Կյանքի իմաստ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Որտեղի՞ց ենք մենք եկել։ Ովքե՞ր ենք մենք։ Ո՞ւր ենք գնում՝ պոստիմպրեսիոնիստ Պոլ Գոգենի ամենահայտնի նկարներից մեկը

Կյանքի իմաստը կամ «Ո՞րն է կյանքի իմաստը» հարցի պատասխանը, վերաբերում է կյանքի արժեքին կամ ընդհանրապես գոյությանը։ Դրա հետ հաճախակի առնչվող հարցերն են՝ «Ինչու՞ ենք մենք այստեղ», «Ի՞նչ է կյանքը» կամ «Ո՞րն է գոյության նպատակը»։ Մշակութային և գաղափարական ամենատարբեր աղբյուրները բազմաթիվ պատասխաններ են առաջարկել։ Կյանքի իմաստի որոնումը մարդկության պատմության ընթացքում բազմաթիվ փիլիսոփայական, գիտական, աստվածաբանական և մետաֆիզիկական շահարկումներ է առաջացրել[1]։ Տարբեր անձինք և մշակույթներ հավատում են այս հարցերի տարբեր պատասխաններին[2]։

Կյանքի իմաստն այն ձևով, որով մենք ընկալում ենք այն, բխում է գոյության, հասարակական կապերի, գիտակցության և երջանկության փիլիսոփայական և կրոնական հայեցողությունից և գիտական հետազոտությունից։ Այստեղ շոշափվում են նաև բազմաթիվ այլ հարցեր, ինչպիսիք են խորհրդանշական իմաստը, գոյաբանությունը, արժեքը, նպատակը, էթիկան, բարին և չարը, ազատ կամքը, մեկ կամ մի քանի աստվածների գոյությունը, Աստծո, հոգու և մահվանից հետո կյանքի պատկերացումները։ Գիտական նյութերը հիմնականում կենտրոնանում են տիեզերքի մասին համապատասխան էմպիրիկ փաստերի նկարագրության, համատեքստերի և պարամետրերի ուսումնասիրության վրա, որոնք վերաբերում են կյանքի «ինչպես»-ին։ Գիտությունը նաև ուսումնասիրում է և կարող է առաջարկություններ ներկայացնել բարեկեցության և բարոյականության համապատասխան հայեցակարգի հասնելու համար։ Այլընտրանքային, մարդասիրական մոտեցումը հարց է տալիս․ «Ո՞րն է կյանքի իմաստը»։

Հարցեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կյանքի իմաստի վերաբերյալ հարցերն արտահայտվել են ամենատարբեր եղանակներով, ներառյալ հետևյալը․

  • Ո՞րն է կյանքի իմաստը։ Ի՞նչ է այս ամենը նշանակում։ Ո՞վ ենք մենք[3][4][5]։
    Ռեմբրանդ վան Ռեյնի Փիլիսոփան մեդիտացիա անելիս
  • Ինչու՞ ենք մենք այստեղ։ Ինչի՞ համար ենք մենք այստեղ[6][7][8]։
  • Ինչպե՞ս է ծագել կյանքը։
  • Ո՞րն է կյանքի բնույթը։ Ինչպիսի՞ն է իրականության բնույթը[9][10]։
  • Ո՞րն է կյանքի նպատակը։ Ո՞րն է անձի կյանքի նպատակը[9][11][12]։
  • Ո՞րն է կյանքի կարևորությունը[12]։
  • Ի՞նչն է իմաստալից և արժեքավոր կյանքում[13]։
  • Ո՞րն է կյանքի արժեքը[14]։
  • Ո՞րն է ապրելու պատճառը։ Ինչի՞ համար ենք մենք ապրում[8][15]։

Այս հարցերը հանգեցրել են մրցակցող պատասխանների և փաստարկների լայն շրջանակի, գիտական տեսություններից մինչև փիլիսոփայական, աստվածաբանական և հոգևոր բացատրություններ։

Գիտական հետազոտություններ և հեռանկարներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գիտական համայնքի և գիտության փիլիսոփայության համայնքների անդամները կարծում են, որ գիտությունը կարող է ապահովել համապատասխան համատեքստը և մի շարք պարամետրեր, որոնք անհրաժեշտ են կյանքի իմաստի հետ կապված հարցերի լուծման համար։ Նրանց կարծիքով՝ գիտությունը կարող է տարբեր թեմաներով գաղափարների լայն շրջանակ առաջարկել՝ սկսած երջանկության գիտությունից և վերջացած մահվան տագնապով։ Գիտական հետազոտությունը հեշտացնում է դա՝ ուսումնասիրելով կյանքի և իրականության տարբեր ասպեկտներ, ինչպիսիք են մեծ պայթյունը, կյանքի ծագումըը և էվոլյուցիան, և այլ օբյեկտիվ գործոններ, որոնք փոխկապակցված են իմաստի և երջանկության սուբյեկտիվ փորձի հետ։

Հոգեբանական նշանակություն և կյանքի արժեք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պոզիտիվ հոգեբանության հետազոտողներն ուսումնասիրում են էմպիրիկ գործոնները, որոնք հանգեցնում են կյանքի բավարարվածության[16], գործունեության մեջ լիարժեք ներգրավվածության[17], ավելի լիարժեք ներդրման, օգտագործելով անձնական ուժեղ կողմերը և իմաստը[18], որը հիմնված է ներդրումներ կատարելու վրա ավելի մեծ բանի մեջ, քան սեփական անձի[19]։ Հոգեբանական հոսքի փորձերի լայնածավալ հետազոտությունն ենթադրում է, որ մարդիկ զգում են իմաստ և բավարարվածություն, երբ սովորում են բարդ խնդիրները, և, որ այդ փորձը գալիս է ոչ թե կոնկրետ առաջադրանքի ընտրությունից, այլ այն բանից, թե ինչպես են նրանք մոտենում խնդիրներին և լուծում դրանք։ Օրինակ՝ հոսքի ապրումները կարող են հայտնվել համակենտրոնացման ճամբարներում բանտարկյալների մոտ՝ նվազագույն պահման պայմաններով և մի փոքր ավելի հաճախ՝ միլիարդատերերի մոտ։ Դասական օրինակ՝ երկու աշխատողները գործարանում՝ ձանձրալի արտադրական գծում։ Մեկը վերաբերվում է աշխատանքին ինչպես հոգնեցուցիչ օրակարգի, իսկ մյուսն այն խաղի է վերածում, թե ինչպես արագ նա կարող է անել աշխատանքը և հոսքի անցնել այդ ընթացքում[20]։

Նեյրոգիտությունը նկարագրում է պարգևատրումը, հաճույքը և մոտիվացիան նեյրոտրանսմիթերների գործունեության առումով, հատկապես լիմբիական համակարգում և մասնավորապես վենտրալ տեգմենտալ տարածքում։ Եթե ինչ-որ մեկը կարծում է, որ կյանքի իմաստը կայանում է հաճույքն առավելագույնի հասցնելու և ընդհանուր կյանքը պարզեցնելու մեջ, ապա դա թույլ է տալիս անել նորմատիվ կանխատեսումներ այն մասին, թե ինչպես պետք է գործել այս նպատակին հասնելու համար։

Փորձարական փիլիսոփայության և նեյրոէթիկայի ուսումնասիրությունները հավաքել են մարդու բարոյական լուծումների վերահսկվող սցենարների մասին տվյալները, ինչպիսին է, օրինակ, տրամվայի երկընտրանքը։ Այն ցույց է տվել, որ բազմաթիվ տեսակի բարոյական դատողություններն ունիվերսալ են տարբեր մշակույթների համար, առաջարկելով, որ դրանք կարող են լինել բնածին այն ժամանակ, երբ մշակույթի համար հատուկ են։ Ստացված արդյունքները ցույց են տալիս, որ մարդու իրական բարոյական դատողությունները հակասության մեջ են գտնվում տրամաբանական փիլիսոփայական տեսությունների հետ, օրինակ, հետևողականորեն ցուցադրելով տարբերությունները գործողությունների մեջ՝ ըստ պատճառի և գործողությունների՝ ըստ անգործության, որոնք կբացակայեինն օգտակարության վրա հիմնված տեսություններում։ Ճանաչողական գիտությունը տեսաբանել է պահպանողական և լիբերալ էթիկայի միջև տարբերությունների մասին և ինչպես դրանք կարող են հիմնված լինել ընտանեկան կյանքի տարբեր փոխաբերությունների վրա, ինչպիսիք են ուժեղ հայրերը հոգատար մոր օրինակների (մոդելների) դեմ։

Նեյրոաստվածաբանությունը վիճելի տարածք է, որը փորձում է գտնել նեյրոնային կորրելատներ և կրոնական փորձի մեխանիզմներ։ Որոշ հետազոտողներ ենթադրում են, որ մարդկային ուղեղը նման փորձառությունների համար բնածին մեխանիզմներ ունի, և, որ կյանքը, առանց դրանց օգտագործման իրենց էվոլյուցիոն նպատակների համար կարող է լինել անհավասարակշռության պատճառներից մեկը։ Ուսումնասիրությունները հակասական արդյունքներ են ցույց տվել երջանկության համահարաբերակցության առումով կրոնական համոզմունքների հետ, և դժվար է անկողմնակալ մետավերլուծումներ գտնել։

Հասարակագիտությունն ուսումնասիրում է արժեքը սոցիալական մակարդակում, օգտագործելով այնպիսի տեսական նմուշներ, ինչպիսիք են արժեքների տեսությունը, նորմերը, անոմիան և այլն։ Հասարակական հոգեբանների կողմից առաջարկված արժեքների մի համակարգ, որը լայնորեն կոչվում է Վախի կառավարման տեսություն, պնդում է, որ մարդկային իմաստը բխում է մահվան հիմնարար վախից, և արժեքներն ընտրվում են այն ժամանակ, երբ դրանք թույլ են տալիս մեզ խուսափել մահվան մասին մտավոր հիշեցումից։

Դրա հետ մեկտեղ գոյություն ունեն մի շարք տեսություններ այն մասին, թե ինչպես են մարդիկ գնահատում իրենց գոյության դրական և բացասական կողմերը և, հետևաբար, նաև այն իմաստը, որը նրանք կարևորում են իրենց կյանքերում։ Օրինակ, դեպրեսիվ ռեալիզմը ենթադրում է չափազանցված դրական վերաբերմունք բոլորի համար, բացառությամբ նրանց, ովքեր դեպրեսիվ խանգարումներ ունեն և տեսնում են կյանքն այնպիսին, ինչպիսին իրականում կա, և Դեյվիդ Բենաթարը տեսագրում է, որ ավելի շատ կշիռներ սովորաբար տրվում են դրական փորձին, ապահովելով կյանքի նկատմամբ չափազանց լավատեսական տեսք։

Նոր ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ կյանքի իմաստը կանխատեսում է ավելի լավ ֆիզիկական առողջության արդյունքներ։ Ավելի մեծ նշանակությունը կապված էր Ալցհայմերի հիվանդության զարգացման ռիսկի նվազեցման[21], սրտի իշեմիկ հիվանդությամբ անձանց մոտ սրտի կաթվածի ռիսկի նվազեցման[22], ինսուլտի ռիսկի նվազեցման[23] և կյանքի տևողության ավելացման հետ ինչպես ամերիկյան, այնպես էլ ճապոնական նմուշներում[24]։

2014 թվականին Մեծ Բրիտանիայի Առողջապահության ազգային ծառայությունը սկսել է հոգեկան առողջության հինգ փուլային ծրագիր առաջարկել, որը հիմնված է իմաստալից կյանքի վրա, և որը ներառում է. (1) Հասարակության և ընտանիքի հետ կապը; (2) Ֆիզիկական վարժությունները; (3) Ուսուցումն ամբողջ կյանքի ընթացքում; (4) Ուրիշներին նվիրվելը; (5) Շրջակա աշխարհի նկատմամբ հոգատարությունը[25]։

Կենսաբանական կյանքի ծագում և բնույթ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ԴՆԹ՝ մոլեկուլ, որը պարունակում է բոլոր հայտնի կենդանի օրգանիզմների զարգացման և գործունեության գենետիկական հրահանգները։

Աբիոգենեզի ճշգրիտ մեխանիզմներն անհայտ են. նշանակալի հիպոթեզներն են ՌՆԹ աշխարհի ու երկաթի և ծծմբի աշխարհի մասին (նյութափոխանակություն առանց գենետիկայի) վարկածները։ Գործընթացը, որի միջոցով կյանքի տարբեր ձևեր զարգացել են ողջ պատմության ընթացքում՝ գենետիկ մուտացիաների և բնական ընտրության միջոցով, բացատրվում է էվոլյուցիայով[26]։ 20-րդ դարի վերջին կենսաբաններ Ջորջ Ք. Ուիլյամսը, Ռիչարդ Դոքինզը և Դևիդ Հեյգը, հիմնվելով էվոլյուցիայի գենոցենտրիկ հայացքից վերցված հասկացության վրա, եկել են այն եզրակացության, որ եթե գոյություն ունի կյանքի առաջնային գործառույթը, ապա դա ԴՆԹ-ի վերարտադրությունն է և սեփական գեների գոյատևումը[27][28]։ Այս տեսակետը չի հասել համընդհանուր համաձայնության; ուշագրավ բացառություն է Ջերեմի Գրիֆիթը, որը պնդում է, որ կյանքի իմաստը պետք է ինտեգրատիվ լինի[29]։ Հարցազրույցի ժամանակ պատասխանելով Ռիչարդ Դոքինզի տված հարցին, թե «ինչի համար է այս ամենը», Ջեյմս Ուոթսոնը հայտարարել է․ «Ես չեմ կարծում, որ մենք ինչ-որ բանի համար ենք։ Մենք պարզապես էվոլյուցիայի արտադրանքն ենք»[30]։

Չնայած այն բանին, որ գիտնականները ինտենսիվորեն ուսումնասիրել են կյանքը երկրի վրա, կյանքի անորոշ առումով սահմանումը դեռ բարդ խնդիր է[31][32]։ Ֆիզիկապես կարելի է ասել, որ կյանքը «սնվում է նեգատիվ էնտրոպիայով»[29][33][34], որը վերաբերում է այն գործընթացին, որի միջոցով կենդանի էակները նվազեցնում են իրենց ներքին էնտրոպիան շրջակա միջավայրից վերցված էներգիայի որոշակի ձևով[35][36]։ Կենսաբանները, ընդհանուր առմամբ, համաձայն են, որ կյանքի ձևերը ինքնակազմակերպվող համակարգեր են, որոնք կարգավորում են իրենց ներքին միջավայրը, քանի որ այս կազմակերպված վիճակի պահպանման համար նյութափոխանակությունը ծառայում է որպես էներգիայի աղբյուր, և վերարտադրությունը ստիպում է կյանքը շարունակել մի քանի սերունդների համար։ Որպես կանոն, օրգանիզմներն արձագանքում են խթաններին, և գենետիկ տեղեկատվությունը փոխվում է սերնդից սերունդ, ինչը հանգեցնում է էվոլյուցիայի միջոցով հարմարվելուն; դա բարելավում է առանձին մարմնի և նրա ժառանգների գոյատևման հնարավորությունները համապատասխանաբար[37]։

Ոչ բջջային վերարտադրող գործակալները, հատկապես վիրուսները, սովորաբար չեն համարվում օրգանիզմներ, քանի որ դրանք ընդունակ չեն անկախ վերարտադրության կամ նյութափոխանակության։ Սակայն, այս դասակարգումը խնդրահարույց է, քանի որ որոշ մակաբույծներ և էնդոսիմբիոտներ նույնպես չեն կարողանում ինքնուրույն ապրել։ Աստղակենսաբանությունն ուսումնասիրում է այլ աշխարհներում կյանքի տարբեր ձևերի գոյության հնարավորությունը, ներառյալ վերարտադրվող կառույցները, որոնք ստեղծվել են ԴՆԹ-ից բացի այլ նյութերից։

Տիեզերքի ծագում և վերջնական ճակատագիր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տիեզերքի մետրային ընդլայնումը: Գնաճային դարաշրջանը ձախից մետրային տենզորի ընդլայնումն է:

Չնայած այն բանին, որ Մեծ պայթյունի տեսությունը մեծ թերահավատության է արժանացել, երբ այն առաջին անգամ ներդրվել է, այն լավ աջակցություն է ստացել մի քանի անկախ դիտարկումներով[38]։ Այնուամենայնիվ, ժամանակակից ֆիզիկոսները կարող են նկարագրել վաղ տիեզերքը Մեծ պայթյունից միայն 10−43 վայրկյան հետո (որտեղ զրոյական ժամանակը համապատասխանում է անսահման ջերմաստիճանին); մինչ այդ ժամանակ իրադարձությունները հասկանալու համար կպահանջվի քվանտային ձգողության տեսությունը։ Այնուամենայնիվ, շատ ֆիզիկոսներ մտածում էին այն մասին, թե ինչ կարող էր նախորդել այդ սահմանագծին և ինչպես է առաջացել տիեզերքը[39]։ Օրինակ, մեկնաբանություններից մեկն այն է, որ մեծ պայթյունը տեղի է ունեցել պատահական, և հաշվի առնելով մարդաբանական սկզբունքը, այն երբեմն մեկնաբանվում է որպես բազմատիեզերքի գոյության ենթադրություն[40]։

Տիեզերքի, ինչպես նաև մարդկության վերջնական ճակատագիրը, ենթադրվում է որպես տարբերակ, որտեղ կենսաբանական կյանքն, ի վերջո, կդառնա անկայուն, օրինակ, Մեծ սառեցման, Մեծ խզման կամ Մեծ սեղման պատճառով։

Տեսական տիեզերագիտությունն ուսումնասիրում է Մեծ պայթյունի տեսության սահմանների դուրս բազմաթիվ այլընտրանքային սպեկուլյատիվ մոդելների ծագման և ճակատագրի տարբերակները։ Վերջին ժամանակներս հայտնվել են սև խոռոչների ներսում «մանկական տիեզերքների» ստեղծման մոդելներ, ընդ որում մեր սեփական Մեծ պայթյունը սպիտակ խոռոչ է սև խոռոչի ներսում՝ մեկ այլ ծնողական տիեզերքում[41]։ Բազմաթիվ աշխարհների տեսությունը պնդում է, որ քվանտային մեխանիկայի բոլոր հնարավորություններն իրականացվում են զուգահեռ տիեզերքներում։

Գիտական հարցեր բանականության մասին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գիտակցության և մտքի բնույթը և ծագումը նույնպես լայնորեն քննարկվում են գիտության մեջ։ Բացատրական բացը սովորաբար նույնացվում է գիտակցության բարդ խնդրի հետ, իսկ կամքի ազատության հարցը նույնպես համարվում է հիմնարար կարևոր։ Այս թեմաները հիմնականում դիտվում են կոգնիտիվ գիտության, նեյրոգիտության (օրինակ, ազատ կամքի նեյրոգիտության) և մտքի փիլիսոփայության ոլորտներում, թեև որոշ էվոլյուցիոն կենսաբաններ և տեսական ֆիզիկոսներ նույնպես մի քանի ակնարկներ են արել այս թեմայի վերաբերյալ[42][43]։

Ռեդուկցիոն և էլիմինատիվ նյութապաշտական մոտեցումները, օրինակ, Բազմակի սևագրությունների մոդելը, պնդում են, որ գիտակցությունը կարող է լիովին բացատրվել նեյրոգիտության միջոցով ուղեղի և նրա նեյրոնների աշխատանքով, դրանից իսկ հավատարիմ մնալով կենսաբանական նատուրալիզմին[43][44][45]։

Հիերոնիմոս Բոսխի Երանելիների վերելքը, որի վրա լույսի տունել և սուրբ գործիչներ են պատկերված, հաճախ նկարագրվում է մահվան մոտ դեպքերի հաշվետվություններում։

Մյուս կողմից, որոշ գիտնականներ, ինչպիսին է օրինակ Անդրեյ Լինդեն, կարծում են, որ գիտակցությունը, ինչպես նաև տիեզերական ժամանակը, կարող է ունենալ իր սեփական ներքին ազատության աստիճանները, և, որ մարդու ընկալումը կարող է լինել նույնքան իրական, որքան նյութական օբյեկտները (կամ նույնիսկ ավելի իրական, քան դրանք)[46]։ Գիտակցության և տարածության ժամանակի հիպոթեզները բացատրում են գիտակցությունը «գիտակցված տարրերի տարածության» նկարագրության ժամանակ[46], հաճախ ընդգրկելով մի շարք լրացուցիչ չափումներ[47]։ Գիտակցության էլեկտրամագնիսական տեսությունները լուծում են գիտակցության կապի խնդիրը՝ պնդելով, որ ուղեղի կողմից գեներացվող էլեկտրամագնիսական դաշտը գիտակցված փորձի փաստացի կրողն է; սակայն, կան տարաձայնություններ նման տեսության մտքի այլ տեսակի գործունեության վրա ազդեցության վերաբերյալ[48][49]։ Քվանտային բանականության տեսություններն օգտագործում են քվանտային տեսությունը՝ մտքի որոշ հատկությունները բացատրելու համար։ Քվանտային երևույթների միջոցով կամքի ազատության գործընթացի բացատրությունը դետերմինիզմի հանրահայտ այլընտրանքն է։

Պարապսիխոլոգիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնվելով բանականության ոչ նյութական բացատրությունների նախադրյալներից, ոմանք ենթադրում են տիեզերական գիտակցության գոյությունը, պնդելով, որ գիտակցությունը, ըստ էության, «բոլոր էակների հիմքն է»[50][51]։ Այս տեսանկյունի կողմնակիցները հղում են կատարում պարանորմալ երևույթների նկարագրությանը, առաջին հերթին հոգեկան ընկալումներին և հոգեկան ուժերին, որպես անտանելի բարձրագույն գիտակցության գոյության վկայություն։ Հույս ունենալով ապացուցել այդ երևույթների գոյությունը, պարահոգեբանները տարբեր փորձեր են կազմակերպել, բայց հաջող արդյունքները կարող են պայմանավորված լինել վատ փորձարարական վերահսկողության հետ կամ կարող են ունենալ այլընտրանքային բացատրություններ[52][53][54][55]։

Կյանքի իմաստի բնույթ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կյանքի իմաստի ամենատարածված սահմանումները ներառում են երեք բաղադրիչ։ Նախ, Ռեքերը և Վոնգը սահմանում են անձնական իմաստը որպես «կարգի, հետևողականության և իրենց գոյության նպատակների իրազեկություն, արժանապատիվ նպատակներին հասնելու ձգտում և բավարարվածության ուղեկցող զգացում» (էջ 221)[56]։ 2016 թվականին Մարտելան և Սթեգերը սահմանել են նշանակությունը որպես հաջորդականություն, նպատակ և նշանակություն[57]։ Ի հակադրություն, Վոնգը կյանքի իմաստի չորս բաղադրիչից կազմված լուծում է առաջարկել[58][59], որը ներառում է նպատակը, պատկերացումը (ըմբռնում), պատասխանատվությունը և հաճույքը․

  1. Դուք պետք է կյանքի արժանապատիվ կամ իմաստալից նպատակ ընտրեք։
  2. Դուք պետք է բավարար պատկերացում ունենաք, թե ով եք դուք, ինչ է կյանքը պահանջում է ձեզնից, և ինչպես դուք կարող եք զգալի դեր կատարել կյանքում։
  3. Դուք և միայն դուք եք պատասխանատու որոշում կայացնելու համար, թե ինչ կյանք եք ուզում ապրել, և ինչ է իրենից ներկայացնում կարևոր և արժանի կյանքի նպատակը։
  4. Դուք հաճույք եք ստանալու կարևորության և բավարարվածության խորը զգացողությունից միայն այն ժամանակ, երբ իրականացրեք ձեր ինքնորոշման պատասխանատվությունը և ակտիվորեն հետևեք արժանապատիվ կյանքի նպատակին։

Այսպիսով, իմաստալից զգացումը թափանցում է յուրաքանչյուր չափման իմաստով, այլ ոչ թե հանդես է գալիս որպես առանձին գործոն։

Թեև հոգեբանության հետազոտողների մեծամասնությունը կյանքի իմաստը համարում է սուբյեկտիվ զգացում կամ դատողություն, փիլիսոփաների մեծ մասը (օրինակ, Թադեուս Մեց, Դանիել Հեյբրոնւ) ենթադրում են, որ կան նաև օբյեկտիվ, կոնկրետ չափանիշներ, թե ինչ է նշանակում կյանքի իմաստը[60][61]։ Վոնգը ենթադրում է, որ կյանքի իմաստավորումը կախված է ոչ միայն սուբյեկտիվ զգացողություններից, այլև ավելի կարևոր է, թե արդյոք մարդու նպատակասլացությունը և կյանքը, ընդհանուր առմամբ, իմաստավորված են ինչ-որ օբյեկտիվ նորմատիվային ստանդարտի համաձայն[59]։

Արևմտյան փիլիսոփայական նկատառումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կյանքի իմաստի փիլիսոփայական հայացքներն այն գաղափարախոսություններն են, որոնք բացատրում են կյանքը մարդկանց կողմից սահմանված իդեալների կամ աբստրակցիաների առումով։

Հին հունական փիլիսոփայություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պլատոնը և Արիստոտելը Աթենական դպրոցում (Ռաֆայել): Պլատոնի ձեռքն ուղղված է դեպի երկինքը, իսկ Արիստոտելի ձեռքը՝ դեպի աշխարհը:

Պլատոնականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Պլատոնականություն

Պլատոնը՝ Սոկրատեսի աշակերտը, եղել է ամենավաղ և ազդեցիկ փիլիսոփաներից մեկը։ Նրա հեղինակությունը բխում է իր իդեալիզմի հավատի ունիվերսալիաներ շնորհիվ։ Նրա տեսության ձևը ենթադրում է, որ ինստիտուտները ֆիզիկապես գոյություն ունեն ոչ թե որպես օբյեկտներ, այլ որպես երկնային ձևեր։ Պետության մասին երկխոսությունում Սոկրատեսի բնույթը նկարագրում է բարու ձևը։ Նրա «արդարության մեջ հոգի» տեսությունը կապված է երջանկության գաղափարի հետ, որը վերաբերում է կյանքի իմաստին։

Պլատոնականության մեջ կյանքի իմաստը գիտելիքների բարձրագույն ձևն է։

Արիստոտելականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պլատոնի աշակերտ Արիստոտելը եղել է ևս մեկ վաղ և ազդեցիկ փիլիսոփա, որը պնդել է, որ էթիկական գիտելիքը որոշակի գիտելիք չէ (օրինակ՝ մետաֆիզիկա և իմացաբանություն), այլ համարվում է ընդհանուր գիտելիք։ Քանի որ դա տեսական կարգապահություն չէ, մարդը պետք է սովորեր և կիրառեր «լավ» դառնալու համար, այնպես որ, եթե մարդը պետք է դառնար առաքինի, նա չէր կարող պարզապես սովորել, թե ինչ է առաքինությունը, նա պետք է առաքինի լիներ առաքինի գործունեության միջոցով։ Դրա համար Արիստոտելը պարզել է, թե ինչ է առաքինությունը։

Յուրաքանչյուր հմտություն և յուրաքանչյուր ուսումնասիրությունը, ինչպես նաև ամեն մի գործողություն և գործողությունների ընտրությունը, ինչպես ենթադրում են, ունեն որոշակի շահ։ Ահա թե ինչու է բարին արդարացիորեն սահմանվել որպես բոլոր ջանքերի նպատակ։ Ամեն ինչ արվում է որոշակի նպատակով, և այդ նպատակը «բարի» է
- Նիկոմահե Էթիկ 1.1

Եթե «Ա» գործողությունն ուղղված է հասնել «Բ» նպատակին, ապա «Բ» նպատակը նույնպես նպատակ է ունենալու՝ հասնել C-ին և այդպես շարունակ։ Արիստոտելի լուծումը բարձրագույն բարիքն է, որը ցանկալի է ինքնին։ Սա իր սեփական նպատակն է։ Բարձրագույն նպատակը ցանկալի չէ ինչ-որ այլ նպատակի հասնելու համար, իսկ մնացած բոլոր բարիքները ցանկալի են նրա համար։ Սա ներառում է էվդեմոնիայի ձեռքբերումը, որը սովորաբար թարգմանվում է որպես «երջանկություն», «բարեկեցություն», «բարգավաճում» և «կատարելություն»։

Ո՞րն է ավելի լավ։ Այս վերնագրի հետ գրեթե լիակատար համաձայնություն կա, քանի որ անգրագետ և կրթված մարդիկ այն հավասարապես անվանում են երջանկություն և երջանկությունը նույնացնում են լավ կյանքի և հաջողակ կյանքի հետ։ Սակայն նրանք տարբեր կարծիքների են երջանկության իմաստի վերաբերյալ։
- Նիկոմահե Էթիկ 1.4

Ցինիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Կինիկներ

Անտիսթենեսը՝ Սոկրատեսի աշակերտը, առաջինն է մատնանշել ցինիզմի թեմաները՝ հայտարարելով, որ կյանքի նպատակը բնության հետ համաձայնվող առաքինի կյանքով ապրելն է։ Երջանկություն կախված է ինքնաբավ լինելուց և սեփական մտավոր վերաբերմունքից։ Տառապանք կեղծ արժեքային դատողությունների հետևանք է, որոնք բացասական հույզեր են առաջացնում և նրանց ուղեկցող արատավոր բնույթ։

Ցինիկ կյանքը մերժում է հարստության, իշխանության, առողջության և փառքի համընդհանուր ցանկությունները, լինելով ազատ սեփականություն, որը ձեռք է բերվել համընդհանուր ընդունված հետապնդելու համար[62][63]։ Որպես բանական էակներ, մարդիկ կարող են հասնել երջանկության խիստ ուսուցման միջոցով, ապրելով մարդու բնական կյանքով։ Աշխարհը հավասարապես պատկանում է բոլորին, ուստի տառապանքը պայմանավորված է կեղծ դատողություններով, թե ինչն է արժեքավոր և ինչն է անիմաստ, համաձայն հասարակության ավանդույթների և պայմանականությունների։

Կիրենաիկիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արիստիպ Կիրենսկին՝ Սոկրատեսի աշակերտը, հիմնադրել է վաղ Սոկրատեսական դպրոց, որն ընդգծել է Սոկրատեսի ուսմունքի միայն մեկ կողմը, որ երջանկությունը բարոյական գործողության նպատակներից մեկն է և հաճույքը բարձրագույն բարիք է։ Այսպիսով, գոյություն ունի հեդոնիզմական աշխարհայացք, որի մարմնական բավականությունն ավելի ինտենսիվ է, քան մտավոր հաճույքը։ Կիրենաիկները նախընտրում են անհապաղ բավարարել հետաձգված բավարարվածության երկարաժամկետ ձեռքբերումը։ ժխտումը տհաճ դժբախտություն է[64][65]։

Էպիկուրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Էպիկուրականություն

Էպիկուրոսը՝ Պլատոնիստ Պամֆիլ Սամոսսկու աշակերտը, ուսուցանել է, որ մեծագույն բարիքը համեստ հաճույքների որոնումն է, գիտելիքը, բարեկամությունը և առաքինի, չափավոր կյանքը ձեռք բերելու մեջ, մարմնական ցավը բացակայում է աշխարհի կառուցվածքի և իր ցանկությունների սահմանների իմացության միջոցով։ Ցավից ազատությունը և վախից ազատությունը համատեղ՝ երջանկություն են դրա բարձրագույն ձևով։

Երբ մենք ասում ենք, որ նպատակը հաճույք է, մենք նկատի չունենք, անառակ որդու հաճույքը կամ հաճույքի ցանկասիրությունը, քանի որ դա մեզանից ոմանք հասկանում են տգիտության, նախապաշարմունքի կամ միտումնավոր աղավաղում։ Հաճույքով մենք ենթադրում ենք մարմնի ցավերի և հոգում անհանգստության բացակայություն։ Սա ոչ թե հարբեցողության և հարբեցողության շարունակական շարք է, ոչ սեռական ցանկություն, ոչ թե ձկների և շքեղ սեղանի այլ նրբախորտիկների հաճույք, որոնք հաճելի կյանք են ստեղծում։ Սա սթափ դատողություն է, որը փնտրում է ցանկացած ընտրության և խուսափելու հիմքերը ևեռացնում է այն համոզմունքները, որոնց շնորհիվ ամենամեծ վրդովմունքները տիրապետում են հոգուն[66]։

Կյանքի էպիկուրեական իմաստը մերժում է անմահությունը և խորհրդամոլությունը։ Կա հոգի, բայց այն նույնքան մահկանացու է, որքան մարմինը։ Մահը մեզ համար ոչինչ է, քանզի այն, ինչ լուծարվել է, զուրկ է զգացողությունից, իսկ այն, ինչը զուրկ է զգացողությունից, մեզ համար ոչինչ է[67]։

Ստոիցիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Ստոիցիզմ

Զենոն Կիտիոնացին՝ Կրետեյի աշակերտը, հիմնել է դպրոց, որը սովորեցնում է, որ ապրել բանականության և առաքինության համաձայն՝ նշանակում է ներդաշնակ լինել տիեզերքի աստվածային կարգերի հետ, ինչը հանգեցնում է համընդհանուր լոգոսի կամ մտքի, բոլոր մարդկանց էական արժեքի ճանաչմանը։ Կյանքի իմաստն անտարբերության միջոցով «տառապանքից ազատությունն է», այսինքն օբյեկտիվ լինելը և հստակ դատողություն ունենալը, այլ ոչ թե անտարբերությունը։

Ստոիցիզմի հիմնական սկզբունքներն առաքինությունն է, միտքը և բնական իրավունքը, որոնք օգտագործվում են անձնական ինքնատիրապետման և մտավոր կայունության զարգացման համար, որպես կործանարար զգացմունքների հաղթահարման միջոց։ Ստոիցիզմը չի ձգտում մարել զգացմունքները, այլ միայն խուսափել հուզական խնդիրներից, զարգացնելով հստակ դատողություն և ներքին հանգստություն ջանասիրաբար կիրառվող տրամաբանության, մտորումների և համակենտրոնացման միջոցով։

Բարոյական հիմքը կայանում է նրանում, որ «լավը գտնվում է հոգու վիճակում», որն ինքնին մարմնավորված է իմաստության և ինքնատիրապետման մեջ՝ դրանով իսկ բարելավելով իր հոգևոր բարեկեցությունը։ Առաքինությունը կամքի մեջ է, որը բնության հետ համաձայն է[67]։ Այս սկզբունքը վերաբերում է մարդու անձնական հարաբերություններին[67]։

Լուսավորության դարաշրջան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Լուսավորության դարաշրջան

Լուսավորությունն ու Գաղութացումը փոխել են Եվրոպական փիլիսոփայության բնույթը և տարածել են այն ամբողջ աշխարհում։ Աստծո հանդեպ նվիրվածությունն ու ստրկամտությունը մեծապես փոխարինվել են անօտարելի բնական իրավունքների և բանականության հնարավորությունների պատկերացումներով, իսկ սիրո ու կարեկցանքի համընդհանուր իդեալները տեղը զիջել են ազատության, հավասարության և քաղաքացիականության վերաբերյալ քաղաքացիական պատկերացումներին։ Կյանքի իմաստը նույնպես փոխվել է՝ կենտրոնանալով ոչ այնքան մարդկության հարաբերությունների վրա դեպի աստված, որքան առանձին մարդկանց և նրանց հասարակության միջև հարաբերությունների վրա։ Այս դարաշրջանը լի է տեսություններով, որոնք նույնացնում են իմաստալից գոյությունը սոցիալական կարգի հետ։

Դասական ազատականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դասական լիբերալիզմը 17-18-րդ դարերում աճող, հարուստ դասի և Եվրոպայում գերիշխած ազնվական և կրոնական կարգերի միջև ծագած հակամարտությունների արդյունքում ծագած գաղափարների ամբողջություն է։ Լայն իմաստով, այն անհատական ազատությունը դիտարկում է որպես ամենակարևոր նպատակ, քանի որ միայն երաշխավորված ազատության միջոցով են պաշտպանվում այլ անօտարելի իրավունքները[68]։

Կան իբերալիզմի բազմաթիվ ձևեր, սակայն նրանց կենտրոնական պատկերացումները կյանքի իմաստի մասին վեր են դասվում երեք հիմնական գաղափարներին։ Վաղ մտածողները, ինչպիսիք են Ջոն Լոքը, Ժան-Ժակ Ռուսոն և Ադամ Սմիթը, նկատել են, որ մարդկությունը սկսում է բնական վիճակում, իսկ հետո գտնում է գոյության իմաստն աշխատանքի և սեփականության միջոցով, օգտագործում է սոցիալական պայմանագրեր՝ այդ ջանքերին աջակցող միջավայր ստեղծելու համար։

Կատանիանականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Իմանուիլ Կանտը համարվում է վաղ լուսավորության ամենաազդեցիկ մտածողներից մեկը:

Կատանիանականություն փիլիսոփայություն է, որը ստեղծվել է Իմանուիլ Կանտի էթիկայի, իմացաբանության և մետաֆիզիկական աշխատանքների հիման վրա։ Կանտը հայտնի է իր դեոնտոլոգիական տեսությամբ, որում կա միասնական բարոյական պարտավորություն, ([կատեգորիկ իմպերատիվ])։

Իր աշխատանքում Կանտը բերում է մի մարդու օրինակ, որը ձգտում է պարտքով գումար վերցնել, առանց դրանք վերադարձնելու մտադրության։ Դա հակասություն է, քանի որ եթե դա համընդհանուր գործողություն լիներ, ապա ոչ մի մարդ այլևս գումար չէր տա, քանի որ նա գիտի, որ երբեք չի վերադարձնի գումարը։

Կանտը նաև հերքել է, որ որեւէ արարքի հետեւանքները որևէ կերպ ազդում են այս արարքի բարոյական արժեքի վրա, հավատալով, որ ֆիզիկական աշխարհը գտնվում է մարդու լիակատար վերահսկողությունից դուրս, և, հետևաբար, նա չի կարող պատասխանատվություն կրել այնտեղ տեղի ունեցող իրադարձությունների համար։

19-րդ դարի փիլիսոփայություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ուտիլիտարիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Ուտիլիտարիզմ
Ջերեմի Բենթամ

Ուտիլիտարիզմի ակունքները կարող են նկատելի լինել նույնիսկ Էպիկուրոսից առաջ, սակայն որպես մտքի դպրոց, այն վերագրվում է Ջերեմի Բենթամին, որը հայտնաբերել է, որ բնությունը մարդկությանը դրել է երկու ինքնիշխան տերերի, ցավի և հաճույքի կառավարման տակ։ Ապա, ելնելով այս բարոյական հասկացությունից, նա հանել է օգտակարության կանոնը[69]։

Ջերեմի Բենթամի հիմնական աջակիցը եղել է Ջեյմս Միլը, իր ժամանակի ականավոր փիլիսոփա, Ջոն Ստյուարտ Միլի հայրը։ Կրտսեր Միլը կրթություն է ստացել Բենթամի սկզբունքներին համապատասխան, ներառյալ իր հոր աշխատանքների մեծ մասի վերծանումը և ընդհանրացումը[70]։

Նիհիլիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Նիհիլիզմ

Նիհիլիզմը ենթադրում է, որ կյանքը զուրկ է օբյեկտիվ իմաստից։

Ֆրիդրիխ Նիցշեն նիհիլիզմը բնութագրել է որպես աշխարհի և հատկապես մարդկային գոյության անապատացում իմաստից, նպատակից, հստակ ճշմարտությունից և էության արժեքից։ Կարճ ասած, նիհիլիզմը «բարձրագույն արժեքների արժեզրկման» գործընթաց է[71][72]։

Աշխարհի վերջը Ջոն Մարտի նկարում

20-րդ դարի փիլիսոփայություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ներկա դարաշրջանում արմատական փոփոխություններ են տեղի ունեցել ինչպես ֆորմալ, այնպես էլ մարդկային բնության մասին հայտնի պատկերացումներում։ Ժամանակակից գիտությամբ բացվող գիտելիքները վերաշարադրել են մարդկության վերաբերմունքը բնական աշխարհի նկատմամբ[73]։ Կյանքի իմաստի վերաբերյալ հարցերը նույնպես ենթարկվել են արմատական փոփոխությունների. կենսաբանական և գիտական տերմիններում (ինչպես պրագմատիզմում և տրամաբանական պոզիտիվիզմում) մարդկային գոյությունը վերագնահատելու փորձերից մինչև իմաստաբանությունը որպես անհատականություն, անհատապես պայմանավորված գործունեություն (էկզիստենցիալիզմ, սեկուլյար մարդասիրություն) մետատեորետիզացնելու փորձերը։

Պրագմատիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Պրագմատիզմ

Պրագմատիզմը ծագել է ԱՄՆ-ում 19-րդ դարի վերջին, երբ այն ունեցել է կապ (հիմնականում) ճշմարտության հետ։ Գործնականում տեսական պնդումները պետք է գործնականում վավերացվեն, aյսինքն՝ մարդը պետք է կարողանա կանխատեսել և ստուգել պնդումները, և, ի վերջո, մարդկության կարիքները պետք է առաջնորդեն մարդկային մտավոր հետազոտությունը։

Պրագմատիկ փիլիսոփաները կարծում են, որ կյանքի գործնական, օգտակար ըմբռնումն ավելի կարևոր է, քան կյանքի մասին ոչ գործնական վերացական ճշմարտության որոնումը։ Վիլյամ Ջեյմսը պնդում է, որ ճշմարտությունը կարող է ստեղծվել, բայց նա չի ձգտում դրան[74][75]։ Պրագմատիկ կյանքի իմաստը բացվում է միայն փորձի միջոցով։

Թեիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Թեիզմ

Թեիստները (հավատացյալները) հավատում են, որ Աստված ստեղծել է տիեզերքը, և որ Աստված նպատակ ուներ դա անել։ Թեիստները նաև այն կարծիքին են, որ մարդիկ գտնում են իրենց կյանքի իմաստը և նպատակն աստծո մեջ։ Աստվածաբանները նաև կարծում են, որ եթե աստված չլիներ, ապա կյանքն անհեթեթ կլիներ[76]։

Էքզիստենցիալիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Էդվարդ Մունկի «Ճիչ» նկարը

Ըստ էքզիստենցիալիզմի՝ յուրաքանչյուր տղամարդ և յուրաքանչյուր կին ստեղծում են իրենց կյանքի էությունը (իմաստը), կյանքը չի որոշվում գերբնական Աստծո կամ երկրային հեղինակության կողմից, մարդն ազատ է։ Որպես այդպիսին, մարդու հիմնական բարոյական դիրեկտիվներն են գործողությունը, ազատությունը և լուծումը, ուստի էքզիստենցիալիզմը հակասում է իրատեսությանը և պոզիտիվիզմին։ Ըստ Ժան Պոլ Սարտրի, գոյությունը նախորդում է անձին։ Մարդու կյանքի էությունն առաջանում է միայն այն բանից հետո, երբ սկսում է գոյություն ունենալ։

Սյորեն Կիերկեգորը խոսել է «սայթաքման» մասին՝ պնդելով, որ կյանքը լի է անհեթեթությամբ, և մարդը պետք է ստեղծի իր սեփական արժեքներն անտարբեր աշխարհում։ Մարդը կարող է ապրել իմաստալից (առանց հուսահատության և անհանգստության)[77][78][79]։

Ֆրիդրիխ Նիցշեի համար կյանքն արժե ապրել, միայն այն դեպքում, եթե կան նպատակներ ոգեշնչող մարդիկ։ Ըստ այդմ, նա նշել է նիհիլիզմը («այն ամենը, ինչ տեղի է ունենում, անիմաստ է») որպես նպատակին զուրկ։

Աբսուրդիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Աբսուրդիզմ

Աբսուրդիստական փիլիսոփայության մեջ աբսուրդն առաջանում է իմաստի անհատական որոնման և տիեզերքի թվացյալ անմիտության միջև հիմնարար աններդաշնակությունից։ Քանի որ կենդանի էակները փնտրում են իմաստ անիմաստ աշխարհում, մարդիկ ունեն երեք ճանապարհ լուծելու այս երկընտրանքը։ Կյերկեգորը և Կամյուն նկարագրում են այդ լուծումները իրենց «Հիվանդությունից մինչև մահ» (1849) և Սիզիֆի «առասպելը» (1942) աշխատություններում).

  • Ինքնասպանություն (կամ «փախուստ գոյությունից»)։ Մի լուծում, երբ մարդը պարզապես ավարտում է իր կյանքը։ Թե՛ Կյերկեգորը, թե՛ Կամյուն մերժում են այդ տարբերակի կենսունակությունը։
  • Կրոնական հավատքը տրանսցենդենտալ ոլորտի կամ գոյության հետ կապված, երբ մարդը հավատում է իրականության գոյությանը, որը գտնվում է անհեթեթությունից դուրս և, որպես այդպիսին, իմաստ ունի։
  • Աբսուրդի ընդունում. որոշում, երբ մարդն ընդունում աբսուրդը և շարունակում է ապրել դրա դեմ։ Կամյուն հավանություն է տվել այդ որոշմանը (հատկապես 1947 թվականի «Ժանտախտ» կամ «La Peste» այլաբանական վեպում), մինչդեռ Կյերկեգորն այդ որոշումը դիտարկում էր որպես «դիվային խելագարություն»[80]։

Աշխարհիկ հումանիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Աշխարհիկ հումանիզմ
«Երջանիկ մարդ» խորհրդանիշը, որը խորհրդանշում է աշխարհիկ հումանիզմը:

Ըստ սեկուլյար հումանիզմի, մարդկային ցեղը ծագել է անկառավարելի էվոլյուցիայի ընթացքում հաջորդական սերունդների վերարտադրության միջոցով, որպես բնության ամբողջական արտահայտություն, որը գոյություն ունի ինքնին[81][82]։ Մարդկային գիտելիքն առաջացել է մարդկային դիտարկումներից, փորձարկումներից և ռացիոնալ վերլուծությունից (գիտական մեթոդից), այլ ոչ թե գերբնական աղբյուրներից[81][83][84]։

Մարդիկ որոշում են մարդկային նպատակը, առանց գերբնական ազդեցության։ Mարդկային անձը (ընդհանուր իմաստը) մարդկային կյանքի նպատակն է։ Մարդասիրությունը ձգտում է զարգանալ և իրագործվել[81]։ Մարդասիրությունը հաստատում է մարդկության բարձրագույն բարիքին ձգտող անձի ինքնաիրացման բարոյական կյանքը վարելու մեր ունակությունն ու պատասխանատվությունը[83]։ Մարդասիրությունը նպատակ ունի խրախուսել լուսավորյալ եսասիրությունը և ընդհանուր բարիքը բոլոր մարդկանց համար։ Այն հիմնված է նախադրյալի վրա, որ առանձին մարդու երջանկությունն անքակտելիորեն կապված է ողջ մարդկության բարեկեցության հետ, մասամբ այն պատճառով, որ մարդիկ սոցիալական էակներ են, որոնք իմաստ են գտնում միջազգային հարաբերություններում, և քանի որ մշակութային առաջընթացն օգուտ է բերում մշակույթում ապրող բոլոր մարդկանց[82][83]։

Արևելաասիական փիլիսոփայական նկատառումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տե՛ս նաև՝ Ճապոնական փիլիսոփայություն և Իկիգայ

Մոհիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մոհիստ փիլիսոփաները հավատում էին, որ կյանքի նպատակը համընդհանուր, անկողմնակալ սերն է։ Մոհիզմը քարոզում էր անկողմնակալ հոգատարության փիլիսոփայություն՝ մարդը պետք է հավասարապես հոգ տանի մյուս բոլոր մարդկանց մասին՝ անկախ իր իրական վերաբերմունքից նրանց նկատմամբ[85]։ Այս անընթեռնելի հոգատարության արտահայտությունն այն է, ինչ մարդուն դարձնում է արդար արարած՝ ըստ մոիստական մտքի։ Այս անկողմնակալության քարոզչությունն այլ չինական փիլիսոփայական դպրոցների հարձակումների պատճառ է դարձել, հիմնականում կոնֆուցիականների, ովքեր հավատում են, որ թեև սերը պետք է լինի անվերապահ, այն չպետք է լինի անխնա։ Օրինակ, երեխաները պետք է ավելի մեծ սեր ունենան իրենց ծնողների նկատմամբ, քան պատահական անծանոթների։

Կոնֆուցիականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Կոնֆուցիականություն

Կոնֆուցիականությունը ճանաչում է մարդկային բնությունը, ըստ անհրաժեշտության կարգապահության և կրթության։ Քանի որ մարդկությունը պայմանավորված է ինչպես դրական, այնպես էլ բացասական ազդեցություններով, կոնֆուցիականները տեսնում են առաքինության հասնելու նպատակն ամուր հարաբերությունների և հիմնավորումների, ինչպես նաև բացասական ազդեցությունը նվազագույնի հասցնելու մեջ։ Նորմալ կյանքի վրա այս շեշտադրումը տեսանելի է կոնֆուցիական գիտնական Տու Վեյ-Մինի մեջբերման մեջ․ «Մենք կարող ենք հասկանալ կյանքի բարձրագույն իմաստը սովորական մարդկային գոյությամբ»[86]։

Լեգիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լեգիստները կարծում էին, որ կյանքի նպատակի որոնումն անիմաստ ջանք է։ Նրանց համար արժեքավոր էին միայն գործնական գիտելիքները՝ հատկապես կապված պետության գործառույթի և գործունեության հետ։

Կրոնական նկատառումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կյանքի իմաստի վերաբերյալ կրոնական նկատառումներն այն գաղափարախոսություններն են, որոնք բացատրում են կյանքն այն բանի համար, որովհետև այն դեռևս չի պարզաբանվել մարդկանց կողմից։ Կարեկցանքի կազմակերպությունը, որը ստորագրվել է աշխարհի շատ առաջատար կրոնական և աշխարհիկ կազմակերպությունների կողմից ասում է, որ կրոնի հիմքն է «Ինչ որ ուզում եք, որ մարդիկ անեն ձեզ, նույնն էլ դուք արեք նրանց»։ Կազմակերպության հիմնադիր Քերեն Արմսթրոնգը մեջբերում է Ռաբբի Հիլլելին, ըստ որի «մնացածը մեկնաբանություն է»։ Այն չի նվազեցնում մեկնաբանության կարևորությունը և Արմսթրոնգը գտնում է, որ դրա ուսումնասիրությունը, մեկնաբանությունը և արարողակարգերն այն միջոցներն են, որոնց միջոցով հավատացյալ մարդիկ հետևում են ոսկե կանոնին։

Աբրահամական կրոններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աբրահամական կրոնների հիմնական երեք խորհրդանիշները՝ Հուդայականություն, Քրիստոնեություն և Իսլամ:
Հավելյալ տեղեկություն՝ Աբրահամական կրոններ

Հուդայականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մեսիական դարաշրջանում, հուդայականության մեջ կյանքի իմաստը ֆիզիկական աշխարհում ('Olam HaZeh') արժանի ապրելն է և այդ աշխարհում է մարդը պատրաստվում հաջորդ աշխարհին (Olam HaBa)[87]: Այս ամենը կոչվում է «Tikkun Olam» («Ամրագրվել աշխարհում»)։ Olam HaBa-ն կարող է նաև նշանակել հոգևոր հետագա կյանքը, այժմ քննարկումներ են ընթանում դրա վերաբերյալ։ Այնուամենայնիվ հուդայականությունը կենտրոնացած չէ սեփական փրկության վրա, այլ այս աշխարհում համայնական (մարդու և ալյոց միջև) և անհատական (մարդու և Աստծո միջև) հոգևորապես գործողությունների վրա[88]։

Հուդայականության ամենակարևոր առանձնահատկությունն այն է, որ պետք է երկրպագել միասնական, անըմբռնելի, տրանսցենդենտալ, միասնական, անբաժանելի, բացարձակ էությանը, որը ստեղծել է տիեզերքը և ղեկավարում է այն։ Իսրայելում Աստծո հետ մտերմությունը տեղի է ունենում թորաների ուսումնասիրության և նրա պատվիրաններին հետևելու գործընթացքով (աստվածային օրենքներ)[89]։ Ավանդական հուդայականության մեջ Աստված հատուկ ուխտ է հաստատել Իսրայելի ժողովրդի համար՝ Սինայ լեռան վրա թողնելով հրեական պատվիրաններ։ Թորան ներառում է գրավոր հինգ գրքույկները և այլաբանական ավանդույթներ, որը հետագա զարգացումը ձեռքբերում է հանդիսացել շատ սերունդների համար։ Հրեա ժողովուրդը, որը ներկայացվում է որպես «քահանաների արքայություն և սուրբ ազգ» և «լույս այլ ժողովուրդների համար» ազդեցություն է թողել նաև այլ ժողովուրդների բրա, որ նրանք էլ կարող են պահպանել իրենց սեփական Նոյի կրոնաբարոյական յոթ օրենքները։ Մեսիական դարաշրջանը դիտվում է որպես Աստծո կատարելության կրկնակի ուղու ժամանակաշրջան։

Հրեական ծեսերը ներառում են բարոյական և ծիսական, ուրախեցնող և արգելող կանոնակարգեր։ Ժամանակակից հրեական դավանանքները տարբերվում են բնույթով, արդիականությամբ և միցվաներով։ Հրեական փիլիսոփայությունն ասում է, որ Աստված չի հետապնդում իշխանություն կամ օգուտ, բայց անձը և հասարակությունն օգուտ են ստանում Աստծո հետ մտերմանալուց։ Ռացիոնալիստ Մեյմոնիդեսը բարոյական և ծիսական աստվածային պատվիրանները դիտարկում է որպես անհրաժեշտ, բայց ոչ այդքան էլ բավարար նախապատրաստություն՝ սիրով և վախով Աստծուն փիլիսոփայորեն ընկալելու մեջ[90]։ Թորայի հիմքում ընկած է այնպիսի արժեքների հետևելը՝ ինչպիսիք են՝ արդարությունը, կարեկցանքը, խաղաղությունը, բարությունը, աշխատանքը, զարգացումը, խոնարհությունը և կրթությունը[91][92]։ Հաջորդ աշխարհը[93], որը պատրաստված է ներկայիս աշխարհում, մարդուն տալիս է Աստծո հետ հավիտենական կապ[94]։ Սիմեոն Արդարամիտն ասել է, որ «Աշխարհը հենված է երեք բանի վրա՝ Թորայի, սերնդի և բարեսիրության։ Աղոթագրքում ասվում է՝ «Օրհնվի մեր Աստված, Որն արարել է մեզ պատվի համար... և մեր մեջ սերմանել է հավիտենական կյանք»։ Այս տողերում նա հայտարարում է, որ «Այն ամենն ինչ Աստված կատարում է՝ արվում է բարօրության համար, այդ թվում նաև տանջանքները»[95]։

Հրեական միստիկական կաբբալան կյանքին տալիս է լրացուցիչ էզոթերիկ իմաստներ։ Ինչպես նաև այն, որ Հուդայականությունը, որն ապահովում է Աստծո հետ անսասան փոխհարաբերություն (անհատական հավատ), Կաբբալայում Աստծո էության հոգևոր և ֆիզիկական արարումը (պանթեիզմ) անհամեմատելի կողմերի պարադոքսալ դրսևորում է՝ կապված Շեխինայի (Աստվածային կանացիության) հետ։ Հրեական հավատքը բարձր մակարդակում միավորում է սֆիրոտներ (աստվածային հատկանիշներ), վերականգնելով ստեղծագործության ներդաշնակությունը։ Հրեական ուսմունքի Լուրիական կաբբալայում կյանքի իմաստը՝ Աստվածային էության փշրված բեկորների մեսիական ուղղումն է, որն պարփակված է ֆիզիկական գոյության մեջ (Քելիպոտի կեղևներ)[96]։ Դրա միջոցով Հասիդիկ հուդայականությունում Աստծո վերջնական «կամքը» կանայում է նրանում, որ բացահայտվի Աստծո գերագույն էությունը՝ նյութականության միջոցով, որին մարդը հասնում է սահմանափակ ֆիզիկական թագավորությամբ, երբ նրա մարմինը հոգի է ստանում[97][98]։

Քրիստոնեություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ռիո դե Ժանեյրոյում՝ Կորկովադո լեռան վրա գտնվող Հիսուս Քրիստոսի արձանը քրիստոնեության խորհրդանիշն է[99], որը ցույց է տալիս Հիսուս Քրիստոսի միջոցով փրկման որոնման հայեցակարգը։

Քրիստոնեական տեսանկյունից, մարդկությունը ստեղծվել է Աստծո պատկերով և կատարյալ է եղել, բայց մարդու մեղքը հանգեցրել է այն բանին, որ առաջին ծնողների սերունդը ժառանգել է սկզբնական մեղքը և դրա հետևանքները։ Քրիստոսի չարչարանքները, մահը և հարությունը միջոցներ են տալիս այս անմաքուր վիճակը հաղթահարելու համար (Հռոմեացիներին 6:23)[100]։ Բարի լուրն այն բանի մասին, որ այս վերականգնումը մեղքից այժմ հնարավոր է, կոչվում է Ավետարան։ Քրիստոսի միջոցով փրկություն ձեռք բերելու և Աստծո հետ հարաբերությունները պահպանելու հատուկ գործընթացը տարբեր է քրիստոնյաների տարբեր դավանանքների մեջ, սակայն դրանք բոլորը հիմնված են Քրիստոսի և ավետարանի վրա որպես հիմնարար ելակետ[101]։ Փրկությունն Աստծո հանդեպ հավատքի միջոցով գտնվում է Եփեսացիս 2:8–9-ում, ըստ որի դուք փրկված եք հավատքով, և դա ոչ թե ձեր, այլ Աստծո պարգևն է[102]։ Ավետարանն ասում է, որ այդ հավատքի շնորհիվ կործանվում է պատնեշը, որը մեղք է ստեղծել մարդու և Աստծո միջև, դրանով իսկ թույլ տալով Աստծուն վերակենդանացնել (փոխել) հավատացյալներին և նրանց մեջ նոր սիրտ սերմանել Աստծո սեփական կամքով՝ արդար ապրելու հույս հաղորդելով։ «Վերածնունդ» և «փրկված» տերմինները հաճախ վերաբերվում են վերոնշյալին[103][104]։

Վեսթմինսթերյան կարճ կատեխիզիսում առաջին հարցն այսպես է հնչում. «Ո՞րն է մարդու հիմնական նպատակը» (անգլ.՝ What is the chief end of Man?)։ Հարցի պատասխանն է․ «Մարդու գլխավոր նպատակն աստծուն փառաբանելը և հավերժ վայելելն է» (անգլ.՝ Man's chief end is to glorify God, and enjoy him forever)։ Աստված պահանջում է մարդուն հնազանդվել բարոյական օրենքին, ասելով․ «Սիրիր քո Տեր Աստծուն և քո մերձավորին ամբողջ սրտով, ամբողջ հոգով, ամբողջ զորությամբ և ամբողջ մտքով՝ ինչպես ինքդ քեզ»[105]։ Բալթիմորի կատեխիզիսը պատասխանում է «Ինչու՞ է Աստված ստեղծել ձեզ» հարցին, ասելով, որ «Աստված ստեղծել է ինձ, որ ես ճանաչեմ նրան, սիրեմ նրան, ծառայեմ նրան այս աշխարհում և երջանիկ լինեմ նրա հետ հավերժ երկնքում»[106]։

Պողոս Առաքյալն այս հարցին պատասխանում է նաև Աթենքի Արեոպագոսի իր ելույթում․ «Եվ նա ստեղծել է մարդկանց մի արյունից, որ նրանք ապրեն ամբողջ երկրի երեսին, և սահմանել է նրանց համար նախապես նշանակված ժամանակներն ու նրանց կացարանների սահմանները, որպեսզի նրանք փնտրեն Տիրոջը՝ հույս ունենալով, որ կկարողանան շոշափել և գտնել նրան, չնայած նա մեզանից ոչ հեռու է»[107]։

Կաթոլիկության մտածելակերպը լավագույնս արտահայտված է Իգնատիոս դե Լոյոլայի սկզբունքի և հիմքի միջոցով․ «Մարդը ստեղծվել է փառաբանելու, պատվելու և ծառայելու Աստծուն՝ մեր Տիրոջը և դրանով իսկ փրկելու իր հոգին։ Ամեն ինչ երկրի վրա ստեղծվել է մարդկանց օգնելու համար հասնել այն նպատակին, որի համար նրանք ստեղծվել են։ Դրանից հետևում է, որ մարդը պետք է օգտագործի այլ ստեղծված բաներ, քանի որ դրանք օգնում են նրան հասնել իր նպատակին և հենց դրանք էլ խոչընդոտներ են նպատակին հասնելու համար։ Դրա համար մենք պետք է ինքներս մեզ անտարբեր դարձնենք արարածի հանդեպ այն պայմանով, որ նյութը ենթակա է մեր ազատ ընտրությանը և չկան այլ արգելքներ։ Այսպիսով, ինչ վերաբերում է մեզ, ապա մենք չպետք է ցանկանանք առողջությունն ավելի շատ, քան հիվանդությունը, հարստությունն ավելի շատ, քան աղքատությունը, փառքն ավելի շատ, քան ամոթը, երկար կյանքն ավելի շատ, քան կարճը, քանի որ պետք է ցանկանալ և ընտրել միայն այն, ինչ օգնում է մեզ հասնել այն նպատակին, որի համար մենք ստեղծվել ենք»[108]։

Մորմոնիզմը սովորեցնում է, որ երկրի վրա կյանքի նպատակը գիտելիք և փորձառություն, ինչպես նաև ուրախություն ձեռք բերելը[109]։ Մորմոնները հավատում են, որ մարդիկ Հայր Աստծո հոգևոր զավակներն են և այդ պատճառով ներուժ ունեն զարգանալու, որպեսզի դառնան նրա նման։ Մորմոնները սովորեցնում են, որ Աստված տվել է իր զավակներին ընտրելու հնարավորություն, որպեսզի նրանք գան երկիր, որը համարվում է նրանց զարգացման վճռորոշ փուլ, երբ մահկանացու մարմինը ընտրության ազատության հետ միասին ստեղծում է ուսուցման և աճի միջավայր[109]։ Ադամի մեղքը չի դիտվում որպես դրախտ ստեղծելու Աստծո նախնական ծրագրի անհաջող կամ չնախատեսված չեղարկում։ Ընդհակառակը, մահկանացու կյանքում բացահայտվող դիմակայությունն Աստծո ծրագրի էական տարրն է, քանի որ դժվարությունների և գայթակղությունների հաղթահարման գործընթացը հնարավորություն է տալիս իմաստություն և զորություն ձեռք բերել՝ դրանով իսկ սովորելով գնահատել և ընտրել բարին և մերժել չարիքը[110][111]։ Քանի որ Աստված արդար է, նա թույլ է տալիս նրանց, ովքեր չեն ուսուցանել ավետարանը մահկանացու կյանքի ընթացքում, անել դա մահից հետո հոգևոր աշխարհում, որպեսզի նրա բոլոր երեխաները հնարավորություն ունենան վերադառնալ կյանքի Աստծո հետ և լիովին բացահայտել իրենց ներուժը։

Վերջերս այլընտրանքային քրիստոնեական աստվածաբանական դիսկուրսը Հիսուսին մեկնաբանում է որպես հայտնություն այն բանի մասին, որ կյանքի նպատակն է բարձրացնել մեր կարեկցող արձագանքը մարդկային տառապանքների հանդեպ[112]։ Այնուամենայնիվ, ընդունված քրիստոնեական դիրքորոշումն այն է, որ մարդիկ արդարացվում են քավող զոհաբերության հավատով՝ Հիսուսի մահով խաչի վրա։

Իսլամ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Իսլամի հետևորդների գերագույն նպատակն իրենց ստեղծող Ալլահին (հայերեն՝ Աստված) երկրպագելն է իր նշանների միջոցով և շնորհակալ լինել նրան անկեղծ սիրով և նվիրվածությամբ։ Ղուրանում այս ամենի մասին փաստացի գրված է աստվածային ուղեցույցներ և Մարգարեի ավանդությունները բաժիններում (ոչ ղուրանագետների համար)։ Երկրային կյանքը փորձություն է, որով Ալլահը որոշում է ապագայում մարդու գտնվելու վայրը։ Մարդը կամ լինելու է Ալլահի կողքին և սիրված Ջաննայում (Դրախտ), կամ նրանից հեռու՝ Ջահանամում (Դժոխք)։

Ալլահին գոհացնելու համար, Ղուրանի միջոցով բոլոր մուսուլմանները պետք է հավատան Աստծուն, նրա հայտնություններին, հրեշտակներին, առաքյալներին և «Դատաստանի օրվան»[113]։ Ղուրանը բնութագրում է արարման նպատակը հետևյալ կերպ՝ «Օրհնված է նա, ում ձեռքում է արքայությունը, նա իշխանություն ունի բոլոր իրերի վրա, նա է ստեղծել մահը և կյանքը, որպեսզի կարողանա հետևել, թե ով է մեզնից ավելի լավ վարվում, նա ամենակարող է և ներող» (Ղուրան 67։ 1–2) և «և Ես (Ալլահ) չեմ ստեղծել ջիներին և մարդկանց բացառությամբ նրանց, որոնք հնազանդ կլինեն ինձ (Ալլահին)» (Ղուրան 51:56)։ Հնազանդությունը փաստում է Աստծո լուսավոր միասնության, անունների և որակների մասին։ Երկրային աշխարհը՝ փորձություն է, թե ինչպես մարդ կգործի (պահվածք), որոնք էլ որոշում են թե մարդու ոգին ուր կգնա՝ Ջաննաթ (Դրախտ) կամ Ջահաննամ (Դժոխք)[114]։ Այնուամենայնիվ Դատաստանի օրը վերջնական որոշումը միայն Ալլահն է կայացնում[115]։

Իսլամի հինգ սյուները պարտականություններ են յուրաքանչյուր մուսուլմանի համար, դրանք են՝ Շահադան (հավատի կողմնորոշումը), աղոթք (ծիսական աղոթք), Զաքա (բարեգործություն), Սավմ (ծոմ պահելով Ռամադանի ժամանակ) և Հաջ (ուխտագնացություն դեպի Մեքքա)[116]։ Դրանք բխում են Հադիթի գործերից, մասնավորապես՝ Սահիհ Ալ-Բուխարի և Սահիհ Մուսլիմի։ Հինգ սյուները Ղուրանում ուղղակիորեն չեն հիշատակված։

Հավատքները տարբերվում են Կալամի շրջանում։ Նախնական շրջանում Սուննիական և Ահմադիյա հասկացություններն աստվածային որոշում են եղել[117], սակայն նպատակակետին ուղղված շիաների գաղափարն աստվածային արդարություն է և ըստ սուֆիների էզոթերիկ տեսանկյունից տիեզերքը գոյություն ունի միայն Աստծու հաճույքի համար։ Ստեղծումը հիանալի խաղ է, որտեղ Ալլահն ամենամեծ մրցանակն է։

Կյանքի իմաստի վերաբերյալ սուֆի տեսակետը բխում է հադիս քուդսիից, որն ասում է. «Ես (Աստված) թաքնված գանձ եմ և սիրում եմ հայտնի լինել։ Հետևաբար ես ստեղծեցի այն արարածին, որին ես կարող էի հայտնի լինել»։ Այս տեսակետի հնարավոր մեկնաբանությունն այն է, որ անհատի համար կյանքի իմաստն աստծո բնույթն իմանալն է և ստեղծման ամբողջ նպատակն այդ բնույթը բացահայտելն է և դրա արժեքը որպես վերջնական գանձն Աստված է։ Այնուամենայնիվ այս հադիսներն ասված է տարբեր ձևերով և տարբեր կերպ էլ մեկնաբանվում է մարդկանց կողմից, ինչպիսիք են Բահի հավատքի Աբդու'լ-Բահը[118] և Իբն Արաբի Ֆուուս Ալ-Հիկամը[119]։

Բահայի[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Օղակների խորհրդանիշը ներկայացնում է մարդկության կապն աստծո հետ:

Բահայի հավատքի կենտրոնում ընկած է մարդկային միասնությունը[120]։ Բահայիի համար կյանքի նպատակը կենտրոնացած է հոգևոր զարգացման և մարդկությանը ծառայելու վրա։ Մարդկանց դիտարկում են որպես հոգևոր էակներ։ Նյութական աշխարհում մարդկանց կյանքը լայն հնարավորություններ է ընձեռում աստվածային հատկանիշների և առաքինությունների զարգացման համար, մարգարեներն ուղարկվել են Աստծո կողմից՝ դրան նպաստելու համար[121][122]։

Հարավային Ասիայի կրոններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հավելյալ տեղեկություն՝ Հնդկաստանի կրոններ և Հնդկաստանի փիլիսոփայություն

Հինդուիստական փիլիսոփայություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հավելյալ տեղեկություն՝ Հինդուիզմ, Հինդուիստական փիլիսոփայություն, և Դհարմա
Ոսկե Աում, որը գրված է Դևանագարիով։ Աումը սուրբ է համարվում հինդուիզմում, ջայնիզմում and Բուդդայականությունում։

Հինդուիզմը կրոն է, որը ներառում է բազմաթիվ հավատալիքներ և ավանդույթներ։ Քանի որ հինդուիզմը երկար ժամանակ իմաստալից կյանք արտահայտելու ձև է եղլ, մինչ այդ անհրաժեշտություն է առաջացել այն անվանել առանձին կրոն, հինդուստական դոկտրինները բնույթով լրացնում են այդ ամենը, ընդհանուր առմամբ՝ ոչ բացառիկ, առաջարկող և հանդուրժող բովանդակությամբ[123]։ Շատերը հավատում են, որ աթմանը (ոգի, հոգի)՝ մարդու իրական «ինքնությունը» հավերժական է[124]։ Հիմնականում այս ամենը բխում է հինդուիստական համոզմունքներից, օրինակ այն, որ հոգևոր զարգացումը տեղի է ունենում բազմաթիվ կյանքի ընթացքում և նպատակները պետք է համապատասխանեն անհատի զարգացման կարգավիճակին։ Մարդու կյանքում հիմնականում չորս հնարավոր նպատակներ կան, որոնք հայտնի են որպես պուրուշարաթներ (դասավորված են աճման կարգով), 1) Կամա (ցանկություն, կիրք, սեր և զգայական հաճույք), (2) Արթա (հարստություն, բարեկեցություն, փառք), (3) Դարմա (արդարություն, պարտականություն, բարոյականություն, առաքինություն և էթիկա), ընդգրկելով այնպիսի հասկացություններ, ինչպիսիք են ՝ ահիսման (ոչ բռնություն) և սաթյա (ճշմարտություն) և (4) Մոքշա (ազատություն, այսինքն ազատություն Սասիրայից՝ վերամարմնավորման ցիկլից)[125][126][127]։

Հինդուիզմի բոլոր ուսմունքներում կյանքի իմաստը կենտրոնացված է կարմայի, սանսարայի (ռեինկարնացիա) և մոքշայի (ազատություն) հիման վրա։ Էությունը ներկայացվում է որպես օտմանի (նման է հոգու արևմտյան հասկացության) առաջընթացը բազմաթիվ կյանքերի ընթացքում և նրա վերջնական զարգացումը դեպի կարմայի ազատագրում։ Կյանքի առանձնահատուկ նպատակներն ընդհանուր առմամբ ենթադրվում են ավելի շատ յոգայի (պրակտիկայի) կամ դհարմայի (ճիշտ ապրելու) ներքո, որոնք կոչված են ստեղծել ավելի բարենպաստ վերամարմնավորումներ, չնայած դրանք ընդհանուր առմամբ դրական գործողություններ են համարվում նաև այս կյանքում։ Հինդուիզմի ավանդական ուսմունքները հաճախ երկրպագում են Դևային, որն Իշվարայի (միակ կամ ընտրյալ Աստված) դրսևորումներից է։ Դևաները վերցված են որպես իդեալական կերպարներ, որոնք պետք է նույնականացվեն, որպես հոգևոր կատարելագործման ձև։

Մի խոսքով՝ նպատակը սեփական կյանքի մասին հիմնարար ճշմարտությունը գիտակցելն է։ Այս միտքը փոխանցվում է Մահավաքյաների («Tat Tatam Asi» (դու հենց այդպիսին ես), «Ահամ Բրահմասմի», «Պրաջնանամ Բրահմա» և «Այամ Աթմա Բրահմա» (հոգին ու աշխարհը մեկն են) միջոցով։

Ադվայտա և Դվայտա Հինդուիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հավելյալ տեղեկություն՝ Ադվայտա Վեդանտա և Դվայտա Վեդանտա

Հետագայում ուսմունքներում վերաիմաստավորեցին վեդաները՝ կենտրոնանալով Բրահմանի «Մեկն առանց վայրկյանի» աշխատությն վրա[128] որպես հիմնական աստվածանման կերպարներ։

Մոնիստիսզականության Ադվայտա Վեդանտայում Իթմանն ի վերջո, տարբերվում է Բրահմանից և այստեղ կյանքի նպատակն է իմանալ կամ գիտակցել, որ մարդու աթմանը (հոգին) նույնական է Բրահմանի հետ[129]։ Ունանիշյանցին, որն Օթմանին լիովին ներկայացնում է որպես ինքնուրույնության հիմք, իրականացնում է ինքնությունը Բրահմանի հետ և այդպիսով՝ հասնում Մոկշային (ազատություն)[124][130][131]։

Դվայտա Վեդանտան և բհաքթիի այլ ուսմունքներն ունեն երկակի մեկնություն։ Բրահմանը դիտարկվում է որպես բարձրագույն էակ, որն ունի ինքնություն և արտահայտված որակներ։ Աթմանը կախված է Բրահմանից՝ իր գոյության համար, իսկ կյանքի իմաստը կայանում է Աստծո և Նրա ողորմածության շնորհիվ մոքշային հասնելու մեջ[130]։

Վիշնուականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիշնուականությունը հինդուիզմի մի մասն է, որի հիմնական հավատը Վիշնուի կամ Նարայանայի նույնականացումն է որպես գերագույն Աստված։ Այս հավատը հակասում է Կրիշնային կենտրոնացած ավանդույթներին, ինչպիսիք են Վալաբան, Նիմբարական և Գաուդիան, որոնցում Կրիշնան համարվում է Միակ և Գերագույն Աստված և բոլոր ավատարների աղբյուր[132]։

Վիշնուական աստվածաբանությունը ներառում է հինդուիզմի կենտրոնական հավատալիքները, ինչպիսիք են միաստվածությունը, վերամարմնավորումը, սամսարան, կարման և յոգայի զանազան համակարգերը, բայց առանձնահատուկ ուշադրությամբ նվիրվածությունը (բհաքտին) դեպի Վիշնուն՝ Բհաքի յոգայի գործընթացով, հաճախ՝ այդ թվում նաև երգելով Վիշնուի անունը (բաջան), խորհրդածելով նրա կերպարը (դհարաննա) և կատարելով աստվածային պաշտամունք (պուջա)։ Աստծո երկրպագության գործելակերպը հիմնականում հիմնված է այնպիսի տեքստերի վրա, ինչպիսիք են պանքարատրան և տարբեր սամհիթաները[133]։

Մտածմունքներից մի հանրահայտ ուսմունք՝ Գաուդիա Վիշնուականությունը, ուսուցանում է Աքինտյա Բեդա Աբեդայի գաղափարը։ Դրանով Կրիշնան երկրպագվում է որպես միայնակ ճշմարիտ աստված, բոլոր կենդանի էակները հավերժական մասեր են, ինչպես նաև Կրիշնայի Գերագույն անձնավորությունը։ Այսպիսով կենդանի էակի դիրքը Տիրոջը սիրով և նվիրվածությամբ ծառայելն է։ Մարդկային կյանքի նպատակը հատկապես այն է, որ մտածեն ուտելուց, քնելուց, զուգվելուց և պաշտպանելուց այն կողմ և ավելի բարձր հետախուզություն ներգրավեն՝ Կրիշնայի հետ կորցրած հարաբերությունները վերականգնելու համար։

Ջայնիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հավելյալ տեղեկություն՝ Ջայնիզմ և Ջայնիստական փիլիսոփայություն

Ջայնիզմը կրոն է, որը ձևավորվել է Հին Հնդկաստանում, որի բարոյական համակարգն ամենից առաջ նպաստում է ինքնակարգապահությանը։ Ջինայի ասցետիկ ուսմունքներին հետևելով՝ մարդը հասնում է լուսավորության (կատարյալ գիտելիքների)։ Ջայնիզմում տիեզերքը բաժանվում է կենդանի և անկենդան էակների։ Արդյունքը տուժում է, երբ կենդանի էակը կապվում է անկենդան էակի հետ։ Հետևաբար երջանկությունը ինքնուրույն նվաճման և արտաքին իրերից ազատության արդյունքն է։ Կյանքի իմաստն այնուհետև, կարելի է ասել, որ ֆիզիկական մարմնի օգտագործելն է՝ ինքնազարգացման և երանության հասնելու համար[134]։

Ջայնիզմականները հավատում են, որ յուրաքանչյուր մարդ պատասխանատվություն է կրում իր գործողությունների համար և բոլոր կենդանի էակներն ունեն հավերժական հոգի՝ ջիվա։ Նրանք հավատում են, որ բոլոր հոգիները հավասար են, քանի որ բոլորն ունեն ազատագրվելու և Մոկշա նվաճելու ներուժ։ Կարման ըստ ջայնիզմականների տեսակետն է, որ յուրաքանչյուր գործողություն, յուրաքանչյուր խոսք, յուրաքանչյուր միտք, բացի իր տեսանելի և անտեսանելի ազդեցությունից՝ հոգու վրա ստեղծում է նաև տրանսցենդենտալ ազդեցություն։

Ջայնիզմը ներառում է խիստ հավատարմություն ահիմսային (կամ ահինսային)՝ ոչ բռնության մի ձևի, որը շատ ավելին է հասնում քան բուսակերությունը։ Ջայնիզմականները հրաժարվում են ավելորդ դաժանությամբ ձեռք բերված սնունդից։ Շատերը պահպանում են բուսակերներին վերաբերող ապրելակերպը՝ կապված ժամանակակից կաթնամթերքի տնտեսությունների բռնությունների հետ, իսկ մյուսները՝ բացառում են արմատային բանջարեղենը իրենց սննդակարգերից, որպեսզի պահպանեն այն բույսերի կյանքը, որն ուտում են[135]։

Բուդդայականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վաղ բուդդայականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բուդդայականները հաճախ օգտագործում են չարի (չարչարաքներ) և բարեկեցության ընկալումները, որոնք գոյություն ունեն կյանքում։ Բուդդայականներն օգտագործում են վատ ինքնազգացողության և կյանքի բարեկեցության հասկացությունները։ Օրինակ՝ տառապանքի պատճառներից մեկն իրերից կամ ոչ նյութական իրերից անառողջ կախվածությունն է։ Բուդդայական սուտրաներում և տանտրաներում խոսվում է ոչ թե «կյանքի իմաստի» կամ «կյանքի նպատակի» մասին, այլ այն մասին, որ մարդկային կյանքում մարդիկ կարող են վերջ տալ չարչարանքներին, օրինակ՝ ցանկությունները (առանց ճնշման կամ ժխտման) և կոնցեպտուալ կախվածություններն ընդունելու ուղով։ Ապատիայի նվաճումը և կատարելագործումը՝ որոշակի փուլերի ընթացք է, որը վերջանական հաշվում հանգեցնում է Նիրվանայի։ Նիրվանա նշանակում է ազատում չարչարանքներից և վերածննդից[136]։

Ութ կողմանի Դհարմաչկարա

Թերադավին բուդդայականությունն ընդհանուր առմամբ, համարվում է ավելի մոտ՝ վաղ բուդդայական պրակտիկային։ Դրան խթանում է Վիբհաջավադա (Փալի) հայեցակարգը, որը բառացիորեն նշանակում «Վերլուծության ուսմունք», որն ասում է, որ հասկացությունը պետք է բխի մարդու փորձից, քննադատական հետաքննությունից և կողքինների քննադատությունից։ Այնուամենայնիվ Թերադավին ավանդույթն ընդգծում է նաև իմաստունների խորհուրդներին հետևելը՝ համարելով, որ նման խորհուրդները և սեփական փորձի գնահատումը պետք է լինեն այն երկու փորձությունները, որոնց միջոցով պետք է անցկացվի փորձնական դատը։ Թերավադինի նպատակը մարդու տառապանքից զրկելն է (կամ ազատությունը), համաձայն՝ չորս ազնիվ ճշմարտությունների։ Դա հասնում է Նիրվանայի կամ ազատությանը նվաճմանը, որը նույնպես կարող է ավարտել ծննդյան, ծերության, հիվանդության և մահվան կրկնվող ցիկլը։ Նիրվանայի հասնելու ճանապարհն ազնիվ ճշմարտությունների խորհրդի ուղուն հետևելը և կյանքում կիրառելն է։

Մահայանա բուդդայականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հավելյալ տեղեկություն՝ Մահայանա

Մահայանա բուդդայակնների ուսմունքի բուդդիստական դպրոցներն ընդգծում են ավանդական տեսակետը (որը դեռևս գործում է Թերվադայում) անհատական տառապանքից (Դուխկա) և զարթոնքից (Նիրվանա) ազատագրման ավանդական տեսակետը։ Մահայանայում Բուդդան դիտվում է որպես հավերժ, անփոխարինելի, անհասկանալի և ամենակարող էակ։ Մահայանա ուսմունքի հիմնարար սկզբունքները հիմնված են բոլոր էակների համար տառապանքներից համընդհանուր ազատագրման հնարավորության և բոլոր կենդանի էակների մեջ՝ տրանսցենդենտալ Բուդդա-բնության առկայության վրա, որը հանդիսանում է Բուդդայի հավերժական էության ներկան, բայց թաքնված և չճանաչված։

Մահայանա բուդդայականության փիլիսոփայական ուսմունքները, ինչպիսիք են Չանը/Զենը և վաջրայանա տիբեթական և Շինգոնի ուսմունքները, բացահայտ կերպով սովորեցնում են, որ բոդդիզատվաները պետք է ձեռնպահ մնան լիակատար ազատագրումից՝ թույլ տալով, որ իրենք վերամարմնավորվեն աշխարհում, մինչև բոլոր արարածները հասնեն կատարելության։ Պատարագային ուսմունքը, ինչպիսին է Մաքուր տարածքային բուդդայականությունն օգնություն է ցուցաբերում երկնային բուդդայականներին՝ այն անհատներին, ովքեր կյանքն անցկացրել են դրական կարմա կուտակելով և այդ կուտակումն օգտագործում են բոլորին օգնելու համար։

Սիկհականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Խանդա՝ Սիկհականության կարևոր նշաններից:

Սիկհականության հետնորդները հետևում են տասը Սիկհական Գուրուներիի ուսմունքի կամ լուսավորյալ առաջնորդների ուսմունքին, ինչպես նաև սուրբ գրությանը՝ «Գուրշ Գրանթ Սիհիբ» վերնագրով, որը ներառում է բազմաթիվ փիլիսոփաների ընտրված գործեր՝ զանազան սոցիալ-տնտեսական և կրոնական նախապատմություններ։

Սիկհական գուրուներն ասում են, որ փրկություն կարելի է ստանալ, միայն հետևելով տարբեր հոգևոր ուղիներին, դրա համար էլ սիկհականեները չունեն փրկության մենիշխանություն՝ «Աստված ապրում է բոլորի սրտերում և յուրաքանչյուր սիրտ ունի Նրան հասնելու սեփական միջոցը»[137]։ Սիկհականները հավատում են, որ բոլոր մադրիկ հավասարապես կարևոր են Աստծու համար[138]։ Սիկհականները հավասարակշռում են իրենց բարոյական և հոգևոր արժեքները՝ գիտելիքների որոնման հետ և նպատակ ունեն նպաստել ոչ միայն խաղաղ և հավասար կյանքին, այլև դրական արարքներին[139]։

Սիկհականության հիմնական տարբերակիչ առանձնահատկությունն Աստծո ոչ մարդածին գաղափարն է այնքանով, որքանով մարդը կարող է մեկնաբանել Աստծուն որպես Տիեզերք (պանթեիզմ)։ Այսպիսով սիկհականությունը կյանքը դիտում է որպես Աստծուն հասկանալու, ինչպես նաև յուրաքանչյուր անհատի աստվածայնությունը հայտնաբերելու հնարավորություն։ Մինչդեռ Աստծո լիարեք ընկալումը մարդու սահմաններից դուրս է[140], Նանակը նկարագրել է Աստծուն որպես ամբողջովին անգիտակցական և շեշտել, որ Աստծուն պետք է տեսնել մարդու «ներքին աչքից» կամ «սրտից»։ Սիկհականությունում դա նշանակում է կորցնել եսն ամբողջովին տիրոջ սիրո մեջ և վերջապես միաձուլվել ամենակարող արարչի մեջ։ Նանակը շեշտել է, որ հայտնությունը լինում է մեդիտացիայի միջոցով, քանի որ դրա խիստ կիրառումը թույլ է տալիս Աստծո և մարդու միջև հաղորդակցության գոյություն ունենալ[140]։

Արևելաասիական կրոններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դաոսականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տաիջիցուն' խորհրդանշում է հակառկ բևեռների միասնականությունը՝ Ին յան:

Դաոսական տիեզերականությունը նշում է բոլոր շնչող էակները և բոլոր մարդիկ վերադառնան իրենց արմատներին կամ միավորվեն Տիեզերական Միասնության հետանհրաժեշտությունը վերադառնալ առաջնահերթ կամ վերամիավորվել Տիեզերքի կատարելության հետ՝ ինքնակատարելության և ինքնաիրականացման ճանապարհով։ Բոլորը պետք է հասկանան և համաձայնության գան բարձրագույն իրականության հետ։

Դաոսականության հետևորդները հավատում են, որ ամեն ինչ առաջացել է Տայցզիից և Դաոյից և մարդկան համար կյանքի իմաստը կայանում է ժամանակավոր գոյության մեջ իմաստ գտնելու մեջ։ «Միայն ինտրոսպեկցիան կարող է մեզ օգնել գտնել կյանքի իմաստի մեջ ամենանվիրական պատճառները... ամենի հստակ պատասխանը մեր մեջ է»[141]։

Սինտոիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սինտոիզմի խորհրդանիշ թորին՝ ճապոնական ավանդական դարպասը:

Սինտոզիմը Ճապոնիայի հիմնական կրոնն է։ Սինտոիզմը նշանակում է «Կամիի ճանապարհը», բայց ավելի կոնկրետ, այն կարելի է հասկանալ որպես «աստվածային խաչմերուկ, որում կամին ընտրում է իր ուղին»։ «Աստվածային» խաչմերուկը նշանակում է, որ ողջ տիեզերքը՝ աստվածային ոգի է։ Ազատ կամքի այդ հիմնաքարն ընտրում է իր ուղին, դա նշանակում է, որ կյանքը ստեղծագործական ընթացք է։

Սինտոզիմը ցանկանում է, որ կյանքն ապրի, այլ ոչ թե մահանա։ Սինտոիզմը տեսնում է մահը որպես աղտոտում և դիտարկում է կյանքը որպես մի բնագավառ, որտեղ աստվածային ոգին ձգտում է ինքնամաքրվել օրինական ինքնազարգացման ուղով։ Սինտոիզմն ուզում է, որ մարդկային անձնավորված կյանքը հավերժ երկարացվի երկրի վրա որպես աստվածային ոգու հաղթանակ՝ անձնավորությանը որպես բարձրագույն կերպարում պահպանաման համար։ Սինտոիզմում աշխարհի վրա չարի գոյությունը նույնպես հղվում է աստվածային ոգուն, նկատի ունենալով մարդկային տանջանքները թեթևացնելու համար աստվածային պատասխանատվությունը, որը հրաժարվել է դա կատարելու։ Կյանքի տանջանքները դրանք աստվածային ոգու չարչարանքներն են, որը փորձում է պրոգրես գտնել օբյեկտիվ աշխարհում[142]։

Նոր կրոններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արևելյան Ասիայում հայտնվել են բազմաթիվ նոր կրոնական շարժումներ և դրանցից ոմանք ունեն միլիոնավոր հետևորդներ՝ Չոնդոժո, Թենրիկյո, Ցաո Թայ և Սեյչո-նո-Այ։ Նոր կրոնները հիմնականում ունեն յուրահատուկ բացատրություններ՝ կյանքի իմաստի վերաբերյալ։ Օրինակէ Թենրիկյոյում ակնկալվում է, որ մարդ պետք է ապրի ուրախ կյանքով՝ մասնակցելով գործերին, որոնք երջանկություն են ստեղծում իր և ուրիշների համար։

Իրանի կրոններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հավելյալ տեղեկություն՝ Իրանի փիլիսոփայություն

Զրադաշտականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Զրադաշտականները հավատում են միակ Աստծո՝ Ահուրամազդայի կողմից ստեղծված տիեզերքին, որի համար էլ նրանք կատարում են ողջ երկրպագությունը։ Ահուրամազդայի արարումն «աշան» է՝ ճշմարտությունը և կարգուկանոնը, որը հակասության մեջ է գնտվում իր հակառակ իմաստն արտահայտող «դրույի» հետ, որը կեղծիքի և անկարգությունների մարմնավորումն է (Տես նաև՝ Զրադաշտականության էսքատալոգիա)։

Քանի որ մարդկությունն ունի ազատ կամք, մարդիկ պետք է պատասխանատու լինեն իրենց բարոյական ընտրության համար։ Ազատ կամքն օգտագործելով, մարդիկ պետք է ակտիվ մասնակցություն ունենան համընդհանուր հակամարտության մեջ՝ օգատգործելով լավ մտքերը, լավ խոսքերը և բարի գործերը՝ երջանկություն ապահովելու և քաոսը զսպելու համար։

Հայտնի կարծիքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Ո՞րն է կյանքի իմաստը»՝ հարց, որը շատ մարդիկ տալիս են իրենց կյանքի ինչ-որ պահի, առավել հաճախ «Ո՞րն է կյանքի նպատակը» համատեքստում։ Որոշ հայտնի պատասխաններն են․

Իրականացնել ներուժը և իդեալները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Իրականացնել երազանքները[143]։
  • Ապրել երազանքով[144]։
  • Ծախսել կյանքը մի բանի վրա, որը դրանից հետո դեռ գոյություն է ունենալու[145]։
  • Նշանակություն ունենալ․ հաշվել, պաշտպանել ինչ-որ բան, ինչ-որ փոփոխություն անել ապրելով[145]։
  • Ընդլայնել կյանքի ներուժը[144]։
  • Դառնալ այն մարդը, որը միշտ ցանկացել եք լինել[146]։
  • Դառնալ ձեր լավագույն տարբերակը[147]։
  • Հասնել երջանկության[148] և բարգավաճության[149]։
  • Լինել իսկական մարդ[150]։
  • Ընդունակ լինել ներդնել ինքներդ ձեզ ձեր զգացմունքների, աշխատանքի, համոզմունքների մեջ[145]։
  • Հետևեք ձեր ճակատագրին կամ հնազանդվել դրան[151][152][153]։
  • Հասնել էվդեյմոնիայի[154]՝ մարդկային ոգու ծաղկմանը։

Հասնել կենսաբանական կատարելության[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Գոյատևել[155], այսինքն, ապրել, քանի դեռ հնարավոր է[156], այդ թվում նաև հասնել անմահությանը (օգտագործելով գիտական միջոցներ)[157]։
  • Հավերժ ապրել[157] կամ մահանալ, փորձելով դա անել[158]։
  • Զարգանալ[159]։
  • Վերարտադրել, վերստեղծել[143]։ «Յուրաքանչյուր բջիջի երազանքը երկու բջիջներ դառնալն է»[160][161][162][163]։

Փնտրել իմաստություն և գիտելիք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Ընդլայնել աշխարհի ընկալումը[144]։
  • Հետևել խորհուրդներին և դուրս գալ ելքի միջոցով[164]։
  • Սովորել այնքան շատ, որքան հնարավոր է կյանքի ընթացքում[165]։ Իմանալ այնքան, որքան հնարավոր է կյանքի ընթացքում[166]։
  • Փնտրել իմաստություն, գիտելիք և ընդլայնել միտքը՝ անգիտության հետևանքով տառապանքներից խուսափելու և երջանկություն ձեռք բերելու համար[167]։
  • Հանդիպել դեմառդեմ մտավախությունների հետ և դասեր քաղել, որոնք առաջարկում է կյանքը[151]։
  • Գտնել կյանքի իմաստն ու նպատակը[168][169]։
  • Գտնել ապրելու պատճառներ[170]։
  • Մտքի անհավասարակշռության վերացման համար դուք պետք է հասկանաք իրականության բնույթը[171]։

Բարիք անել, ճիշտ գործել[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Թողնել այս աշխարհը, որպես ավելի լավ վայր, քան այն ժամանակ, երբ դուք եկել եք այնտեղ[143]։ Անել հնարավոր ամեն ինչ, որպեսզի դուրս գալ ցանկացած իրավիճակից ավելի լավ, քան մինչև ձեզ էր[143]։
  • Օգուտ տալ ուրիշներին։
  • Տալ ավելի շատ, քան վերցնում եք[143]։
  • Վերջացնել ձեր տառապանքները[172][173][174]։
  • Ստեղծել հավասարություն[175][176][177]։
  • Պայքարեն օպրեսիայի դեմ[178]։
  • Տարածել հարստությունը[179][180]։
  • Մեծահոգի լինել[181][182]։
  • Նպաստել ուրիշների ոգու բարեկեցությանը[183][184]։
  • Օգնել ուրիշներին[182], օգնել մեկը մյուսին[185]։ Օգտագործել յուրաքանչյուր հնարավորություն օգնել մեկին, մինչև որ դուք այստեղ եք[143]։
  • Լինել ստեղծագործական և նորարար[184]։
  • Ներել[143]։ Ընդունել և ներել մարդկանց սխալները և թերությունները[186]։
  • Լինել էմոցիոնալ առումով անկեղծ[145]։
  • Լինել պատասխանատու[145]։
  • Լինել ազնիվ[145]։
  • Խաղաություն փնտրել[145]։
Դանթեն և Բեատրիչեն տեսնում են Աստծուն որպես լույսի կետ, որին շրջապատում են հրեշտակները: Գուստավ Դորեի Աստվածային կատակերգության նկարազարդումներից:

Կրոնի հետ կապված իմաստներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Հասնել ամենաբարձր երկինք և լինել Աստծո սրտում[187]։
  • Ունենալ մաքուր հոգի[145]։
  • Հասկանալ Աստծո առեղծվածը[151]։
  • Իմանալ կամ հասնել միասնության Աստծո հետ[188][189]։
  • Ճանաչել ինքներդ ձեզ, ճանաչել ուրիշներին և ճանաչել երկնքի կամքը[190]։
  • Սիրեք ավելի խոշոր, ավելի մեծ և մեր սահմաններից դուրս եկող մի բան, որ մենք չենք ստեղծել կամ զորություն չունենք ստեղծելու՝ սրբերի հանդեպ մեր հավատքի միջոցով[143]։
  • Սիրել Աստծուն[188] և նրա բոլոր էակներին[191]։
  • Փառաբանել Աստծուն, հավերժ վայելելով նրան[192]։
  • Տարածել ձեր կրոնը և կիսվել դրանով ուրիշների հետ[193] (Matthew 28:18-20)։
  • Արդար վարվել, սիրել ողորմությունը և խոնարհ քայլել ձեր Աստծո հետ[194]։
  • Բազմանալ և պտղաբեր լինել[195] (Genesis 1:28)։
  • Ազատություն ձեռք բերել (Romans 8:20-21)։
  • Լցնել Երկիրը[195] (Genesis 1:28)։
  • Ծառայել մարդկությանը[196], պատրաստվել հանդիպել[197] և ավելի նմանվել Աստծուն[198][199][200][201], ընտրել բարին չարիքի փոխարեն[202] և ուրախություն ունենալ[203][204]։
  • Նա՝ Աստված, որը ստեղծել է մահը և կյանքը, որպեսզի փորձի ձեզ, և ով ավելի լավ է ապրում, նա է բարձր, հզոր։
  • Երկրպագել Աստծուն և դրախտում հայտնվել հանդերձյալ կյանքում[205]։

Սիրել, զգալ, վայելել կյանքի ընթացքը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Ավելի շատ սիրել[143]։
  • Սիրել նրանց, ովքեր մեծ նշանակություն ունեն։ Այն կյանքը, որին դիպչեք, հետ դիպչելու է ձեզ[143]։
  • Փայփայել բոլոր հաճելի իրավիճակները, որտեղ հայտնվում եք[143]։
  • Փնտրել գեղեցկությունն իր բոլոր ձևերով[143]։
  • Զվարճանալ և վայելել կյանքը[151][184]։
  • Բավարարվածություն փնտրել[145] և խուսափել ցավից[206]։
  • Կարեկցող լինել[145]։
  • Անդրադառնալ ուրիշների արցունքներին և ցավին և փորձել օգնել նրանց սիրով և կարեկցանքով[143]։
  • Սիրել ուրիշներին այնպես, ինչպես կարող եք[143]։
  • Ուտել, խմել և երջանիկ լինել[207]։

Իշխանություն ունենալ, լինել ավելի լավը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Ձգտոել իշխանության և գերազանցության[206]։
  • Կառավարել աշխարհով[152]։
  • Ճանաչել աշխարհը և դառնալ դրա տերը[193][208]։
  • Ճանաչել բնությունը դառնալ դրա տերը[209]։

Կյանքը ոչ մի իմաստ չունի[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Կյանքը կամ մարդկային գոյությունը որևէ իրական իմաստ կամ նպատակ չունեն, քանի որ մարդկային գոյությունը տեղի է ունեցել բնության պատահական զուգադիպությունից, և այն ամենը, ինչը զուգադիպություն է, ոչ մի ենթադրյալ նպատակ չունի[171]։
  • Կյանքը ոչ մի իմաստ չունի, բայց որպես մարդիկ մենք փորձում ենք իմաստ կամ նպատակ ստեղծել մեր գոյությունն արդարացնելու համար[143]։
  • Կյանքում ոչ մի իմաստ չկա, և հենց դա է դրան դարձնում առանձնահատուկ[143]։

Մարդը չպետք է ձգտի ճանաչել և հասկանալ կյանքի իմաստը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Կյանքի իմաստի մասին հարցի պատասխանը շատ խորն է, որպեսզի այն հնարավոր լինի սովորել և հասկանալ[171]։
  • Դուք երբեք չեք ապրի, եթե փնտրեք կյանքի իմաստը[143]։
  • Կյանքի իմաստն այն է, որ մոռանաք կյանքի իմաստը գտնելու մասին[143]։
  • Ի վերջո, մարդը չպետք է հարցնի, թե որն է իր կյանքի իմաստը, այլ պետք է ընդունի, որ դա իրենք են հարցնում։ Մի խոսքով, ամեն մարդ կասկածի տակ է դրվում կյանքի կողմից, և նրանք կարող են պատասխանել կյանքին միայն դրանով, ինչով հնարավոր է են իրենց սեփական կյանքի համար։ Կյանքին նրանք կարող են պատասխանել միայն նրանով, ինչ պատասխանատվություն են կրում[210]։

Հանրամատչելի մշակույթում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չարլզ Ալան Գիլբերտի «Ամեն ինչ փառամոլություն է» (անգլ.՝ All is Vanity) գրքում, որպես vanitas-ի նմուշ պատկերված է երիտասարդ կին իր կոսմետիկայի և օծանելիքի մեջ, որը մտահոգված է իր սեփական գեղեցկությամբ իր փառամոլության հայելու առջև: Բայց այս ամենը ցուցադրվում է այնպես, որ հայտնվի գանգի պատկեր, արտահայտելով «memento mori»՝ կապ չունի որքան է նա լավը, դա երկար չի տևի, քանի որ մահն անխուսափելի է:

Կյանքի առեղծվածը և դրա իրական իմաստը հանրամատչելի մշակույթի մեջ հաճախ կրկնվող թեմա է, որը հայտնվում է ժամանցային մեդիա և արվեստի տարբեր տեսակների մեջ։

«Կյանքի իմաստն ըստ Մոնթի Փայթոնի» ֆիլմու ներկայացվում են կյանքի իմաստի վերաբերյալ տարբեր ակնարկներ։ Ֆիլմի վերջում հերոսուհուն, որի դերը կատարում է Մայքլ Փեյլինը, հանձնում են «կյանքի իմաստը» ծրարը, որը նա բացում և ընթերցում է հանդիսատեսին. «Դե, դա շատ հատուկ մի բան չէ։ Փորձեք հաճելի լինել մարդկանց հետ, խուսափեք ճարպի օգտագործումից, ժամանակ առ ժամանակ լավ գրքեր կարդացեք, մի քիչ զբոսնեք և փորձեք միասին ապրել խաղաղության և ներդաշնակության մեջ բոլոր դավանանքների և ազգերի մարդկանց հետ»[211][212][213]։

Մոնթի Փայթոնի շատ այլ սկետչեր և երգեր նույնպես էքզիստենցիալ են իրենց բնույթով և կասկածի տակ են դնում կյանքի կարևորությունը («Միշտ նայեք կյանքի լուսավոր կողմին») և կյանքի իմաստի հետ կապված այլ հարցերը։ Ջոն Քլիզը նաև իր կերպարն ուներ սիթքոմում՝ Բեզիլ Ֆոլթիին, որը մտածում էր իր գոյության ապարդյուն լինելու մասին «Ֆոլթիի աշտարակներ» հեռուստասերիալում։

Դուգլաս Ադամսի «Ավտոստոպով զբոսաշրջիկի միջգալակտիկական ուղեցույց» հայտնի կատակերգական գրքում, հեռուստասերիալում, ֆիլմում և ռադիո շարքում Կյանքի, տիեզերքի և ամեն ինչի հիմնական հարցի պատասխանը տրվում է «42» թվային լուծմամբ, «Խորը միտք» (անգլ.՝ Deep Thought) կոչվող հսկա գերհամակարգչի կողմից յոթ ու կես միլիոն տարի տևողությամբ հաշվարկից հետո։ Երբ այս պատասխանը հանդիպում է իր կառուցողների կողմից շփոթության և զայրույթի, Խորը միտքը բացատրում է, որ «Ես կարծում եմ, որ խնդիրը, այն ձևով, ինչպիսին, որ դա եղել է, շատ լայնորեն է հիմնավորված։ Դուք այդպես էլ չասացիք, թե ինչում է կայանում այդ հարցը»[5][214][215][216][217]։ Այնուհետև Խորը միտքը ստեղծում է մեկ այլ երկրային համակարգիչ՝ հաշվարկելու թե ինչում է իրականում կայանում հիմնական հարցը։ Ավելի ուշ Ֆորդը և Արթուրը կարողանում են հարցին այնպիսի տեսք հաղորդել, ինչպիսին կհաղորդեր երկրային համակարգիչը[218]։ Այնպես է ստացվում, որ հարցը հնչում է այսպես՝ «Ի՞նչ եք ստանալու, եթե վեցն ինի բազմապատկեք», և ի հայտ է գալիս, որ ծրագիրը ոչնչացվել է Գոլգաֆրինչանների անսպասելիորեն Երկիր ժամանելու պատճառով և, այսպիսով, Կյանքի, տիեզերքի և մնացած ամեն ինչի ճշմարիտ սահմանային հարցը մնում է անհայտ։ Մինչ 6 × 9-ը կարող է գրվել որպես 42 եռանիշ թվերի համակարգում, հեղինակ Դուգլաս Ադամսը պնդում էր, որ դա պարզ զուգադիպություն էր և բոլորովին պատահական։

Համլետը, որը մտածում է Յորիկի գանգի մասին, դարձել է vanitas կերպարի ամենաերկար մարմնավորումը, որը փոխանցում է «memento mori»-ի («Հիշիր, որ դու կմեռնես») թեման։ Որն էլ լինի կյանքի իմաստը, այն (կյանքը) անցողիկ է։

«Սիմփսոնները» մուլտսերիալի «Հոմեր՝ հերետիկոս» սերիայում Աստծո պատկերը համաձայնվում է պատմել Հոմերին, որն է կյանքի իմաստը, բայց շոուի վերնագրերը սկսում են գլորվել, երբ նա սկսում է ասել, թե ինչ է դա[219]։

«Կարմիրը Կապույտի դեմ» վեբ սերիալի 1-ին եթերաշրջանի 1-ին սերիայում Սայմոնսի կերպարը հարցնում է Գրիֆին․ «Ինչու՞ ենք մենք այստեղ»; այս հարցը դառնում է ամբողջ սերիալի գլխավոր տողերից մեկը։

«Բիլի և Թեդի գերազանց արկածներ» ֆիլմում կերպարներին հարցնում են, թե ինչպես մենք պետք է ապրենք մեր կյանքերը, և նրանք պատասխանում են ոսկե կանոնի տարբերակով՝ «Գերազանց եղեք միմյանց հետ», ապա՝ «զվարճացեք, երեխաներ»։

«Հետաքրքրության անձ» քրեական հեռուստասերիալի 5-րդ եթերաշրջանի 13-րդ սերիայում արհեստական բանականությունը, որը կոչվում է «Մեքենա» (անգլ.՝ The Machine), Հարոլդ Ֆինչին ասում է, որ կյանքի գաղտնիքը կայանում է այն բանում, որ «Յուրաքանչյուրը միայնակ է մահանում։ Բայց եթե դուք ինչ-որ բան եք նշանակում ինչ-որ մեկի համար, եթե ինչ-որ մեկին օգնում եք կամ սիրում եք։ Եթե գոնե մեկ մարդ հիշում է ձեզ, ապա գուցե դուք երբեք չեք մահանալու»։ Այս արտահայտությունը կրկնվում է շոուի վերջում եզրափակիչը նշելու համար[220]։

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կյանքի և իրականության ծագում և բնույթ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կյանքի նպատակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Այլ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Смысл жизни. // Словарь по этике/ Под ред. И. С. Кона, 1981
  2. ↑ Смысл жизни (человека). // Философский энциклопедический словарь. — М.: Советская энциклопедия, 1989 г.
  3. ↑ Jonathan Westphal (1998). Philosophical Propositions: An Introduction to Philosophy. Routledge. ISBN 978-0415170536.
  4. ↑ Robert Nozick (1981). Philosophical Explanations. Harvard University Press. ISBN 978-0674664791.
  5. ↑ 5,0 5,1 Julian Baggini (2004). What's It All About? Philosophy and the Meaning of Life. US: Granta Books. ISBN 978-1862076617.
  6. ↑ Ronald F. Thiemann; William Carl Placher (1998). Why Are We Here?: Everyday Questions and the Christian Life. Continuum International Publishing Group. ISBN 978-1563382369.
  7. ↑ Dennis Marcellino (1996). Why Are We Here?: The Scientific Answer to this Age-old Question (that you don't need to be a scientist to understand). Lighthouse Pub. ISBN 978-0945272106.
  8. ↑ 8,0 8,1 Hsuan Hua (2003). Words of Wisdom: Beginning Buddhism. Dharma Realm Buddhist Association. ISBN 978-0881393026.
  9. ↑ 9,0 9,1 Charles Christiansen; Carolyn Manville Baum; Julie Bass-Haugen (2005). Occupational Therapy: Performance, Participation, and Well-Being. SLACK Incorporated. ISBN 978-1556425301.
  10. ↑ Evan Harris Walker (2000). The Physics of Consciousness: The Quantum Mind and the Meaning of Life. Perseus Books. ISBN 978-0738204369.
  11. ↑ «Question of the Month: What Is The Meaning of Life?». Philosophy Now. Issue 59. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ օգոստոսի 24-ին. Վերցված է 2007 թ․ հուլիսի 26-ին.
  12. ↑ 12,0 12,1 Jiddu Krishnamurti (2001). What Are You Doing With Your Life?. Krishnamurti Foundation of America. ISBN 978-1888004243.
  13. ↑ Puolimatka, Tapio; Airaksinen, Timo (2002). «Education and the Meaning of Life» (PDF). Philosophy of Education. University of Helsinki. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2007 թ․ սեպտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2007 թ․ հուլիսի 26-ին.
  14. ↑ Stan Van Hooft (2004). Life, Death, and Subjectivity: Moral Sources in Bioethics. Rodopi. ISBN 978-9042019126.
  15. ↑ Russ Shafer-Landau; Terence Cuneo (2007). Foundations of Ethics: An Anthology. Blackwell Publishing. ISBN 978-1405129510.
  16. ↑ E. Diener, J.J. Sapyta, E. Suh (1998). "Subjective Well-Being Is Essential to Well-Being." Psychological Inquiry, Lawrence Erlbaum
  17. ↑ Csíkszentmihályi, Mihály (1990). Flow: The Psychology of Optimal Experience. New York: Harper and Row. 0060920432.
  18. ↑ Peterson, Christopher; Seligman, Martin (2004). Character strengths and virtues: A handbook and classification. Oxford: Oxford University Press. 0195167015. «See brief summary».
  19. ↑ Seligman, M.E.P. (2002). Authentic Happiness: Using the New Positive Psychology to Realize Your Potential for Lasting Fulfillment. New York: Free Press. 0743222970 (Paperback edition, 2004, Free Press, 0743222989)
  20. ↑ Кривицкий Л. В. Шопенгауэр, Артур // История философии: Энциклопедия / Сост. А. А. Грицанов. — Мн.: Интерпрессервис; Книжный Дом, 2002. — С. 1293—1295. — 1376 с. — (Мир энциклопедий).
  21. ↑ Boyle PA, Buchman AS, Barnes LL, Bennett DA. Effect of a purpose in life on risk of incident Alzheimer's disease and mild cognitive impairment in community-dwelling older persons. Archives of General Psychiatry. 2010;67:304–310.
  22. ↑ Kim E, Sun J, Park N, Kubzansky L, Peterson C. Purpose in life and reduced risk of myocardial infarction among older US adults with coronary heart disease: A two-year follow-up. Journal of Behavioral Medicine. (2):124–133.
  23. ↑ Kim ES, Sun JK, Park N, Peterson C. Purpose in life and reduced incidence of stroke in older adults: The Health and Retirement Study. Journal of Psychosomatic Research. 2013;74(5):427–432.
  24. ↑ Boyle PA, Barnes LL, Buchman AS, Bennett DA. Purpose in life is associated with mortality among community-dwelling older persons. Psychosomatic Medicine. 2009;71:574–579.
  25. ↑ «Five steps to mental wellbeing». nhs.uk. 2017 թ․ դեկտեմբերի 21.
  26. ↑ Charles Darwin (1859). On the Origin of Species.
  27. ↑ Richard Dawkins (1976). The Selfish Gene. Oxford University Press. ISBN 978-0198575191.
  28. ↑ Richard Dawkins (1995). River out of Eden. New York: Basic Books. ISBN 978-0465069903.
  29. ↑ 29,0 29,1 Griffith J. (2012). «What is the Meaning of Life?». The Book of Real Answers to Everything!. ISBN 978-1741290073. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 19-ին.
  30. ↑ Dawkins, Richard (2006). The God Delusion. Houghton Mifflin. էջեր 99–100. ISBN 978-0618680009.
  31. ↑ «Complete Archive for Astrobiology Press Release, News Exclusive, News Briefs». Astrobiology Magazine. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հոկտեմբերի 13-ին.
  32. ↑ «Defining Life, Explaining Emergence». nbi.dk. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 14-ին. Վերցված է 2008 թ․ նոյեմբերի 2-ին.
  33. ↑ Schrödinger, Erwin (1944). What is Life?. Cambridge University Press. ISBN 978-0521427081.
  34. ↑ Margulis, Lynn; Sagan, Dorion (1995). What is Life?. University of California Press. ISBN 978-0520220218.
  35. ↑ Lovelock, James (2000). Gaia – a New Look at Life on Earth. Oxford University Press. ISBN 978-0192862181.
  36. ↑ Avery, John (2003). Information Theory and Evolution. World Scientific. ISBN 978-9812383990.
  37. ↑ Davison, Paul G. «How to Define Life». The University of North Alabama. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ նոյեմբերի 1-ին. Վերցված է 2008 թ․ հոկտեմբերի 17-ին.
  38. ↑ Helge Kragh (1996). Cosmology and Controversy. Princeton University Press. ISBN 978-0691005461.
  39. ↑ Nikos Prantzos; Stephen Lyle (2000). Our Cosmic Future: Humanity's Fate in the Universe. Cambridge University Press. ISBN 978-0521770989.
  40. ↑ Rem B. Edwards (2001). What Caused the Big Bang?. Rodopi. ISBN 978-9042014077.
  41. ↑ Poplawski, Nikodem J. (2010 թ․ ապրիլ). Radial motion into an Einstein-Rosen bridge, Physics Letters B. Vol. 687. էջեր 110–113.
  42. ↑ Harvey Whitehouse (2001). The Debated Mind: Evolutionary Psychology Versus Ethnography. Berg Publishers. ISBN 978-1859734278.
  43. ↑ 43,0 43,1 Jeffrey Alan Gray (2004). Consciousness: Creeping Up on the Hard Problem. Oxford University Press. ISBN 978-0198520900.
  44. ↑ Paul M. Churchland (1989). A Neurocomputational Perspective: The Nature of Mind and the Structure of Science. MIT Press. ISBN 978-0262531061.
  45. ↑ Daniel Clement Dennett (1991). Consciousness Explained. Little, Brown and Co. ISBN 978-0316180665.
  46. ↑ 46,0 46,1 John D. Barrow; Paul C.W. Davies; Charles L. Harper (2004). Science and Ultimate Reality: Quantum Theory, Cosmology and Complexity. Cambridge University Press. ISBN 978-0521831130.
  47. ↑ Jean Millay; Ruth-Inge Heinze (1999). Multidimensional Mind: Remote Viewing in Hyperspace. North Atlantic Books. ISBN 978-1556433061.
  48. ↑ McFadden, J. (2002). «Synchronous Firing and Its Influence on the Brain's Electromagnetic Field: Evidence for an Electromagnetic Field Theory of Consciousness». Journal of Consciousness Studies. 9 (4): 23–50. Արխիվացված է օրիգինալից 2005 թ․ դեկտեմբերի 18-ին.
  49. ↑ R. Buccheri; V. Di Gesù; Metod Saniga (2000). Studies on the Structure of Time: From Physics to Psycho(patho)logy. Springer. ISBN 978-0306464393.
  50. ↑ Alexandra Bruce (2005). Beyond the Bleep: The Definitive Unauthorized Guide to What the Bleep Do We Know!?. The Disinformation Company. ISBN 978-1932857221.
  51. ↑ Mae-Wan Ho (1998). The Rainbow and the Worm: The Physics of Organisms. World Scientific. էջեր 218–231. ISBN 978-9810234270.
  52. ↑ Akers, C. (1986). «Methodological Criticisms of Parapsychology, Advances in Parapsychological Research 4». PesquisaPSI. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 4-ին. Վերցված է 2007 թ․ հուլիսի 30-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  53. ↑ Child, I.L. (1987). «Criticism in Experimental Parapsychology, Advances in Parapsychological Research 5». PesquisaPSI. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ սեպտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2007 թ․ հուլիսի 30-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  54. ↑ Wiseman, Richard; Smith, Matthew; և այլք: (1996). «Exploring possible sender-to-experimenter acoustic leakage in the PRL autoganzfeld experiments – Psychophysical Research Laboratories». The Journal of Parapsychology. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 9-ին. Վերցված է 2007 թ․ հուլիսի 30-ին.
  55. ↑ Lobach, E.; Bierman, D. (2004). «The Invisible Gaze: Three Attempts to Replicate Sheldrake's Staring Effects» (PDF). Proceedings of the 47th PA Convention. էջեր 77–90. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2007 թ․ օգոստոսի 10-ին. Վերցված է 2007 թ․ հուլիսի 30-ին.
  56. ↑ Reker, G.T., & Wong, P.T.P. (1988). Aging as an individual process: Towards a theory of personal meaning. In J.E. Birren, & V.L. Bengston (Eds.), Emergent theories of aging (pp. 214–246). New York: Springer.
  57. ↑ Martela, F., & Steger, M.F. (2016). The three meanings of meaning in life: Distinguishing coherence, purpose, and significance. The Journal of Positive Psychology, 11(5), 531–545.
  58. ↑ Wong, P.T.P. (2011). Positive psychology 2.0: Towards a balanced interactive model of the good life. Canadian Psychology, 52(2), 69–81.
  59. ↑ 59,0 59,1 Wong, P.T.P. (2012). From logotherapy to meaning-centered counseling and therapy. In P.T.P. Wong (Ed.), The human quest for meaning: Theories, research, and applications (2nd ed., pp. 619–647). New York: Routledge.
  60. ↑ Metz, Thaddeus (2013). Meaning in life. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0199599318.
  61. ↑ Haybron, Daniel M. (2013). Happiness: A Very Short Introduction. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0199590605.
  62. ↑ Kidd, I., "Cynicism," in The Concise Encyclopedia of Western Philosophy. (ed. J.O. Urmson and Jonathan Rée), Routledge. (2005)
  63. ↑ Long, A.A., "The Socratic Tradition: Diogenes, Crates, and Hellenistic Ethics," in The Cynics: The Cynic Movement in Antiquity and Its Legacy. (ed. Branham and Goulet-Cazé), University of California Press, (1996).
  64. ↑ «Internet Encyclopedia of Philosophy». utm.edu.
  65. ↑ «The Future of Hardcore Hedonism». hedonism.org.
  66. ↑ Epicurus, "Letter to Menoeceus", contained in Diogenes Laertius, Lives of Eminent Philosophers, Book X
  67. ↑ 67,0 67,1 67,2 Bertrand Russell (1946). A History of Western Philosophy, New York: Simon and Schuster; London: George Allen and Unwin
  68. ↑ A: "'Liberalism' is defined as a social ethic that advocates liberty, and equality in general." —C.A.J. (Tony) Coady Distributive Justice, A Companion to Contemporary Political Philosophy, editors Goodin, Robert E. and Pettit, Philip. Blackwell Publishing, 1995, p.440. B: "Liberty is not a means to a higher political end. It is itself the highest political end." —Lord Acton
  69. ↑ Rosen, Frederick (2003). Classical Utilitarianism from Hume to Mill. Routledge, p. 28. 0415220947 "It was Hume and Bentham who then reasserted most strongly the Epicurean doctrine concerning utility as the basis of justice."
  70. ↑ Mill, John Stuart. On Liberty, ed. Himmelfarb. Penguin Classics, 1974, Ed.'s introduction, p. 11.
  71. ↑ Jérôme Bindé (2004). The Future of Values: 21st-Century Talks. Berghahn Books. ISBN 978-1571814425.
  72. ↑ Bernard Reginster (2006). The Affirmation of Life: Nietzsche on Overcoming Nihilism. Harvard University Press. ISBN 978-0674021990.
  73. ↑ For example, see hygiene, an antibiotic and vaccination.
  74. ↑ William James (1909). The Meaning of Truth. Prometheus Books. ISBN 978-1573921381.
  75. ↑ Walter Robert Corti (1976). The Philosophy of William James. Meiner Verlag. ISBN 978-3787303526.
  76. ↑ Philosophy 446: Theistic Perspectives on the Meaning of Life. Webpages.uidaho.edu. Retrieved on 29 October 2013.
  77. ↑ Amy Laura Hall (2002). Kierkegaard and the Treachery of Love. Cambridge University Press. ISBN 978-0521893114.
  78. ↑ Dale Jacquette (1996). Schopenhauer, Philosophy, and the Arts. Cambridge University Press. ISBN 978-0521473880.
  79. ↑ Durno Murray (1999). Nietzsche's Affirmative Morality. Walter de Gruyter. ISBN 978-3110166019.
  80. ↑ Kierkegaard, Søren (1941). The Sickness Unto Death. Princeton University Press. ISBN 978-1448675029., Part I, Ch. 3.
  81. ↑ 81,0 81,1 81,2 «Humanist Manifesto I». American Humanist Association. 1933. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հուլիսի 30-ին. Վերցված է 2007 թ․ հուլիսի 26-ին.
  82. ↑ 82,0 82,1 «Humanist Manifesto II». American Humanist Association. 1973. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ օգոստոսի 9-ին. Վերցված է 2007 թ․ օգոստոսի 1-ին.
  83. ↑ 83,0 83,1 83,2 «Humanist Manifesto III». American Humanist Association. 2003. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ օգոստոսի 9-ին. Վերցված է 2007 թ․ օգոստոսի 1-ին.
  84. ↑ «A Secular Humanist Declaration». Council for Democratic and Secular Humanism (now the Council for Secular Humanism). 1980. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2007 թ․ օգոստոսի 1-ին.
  85. ↑ One hundred Philosophers. A guide to the world's greatest thinkers Peter J. King, Polish edition: Elipsa 2006
  86. ↑ Tu, Wei-Ming. Confucian Thought: Selfhood as Creative Transformation. Albany: State University of New York Press, 1985.
  87. ↑ Философия еврейская՝ հոդվածը Հրեական էլեկտրոնային հանրագիտարանում
  88. ↑ Рав Шимшон Рефаэль Гирш. Письма с севера Արխիվացված 2013-03-15 Wayback Machine. // Рав Шимшон Рефаэль Гирш. Жизнь по Торе (сборник статей).
  89. ↑ О смысле жизни. Արխիվացված 2020-08-08 Wayback Machine //Письмо Седьмого Любавичского ребе. Сайт Хабада «ru.chabad.org» — Россия, Тора, иудаизм и сведения о евреях.
  90. ↑ Maimonides' Confrontation with Mysticism, Menachem Kellner, Littman Library; particularly the parable of the King's Palace in divine worship, in the Guide for the Perplexed
  91. ↑ Dan Cohn-Sherbok (2003). Judaism: History, Belief, and Practice. Routledge. ISBN 978-0415236614.
  92. ↑ Abraham Joshua Heschel (2005). Heavenly Torah: As Refracted Through the Generations. Continuum International Publishing Group. ISBN 978-0826408020.
  93. ↑ Wilfred Shuchat (2006). The Garden of Eden & the Struggle to Be Human: According to the Midrash Rabbah. Devora Publishing. ISBN 978-1932687316.
  94. ↑ Randolph L. Braham (1983). Contemporary Views on the Holocaust. Springer. ISBN 978-0898381412.
  95. ↑ Ванина Е. Ю. Средневековое мышление. Индийский вариант. Արխիվացված 2015-07-12 Wayback Machine — М.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 2007. — С. 261.
  96. ↑ Kabbalah: A Very Short Introduction, Joseph Dan, Oxford University Press, chapter "Early modern era: Safed spirituality"
  97. ↑ Habad intellectual Hasidic thought: source text Tanya I: 36, 49; secondary text Heaven on Earth, Faitel Levin, Kehot publications
  98. ↑ Ребе Менахем-Мендл Шнеерсон. Избавление. // К жизни полной смысла. Учение ребе Менахема-Мендла Шнеерсона. / Сост. Симон Якобсон. — М.: Лехаим, 1999.
  99. ↑ The new Seven Wonders of the World Արխիվացված 9 Փետրվար 2010 Wayback Machine. Hindustan Times (8 July 2007). Retrieved on 29 October 2013.
  100. ↑ Закон Божий для семьи и школы со многими иллюстрациями. /Сост. протоиерей Серафим Слободской. 6-е издание, репринт 1991 года. — Москва-Джорданвилль, 2005. Часть четвёртая. О вере и жизни христианской. — С. 485.
  101. ↑ Архимандрит Сергий. Православное учение о спасении. Опыт раскрытия нравственно-субъективной стороны спасения на основании Св. Писания и творений святоотеческих. Издание второе. — Казань, Типо-литографія Императорскаго Университета, 1898.
  102. ↑ Архимандрит Киприан (Керн). Золотой век святоотеческой письменности. — М.: Паломник, 1995. — С. 19-22. Глава 2, § 3. Արխիվացված 2020-01-08 Wayback Machine
  103. ↑ Епифанович С. Л. Преп. Максим Исповедник и византийское богословие. — М.: Мартис, 1996. — 220 с.
  104. ↑ Беседа преподобного Серафима Саровского о цели христианской жизни. — Клин: «Христианская жизнь», 2001. — С. 13.
  105. ↑ «The Westminster Shorter Catechism». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ մարտի 11-ին. Վերցված է 2008 թ․ մարտի 21-ին.
  106. ↑ «The Baltimore Catechism». Վերցված է 2008 թ․ հունիսի 12-ին.
  107. ↑ Bible, Acts 17:26–27, NKJV
  108. ↑ St. Ignatius | Ignatian Spirituality Արխիվացված 3 Հոկտեմբեր 2013 Wayback Machine. Bc.edu. Retrieved on 29 October 2013.
  109. ↑ 109,0 109,1 «Gospel Principles». churchofjesuschrist.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ հուլիսի 10-ին. Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 27-ին.
  110. ↑ 2 Nephi 2:11.
  111. ↑ Moses 6:55.
  112. ↑ Drake-Brockman, Tom (2012). Christian Humanism: the compassionate theology of a Jew called Jesus. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ մայիսի 22-ին. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 11-ին.
  113. ↑ Կաղապար:Cite quran, Կաղապար:Cite quran, Կաղապար:Cite quran
  114. ↑ In most English translations of Qur'an 51:56 translates the last word to "worship", but any Arabic (and Urdu) speaking person can confirm that "ABADON" means to follow the Will of Allah (NOT worship). This is relevant because the Will of Allah is not just to worship HIM; to be just and good with humanity is equally important.
  115. ↑ The Day of Judgement Արխիվացված 30 Մայիս 2013 Wayback Machine. Iqra.net. Retrieved on 29 October 2013.
  116. ↑ «Pillars of Islam». Encyclopædia Britannica Online. Վերցված է 2007 թ․ մայիսի 2-ին.
  117. ↑ Կաղապար:Hadith-usc
  118. ↑ Bahá, Abdu'l. «Commentary on the Islamic Tradition "I Was a Hidden Treasure ..."». Bahá'í Studies Bulletin. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 3-ին.
  119. ↑ Chittick, William C. «The Imprint of the Bezels of the Wisdom» (PDF). Ibn 'Arabi's Own Summary of the Fusûs. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 3-ին.
  120. ↑ "Bahaism." The American Heritage Dictionary of the English Language. Vol. Fourth Edition. Houghton Mifflin Company. 2007.
  121. ↑ Smith, P. (1999). A Concise Encyclopedia of the Bahá'í Faith. Oxford: Oneworld Publications. էջեր 325–328. ISBN 978-1851681846.
  122. ↑ For a more detailed Bahá'í perspective, see «[[:Կաղապար:-']]The Purpose of Life' Bahá'í Topics An Information Resource of the Bahá'í International Community». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ օգոստոսի 29-ին. Վերցված է 2009 թ․ սեպտեմբերի 13-ին. {{cite web}}: URL–wikilink conflict (օգնություն)
  123. ↑ Simon Weightman (1998). «Hinduism». In Hinnells, John (ed.). The new Penguin handbook of living religions. Penguin books. ISBN 978-0140514803.
  124. ↑ 124,0 124,1 Monier Monier-Williams (1974). Brahmanism and Hinduism: Or, Religious Thought and Life in India, as Based on the Veda and Other Sacred Books of the Hindus. Elibron Classics. Adamant Media Corporation. ISBN 978-1421265315. Վերցված է 2007 թ․ հուլիսի 8-ին.
  125. ↑ For dharma, artha, and kama as "brahmanic householder values" see: Flood (1996), p. 17.
  126. ↑ For the Dharma Śāstras as discussing the "four main goals of life" (dharma, artha, kāma IAST, and moksha) see: Hopkins, p. 78.
  127. ↑ For definition of the term पुरुष-अर्थ (puruṣa-artha IAST) as "any of the four principal objects of human life, i.e. धर्म, अर्थ, काम, and मोक्ष" see: Apte, p. 626, middle column, compound #1.
  128. ↑ Bhaskarananda, Swami (1994). The Essentials of Hinduism: a comprehensive overview of the world's oldest religion. Seattle, WA: Viveka Press. ISBN 978-1884852022.
  129. ↑ Vivekananda, Swami (1987). Complete Works of Swami Vivekananda. Calcutta: Advaita Ashrama. ISBN 978-8185301754.
  130. ↑ 130,0 130,1 Werner, Karel (1994). «Hinduism». In Hinnells, John (ed.). A Popular Dictionary of Hinduism. Richmond, Surrey: Curzon Press. ISBN 978-0700702794.
  131. ↑ See also the Vedic statement "ayam ātmā brahma" (This Ātman is Brahman)
  132. ↑ Gupta, Ravi M. (2007). Gavin Flood; University of Stirling (eds.). Caitanya Vaisnava Vedanta of Jiva Gosvami: When knowledge meets devotion. Routledge. ISBN 978-0415405485.
  133. ↑ Tantric Literature And Gaudiya Vaishnavism Արխիվացված 25 Մայիս 2011 Wayback Machine
  134. ↑ Shah, Natubhai. Jainism: The World of Conquerors. Sussex Academic Press, 1998.
  135. ↑ «Viren, Jain» (PDF). RE Today. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2007 թ․ հունիսի 14-ին. Վերցված է 2007 թ․ հունիսի 14-ին., RE Today
  136. ↑ «The Four Noble Truths». Thebigview.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ նոյեմբերի 11-ին. Վերցված է 2009 թ․ նոյեմբերի 6-ին.
  137. ↑ Daljeet Singh (1971). Guru Tegh Bahadur. Language Dept., Punjab.
  138. ↑ Jon Mayled (2002). Modern World Religions: Sikhism. Harcourt Heinemann. ISBN 978-0435336264.
  139. ↑ «The Sikh Coalition». sikhcoalition.org.
  140. ↑ 140,0 140,1 Parrinder, Geoffrey (1971). World Religions: From Ancient History to the Present. United States: Hamlyn Publishing Group Limited. ISBN 978-0871961297.
  141. ↑ Ming-Dao Deng (1990). Scholar Warrior: An Introduction to the Tao in Everyday Life. HarperCollins. ISBN 978-0062502322.
  142. ↑ J.W.T. Mason (2002). The Meaning of Shinto. Trafford Publishing. ISBN 978-1412245517.
  143. ↑ 143,00 143,01 143,02 143,03 143,04 143,05 143,06 143,07 143,08 143,09 143,10 143,11 143,12 143,13 143,14 143,15 143,16 143,17 David Seaman (2005). The Real Meaning of Life. New World Library. ISBN 978-1577315148.
  144. ↑ 144,0 144,1 144,2 Roger Ellerton, CMC (2013). Live Your Dreams... Let Reality Catch Up: NLP and Common Sense for Coaches, Managers and You. Renewal Technologies. ISBN 978-0978445270.
  145. ↑ 145,00 145,01 145,02 145,03 145,04 145,05 145,06 145,07 145,08 145,09 John Cook (2007). The Book of Positive Quotations. Fairview Press. ISBN 978-1577491699.
  146. ↑ Steve Chandler (2005). Reinventing Yourself: How to Become the Person You've Always Wanted to Be. Career Press. ISBN 978-1564148179.
  147. ↑ Matthew Kelly (2005). The Rhythm of Life: Living Every Day with Passion and Purpose. Simon & Schuster. ISBN 978-0743265102.
  148. ↑ Lee, Dong Yul; Park, Sung Hee; Uhlemann, Max R.; Patsult, Philip (2000 թ․ հունիս). «What Makes You Happy?: A Comparison of Self-reported Criteria of Happiness Between Two Cultures». Social Indicators Research. 50 (3): 351–362. doi:10.1023/A:1004647517069.
  149. ↑ «Social perspectives». Portal.acm.org. Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 27-ին.(չաշխատող հղում)
  150. ↑ John Kultgen (1995). Autonomy and Intervention: Parentalism in the Caring Life. Oxford University Press US. ISBN 978-0195085310.
  151. ↑ 151,0 151,1 151,2 151,3 George Cappannelli; Sedena Cappannelli (2004). Authenticity: Simple Strategies for Greater Meaning and Purpose at Work and at Home. Emmis Books. ISBN 978-1578601486.
  152. ↑ 152,0 152,1 John G. West (2002). Celebrating Middle-Earth: The Lord of the Rings as a Defense of Western Civilization. Inkling Books. ISBN 978-1587420122.
  153. ↑ Rachel Madorsky (2003). Create Your Own Destiny!: Spiritual Path to Success. Avanty House. ISBN 978-0970534941.
  154. ↑ A.C. Grayling. What is Good? The Search for the best way to live. Weidenfeld & Nicolson, 2003.
  155. ↑ Lopez, Mike (1999 թ․ սեպտեմբերի 22). «Episode III: Relativism? A Jedi craves not these things». The Michigan Daily. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ օգոստոսի 11-ին. Վերցված է 2007 թ․ հուլիսի 26-ին.
  156. ↑ Lovatt, Stephen C. (2007). New Skins for Old Wine. Universal Publishers. էջեր The Meaning of Life. ISBN 978-1581129601. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ մարտի 14-ին.
  157. ↑ 157,0 157,1 Raymond Kurzweil; Terry Grossman (2004). Fantastic Voyage: Live Long Enough to Live Forever. Holtzbrinck Publishers. ISBN 978-1579549541.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link), Fantastic Voyage
  158. ↑ Bryan Appleyard (2007). How to Live Forever Or Die Trying: On the New Immortality. Simon & Schuster. ISBN 978-0743268684.
  159. ↑ Cameron, Donald (2001). The Purpose of Life. Woodhill Publishing. ISBN 978-0954029104. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ օգոստոսի 3-ին. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 11-ին.
  160. ↑ Nick Lane (2005). Power, Sex, Suicide: Mitochondria and the Meaning of Life. Oxford University Press. ISBN 978-0192804815.
  161. ↑ Kenneth M. Weiss; Anne V. Buchanan (2004). Genetics and the Logic of Evolution. Wiley-IEEE. ISBN 978-0471238058.
  162. ↑ Jennifer Ackerman (2001). Chance in the House of Fate: A Natural History of Heredity. Houghton Mifflin Books. ISBN 978-0618219094.
  163. ↑ Boyce Rensberger (1996). Life Itself: Exploring the Realm of the Living Cell. Oxford University Press. ISBN 978-0195125009.
  164. ↑ Chris Grau (2005). Philosophers Explore the Matrix. Oxford University Press. ISBN 978-0195181074.
  165. ↑ John M. Cooper; D. S. Hutchinson (1997). Plato: Complete Works. Hackett Publishing. ISBN 978-0872203495.
  166. ↑ John E. Findling; Frank W. Thackeray (2001). Events That Changed the World Through the Sixteenth Century. Greenwood Press. ISBN 978-0313290794.
  167. ↑ Tenzin Gyatso, 14th Dalai Lama (1954). The Meaning of Life: Buddhist Perspectives on Cause and Effect. Doubleday.{{cite book}}: CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  168. ↑ Ernest Joseph Simmons (1973). Tolstoy. Routledge. ISBN 978-0710073952.
  169. ↑ Richard A. Bowell (2004). The Seven Steps of Spiritual Intelligence: The Practical Pursuit of Purpose, Success and Happiness. Nicholas Brealey Publishing. ISBN 978-1857883442.
  170. ↑ John C. Gibbs; Karen S. Basinger; Dick Fuller (1992). Moral Maturity: Measuring the Development of Sociomoral Reflection. Lawrence Erlbaum Associates. ISBN 978-0805804256.
  171. ↑ 171,0 171,1 171,2 Timothy Tang (2007). Real Answers to The Meaning of Life and Finding Happiness. iUniverse. ISBN 978-0595459414.
  172. ↑ Tyler T. Roberts (1998). Contesting Spirit: Nietzsche, Affirmation, Religion. Princeton University Press. ISBN 978-0691001272.
  173. ↑ Lucy Costigan (2004). What Is the Meaning of Your Life: A Journey Towards Ultimate Meaning. iUniverse. ISBN 978-0595338801.
  174. ↑ Steven L. Jeffers; Harold Ivan Smith (2007). Finding a Sacred Oasis in Grief: A Resource Manual for Pastoral Care. Radcliffe Publishing. ISBN 978-1846191817.
  175. ↑ David L. Jeffrey (1992). A Dictionary of Biblical Tradition in English Literature. Wm. B. Eerdmans Publishing. ISBN 978-0802836342.
  176. ↑ Dana A. Williams (2005). "In the Light of Likeness-transformed": The Literary Art of Leon Forrest. Ohio State University Press. ISBN 978-0-8142-0994-3.
  177. ↑ Jerry Z. Muller (1997). Conservatism: An Anthology of Social and Political Thought from David Hume to the Present. Princeton University Press. ISBN 978-0691037110.
  178. ↑ Mary Nash; Bruce Stewart (2002). Spirituality and Social Care: Contributing to Personal and Community Well-being. Jessica Kingsley Publishers. ISBN 978-1843100249.
  179. ↑ Xinzhong Yao (2000). An Introduction to Confucianism. Cambridge University Press. ISBN 978-0521644303.
  180. ↑ Bryan S. Turner; Chris Rojek (2001). Society and Culture: Principles of Scarcity and Solidarity. SAGE. ISBN 978-0761970491.
  181. ↑ Anil Goonewardene (1994). Buddhist Scriptures. Harcourt Heinemann. ISBN 978-0435303556.
  182. ↑ 182,0 182,1 Luc Ferry (2002). Man Made God: The Meaning of Life. University of Chicago Press. ISBN 978-0226244846.
  183. ↑ Cumberland, Dan (2015 թ․ մայիսի 18). «Finding Purpose in Life». TheMeaningMovement. Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 10-ին.
  184. ↑ 184,0 184,1 184,2 Eric G. Stephan; R. Wayne Pace (2002). Powerful Leadership: How to Unleash the Potential in Others and Simplify Your Own Life. FT Press. ISBN 978-0130668363.
  185. ↑ Dominique Moyse Steinberg (2004). The Mutual-aid Approach to Working with Groups: Helping People Help One Another. Haworth Press. ISBN 978-0789014627.
  186. ↑ John Caunt (2002). Boost Your Self-Esteem. Kogan Page. ISBN 978-0749438715.
  187. ↑ Z'ev ben Shimon Halevi (1993). The Work of the Kabbalist. Weiser. ISBN 978-0877286370.
  188. ↑ 188,0 188,1 Michael Joachim Girard (2006). Essential Believing for the Christian Soul. Xulon Press. ISBN 978-1597815963.
  189. ↑ Jaideva Singh (2003). Vijñanabhairava. Motilal Banarsidass. ISBN 978-8120808201.
  190. ↑ T.M.P. Mahadevan (1974). Philosophy: Theory and Practice (Proceedings of the International Seminar on World Philosophy). Centre for Advanced Study in Philosophy, University of Madras.
  191. ↑ John T. Scully (2007). The Five Commandments. Trafford Publishing. ISBN 978-1425119102.
  192. ↑ John Piper (2006). Desiring God. Multnomah Books. ISBN 978-1590521199.
  193. ↑ 193,0 193,1 Peter Harrison (2001). The Bible, Protestantism, and the Rise of Natural Science. Cambridge University Press. ISBN 978-0521000963.
  194. ↑ (Micah 6:8)
  195. ↑ 195,0 195,1 Thomas Patrick Burke (2004). The Major Religions: An Introduction with Texts. Blackwell Publishing. ISBN 978-1405110495.
  196. ↑ Book of Mormon: Mosiah 2:17. 1830. «And behold, I tell you these things that ye may learn wisdom; that ye may learn that when ye are in the service of your fellow beings ye are only in the service of your God.»
  197. ↑ Book of Mormon: Alma 32:32. 1830. «For behold, this life is the time for men to prepare to meet God; yea, behold the day of this life is the day for men to perform their labors.»
  198. ↑ Holy Bible: Genesis 3:22. «And the Lord God said, Behold, the man is become as one of us, to know good and evil...»
  199. ↑ Holy Bible: Matthew 5:48. «Be ye therefore perfect, even as your Father which is in heaven is perfect.»
  200. ↑ Pearl of Great Price: Book of Moses 1:37–39. 1830. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ հուլիսի 15-ին. Վերցված է 2019 թ․ հուլիսի 16-ին. «And the Lord God spake unto Moses, saying: ... For behold, this is my work and my glory—to bring to pass the immortality and eternal life of man.»
  201. ↑ «Teachings of Presidents of the Church: Lorenzo Snow». Lorenzo Snow. The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints. 2011 [1884]. էջ 83. «As man now is, God once was: As God now is, man may be.»{{cite web}}: CS1 սպաս․ այլ (link)
  202. ↑ Book of Mormon: Alma 29:5. 1830. «Yea, and I know that good and evil have come before all men; he that knoweth not good from evil is blameless; but he that knoweth good and evil, to him it is given according to his desires, whether he desireth good or evil, life or death, joy or remorse of conscience.»
  203. ↑ Book of Mormon: 2 Nephi 2:25. 1830. «Adam fell that men might be; and men are, that they might have joy.»
  204. ↑ Pearl of Great Price: Book of Moses 5:11. 1830. «And Eve, his wife, heard all these things and was glad, saying: Were it not for our transgression we never should have had seed, and never should have known good and evil, and the joy of our redemption, and the eternal life which God giveth unto all the obedient.»
  205. ↑ Holisiajay Quran 51:56. Quranic Arabic Corpus. «I created the jinn and humankind only that they might worship Me.»
  206. ↑ 206,0 206,1 T.W. Mitchell (1927). Problems in Psychopathology. Harcourt, Brace & company, inc.
  207. ↑ Ecclesiastes 8 15
  208. ↑ Steven Dillon (2006). The Solaris Effect: Art and Artifice in Contemporary American Film. University of Texas Press. ISBN 978-0292713451.
  209. ↑ Raymond Aron (2000). The Century of Total War. Wisdom Publications. ISBN 978-0861711734.
  210. ↑ Man's Search for Meaning, Viktor Frankl. Beacon Press, 2006, 978-0807014264
  211. ↑ «Monty Python's Completely Useless Web Site: Monty Python's The Meaning of Life: Complete Script». intriguing.com.
  212. ↑ Terry Burnham (2005). Mean Markets and Lizard Brains: How to Profit from the New Science of Irrationality. John Wiley and Sons. ISBN 978-0471716952.
  213. ↑ Yolanda Fernandez (2002). In Their Shoes: Examining the Issue of Empathy and Its Place in the Treatment of Offenders. Wood 'N' Barnes Publishing. ISBN 978-1885473486.
  214. ↑ Adams, Douglas (1978 թ․ մարտի 29). «The Hitch-Hiker's Guide to the Galaxy (Fit the Fourth)» (Audio, Radio) (English). BBC Radio 4. «I think the problem such as it was, was too broadly based. You never actually stated what the question was.» {{cite web}}: |format= requires |url= (օգնություն); Missing or empty |url= (օգնություն)CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  215. ↑ Glenn Yeffeth (2005). The Anthology at the End of the Universe: Leading Science Fiction Authors on Douglas Adams' The Hitchhiker's Guide to the Galaxy. BenBella Books, Inc. ISBN 978-1932100563.
  216. ↑ William B. Badke (2005). The Hitchhiker's Guide to the Meaning of Everything. Kregel Publications. ISBN 978-0825420696.
  217. ↑ Douglas Adams (1979). The Hitchhiker's Guide to the Galaxy. London: Pan Books. ISBN 978-0330258647.
  218. ↑ Adams, Douglas (1978 թ․ ապրիլի 12). «The Hitch-Hiker's Guide to the Galaxy (Fit the Sixth)» (Audio, Radio). BBC Radio 4. «That's it. Six by nine… forty-two! I always said there was something fundamentally wrong about the universe!» {{cite web}}: |format= requires |url= (օգնություն); Missing or empty |url= (օգնություն)
  219. ↑ Mark I. Pinsky (2001). The Gospel According to the Simpsons: The Spiritual Life of the World's Most Animated Family. Westminster John Knox Press. ISBN 978-0664224196.
  220. ↑ «"Person of Interest" recap (5.13): The sound of my voice». After Ellen. Վերցված է 2019 թ․ օգոստոսի 24-ին.

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տես՝ կյանքի իմաստ Վիքիբառարան, բառարան և թեզաուրուս
Վիքիքաղվածքն ունի քաղվածքների հավաքածու, որոնք վերաբերում են
Կյանքի իմաստ հոդվածին
Վիքիքաղվածքն ունի քաղվածքների հավաքածու, որոնք վերաբերում են
Կյանքի իմաստ հոդվածին
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Կյանքի իմաստ» հոդվածին։
GND: 4074067-5 · LCCN: sh85076807 · Microsoft: 114234335 · NKC: ph125718
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Կյանքի_իմաստ&oldid=9826685» էջից