Նյու Յորք (նահանգ)

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Նյու Յորք (այլ կիրառումներ)

Նյու Յորք New York
flag of the State of New York? Զինանշան
Երկիր	ԱՄՆ
Մասն է	Մայրցամաքային նահանգներ
Կարգավիճակ	ԱՄՆ-ի նահանգ
Մտնում է	ԱՄՆ
Վարչկենտրոն	Օլբանի
Ամենաբարձր կետ	Mount Marcy?
ԲԾՄ	305 մետր
Օրենսդրական մարմին	New York State Legislature?
Դատական մարմին	New York Court of Appeals?
Միության մուտք	Հուլիսի 26, 1788 (11-րդ)
Բնակչություն	▲20 201 249 մարդ (ապրիլի 1, 2020) (3 տեղ)
Տարածք	141 300 կմ²  (27 տեղ)
Հիմնադրված է	հուլիսի 26, 1788 թ.
Սահմանակցում է	Նյու Ջերսի, Վերմոնտ, Փենսիլվանիա, Կոնեկտիկուտ, Մասաչուսեթս, Օնտարիո և Քվեբեկ
Ժամային գոտի	EDT?, UTC-5, Ամերիկա/Նյու Յորք և UTC−4
Հապավում	NY, N.Y. և Ν.Υόρκη
Փոխարինեց	Նյու Յորք (պրովինցիա)
ISO 3166-2 կոդ	US-NY
Անվանված է	Յորքի դուքս
Մականուն	The Empire State
Միության մուտք	Հուլիսի 26, 1788 (11-րդ)
ny.gov​(անգլ.)
Նյու Յորք Վիքիպահեստում

Նյու Յորք (անգլերեն՝ New York), նահանգ ԱՄՆ-ի հյուսիսարևելյան մասում։

Նահանգում գտնվում է ԱՄՆ ամենամեծ և առևտրության մեջ ամենազարգացած քաղաքը՝ Նյու Յորքը։ Բնակչությունը կազմում է 19 795 791 մարդ։ Մյուս խոշոր քաղաքներն են՝ Նիգարա֊Ֆոլսը, Յուտիկան, Սկենեկտաձին, Բինգեմտոնը։

Պատմություն

Այն ժամանակ, երբ եվրոպացիները ժամանեցին Ամերիկա աշխարհամաս, այստեղ ապրում էին Իրոկեզես և ալկոնգին լիգայի ցեղերը, սակայն Հյուսիսային Ամերիկայի գաղութացումից հետո եղան զգալի բնաջնջումներ։ Տարածաշրջանի զարգացումը սկսեց Հադսոն (Hudson) արշավախմբից։ Նյու-Յորք 1524 թվականին այցելել է Ջովաննի Վերրացանոն։ 1609 թվականին Հենրի Գուդզոնը, ով ծառայել էր հոլանդացիներին, գետով հասել է այս տարածք, որտեղ գտնվում էր Օլբանի գետը։ Այստեղ 1614-1618 թվականներին ստեղծվել էր առաջին բնակավայրը` Նասսաուի բերդը։ 1621 թվականին տարածքը ընդգրկել է Հյուսիսային Ամերիկայում հոլանդական գաղութների տարածքի մեջ և կոչվել է Նոր-Նիդեռլանդներ։ 1626 թվականին նահանգը վերանվանվեց Նոր-Ամստերդամ (ապագայում՝ Նյու-Յորք), և դարձել հոլանդական գաղութի կենտրոնը։ Այս տարածքը երկար ժամանակով եղել է անգլո-հոլանդական պայքարի կենտրոն։ 1664 թվականին հոլանդական նահանգապետ Փեփեր Սթեյվեսանթը, ընկնելով բրիտանական նավատորմի ճնշան տակ, հանձնվել է բրիտանական գաղութներին։ 1664 թվականին (բացառությամբ 1673-1674) այն արդեն պատկանում էր բրիտանական գաղութին։ 1664 թվականին նահանգը եղել է մեկուսացված գաղութ։ Այժմ այդ տարածքում է գտնվում Նյու Ջերսին։ Հաջորդ տարի գծվել է նոր սահման Նյու-Յորքի և Կոնեկտիկուտի միջև, որն էլ հետագայում մնացել է անփոփոխ։ 1688 թվականին Նյու-Յորքը և մի քանի այլ գաղութներ անցել են Նոր Անգլիայի տիրապետության տակ։ Այնուհետև տեղի է ունեցել ապստամբություն և շրջանը շուրջ երկու տարի (1689-1691) գտնվել է Լիզլերա ապստամբական ուժերի ձեռքում։

1691 թվականին անգլիական իշխանության վերականգնումից հետո, որոշվել է ստեղծել օրենսդիր ժողով։ Նյու-Յորքը ֆրանսիացիների և հնդկացիների պատերազմական գործողությունների ժամանակ եղել է բախումների կենտրոնում։ Մինչև 1761 թվականի ֆրանսիացիների պարտությունը՝ տարածքը ենթարկվել է ավերիչ արշավանքների։

1776-1777 թվականներին Նյու Յորքի տարածքում եղել են մի շարք խոշոր բախումներ, 1778 թվականի փետրվարի 6-ին նահանգում վավերացվել է ԱՄՆ առաջին սահմանադրական փաստաթուղթը։ 1787 թվականի ապրիլին Նյու-Յորքն արդեն վավերացրել է ԱՄՆ սահմանադրությունը և 1788 թվականի հուլիսին դարձել է ԱՄՆ-ը 11-րդ նահանգը, իսկ վարչական կենտրոնը եղել է Քինգսթոն քաղաքը (1797 թվականին վարչական կենտրոնը տեղափոխվել է Օլբանի քաղաք)։

19-րդ դարի առաջին եռամսյակի ավարտին նահանգը ուներ բարձր զարգացած գյուղատնտեսություն և արտադրական արդյունաբերություն, որն էլ կենտրոնացված էր Նյու-Յորք քաղաքում։ Արագ զարգանում էր տրանսպորտային ցանցը, որին նպաստել էին նահանգում գտնվող ջրային և ցամաքային տարածքները։ 1825 թվականին ավարտվել է Էրի ջրանցքի շինարարությունը, 1831 թվականի Օլբանիում կառուցվել է առաջին երկաթգիծը, իսկ 25 տարի անց ամբողջ քաղաքը մտել էր երկաթգծի ցանցի մեջ։ 1830-1840-ական թվականներին նահանգում եղան զգալի փոփոխություններ։ Նահանգում ստեղծվեցին ակտիվ ֆերմերային կազմակերպություններ։ Նահանգում նկատվում էին ռեֆորմիստական ուժեղ միտումներ, որոնք ձևավորվել էին Նյու-Յորքի նշանավոր քաղաքական գործիչների կողմից։ Նրանց թվում էին Մարտինա վան Բյուրենը, Ուիլյամ Հենրի Ստյուարդը և Հորասիո Գրիլին։

Արդեն 1820 թվականին Նյու-Յորքը բոլոր նահանգներից առաջինն էր բնակչության թվով։

1839-ից մինչև 1846 թվականները նահանգը հակամարտության մեջ էր ֆերմերների հետ։ Մինչ այդ քաղաքական պատերազմը, նա համարվում էր առաջատարն իր արդյունաբերությամբ, 1861-1865 թվականներին, երբ սկսվեց ԱՄՆ քաղաքացիական պատերազմը, նահանգը դաշնակցել է հյուսիսի կառավարական ուժերի հետ։ Պատերազմին մասնակցել է ավելի քան 500 հազար մարդ, որից 50 հազարը մահացել են։ Պատերազմից հետո, նահանգի տնտեսական զարգացումը շարունակվել է նույն տեմպերով։ Քաղաքական կոռուպցիան ծաղկում էր ապրում։

Աշխարհագրություն

Ազատության արձանը

Նահանգը արևելքից սահմանակից է Վերմոնտ, Կոնեկտիկուտ և Մասաչուսեթս նահանգներին, հարավ արևելյան մասում սահմանակից է Ատլանտյան օվկիանոսին, հարավային մասում սահմանակից է Նյու Ջերսիին և Փենսիլվանիային, արևմուտքից սահմանակից է Էրի և Օնտարիո լճերին, ինչպես նաև սահմանակից է կանադական Օնտարիո նահանգին, իսկ հյուսիսից սահմանակից է Քվեբեգ նահանգին։

Նահանգի տարածքի մեծ մասը զբաղեցնում են Ապալաչները, իսկ հարավարևելյան մասում գտնվում է Ադիրոնտակ լեռը։ Իսկ հյուսիս- արևմտյան մասում՝ Օնտարիո լիճի ափին գտնվում է Լոնգ-Այլենդի սարահարթը։

Կլիման բարեխառն մայրցամաքային է։ Նահանգի հարավարևելյան մասը ունի խոնավ և մեղմ կլիմա, իսկ լեռներում՝ մայրցամաքային։ Երկրորդական ամսական ջերմաստիճանը տատանվում է 0-8 մինչև 23 աստիճան ցելսիուս:Տեղումների քանակը մեկ տարվա ընթացքում կազմում է 800-1000 մմ։ Տարածքի 13%-ը զբաղեցնում են գետերը և լճերը։ Գլխավոր գետը Հուդզոնն է (կապված է մեծ լճերի համակարգին)։ Խոշոր գետեր են նաև Մոհոկը, Սուրբ Լավրենտիոսը և Սասկաչևանը։ Նահանգի հարավային մասում գտնվում է Նյու-Յորք քաղաքը և Լոնգ-Այլենդը իսկ մնացած վայրերը գտնվում են նահանգի հյուիսիում։

Հարևան նահանգներ

• Կոնեկտիկուտ, ԱՄՆ
• Մասաչուսեթս, ԱՄՆ
• Փենսիլվանիա, ԱՄՆ
• Օնտարիո, Կանադա
• Քվեբեկ, Կանադա

Կրոն

Կաթոլիկները կազմում են Նյու-Յորքի բնակչության ավելի քան 40 %-ը, բողոքականները՝ 30 % (Բապտիստներ՝ 7 %, մեթոդիստներ՝ 6 %, անգլիկան՝ 2 %, Լյութերական՝ 2 %, Հոգեգալստական՝ 2 %), հուդայականներ՝ 8.4 %, մուսուլմաններ` 3.5%, բուդիստներ՝ 1 %։

Տնտեսություն

Նյու-Յորք

Նյու-Յորքը ԱՄՆ առավել բնակեցված և տնտեսապես զարգացած նահանգներից մեկն է։ 1960 թվականի տվյալներով նահանգը բնակչության թվով զիջում է միայն Կալիֆորնիային։ Նյու-Յորքը բանկային գործի և հեռահաղորդակցման ոլորտներում առաջատարն է։ Ֆինանսական գործունեությունը (այդ թվում, ապահովագրությունը), առևտուրը և գույքի վաճառքը տալիս է համախառն եկամտի 80 %-ը։ Մինչև 1970 թվականը Նյու-Յորքն էր համարվում արդյունաբերությամբ առաջատար նահանգը։ Զարգանում է հանքարդյունաբերությունը։ Դրանց վերամշակմանը մասնակցում է 1.8 մլն մարդ։ Առավել կարևոր օգտակար հանածոներն են քարը, ավազը և աղը։ Բացի այդ ցինկի (55 հազար տոննա), կերակրի աղի (մոտ 5 մլն ԱՄՆ դոլար), շինանյութերի, տիտանային խտանյութի արդյունահանում է կատարվում նահանգում։

Պետական ավելի լուրջ խնդիր է աղտոտումը, որի դեմ պայքարը նշանավորվեց 1960 թվականին ընդունված արդյունավետ օրենսդրությունը։

Նյու-Յորքը նահանգի սիրտը հանդիսանում է Նյու-Յորք քաղաքը։ Տարեկան միայն քաղաքի համախառն ներքին արտադրանքը գերազանցում է այլ երկրներին ՀՆԱ-ի ցուցանիշներին։ Նյու-Յորքը տեքստիլ արդյունաբերության, տպագրական արդյունաբերության, սննդի արտադրության ավանդական կենտրոնն է և երկրի խոշորագույն նավահանգիստը։

Բուֆֆալոն արդյունաբերության կենտրոն է և ունի լճային ամենամեծ նավահանգիստը։ Ռոչեստերը օպտիկական գործիքների և լուսանկարչական սարքավորումների արտադրության կենտրոնն է։ Սիրակրուսը քիմիական, մետաղագործության, էլեկտրոնային, թղթի, ծանր տեխնիկայի արտադրության կենտրոնն է։ Բինհեմթոնը սպառողական էլեկտրոնիկայի և համակարգիչների արտադրության կենտրոն է։

Նյու Յորքի ՀՆԱ-ն կազմում է 1130,4 միլիարդ դոլար։ Այն իր ցուցանիշներով երրորդ տեղում է ԱՄՆ-ում։

Արտաքին հղումներ

• NY.gov – Պաշտոնական կայք

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Նյու Յորք (նահանգ)» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 8, էջ 320)։