, 105.
  151. ↑ Jones, 71.
  152. ↑ Odahl, 104.
  153. ↑ 153,0 153,1 Barnes, Constantine and Eusebius, 42.
  154. ↑ MacMullen, Constantine, 72; Odahl, 107.
  155. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 42; Curran, 67; Jones, 71–72; Odahl, 107–8.
  156. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 42–43; MacMullen, Constantine, 78; Odahl, 108.
  157. ↑ Lactantius, De Mortibus Persecutorum 44.8; Barnes, Constantine and Eusebius, 43; Curran, 67; Jones, 72; Odahl, 108.
  158. ↑ 158,0 158,1 Odahl, 108.
  159. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 43; Digeser, 122; Jones, 72; Odahl, 106.
  160. ↑ Lactantius, De Mortibus Persecutorum 44.4–6, tr. J.L. Creed, Lactantius: De Mortibus Persecutorum (Oxford: Oxford University Press, 1984), qtd. in Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 71.
  161. ↑ Eusebius, Vita Constantini 1.28, tr. Odahl, 105. Barnes, Constantine and Eusebius, 43; Drake, "Impact of Constantine on Christianity" (CC), 113; Odahl, 105.
  162. ↑ Eusebius, Vita Constantini 1.27–29; Barnes, Constantine and Eusebius, 43, 306; Odahl, 105–6, 319–20.
  163. ↑ Drake, "Impact of Constantine on Christianity" (CC), 113.
  164. ↑ Cameron and Hall, 208.
  165. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 306; MacMullen, Constantine, 73; Odahl, 319.
  166. ↑ Cameron and Hall, 206–7; Drake, "Impact of Constantine on Christianity" (CC), 114; Nicholson, 311.
  167. ↑ Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 71, citing Roman Imperial Coinage 7 Ticinum 36.
  168. ↑ R. Ross Holloway, Constantine and Rome (New Haven: Yale University Press, 2004), 3, citing Kraft, "Das Silbermedaillon Constantins des Grosses mit dem Christusmonogram auf dem Helm," Jahrbuch für Numismatik und Geldgeschichte 5–6 (1954/55): 151–78.
  169. ↑ Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 71.
  170. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 43; Curran, 68.
  171. ↑ MacMullen, Constantine, 78.
  172. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 43; Curran, 68; Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 70; MacMullen, Constantine, 78; Odahl, 108.
  173. ↑ «Portrait Head of the Emperor Constantine, Metropolitan Museum of Art, 26.229». Metmuseum.org. 28 June 2017. Վերցված է 28 June 2017-ին.
  174. ↑ Barnes, 1981, p. 44
  175. ↑ MacMullen, Constantine, 81; Odahl, 108.
  176. ↑ Cameron, 93; Curran, 71–74; Odahl, 110.
  177. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 44; Curran, 72; Jones, 72; Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 70; MacMullen, Constantine, 78; Odahl, 108.
  178. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 44–45.
  179. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 44; MacMullen, Constantine, 81; Odahl, 111. Cf. also Curran, 72–75.
  180. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 45; Curran, 72; MacMullen, Constantine, 81; Odahl, 109.
  181. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 45–46; Odahl, 109.
  182. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 46; Odahl, 109.
  183. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 46.
  184. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 44.
  185. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 45–47; Cameron, 93; Curran, 76–77; Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 70.
  186. ↑ 186,0 186,1 Barnes, Constantine and Eusebius, 45.
  187. ↑ Curran, 80–83.
  188. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 47.
  189. ↑ Curran, 83–85.
  190. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 45; Curran, 76; Odahl, 109.
  191. ↑ Curran, 101.
  192. ↑ Krautheimer, Corpus Basilicarum Christianarum Romanorum, 5.90, cited in Curran, 93–96.
  193. ↑ Odahl, 109.
  194. ↑ The term is a misnomer as the act of Milan was not an edict, while the subsequent edicts by Licinius—of which the edicts to the provinces of Bythinia and Palestine are recorded by Lactantius and Eusebius, respectively—were not issued in Milan.
  195. ↑ Pohlsander, Emperor Constantine, 25.
  196. ↑ Drake, "Impact," 121–123.
  197. ↑ 197,0 197,1 Carrié & Rousselle, L'Empire Romain, 229
  198. ↑ Byfield, Ted, ed. The Christians: Their First Two Thousand Years. vol. III. p. 148. «Archived copy». Արխիվացված է օրիգինալից 19 January 2016-ին. Վերցված է 5 February 2016-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)CS1 սպաս․ արխիվը պատճենվել է որպես վերնագիր (link)
  199. ↑ Pohlsander, Emperor Constantine, op. 38–39.
  200. ↑ Pohlsander, Emperor Constantine, po. 41–42.
  201. ↑ Carrié & Rousselle, L'Empire Romain, p. 229/230
  202. ↑ Timothy E. Gregory, A History of Byzantium. Chichester: John Wiley & Sons, 2010, 978-1-4051-8471-7, p. 54
  203. ↑ Philip Schaff, ed., Nicene and Post-nicene Fathers: Second Series. New York: Cosimo, 2007, 978-1-60206-508-6, p. 418, footnote 6.
  204. ↑ Pohlsander, Emperor Constantine, 42–43.
  205. ↑ Scarre, Chronicle of the Roman Emperors, 215.
  206. ↑ 206,0 206,1 MacMullen, Constantine.
  207. ↑ Gilbert Dagron, Naissance d'une Capitale, 24
  208. ↑ Petrus Patricius excerpta Vaticana, 190: Κωνσταντίνος εβουλεύσατο πρώτον εν Σαρδική μεταγαγείν τά δημόσια· φιλών τε τήν πόλιν εκείνην συνεχώς έλεγεν "η εμή Ρώμη Σαρδική εστι."
  209. ↑ Ramsey MacMullen, Constantine, Routledge ed., 1987, 149
  210. ↑ Dagron, Naissance d'une Capitale, 15/19
  211. ↑ "Constantinople" in The Oxford Dictionary of Byzantium, Oxford University Press, Oxford, 1991, p. 508. 0-19-504652-8
  212. ↑ Sardonyx cameo depicting constantine the great crowned by Constantinople, 4th century AD Արխիվացված 16 Մարտ 2006 Wayback Machine at "The Road to Byzantium: Luxury Arts of Antiquity". The Hermitage Rooms at Somerset House (30 March 2006 – 3 September 2006)
  213. ↑ Philostorgius, Historia Ecclesiastica 2.9
  214. ↑ According to the Reallexikon für Antike und Christentum, vol. 164 (Stuttgart: A. Hiersemann, 2005), column 442, there is no evidence for the tradition that Constantine officially dubbed the city "New Rome" (Nova Roma or Nea Rhome). Commemorative coins that were issued during the 330s already refer to the city as Constantinopolis (Michael Grant, The Climax of Rome (London: Weidenfeld and Nicolson, 1968), 133). It is possible that the emperor called the city "Second Rome" (Deutera Rhome) by official decree, as reported by the 5th-century church historian Socrates of Constantinople.
  215. ↑ Bowder, Diana. The Age of Constantine and Julian. New York: Barnes & Noble, 1978
  216. ↑ See Lactantius, De Mortibus Persecutorum 34–35.
  217. ↑ R. Gerberding and J. H. Moran Cruz, Medieval Worlds (New York: Houghton Mifflin Company, 2004) p. 55.
  218. ↑ "Gratian" Encyclopædia Britannica. 2008. Encyclopædia Britannica Online. 3 February 2008.
  219. ↑ Pontifex Maximus Livius.org article by Jona Lendering retrieved 21 August 2011
  220. ↑ Peter Brown, The Rise of Christendom 2nd edition (Oxford, Blackwell Publishing, 2003) p. 60
  221. ↑ R. Gerberding and J. H. Moran Cruz, Medieval Worlds (New York: Houghton Mifflin Company, 2004) pp. 55–56.
  222. ↑ Robin Lane Fox, apud Jonathan Bardill, Constantine, Divine Emperor of the Christian Golden Age. Cambridge University Press, 2011, 978-0-521-76423-0, p. 307, note 27
  223. ↑ Codex Justinianus 3.12.2
  224. ↑ Codex Theodosianus 16.2.5
  225. ↑ Cf. Paul Veyne, Quand notre monde est devenu chrétien, 163.
  226. ↑ R. MacMullen, "Christianizing The Roman Empire A.D. 100–400, Yale University Press, 1984, p. 44, 0-300-03642-6
  227. ↑ Richards, Jeffrey. The Popes and the Papacy in the Early Middle Ages 476–752 (London: Routledge & Kegan Paul, 1979) 14–15; The Popes and the Papacy in the Early Middle Ages 476–752 (London: Routledge & Kegan Paul, 1979) 15.
  228. ↑ Richards, Jeffrey. The Popes and the Papacy in the Early Middle Ages 476–752 (London: Routledge & Kegan Paul, 1979) pp. 15–16.
  229. ↑ Frend, W.H.C., "The Donatist Church; A Movement of Protest in Roman North Africa," (1952 Oxford), pp. 156–162
  230. ↑ «CHURCH FATHERS: Life of Constantine, Book III (Eusebius)».
  231. ↑ 231,0 231,1 231,2 Cf. Adrian Goldsworthy, How Rome Fell, 187
  232. ↑ Stemberger, Gunter (1999). Jews and Christians in the Holy Land. A&C Black. էջեր 37–38. ISBN 978-0-567-23050-8. «If a Jew has bought and circumcised a Christian slave or one belonging to any other religious community, he may under no circumstances keep the circumcised person in slavery; rather, whoever suffers such a thing shall obtain the privilege of freedom.»
  233. ↑ Schäfer, Peter (2003). The History of the Jews in the Greco-Roman World. Routledge. էջ 182. ISBN 978-1-134-40317-2. «Constantine forbade the circumcision of Christian slaves, and declared any slave circumcised despite this prohibition a free man»
  234. ↑ Cameron, 107.
  235. ↑ Christol & Nony, Rome et son Empire, 241
  236. ↑ As equestrian order refers to people of equestrian census that had an actual position in the state bureaucracy, thousands of whom had no state function; cf. Claude Lepelley, "Fine delle' ordine equestre: le tappe delle'unificazione dela classe dirigente romana nel IV secolo", IN Giardina, ed., Società romana e impero tardoantico, Bari: Laterza, 1986, V.1, quoted by Carrié & Rouselle, p.660
  237. ↑ Christol & Nony, Rome et son Empire, 247; Carrié & Rousselle L'Empire Romain, 658.
  238. ↑ Carrié & Rousselle L'Empire Romain, 658–59.
  239. ↑ Կաղապար:Cite; Կաղապար:Cite
  240. ↑ Carrié & Rousselle, L'Empire Romain, 660.
  241. ↑ Carrié & Rousselle, p.657 citing T.D. Barnes, "Statistics and the Conversion of the Roman Aristocracy", Journal of Roman Studies, 85, 1995
  242. ↑ Cf. Paul Veyne, L'Empire Gréco-Romain, 49.
  243. ↑ Christol & Nony, Rome et son Empire, 247.
  244. ↑ Walter Scheidel, "The Monetary Systems of the Han and Roman Empires", 174/175
  245. ↑ De Rebus Bellicis, 2.
  246. ↑ Sandro Mazzarino, according to Christol & Nony, Rome et son Empire, 246
  247. ↑ Carrié & Rousselle, L'Empire Romain, 245–246
  248. ↑ Guthrie, 325–326.
  249. ↑ Guthrie, 326; Woods, "Death of the Empress," 70–72.
  250. ↑ Guthrie, 326; Woods, "Death of the Empress," 72.
  251. ↑ Encyclopedia of Roman Empire. MobileReference.com. 2008. ISBN 978-1-60501-314-5. Վերցված է 5 October 2014-ին.
  252. ↑ 252,0 252,1 Guthrie, 326–27.
  253. ↑ Art. Pass 45; Woods, "Death of the Empress," 71–72.
  254. ↑ Christol & Nony, Rome et son Empire, 237/238
  255. ↑ Cf. Adrian Goldsworthy, How Rome Fell, 189 & 191
  256. ↑ Madgearu, Alexandru (2008). Istoria Militară a Daciei Post Romane 275–376. Cetatea de Scaun. 978-973-8966-70-3, pp. 64–126.
  257. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 250.
  258. ↑ Madgearu, Alexandru(2008). Istoria Militară a Daciei Post Romane 275–376. Cetatea de Scaun. 978-973-8966-70-3, pp. 64–126
  259. ↑ Odahl, 261.
  260. ↑ Eusebius, VC 4.9ff, cited in Barnes, Constantine and Eusebius, 259.
  261. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 258–59. See also: Fowden, "Last Days", 146–48, and Wiemer, 515.
  262. ↑ Eusebius, Vita Constantini 4.58–60; Barnes, Constantine and Eusebius, 259.
  263. ↑ Eusebius, Vita Constantini 4.61; Barnes, Constantine and Eusebius, 259.
  264. ↑ Eusebius, Vita Constantini 4.62.
  265. ↑ Eusebius, Vita Constantini 4.62.4.
  266. ↑ Pohlsander, Emperor Constantine, 75–76; Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 82.
  267. ↑ Because he was so old, he could not be submerged in water to be baptised, and therefore, the rules of baptism were changed to what they are today, having water placed on the forehead alone. In this period infant baptism, though practiced (usually in circumstances of emergency) had not yet become a matter of routine in the west. Thomas M. Finn, Early Christian Baptism and the Catechumenate: East and West Syria (Collegeville: The Liturgical Press/Michael Glazier, 1992); Philip Rousseau, "Baptism," in Late Antiquity: A Guide to the Post Classical World, ed. G.W. Bowersock, Peter Brown, and Oleg Grabar (Cambridge, MA: Belknap Press, 1999).
  268. ↑ Marilena Amerise, 'Il battesimo di Costantino il Grande."
  269. ↑ Eusebius, Vita Constantini 4.64; Fowden, "Last Days of Constantine," 147; Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 82.
  270. ↑ Julian, Orations 1.18.b.
  271. ↑ Origo Constantini 35.
  272. ↑ Sextus Aurelius Victor, Historiae abbreviatae XLI.16.
  273. ↑ Eutropius, Breviarium X.8.2.
  274. ↑ Fowden, "Last Days of Constantine," 148–9.
  275. ↑ Pohlsander, Emperor Constantine, 75–76.
  276. ↑ Majeska, George P (1 January 1984). Russian Travelers to Constantinople in the Fourteenth and Fifteenth Centuries– Google Knihy. ISBN 978-0-88402-101-8. Վերցված է 15 April 2017-ին.
  277. ↑ Pohlsander, Emperor Constantine, 71, figure 9.
  278. ↑ Pohlsander, Emperor Constantine, 72.
  279. ↑ «Byzantine first & last times». Byzantium.xronikon.com. Վերցված է 7 November 2012-ին.
  280. ↑ «Barba – NumisWiki, The Collaborative Numismatics Project». Forumancientcoins.com. Վերցված է 7 November 2012-ին.
  281. ↑ Pohlsander, Emperor Constantine, 91.
  282. ↑ Seidel, 237–39.
  283. ↑ Pohlsander, Emperor Constantine, 92–93.
  284. ↑ Lieu, "Constantine in Legendary Literature" (CC), 305.
  285. ↑ «Niš: Vinik osta pusto brdo».
  286. ↑ «Edict of Milan celebration to begin in Niš». 17 January 2013.
  287. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 272–23.
  288. ↑ 288,0 288,1 Barnes, Constantine and Eusebius, 273.
  289. ↑ Johannes Leunclavius, Apologia pro Zosimo adversus Evagrii, Nicephori Callisti et aliorum acerbas criminationes (Defence of Zosimus against the Unjustified Charges of Evagrius, Nicephorus Callistus, and Others) (Basel, 1576), cited in Barnes, Constantine and Eusebius, 273, and Odahl, 282.
  290. ↑ Caesar Baronius, Annales Ecclesiastici 3 (Antwerp, 1623), cited in Barnes, Constantine and Eusebius, 274, and Odahl, 282.
  291. ↑ Edward Gibbon, The Decline and Fall of the Roman Empire Chapter 18, cited in Barnes, Constantine and Eusebius, 274, and Odahl, 282. See also Lenski, "Introduction" (CC), 6–7.
  292. ↑ Gibbon, Decline and Fall, 1.256; David P. Jordan, "Gibbon's 'Age of Constantine' and the Fall of Rome", History and Theory 8:1 (1969): 71–96.
  293. ↑ Jacob Burckhardt, Die Zeit Constantins des Grossen (Basel, 1853; revised edition, Leipzig, 1880), cited in Barnes, Constantine and Eusebius, 274; Lenski, "Introduction" (CC), 7.
  294. ↑ Lenski, "Introduction" (CC), 7.
  295. ↑ Lenski, "Introduction" (CC), 7–8.
  296. ↑ Barnes, Constantine and Eusebius, 274.
  297. ↑ Lenski, "Introduction" (CC), 8.
  298. ↑ Lenski, "Introduction" (CC), 8–9; Odahl, 283.
  299. ↑ Odahl, 283; Mark Humphries, "Constantine," review of Constantine and the Christian Empire, by Charles Odahl, Classical Quarterly 56:2 (2006), 449.
  300. ↑ Averil Cameron, "Introduction," in Constantine: History, Historiography, and Legend, ed. Samuel N.C. Lieu and Dominic Montserrat (New York: Routledge, 1998), 3.
  301. ↑ Lenski, "Introduction" (CC), 10.
  302. ↑ Quand notre monde est devenu chretien, Fabian E. Udoh, review, Theological Studies, June 2008
  303. ↑ Lieu, "Constantine in Legendary Literature" (CC), 298–301.
  304. ↑ Constitutum Constantini 17, qtd. in Lieu, "Constantine in Legendary Literature" (CC), 301–303.
  305. ↑ Henry Charles Lea, "The 'Donation of Constantine'". The English Historical Review 10: 37 (1895), 86–7.
  306. ↑ Inferno 19.115; Paradisio 20.55; cf. De Monarchia 3.10.
  307. ↑ Fubini, 79–86; Lenski, "Introduction" (CC), 6.
  308. ↑ Henry of Huntingdon, Historia Anglorum, Book I, ch. 37.
  309. ↑ 309,0 309,1 Greenway, Diana (Ed.); Henry of Huntingdon (1996). Historia Anglorum: The History of the English People. Oxford University Press. էջ civ. ISBN 978-0-19-822224-8.

Հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հնագույն աղբյուրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Athanasius of Alexandria. Apologia contra Arianos (Defence against the Arians) c. 349.
    • Atkinson, M., and Archibald Robertson, trans. Apologia Contra Arianos. From Nicene and Post-Nicene Fathers, Second Series, Vol. 4. Edited by Philip Schaff and Henry Wace. Buffalo, NY: Christian Literature Publishing Co., 1892. Revised and edited for New Advent by Kevin Knight. Online at New Advent. Retrieved 14 August 2009.
  • Athanasius]] of Alexandria Epistola de Decretis Nicaenae Synodi (Letter on the Decrees of the Council of Nicaea) c. 352.
    • Newman, John Henry, trans. De Decretis. From Nicene and Post-Nicene Fathers, Second Series, Vol. 4. Edited by Philip Schaff and Henry Wace. Buffalo, NY: Christian Literature Publishing Co., 1892. Revised and edited for New Advent by Kevin Knight. Online at New Advent. Retrieved 28 September 2009.
  • Athanasius]] of Alexandria Historia Arianorum (History of the Arians) c. 357.
    • Atkinson, M., and Archibald Robertson, trans. Historia Arianorum. From Nicene and Post-Nicene Fathers, Second Series, Vol. 4. Edited by Philip Schaff and Henry Wace. Buffalo, NY: Christian Literature Publishing Co., 1892. Revised and edited for New Advent by Kevin Knight. Online at New Advent. Retrieved 14 August 2009.
  • Sextus Aurelius Victor, Liber de Caesaribus (Book on the Caesars) c. 361.
  • Codex Theodosianus (Theodosian Code) 439.
    • Mommsen, T. and Paul M. Meyer, eds. Theodosiani libri XVI cum Constitutionibus Sirmondianis et Leges novellae ad Theodosianum pertinentes2 (in Latin). Berlin: Weidmann, [1905] 1954. Compiled by Nicholas Palmer, revised by Tony Honoré for Oxford Text Archive, 1984. Prepared for online use by R.W.B. Salway, 1999. Preface, books 1–8. Online at University College London and the University of Grenoble. Retrieved 25 August 2009.
    • Unknown edition (in Latin). Online at AncientRome.ru. Retrieved 15 August 2009.
  • Codex Justinianus (Justinianic Code or Code of Justinian).
  • Epitome de Caesaribus (Epitome on the Caesars) c. 395.
    • Banchich, Thomas M., trans. A Booklet About the Style of Life and the Manners of the Imperatores. Canisius College Translated Texts 1. Buffalo, NY: Canisius College, 2009. Online at De Imperatoribus Romanis. Retrieved 15 August 2009.
  • De Rebus Bellicis (On Military Matters) fourth/fifth century.
  • Eunapius, History from Dexippus first edition c. 390, second edition c. 415. [Fragmentary]
  • Eusebius of Caesarea.
    • Historia Ecclesiastica (Church History) first seven books c. 300, eighth and ninth book c. 313, tenth book c. 315, epilogue c. 325.
      • Williamson, G.A., trans. Church History. London: Penguin, 1989. 0-14-044535-8
      • McGiffert, Arthur Cushman, trans. Church History. From Nicene and Post-Nicene Fathers, Second Series, Vol. 1. Edited by Philip Schaff and Henry Wace. Buffalo, NY: Christian Literature Publishing Co., 1890. Revised and edited for New Advent by Kevin Knight. Online at New Advent. Retrieved 28 September 2009.
    • Oratio de Laudibus Constantini (Oration in Praise of Constantine, sometimes the Tricennial Oration) 336.
      • Richardson, Ernest Cushing, trans. Oration in Praise of Constantine. From Nicene and Post-Nicene Fathers, Second Series, Vol. 1. Edited by Philip Schaff and Henry Wace. Buffalo, NY: Christian Literature Publishing Co., 1890. Revised and edited for New Advent by Kevin Knight. Online at New Advent. Retrieved 16 August 2009.
    • Vita Constantini (The Life of the Blessed Emperor Constantine) c. 336–339.
      • Richardson, Ernest Cushing, trans. Life of Constantine. From Nicene and Post-Nicene Fathers, Second Series, Vol. 1. Edited by Philip Schaff and Henry Wace. Buffalo, NY: Christian Literature Publishing Co., 1890. Revised and edited for New Advent by Kevin Knight. Online at New Advent. Retrieved 9 June 2009.
      • Life of the Blessed Emperor Constantine. 2009. Reprint of Bagster edition [1845]. Evolution Publishing. 978-1-889758-93-0.
      • Cameron, Averil and Stuart Hall, trans. Life of Constantine. 1999. Oxford University Press. 0-19-814924-7.
  • Eutropius, Breviarium ab Urbe Condita (Abbreviated History from the City's Founding) c. 369.
    • Watson, John Henry, trans. Justin, Cornelius Nepos and Eutropius. London: George Bell & Sons, 1886. Online at Tertullian. Retrieved 28 September 2009.
  • Rufus Festus, Breviarium Festi (The Abbreviated History of Festus) c. 370.
    • Banchich, Thomas M., and Jennifer A. Meka, trans. Breviarium of the Accomplishments of the Roman People. Canisius College Translated Texts 2. Buffalo, NY: Canisius College, 2001. Online at De Imperatoribus Romanis. Retrieved 15 August 2009.
  • Jerome, Chronicon (Chronicle) c. 380.
    • Pearse, Roger, et al.., trans. The Chronicle of St. Jerome, in Early Church Fathers: Additional Texts. Tertullian, 2005. Online at Tertullian. Retrieved 14 August 2009.
  • Jordanes, De origine actibusque Getarum [Getica] (The Origin and Deeds of the Goths) c. 551.
    • Mierow, Charles C., trans. The Origins and Deeds of the Goths. Princeton: Princeton University Press, 1915.
  • Lactantius, Liber De Mortibus Persecutorum (Book on the Deaths of the Persecutors) c. 313–315.
    • Fletcher, William, trans. Of the Manner in Which the Persecutors Died. From Ante-Nicene Fathers, Vol. 7. Edited by Alexander Roberts, James Donaldson, and A. Cleveland Coxe. Buffalo, NY: Christian Literature Publishing Co., 1886. Revised and edited for New Advent by Kevin Knight. Online at New Advent. Retrieved 9 June 2009.
  • Libanius, Orationes (Orations) c. 362–365.
  • Optatus, Libri VII de Schismate Donatistarum (Seven Books on the Schism of the Donatists) first edition c. 365–367, second edition c. 385.
    • Vassall-Phillips, O.R., trans. The Work of St. Optatus Against the Donatists. London: Longmans, Green, & Co., 1917. Transcribed at tertullian.org by Roger Pearse, 2006. Online at Tertullian. Retrieved 9 June 2009.
    • Edwards, Mark, trans. Optatus: Against the Donatists. Liverpool: Liverpool University Press, 1997.
  • Origo Constantini Imperiatoris (The Lineage of the Emperor Constantine) c. 340–390.
    • Rolfe, J.C., trans. Excerpta Valesiana, in vol. 3 of Rolfe's translation of Ammianus Marcellinus' History. Loeb ed. London: Heinemann, 1952. Online at LacusCurtius. Retrieved 16 August 2009.
  • Orosius, Historiarum Adversum Paganos Libri VII (Seven Books of History Against the Pagans) c. 417.
  • XII Panegyrici Latini (Twelve Latin Panegyircs) relevant panegyrics dated 289, 291, 297, 298, 307, 310, 311, 313 and 321.
  • Philostorgius, Historia Ecclesiastica (Church History) c. 433.
    • Walford, Edward, trans. Epitome of the Ecclesiastical History of Philostorgius, Compiled by Photius, Patriarch of Constantinople. London: Henry G. Bohn, 1855. Online at Tertullian. Retrieved 15 August 2009.
  • Praxagoras of Athens, Historia (History of Constantine the Great) c. 337. [Fragmentary]
  • Socrates of Constantinople (Socrates Scholasticus), Historia Ecclesiastica (Church History) c. 443.
    • Zenos, A.C., trans. Ecclesiastical History. From Nicene and Post-Nicene Fathers, Second Series, Vol. 2. Edited by Philip Schaff and Henry Wace. Buffalo, NY: Christian Literature Publishing Co., 1890. Revised and edited for New Advent by Kevin Knight. Online at New Advent. Retrieved 14 August 2009.
  • Sozomen, Historia Ecclesiastica (Church History) c. 445.
    • Hartranft, Chester D. Ecclesiastical History. From Nicene and Post-Nicene Fathers, Second Series, Vol. 2. Edited by Philip Schaff and Henry Wace. Buffalo, NY: Christian Literature Publishing Co., 1890. Revised and edited for New Advent by Kevin Knight. Online at New Advent. Retrieved 15 August 2009.
  • Theodoret, Historia Ecclesiastica (Church History) c. 448.
    • Jackson, Blomfield, trans. Ecclesiastical History. From Nicene and Post-Nicene Fathers, Second Series, Vol. 3. Edited by Philip Schaff and Henry Wace. Buffalo, NY: Christian Literature Publishing Co., 1892. Revised and edited for New Advent by Kevin Knight. Online at New Advent. Retrieved 15 August 2009.
  • Zosimus, Historia Nova (New History) c. 500.
    • Unknown, trans. The History of Count Zosimus. London: Green and Champlin, 1814. Online at Tertullian. Retrieved 15 August 2009.

Ժամանակակից աղբյուրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Alföldi, Andrew. The Conversion of Constantine and Pagan Rome. Translated by Harold Mattingly. Oxford: Clarendon Press, 1948.
  • Anderson, Perry. Passages from Antiquity to Feudalism. London: Verso, 1981 [1974]. 0-86091-709-6
  • Arjava, Antii. Women and Law in Late Antiquity. Oxford: Oxford University Press, 1996. 0-19-815233-7
  • Armstrong, Gregory T. "Church and State Relations: The Changes Wrought by Constantine." Journal of Bible and Religion 32 (1964): 1–7.
  • Armstrong, Gregory T. "Constantine's Churches: Symbol and Structure." The Journal of the Society of Architectural Historians 33 (1974): 5–16.
  • Barnes, Timothy D. "Lactantius and Constantine." The Journal of Roman Studies 63 (1973): 29–46.
  • Barnes, Timothy D. (1981). Constantine and Eusebius. Cambridge, MA: Harvard University Press. ISBN 978-0-674-16531-1. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
  • Barnes, Timothy D. The New Empire of Diocletian and Constantine. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1982. 0-7837-2221-4
  • Barnes, Timothy D. "Constantine and the Christians of Persia." The Journal of Roman Studies 75 (1985): 126–136.
  • Barnes, Timothy. Constantine: dynasty, religion and power in the later Roman Empire. Oxford: Blackwell 2011
  • Bowman, Alan K. "Diocletian and the First Tetrarchy." In The Cambridge Ancient History, Volume XII: The Crisis of Empire, edited by Alan Bowman, Averil Cameron, and Peter Garnsey, 67–89. Cambridge University Press, 2005. 0-521-30199-8
  • Cameron, Averil. "The Reign of Constantine, A.D. 306–337." In The Cambridge Ancient History, Volume XII: The Crisis of Empire, edited by Alan Bowman, Averil Cameron, and Peter Garnsey, 90–109. Cambridge University Press, 2005. 0-521-30199-8
  • Cameron, Averil and Stuart G. Hall. Life of Constantine. Oxford: Clarendon Press, 1999. Hardcover 0-19-814917-4 Paperback 0-19-814924-7
  • Carrié, Jean-Michel & Rousselle, Aline. L'Empire Romain en mutation- des Sévères à Constantin, 192–337. Paris: Seuil, 1999. 2-02-025819-6
  • Christol, M. & Nony, D. Rome et son Empire. Paris: Hachette, 2003. 2-01-145542-1
  • Cooper, K. The Long Shadow of Constantine, Journal of Roman Studies, 2014
  • Corcoran, Simon. The Empire of the Tetrarchs: Imperial Pronouncements and Government, AD 284–324. Oxford: Clarendon Press, 1996. 0-19-815304-X
  • Curran, John. Pagan City and Christian Capital. Oxford: Clarendon Press, 2000. Hardcover 0-19-815278-7 Paperback 0-19-925420-6
  • Dagron, Gilbert. Naissance d'une Capitale: Constantinople et ses instititutions de 330 a 451. Paris: Presses Universitaires de France, 1984. 2-13-038902-3
  • Digeser, Elizabeth DePalma. The Making of A Christian Empire: Lactantius and Rome. London: Cornell University Press, 2000. 0-8014-3594-3
  • Downey, Glanville. "Education in the Christian Roman Empire: Christian and Pagan Theories under Constantine and His Successors." Speculum 32 (1957): 48–61.
  • Drake, H. A. "What Eusebius Knew: The Genesis of the "Vita Constantini"." Classical Philology 83 (1988): 20–38.
  • Drake, H. A. "Constantine and Consensus." Church History 64 (1995): 1–15.
  • Drake, H. A. "Lambs into Lions: Explaining Early Christian Intolerance." Past & Present 153 (1996): 3–36.
  • Drake, H. A. Constantine and the Bishops: The Politics of Intolerance. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2000. 0-8018-6218-3
  • Elliott, T. G. "Constantine's Conversion: Do We Really Need It?" Phoenix 41 (1987): 420–438.
  • Elliott, T. G. "Eusebian Frauds in the "Vita Constantini"." Phoenix 45 (1991): 162–171.
  • Elliott, T. G. The Christianity of Constantine the Great. Scranton, PA: University of Scranton Press, 1996. 0-940866-59-5
  • Elsner, Jás. Imperial Rome and Christian Triumph. Oxford & New York: Oxford University Press (Oxford History of Art), 1998. 0-19-284201-3
  • Fowden, Garth. "Between Pagans and Christians." The Journal of Roman Studies 78 (1988): 173–182.
  • Fowden, Garth. "The Last Days of Constantine: Oppositional Versions and Their Influence." The Journal of Roman Studies 84 (1994): 146–170.
  • Fubini, Riccardo. "Humanism and Truth: Valla Writes against the Donation of Constantine." Journal of the History of Ideas 57:1 (1996): 79–86.
  • Gibbon, Edward. Decline and Fall of the Roman Empire. Chicago: Encyclopædia Britannica, 1952 ("Great Books" collection), in 2 volumes.
  • Goldsworthy, Adrian. How Rome Fell. New Haven & London: Yale University Press, 2009. Hardcover 978-0-300-13719-4
  • Grant, Robert M. "Religion and Politics at the Council at Nicaea." The Journal of Religion 55 (1975): 1–12.
  • Guthrie, Patrick. "The Execution of Crispus." Phoenix 20: 4 (1966): 325–331.
  • Harries, Jill. Law and Empire in Late Antiquity. Cambridge, UK: Cambridge University Press, 2004. Hardcover 0-521-41087-8 Paperback 0-521-42273-6
  • Hartley, Elizabeth. Constantine the Great: York's Roman Emperor. York: Lund Humphries, 2004. 978-0-85331-928-3.
  • Heather, Peter J. "Foedera and Foederati of the Fourth Century." In From Roman Provinces to Medieval Kingdoms, edited by Thomas F.X. Noble, 292–308. New York: Routledge, 2006. Hardcover 0-415-32741-5 Paperback 0-415-32742-3
  • Helgeland, John. "Christians and the Roman Army A.D. 173–337." Church History 43 (June 1974): 149–163.
  • Jones, A.H.M. Constantine and the Conversion of Europe. Buffalo: University of Toronto Press, 1978 [1948].
  • Jordan, David P. "Gibbon's "Age of Constantine" and the Fall of Rome" History and Theory 8:1 (1969), 71–96.
  • Lenski, Noel, ed. The Cambridge Companion to the Age of Constantine. New York: Cambridge University Press, 2006. Hardcover 0-521-81838-9 Paperback 0-521-52157-2
  • Leithart, Peter J. Defending Constantine: The Twilight of an Empire and the Dawn of Christendom. Downers Grove: IL, InterVarsity Press 2010
  • Lieu, Samuel N.C. and Dominic Montserrat. From Constantine to Julian: Pagan and Byzantine Views; A Source History. New York: Routledge, 1996.
  • Mackay, Christopher S. "Lactantius and the Succession to Diocletian." Classical Philology 94:2 (1999): 198–209.
  • MacMullen, Ramsay. Constantine. New York: Dial Press, 1969. 0-7099-4685-6
  • MacMullen, Ramsay. Christianizing the Roman Empire A.D. 100–400. New Haven, CT; London: Yale University Press, 1984. 978-0-300-03642-8
  • MacMullen, Ramsay. Christianity and Paganism in the Fourth to Eighth Centuries. New Haven: Yale University Press, 1997. 0-300-07148-5
  • Mattingly, David. An Imperial Possession: Britain in the Roman Empire. London: Penguin, 2007. 978-0-14-014822-0
  • Nicholson, Oliver. "Constantine's Vision of the Cross." Vigiliae Christianae 54:3 (2000): 309–323.
  • Odahl, Charles Matson. Constantine and the Christian Empire. New York: Routledge, 2004. Hardcover 0-415-17485-6 Paperback 0-415-38655-1
  • Pears, Edwin. "The Campaign against Paganism A.D. 324." The English Historical Review 24:93 (1909): 1–17.
  • Pohlsander, Hans. "Crispus: Brilliant Career and Tragic End". Historia 33 (1984): 79–106.
  • Pohlsander, Hans. The Emperor Constantine. London & New York: Routledge, 2004a. Hardcover 0-415-31937-4 Paperback 0-415-31938-2
  • Pohlsander, Hans. "Constantine I (306 – 337 A.D.)." De Imperatoribus Romanis (2004b). Retrieved 16 December 2007.
  • Potter, David S. The Roman Empire at Bay: AD 180–395. New York: Routledge, 2005. Hardcover 0-415-10057-7 Paperback 0-415-10058-5
  • Rees, Roger. Layers of Loyalty in Latin Panegyric: AD 289–307. New York: Oxford University Press, 2002. 0-19-924918-0
  • Rodgers, Barbara Saylor. "The Metamorphosis of Constantine." The Classical Quarterly 39 (1989): 233–246.
  • Scheidel, Walter. "The Monetary Systems of the Han and Roman Empires". In Scheidel, ed., Rome and China: Comparative Perspectives on Ancient World Empires. Oxford: Oxford University Press, 2010, 978-0-19-975835-7
  • Seidel, Lisa. "Constantine 'and' Charlemagne." Gesta 15 (1976): 237–239.
  • Southern, Pat. The Roman Empire from Severus to Constantine. New York: Routledge, 2001. 0-415-23944-3
  • Storch, Rudolph H. "The "Eusebian Constantine"." Church History 40 (1971): 1–15.
  • Treadgold, Warren. A History of the Byzantine State and Society. Stanford: Stanford University Press, 1997. 0-8047-2630-2
  • Udoh, Fabian E. "Quand notre monde est devenu chretien", review, Theological Studies, June 2008
  • Veyne, Paul. L'Empire Gréco-Romain, Paris: Seuil, 2005. 2-02-057798-4
  • Veyne, Paul.Quand notre monde est devenu chrétien, Paris: Albin Michel, 2007. 978-2-226-17609-7
  • Warmington, Brian. "Some Constantinian References in Ammianus." In The Late Roman World and its Historian: Interpreting Ammianus Marcellinus, edited by Jan Willem Drijvers and David Hunt, 166–177. London: Routledge, 1999. 0-415-20271-X
  • Weiss, Peter. "The Vision of Constantine." Translated by A.R. Birley in Journal of Roman Archaeology 16 (2003): 237–59.
  • Wiemer, Hans-Ulrich. "Libanius on Constantine." The Classical Quarterly 44 (1994): 511–524.
  • Wienand, Johannes. Der Kaiser als Sieger. Metamorphosen triumphaler Herrschaft unter Constantin I. Berlin: Akademie-Verlag 2012. 978-3-05-005903-7
  • Wienand, Johannes (ed.). Contested Monarchy. Integrating the Roman Empire in the Fourth Century AD. Oxford: Oxford University Press 2015.
  • Williams, Stephen. Diocletian and the Roman Recovery. New York: Routledge, 1997. 0-415-91827-8
  • Woods, David. "On the Death of the Empress Fausta." Greece & Rome 45 (1988): 70–86.
  • Woods, David. "Where Did Constantine I Die?" Journal of Theological Studies 48:2 (1997): 531–535.
  • Wright, David H. "The True Face of Constantine the Great." Dumbarton Oaks Papers 41 (1987): 493–507

Լրացուցիչ ընթերցում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մասնակից:Narek_AAN/Ավազարկղ&oldid=6373289» էջից