Ջերեմի Ռիֆկին

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Ջերեմի Ռիֆկին
անգլ.՝ Jeremy Rifkin
Դիմանկար
Ծնվել էհունվարի 26, 1945(1945-01-26)[1][2][3] (79 տարեկան)
ԾննդավայրԴենվեր, ԱՄՆ[4]
Քաղաքացիություն ԱՄՆ
Մայրենի լեզուանգլերեն
ԿրթությունՈւորթոնի դպրոց (1967), Ֆլեթչերի իրավունքի և դիվանագիտության դպրոց (1968) և Morgan Park High School?
ԵրկերEntropy: A New World View?, The End of Work?, The European Dream?, The Empathic Civilization? և Արդյունաբերական Երրորդ հեղափոխություն (գիրք)
Մասնագիտությունտնտեսագետ, սոցիոլոգ, գրող, համալսարանի դասախոս, prognostician, քաղաքագետ, հրապարակախոս և փիլիսոփա
ԱշխատավայրՈւորթոնի դպրոց
Պարգևներ և
մրցանակներ
 Jeremy Rifkin Վիքիպահեստում

Ջերեմի Ռիֆկին (անգլ.՝ Jeremy Rifkin, հունվարի 26, 1945(1945-01-26)[1][2][3], Դենվեր, ԱՄՆ[4]), ամերիկացի սոցիալական փիլիսոփա, տնտեսագետ, գրող և հասարակական գործիչ Հետկապիտալիզմի տեսաբան, կայուն զարգացման և այլընտրանքային էներգետիկայի քարոզիչ, «երրորդ արդյունաբերական հեղափոխության» հայեցակարգի հեղինակ։ Մի շարք ազդեցիկ քաղաքական գործիչների խորհրդատու։ «Եվրոպական երազանք», «Ջրածնի տնտեսություն», «Մուտքի դարաշրջան», «Կենսատեխնոլոգիայի դարաշրջան» և «Աշխատանքի ավարտ» բեսթսելլերների հեղինակն է։

Ծագում և ընտանիք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծնողները եկել են Ռուսաստանից եկած հրեա գաղթականների ընտանիքներից, որոնք հաստատվել են Էլ Պասոյում (մոր կողմից) և Դենվերում (հոր կողմից)[7][8][9][10][11]։ Գրողի հայրը՝ Միլթոն Ռիֆկինը (1908-19 է93)՝ գյուտարար սառնարանային և փաթեթավորման սարքավորումների ոլորտում[12]։ 1930-1940 թվականներին զբաղվել է մթերային բիզնեսով, այնուհետև հիմնել է պոլիէթիլենային տոպրակների Frez-O-Mat ընկերությունը՝ դառնալով պոլիէթիլենային տոպրակների կիրառման նորաձևության առաջամարտիկներից մեկը[13]։ 1934 թվականին նա ամուսնացել է Վիվետա Ռավելի (1911–2007) հետ, որը ծնվել է Էլ Պասոյում (Տեխաս) և մեծացել Լաս Կրուսեսում։ Ռիֆկին-ավագի հետ ծանոթության պահին աշխատել է որպես հագուստի դիզայներ May Department Stores ընկերությունում, այնուհետև ղեկավարել է պատրաստի սննդի ուղղությունը ամուսնու բիզնեսում։ 1945 թվականից հետո Վիվետայի հետաքրքրությունները կենտրոնացել էին կույրերի համար նախատեսված աուդիոգրքեր թողարկող ընկերության վրա (Ջերեմի Ռիֆկինի երկվորյակ քույր Ջերելինը ծնվել է կույր)[14][15]։

Ջերեմիից բացի, ընտանիքում մեծացել են երեք դուստրեր։ Ավագը՝ Մարտիլ Ռայնսդորֆը (անգլ.՝ Martyl Reinsdorf, ծնվ․ 1935), ամուսնացած է «Չիկագո Բուլս» բասկետբոլային ակումբի և «Չիկագո Ուայթ Սոքս» բեյսբոլի թիմի սեփականատիրոջ՝ Ջերի Ռայնսդորֆի հետ[16]։ Միջնեկ դուստրը Դավի Հորվիցն է (անգլ.՝ Dovie Horvitz, ծնվ. 1937). Ամենափոքրը՝ Ջիլ Գրանդլենդը (անգլ.՝ Jill (Jerelyn) Grundland, ծնվ. 1945), Ջերեմիի երկվորյակը, ծնվել է կույր, սակայն մոր ջանքերի շնորհիվ նրան հաջողվել է ավարտել Միսսուրիի համալսարանը[13][15][17]։

Ջերեմիի առաջին ամուսնությունն ավարտվել է ամուսնալուծությամբ։ 1990 թվականին նա կրկին ամուսնացել է Միացյալ Նահանգների կենդանիների պաշտպանության հասարակության ակտիվիստ Քերոլ Գրյունվալդի հետ (անգլ.՝ Carol Grunewald)[18]։

Կենսագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ջերեմին ծնվել է 1945 թվականին։ Ստացել է բակալավրի աստիճան Փենսիլվանիայի համալսարանի Ուորթոնի բիզնեսի դպրոցում (1967) և մագիստրոսի կոչում Թաֆթս համալսարանի Ֆլետչերի իրավունքի և դիվանագիտության դպրոցի միջազգային հարաբերությունների ֆակուլտետում (1968)[19][20]։

Հակապատերազմական և ձախ շարժում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հասարակական գործունեությամբ սկսել է հետաքրքրվել ուսանողական տարիներին՝ օգնելով կազմակերպել հակապատերազմական «Երթը դեպի Պենտագոն» (1967 թվական)[21]։ Ավելի ուշ եղել է Վիետնամի ամերիկյան բանակի հանցագործությունների հետաքննության քաղաքացիական հանձնաժողովի ազգային համակարգողը, 1971 թվականին դարձել է Նոր ամերիկացիների շարժման համահիմնադիրը, որը «նոր ձախերի» թվին է պատկանում[20]։

Հաջորդ տարի ստեղծվեց Ժողովուրդների 200-ամյակի տոնակատարության հանձնաժողովը (անգլ.՝ The Peoples Bicentennial Commission)՝ «հեղափոխական այլընտրանք ապահովելու ԱՄՆ-ի 200-ամյակի տոնակատարությանը»։ Ռիֆկինը վիճարկում էր այն փաստը, որ չափահաս ամերիկացիների 1 %-ը տիրապետում է կորպորատիվ սեփականության 72 %-ին և ձգտում էր տնտեսական ժողովրդավարության ընդլայնմանը։ Հանձնաժողովի աղմկահարույց իրադարձություններից էր Բոստոնյան թեյախմության 200-ամյակին նվիրված բողոքի ակցիան։ Ակցիան տեղի է ունեցել հայտնի նավթային ճգնաժամի ժամանակ, ուղղված է եղել բենզինի գների աճի դեմ և ստացել է «Բոստոնյան նավթային կուսակցություն» անվանումը (անգլ.՝ Boston Oil Party)[22][23]։

Քիչ անց հանձնաժողովը, թողնելով նախկին PBC հապավումը, փոխեց իր անունը՝ դառնալով Ժողովրդական բիզնես հանձնաժողով (անգլ.՝ The Peoples Business Commission)։ Նրա հայտնի ակցիան դարձավ 8000 ամերիկացի CEO-երի կանանց հեռագրեր ուղարկելը՝  կոչ անելով նրանց հարցնել իրենց ամուսիններին կորպորատիվ հանցագործության և կոռուպցիայի մասին։ Բացի դա, 10 000 քարտուղարների առաջարկվել է $25 000 պարգևավճար այն տեղեկատվության համար, որը կհանգեցնի Fortune Global 500 ընկերությունների թոփ-մենեջմենթներից որևէ մեկի դատապարտմանը հանցագործության համար[20]։

Բիոլուդիզմ և էկոլոգիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ռիֆկինի հետագա հասարակական գործունեությունն ուղղված էր կենսատեխնոլոգիայի դեմ պայքարին[20]։ Այսպիսով, նա բողոքեց սինթետիկ Frostban միկրոբի և դեստրուկտոր բակտերիաների օգտագործման դեմ՝ նավթի արտահոսքը վերացնելու համար։ Վիսկոնսին նահանգում Ռիֆկինին հաջողվեց բոյկոտել կովերի արտադրությունը, որոնք սնվում էին հատուկ աճի հորմոնով[24]։ 1977 թվականին Թեդ Հովարդի հետ համատեղ PBC-ից վերակազմավորված տնտեսական միտումների[25] ուսումնասիրության հիմնադրամի (անգլ.՝ The Foundation on Economic Trends, FET) հանդես են եկել նաև սուրոգատ մայրությունը, մարդկային սերունդների անհատական հատկանիշների նախագծումը (անգլ.՝ designer baby) և փորձեր ԳՄՕ-ների հետ[19][21]։ Մարդու և կենդանիների խաչասերման փորձերին իրավաբանորեն կանխելու նպատակով Ռիֆկինը Ստյուարտ Նյումենի հետ համատեղ 1998 թվականին հայտ է ներկայացրել «մարդ-կենդանի քիմեռներ» ստեղծելու մեթոդների արտոնագրի համար[26]։ 1999 թվականին Ռիֆկինը «New York Times»-ում կազմակերպեց մի ամբողջ էջ գովազդ այն կազմակերպությունների համար, որոնք պահանջում էին կենսատեխնոլոգիաները խիստ վերահսկողության տակ դնել[27]։ «Time» ամսագիրը Ռիֆկինին ճանաչել է գիտության մեջ ամենաատելի մարդը[28]։

Նաև ուշագրավ արշավ է ծավալվել տավարի մսի սպառման դեմ, ընդ որում խոշոր եղջերավոր կենդանիների դեմ ուղղված մեղադրանքներից մեկը ջերմոցային գազ հանդիսացող մեթանի արտադրությունն էր։ Արշավի նպատակն էր 50%-ով նվազեցնել տավարի մսի օգտագործումը[24]։ Հադսոնյան ինստիտուտի Գլոբալ սննդի ուսումնասիրության կենտրոնի տնօրեն Դենիս Էվերին Ռիֆկինին անվանել է սննդի սարսափի Սթիվեն Քինգ[29]։

Ուսումնական և խորհրդատվական գործունեություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1994 թվականից Ռիֆկինը դասավանդում է իր հայրենի Ուորթոնի բիզնես դպրոցում[21]։ Այդ ժամանակից ի վեր նա դասախոսել է աշխարհի 20 երկրների ավելի քան 500 համալսարաններում[19]։ Միցիո Կակուն հիշատակել է Ռիֆկինին իր «Ապագայի ֆիզիկան» (2011) գրքի շնորհակալական բաժնում[30]։ Ռիֆկինը եղել է Եվրահանձնաժողովի նախագահներ Ռոմանո Պրոդիի և Ժոզե Մանուել Բարրոզուի, Իսպանիայի վարչապետ Խոսե Լուիս Սապատերոյի և Գերմանիայի կանցլեր Անգելա Մերկելի խորհրդատուն[21], այժմ նա գլխավորում Է Աստանայի Էքսպո-2017 գիտատեխնիկական կոմիտեն[31]։ Ռիֆկինը նաև ամսական սյունակներ է գրում այնպիսի պարբերականներում, ինչպիսիք են ամերիկյան Los Angeles Times-ը, բրիտանական Guardian-ը, գերմանական Süddeutsche Zeitung-ը, իտալական L'Espresso-ն, իսպանական El Pais-ը և ֆրանսիական Le Monde-ը[19][21]։

Ստեղծագործություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ջերեմի Ռիֆկինը մեծ թվով գրքերի հեղինակ է, որոնք թարգմանվել են աշխարհի ավելի քան 20 լեզուներով[19]։ Ըստ Amazon.com-ի՝ նրա բեսթսելլեր գրվածքներն են՝ «Եվրոպական երազանքը», «Ջրածնի տնտեսությունը», «Մուտքի դարաշրջանը», «Կենսատեխնոլոգիաների դարաշրջանը» և «Աշխատանքի վերջը»[32]։ Միևնույն ժամանակ, Ռիֆկինի շատ աշխատություններ ազդեցություն են ունեցել արևմտյան սոցիալական մտքի զարգացման վրա։

Օրինակ, իր «Դարձիր քո աշխատանքի տերը» (անգլ.՝ Own Your Own Job, 1977 թվական) գրքում, որը նվիրված է տնտեսական ժողովրդավարության թեմային, որտեղ նա առաջարկել է աշխատողներին պատկանող ընկերության գաղափարը[19]։ «Հյուսիսը նորից կբարձրանա» (անգլ.՝ The North Will Rise Again, 1978 թվական), գրված է Ռենդի Բարբերի հետ համատեղ, դարձել է բանվորական շարժման բեսթսելեր, գրքի ազդեցությամբ արհմիությունները սկսեցին հիմնել սեփական կենսաթոշակային հիմնադրամները[33]։ Թեդ Հովարդի համահեղինակությամբ ստեղծվել է «Էնտրոպիա»-ն (անգլ.՝ Entropy: A New World View, 1980 թվական), որը նվիրված է տնտեսագետ Նիկոլաս Ջորջեսկու-Ռեգենի գաղափարների հանրամատչելիացմանը (մասնավորապես՝ «Էնտրոպիայի օրենքը և տնտեսական գործընթացը» աշխատությունը, 1971), որը OODA ցիկլի ստեղծող գնդապետ Ջոն Բոյդի աշխատասեղանի գիրքն էր[34]։

Ստորև համառոտ նկարագրված են որոշ աղմկահարույց ստեղծագործություններ։

«Աշխատանքի ավարտ»[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Աշխատանքի ավարտը. գլոբալ աշխատուժի անկումը և հետշուկայական դարաշրջանի լուսաբացը» գիրքը (անգլ.՝ The End of Work: The Decline of the Global Work-force and the Dawn of the Post-market Era, 1995 թվական) նվիրված է մի երևույթի սոցիալական հետևանքներին, որը Ռիֆկինն այն անվանել է «երրորդ արդյունաբերական հեղափոխություն»։ Եթե առաջին արդյունաբերական հեղափոխությունը տեղի ունեցավ XIX դարի սկզբին և ավարտվեց գոլորշու էներգիայի տիրապետմամբ, ապա երկրորդը սկսվեց 1860-ական թվականներին և բնութագրվեց էլեկտրաէներգիայի ներմուծմամբ, արտադրության մեքենայացմամբ և ներքին այրման շարժիչների տարածմամբ, այնուհետև երրորդը սկսվեց Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո և կապված է արդյունաբերության ավտոմատացման և ռոբոտացման, արտադրության մեջ համակարգչային տեխնոլոգիաների ներդրման, սպասարկման ոլորտում և հատկապես կառավարման ոլորտում[35]։

1980-ականներին աշխատատեղերի և բնակչության իրական եկամուտների ավտոմատացման հետևանքով առաջացած վիճակագրությունը հաստատում է զանգվածային աղքատացման մասին հին մարքսիստական թեզը, մինչդեռ հեղինակն իր եզրակացությունները հիմնավորում է ոչ միայն Մարքսի հղումներով, այլև Նորբերտ Վիների և Փոլ Սեմյուելսոնի մեջբերումներով։ Հեղինակի մտավախությունները պայմանավորված են այն հեռանկարով, որ տնտեսությունը աշխատողների կարիք ընդհանրապես չի ունենա։ Ռիֆկինը ընդհանուր գործազրկության խնդրի լուծումը տեսնում է աշխատանքային շաբաթվա տևողության կտրուկ կրճատման մեջ՝ միաժամանակ պահպանելով աշխատավարձերի մակարդակը և ոչ առևտրային կազմակերպությունների ոլորտի լայնածավալ ֆինանսավորումը[35]։

Գիրքը դրական արձագանքների է արժանացել ամերիկացի տնտեսագետ Վասիլի Լեոնտևի[19] և Ռոբերտ Հեյլբրոների կողմից[35], ինչը դարձավ Ֆրանսիայի և Իտալիայի՝ 35-ժամյա աշխատանքային շաբաթվա անցման պատճառներից մեկը[19]։ Ստեղծագործությունը ոգեշնչել է Էստոնիայի ապագա նախագահ Թոոմաս Իլվեսին ստեղծել «Վագրի ցատկ» համակարգչային և ցանցային ենթակառուցվածքի կառուցման պետական նախագիծը[36]։

Ոչ բոլոր տնտեսագետներն են կիսում Ռիֆկինի տագնապը. այսպես, Փոլ Քրուգմանը գործազրկության աճը բացատրում է տնտեսական ցիկլի փուլերով[24][37]։ Միևնույն ժամանակ, գրքի թողարկումից հետո այլ հետազոտողներ կենտրոնացել են զբաղվածության կրճատման խնդրի վրա։ 2010 թվականին New Economics Foundation-ը՝ բրիտանական վերլուծական կենտրոնը, առաջարկեց 21-ժամյա աշխատանքային շաբաթ սահմանել[38]։ Մեկ տարի անց MIT Sloan կառավարման դպրոցի երկու աշխատակիցներ՝ Էրիկ Բրինյոլֆսոնը և Էնդրյու Մաքաֆին, իրենց «Race Against The Machine. How the Digital Revolution is Accelerating Innovation, Driving Productivity and Irreversibly Transforming Employment and the Economy» գիրքը նվիրեցին խնդրին[37]։

«Կենսատեխնոլոգիայի դարաշրջան»[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բրիտանական «The Guardian»-ի գրախոսուհին Ռիֆկինին համեմատել է Հին Կտակարանի Երեմիա մարգարեի հետ. ըստ նրա, գրողի կողմից նախկինում հնչեցրած («Ո՞վ կխաղա Աստծո դերը» գրքերում, 1977 թվական և «Ալգենիա. նոր խոսք - նոր աշխարհ», 1983 թվական), կենսատեխնոլոգիաների հետ կապված մտավախությունները պարզվեցին, որ մարգարեական էին[39]։ Վիճահարույց «Կենսատեխնոլոգիայի դարաշրջան. Գենի օգտագործումը և աշխարհի վերափոխումը» (անգլ.՝ The Biotech Century: Harnessing the Gene and Remaking the World, 1998 թվական) գրքում վերադառնում է նույն թեմային՝ կենսատեխնոլոգիայում կանխատեսելով նույն մասշտաբի հեղափոխություն, որը տեղի է ունեցել 1998 թ. ՏՏ ոլորտում։ Այս ոլորտում տեխնոլոգիաների զարգացումը խոստանում է և՛ մեծ գայթակղություններ, և՛ սպառնում է զգալի ռիսկերով, ինչի կապակցությամբ հեղինակը գիտական և տեխնոլոգիական հեղափոխության նոր փուլը նմանեցնում է սատանայի հետ պայմանագրին[40]։ Այս գրքում Ռիֆկինը հիշեցնում է իր հին տերմինը ալգենիան, որը առաջացել է «ալքիմիա» և «գենետիկա» բառերի համակցությունից։ Ըստ նրա՝ գենետիկան XXI դարի ալքիմիան է[41]։

Հեղինակը մանրամասն քննարկում է կենսատեխնոլոգիայից ունեցած ձեռքբերումներն ու ակնկալիքները 7 ուղղություններով[40][42]․

  • գեների վերահամակցում - ավելի վաղ մարդը սահմանափակվում էր օրգանիզմների այն տեսակներով, որոնք տվել է բնությունը, իսկ այժմ նա կարող է ստեղծել նորերը,
  • կենսաբանական արտոնագրեր - մեծ գումարներ են բերում կորպորացիաներին, բայց շահույթի միայն մի փոքր մասն են ստանում հարավային կիսագնդի ժողովուրդները, որոնց հողի վրա սովորաբար հայտնաբերվում են արտոնագրված կյանքի ձևեր (կենսաբանականություն),
  • նոր արդյունաբերական բույսերով հող ցանելու հնարավոր քիչ կանխատեսվող հետևանքները,
  • մարդու գենոմի և Եվգենիկայի քարտեզագրում-ընթերցողներին հիշեցնելով նացիզմի մասին՝ Ռիֆկինը հարցնում է, թե ով պետք է որոշի որոշակի գեների ցանկալիության աստիճանը,
  • կրթության նկատմամբ բնության գերակայությամբ նոր սոցիոբիոլոգիայի ի հայտ գալը - այժմ ակադեմիական առաջադիմության համար անհրաժեշտ է ոչ թե ջանք, այլ դեղորայք ընդունել՝ ուղեղի խթանման համար,
  • գենետիկայի և տեղեկատվական տեխնոլոգիաների սիմբիոզ,
  • բնական ընտրության տեսության վերանայում։

Գրողը կատարվողին նայում է բիոէթիկայի տեսանկյունից՝ ամեն անգամ տալով «ի՞նչ գնով» հարցը[40]։ Նրա կարծիքով, տեղի է ունենում երկու խմբերի միջև առճակատում, որտեղ մոլեկուլային կենսաբանները, պրոֆեսիոնալ գենետիկները և հսկա կորպորացիաները, հետապնդելով տնտեսական աճը, անտեսում են հասարակության և բնապահպանների շահերը։ Չնայած այն հանգամանքին, որ գիրքը գրված է սադրիչ ձևով, գենետիկների մասնագիտական գիտական գրականության մեջ կարծիք կար, որ Ռիֆկինի փաստարկները արժանի են ուշադրության (չնայած ոչ բոլոր փաստարկներն են ճիշտ), և գիրքը օգտակար է նրանով, որ ուրվագծում է. գիտնականների ուշադրությունը հասարակության հետ երկխոսության անհրաժեշտության վրա[41]։

«Մուտքի դարաշրջան»[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

В произведении «Մուտքի դարաշրջան․ Հիպերկապիտալիզմի նոր մշակույթ, որտեղ ամբողջ կյանքը վճարովի փորձ է» (անգլ.՝ The Age Of Access: The New Culture of Hypercapitalism, Where all of Life is a Paid-For Experience, 2000 թվական) Ռիֆկինն առաջինն էր, ով նկատեց, որ ժամանակակից տնտեսության մեջ ակտիվների օգտագործման կարողությունն ավելի կարևոր է դառնում, քան սեփականության իրավունքը[43]։ Այս միտումը հեղինակը տեսել է լիզինգի, աութսորսինգի և ֆրանչայզինգի տարածման մեջ[44]։

Մի կողմից, դա ավելի հարմար է սպառողների համար. լիզինգային գործարքներում ակտիվների թարմացման գործակիցը կազմում է 54 %՝ սեփականության իրավունքով պատկանող ակտիվների 25 %-ի դիմաց։ Nike-ի կապիտալիզացիան ավելի բարձր է General Motors-ի համեմատ, թեև առաջինը սեփականության մեջ շատ ավելի քիչ ակտիվներ ունի։ IPO-ի ընթացքում DreamWorks-ը գնահատվել է 2 միլիարդ դոլար, թեև այն չունի սովորական նյութական ակտիվներ[39]։

Մյուս կողմից, դա այնքան ձեռնտու է արտադրողների համար. Ford-ը չի կարող ձեզ մի քանի անգամ վաճառել նույն մեքենան, բայց կարող է բազմաթիվ անգամ գումար վաստակել ծառայություններ վաճառելով։ Հետևաբար, օգտագործման տարածումը հանգեցնում է կորպորացիաների հզորության բարձրացմանը։ Օրինակ, ամերիկացի ֆերմերները սերմեր չեն գնում, այլ վարձակալում են այնպիսի ընկերություններից, ինչպիսին է Monsanto-ն, որին պատկանում է մշակաբույսերի ԴՆԹ-ի արտոնագիրը։ Բերքահավաքից հետո ֆերմերները սերմացուի սեփականություն չեն ստանում, վերջիններս մնում են կենսատեխնոլոգիական ընկերության մտավոր սեփականությունը։ Որպես կանոն, նույն ընկերությունը ձգտում է գյուղացիներին թունաքիմիկատներ և պարարտանյութեր մատակարարելու բացառիկ իրավունքի[39]։ Եվ նման հանգամանքները հիշեցնում են տոտալիտար ապագայի չարաբաստիկ դավադրություններ, ինչպիսին Ուիլյամ Գիբսոնի «Նեյրոմանտ»-ն է։ Ռիֆկինը մտածում է այն մասին, թե ինչպիսին պետք է լինի հասարակությունը, որտեղ օգտագործումը գերակայում է սեփականությանը, քանի որ նման հասարակության մեջ մարդիկ շատ ավելի հարկադրված են կախվածություն ունենալ միմյանցից[44]։

Գրողը ակնկալում էր հետկապիտալիստական հասանելիության դարաշրջանի վերջնական սկիզբը 21-րդ դարի կեսերին[39]։ Ստեղծագործությունն արժանացավ ոչ միանշանակ քննադատության, բայց տարիներ անց Y սերնդի սպառողական սովորությունների դիտարկումները, որոնք չեն սիրում իրենց ունեցվածքով ծանրաբեռնել, ցույց տվեցին, որ Ռիֆկինը ճիշտ էր։ 2010 թվականին 21-ից 34 տարեկան ամերիկացիները գնել են ԱՄՆ-ում բոլոր նոր մեքենաների 27%-ը, իսկ 1985 թվականին՝ 38%-ը։ 1998-ից 2008 թվականներին վարորդական իրավունք ունեցող դեռահասների մասնաբաժինը նվազել է ավելի քան մեկ քառորդով, իսկ նոր երիտասարդ տանտերերի մասնաբաժինը 2009-ից 2011 թվականներին ընկել է ավելի քան 2 անգամ, քան մեկ տասնամյակ առաջ[45]։

«Ջրածնի տնտեսություն»[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Ջրածնի տնտեսություն»-ում (անգլ.՝ The Hidrogen Economy: The Creation of the World-Wide Energy Web and the Redistribution of Power on Earth, 2002 թվական, «Եթե այլևս նավթ չմնա... Ո՞վ է ղեկավարելու համաշխարհային էներգետիկ հեղափոխությունը» ռուսալեզու հրապարակումը, 2006 թվական) Ռիֆկինը քաղաքակրթությունը ներկայացնում է որպես ջերմադինամիկ համակարգ։ Էնտրոպիան թերմոդինամիկայի երկրորդ օրենքի գործողության հետևանք է, այսինքն. քաղաքակրթությանը հասանելի էներգիայի քանակի նվազում[46]։ Միևնույն ժամանակ, ժամանակակից քաղաքակրթությունը էներգիային վերաբերվում է բավականին անիմաստ կերպով․

270 կալորիականությամբ մեկ պահածոյացված եգիպտացորեն արտադրելու համար ֆերմերը օգտագործում է 2790 կալորիա՝ մեքենաների վառելիքի և արհեստական պարարտանյութերի տեսքով[46]։

Ապագա էներգետիկ ցանցը ըստ Ջ. Ռիֆկինի։

Քաղաքակրթության էներգետիկ ռեսուրսը բարձրացնելու համար հեղինակն առաջարկում է անցում կատարել ջրածնային էներգետիկայի, քանի որ ջրածինը տիեզերքի ամենատարածված քիմիական տարրն է։ Եվ չնայած ջրածնի արդյունահանման գործընթացն այսօր պահանջում է ժամանակ, աշխատուժ և կապիտալ, սակայն Հաբբերտի կորի կիրառումը նշված ռեսուրսի վրա յուրահատուկ կլինի։ Մի կողմից, երբ տեխնոլոգիան զարգանում է, ջրածնից էներգիա ստանալու արժեքը պետք է անխուսափելիորեն նվազի. մյուս կողմից, հաշվի առնելով այս տարրի անսահման մատակարարումը, արտադրության ինքնարժեքի հետագա աճը ռեսուրսի առկայության նվազման պատճառով անհնար է[47]։

Ջրածնի համատարած օգտագործումը Ռիֆկինին թույլ տվեց բարձրացնել նաև ապագա էներգետիկ ապակենտրոնացման հարցը։ Ինչպես Web 2.0-ն, որտեղ օգտատերերը միաժամանակ հանդես են գալիս որպես բովանդակության մատակարարներ, հեղինակի իդեալը էներգետիկ ցանցն է, որի օգտատերերն ազատորեն կփոխանակեն էներգիան միմյանց հետ (հիմնվելով smart grid տեխնոլոգիայի վրա), որը նրանք արտադրում են բազմաթիվ փոքր էներգիայի կայանքներում[47]։

Ստեղծագործությունը Վենեսուելայի նախագահ Ուգո Չավեսի սիրելի գրքերից էր (այն նրան խորհուրդ էր տվել Կուբայի առաջնորդ Ֆիդել Կաստրոն)[48]։

«Եվրոպական երազանք»[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Եվրոպական երազանք։ Ինչպես ապագայի եվրոպական տեսլականը հանգիստ ստվերում է թողնում ամերիկյան երազանքը» աշխատությունը (անգլ.՝ The European Dream: How Europe's Vision of the Future Is Quietly Eclipsing the American Dream, 2004 թվական) պարզվեց, որ համահունչ է Միացյալ Նահանգների նկատմամբ այն թերահավատ կարծիքներին, որոնք նախկինում ընդունում էին ֆրանսիացի սոցիոլոգ Էմանուել Թոդը և բրիտանացի քաղաքագետ Անատոլ Լիվենը։ Թոդը հայտնի է նրանով, որ նա առաջիններից էր, ով կանխատեսեց ԽՍՀՄ փլուզումը, և այժմ կարծում է, որ ԱՄՆ-ն արդեն անցել է իր հաջողության ամենաբարձր կետը և անկում է ապրում։ Լիվենը պնդում է, որ ամերիկյան ուղին, որը ներկայացված է որպես բացառիկ, ընդամենը նախապատերազմյան եվրոպական ազգայնականության կրկնությունն է[49]։

Իր հերթին, Ռիֆկինն իր գրքում պաշտպանում է այն միտքը, որ հայտնի «ամերիկյան ոգին» թուլանում և անհետանում է անցյալում, դրա փոխարեն նոր «եվրոպական ոգի» է առաջանում։ Եվրոպական արժեքների առավելությունները ամերիկյան արժեքների նկատմամբ գրողը տեսնում է նրանում, որ եվրոպացիները գերադասում են համերաշխությունը արտասահմանյան ինդիվիդուալիզմից։ Հին մայրցամաքի բնակիչները շատ ավելի ապահով են տնտեսական, սոցիալական և մշակութային իրավունքների առումով՝ թույլ տալով նրանց ավելի հավասարակշռված կյանք վարել։ Եվ թող եվրոպական երկրների ՀՆԱ-ի աճի տեմպերը հետ մնան ԱՄՆ-ից, մինչդեռ բրիտանացիները միջինում աշխատում են 5, իսկ գերմանացիները տարեկան 10 շաբաթ պակաս, քան ամերիկացիները։ Այսպիսով, աճի ցածր տեմպերը նշանակում են ոչ թե պակաս արդյունավետություն, այլ ընդամենը այլ ապրելակերպի գիտակցված ընտրության արդյունք[50][51][52]։

Միջազգային արբիտրի դերում ԵՄ-ն նույնպես Ռիֆկինին ավելի ընդունելի թեկնածու է թվում՝ համեմատած պետությունների հետ, քանի որ նա կուտակել է մեծ փորձ տարբեր մշակույթների փոխգործակցության մեջ, մինչդեռ ամերիկացիները գերադասում են համաշխարհային խնդիրներից զերծ մնալ նոր խոչընդոտներով, պարբերաբար փորձելով դրանք լուծել կամավորության ոգով։ Միևնույն ժամանակ, հեղինակը ցույց է տալիս նաև մետաղադրամի մյուս կողմը՝ մարդու իրավունքների (սեռական փոքրամասնությունների, կենդանիների իրավունքների չափից ավելի պաշտպանվածություն) և բազմամշակութայնության (որը հանգեցնում է Եվրոպայում իսլամի խնդրի սրմանը) «շեղումը»։ Այնուամենայնիվ, եթե Եվրամիությունը ուժ գտնի ինքն իրեն բարեփոխելու համար, նա կունենա բոլոր հնարավորությունները դառնալու նոր «Քաղաք բլրի վրա»[50][52]։ Աշխատանքը գնահատվել է Հին մայրցամաքում. ի լրումն արտաքին հարաբերությունների եվրոպական հանձնակատար Քրիս Փաթենի դրական արձագանքների[51], 2005 թվականին գրողն արժանացել է գերմանական Corine Literature Prize գրական մրցանակի[53]։

«Երրորդ արդյունաբերական հեղափոխություն»[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Երրորդ արդյունաբերական հեղափոխություն. ինչպես են հորիզոնական փոխազդեցությունները փոխում էներգիան, տնտեսությունը և ամբողջ աշխարհը» գրքի թողարկման պահին (անգլ.՝ The Third Industrial Revolution, 2011 թվական) տերմինն արդեն շրջանառության մեջ էր։ Մասնավորապես, 2007 թվականի մայիսի 14-ին Եվրախորհրդարանը հաստատել է երրորդ արդյունաբերական հեղափոխության մասին հռչակագիրը (Written Declaration pursuant to Rule 116 of the Rules of Procedure on establishing a green hydrogen economy and a third industrial revolution in Europe through a partnership with committed regions and cities, SMEs and civil society organisations, European Parliament 0016/2007)։ Հռչակագիրն աջակցում էր Ռիֆկինի գաղափարներին՝ ջրածնի վառելիքային էլեմենտները տարածելու համար՝ վերականգնվող ռեսուրսներից էներգիա կուտակելու և «խելացի» էներգետիկ ցանցեր զարգացնելու համար[54]։

Հետևաբար, զարմանալի չէ, որ «Երրորդ արդյունաբերական հեղափոխությունը» զարգացնում է հեղինակի ավելի վաղ պատկերացումները վերականգնվող էներգիայի, արտադրության ապակենտրոնացման և «էներգետիկ Համացանցի» մասին[21][55]։ Միաժամանակ գիրքը նպաստել է այս գաղափարների տարածմանը։ Այսպես, Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության Պետական խորհրդի վարչապետ Լի Կեքիանգը հրամայել է Չինաստանում հրատարակել «Երրորդ արդյունաբերական հեղափոխությունը»՝ 250 հազար տպաքանակով և ուղարկել տարբեր մակարդակների տեղական ղեկավարներին[31]։ Տարբեր տարածքներ սկսեցին պատվիրել Ռիֆկինի վարպետության պլանները՝ երրորդ արդյունաբերական հեղափոխությանն անցնելու համար։ Օրինակ, 2013 թվականին նրա TIR Consulting Group ընկերությունը աշխատել է Accenture-ի հետ՝ Ֆրանսիայի Նոր-Պա դը Կալե տարածաշրջանի համար նմանատիպ ծրագիր մշակելու համար։ Ծրագիրը միավորում է այնպիսի ընկերությունների, հետազոտողների և հեղինակների առաջարկները, ինչպիսիք են Philips, Schneider Electric, Rexel, ERDF, Fraunhofer ISE, Bouygues, Stefano Boeri, Adrian Smith + Gordon Gill Architecture, Tecnalia, Hydrogenics, Angelo Consoli, DNV KEMA, Alstom և Renault-ը[56]։

Ռիֆկինի ստեղծագործության թողարկումիցհետո, հաջորդ տարի, նրա բարձրացրած թեման անմիջապես շարունակվեց այլ հեղինակների 3 գրքերում։ Դրանք «Գերտերության առաջացում. Ռուսաստանի նեոինդուստրիալացում և ուղղահայաց ինտեգրում» Ս. Ս. Գուբանովա, «Նոր արդյունաբերական հեղափոխություն. սպառողներ, գլոբալացում և զանգվածային արտադրության ավարտ» (անգլ.՝ The New Industrial Revolution: Consumers, Globalization and the End of Mass Production) Փիթեր Մարշը և «Արտադրողներ. Նոր արդյունաբերական հեղափոխություն» (անգլ.՝ Makers: The New Industrial Revolution) Քրիս Անդերսոնի կողմից[55][57]։

«Զրոյական սահմանային ծախսերի հասարակություն»[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2014 թվականին Ռիֆկինը հրատարակել է «The Zero Marginal Cost Society: The Internet of Things, the Collaborative Commons, and the Eclipse of Capitalism»։ Այս գրքում Ռիֆկինը պնդում է, որ առաջիկա 50 տարիների ընթացքում արտադրողականության աճը կհանգեցնի զրոյական (կամ գրեթե զրոյական) սահմանային ծախսերով տնտեսության։ Այս տնտեսությունում պետք կլինի կրել միայն արտադրության մեկնարկի հետ կապված մեկնարկային ծախսերը։ Ռիֆկինը նման արտադրողականության աճը կապում է պրոսյումերիզմի (բաշխված էներգիա, 3D տպիչներ և այլն) անցման հետ, ավտոմատացման աճի և թվային տեխնոլոգիաների տարածման հետ (բանացանց)։ Ըստ Ռիֆկինի՝ զրոյական սահմանային ծախսեր ունեցող տնտեսության մեջ կապիտալիստական հասարակության ավանդական մեխանիզմները չեն կարողանա գործել, քանի որ նման տնտեսությունում անհնար է շահույթ ստանալ։ Հեղինակը կանխատեսում է, որ կապիտալիզմին կփոխարինի «համագործակցային հասարակությունը» (անգլ.՝ collaborative commons), որտեղ առաջին պլան է մղվելու մարդկանց գործունեության ուղղակի համակարգումը, որը պատմականորեն բնորոշ է տեղական համայնքներին և ոչ առևտրային կազմակերպություններին[58]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,0 1,1 Internet Speculative Fiction Database — 1995.
  2. ↑ 2,0 2,1 Բրոքհաուզի հանրագիտարան (գերմ.)
  3. ↑ 3,0 3,1 Munzinger Personen (գերմ.)
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Deutsche Nationalbibliothek Record #11548857X // Gemeinsame Normdatei (գերմ.) — 2012—2016.
  5. ↑ https://www.uhasselt.be/UH/OverUHasselt/feiten-en-cijfers/Eredoctoraten-lijst.html
  6. ↑ https://www.uliege.be/cms/c_9266244/fr/docteurs-honoris-causa-sur-proposition-des-autorites-de-l-uliege
  7. ↑ Michael Uhl «Tod & Jeremy»
  8. ↑ «Germany can lead the third Industrial Revolution (интервью с Джереми Рифкиным)». Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հուլիսի 12-ին. Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 15-ին.
  9. ↑ «Jeremy Rifkin Weds Carol Grunewald». Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 16-ին. Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  10. ↑ «Jeremy Rifkin's Big Beefs» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 8-ին.
  11. ↑ «How Europe's Vision of the Future is Quietly Eclipsing the American Dream» (PDF). Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2016 թ․ օգոստոսի 9-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 8-ին.
  12. ↑ Rifkin J. — Выступление в Берлинском университете имени Гумбольдта (2005 թ․ ապրիլի 18). «The Europeam Dream» (pdf). Forum Constitutionis Europae (FCE 3/05) (անգլերեն). Walter Hallstein-Institut für Europäisches Verfassungsrecht. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2016 թ․ օգոստոսի 9-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 29-ին.
  13. ↑ 13,0 13,1 Heise K. Milton Rifkin, Pioneer In Home Use Of Plastics(անգլ.) // Chicago Tribune : газета. —Чикаго, 1993. — ISSN 1085-6706.
  14. ↑ Jensen T. Vivette R. Rifkin: 1911 - 2007(անգլ.) // Chicago Tribune : газета. —Чикаго, 2007. — ISSN 1085-6706.
  15. ↑ 15,0 15,1 Cruz C. Out Of The Darkness(անգլ.) // Chicago Tribune : газета. —Чикаго, 1995. — ISSN 1085-6706.
  16. ↑ Milton Rifkin, Pioneer In Home Use Of Plastics Արխիվացված 2015-10-24 Wayback Machine.
  17. ↑ «Milton L. Rifkin in the 1940 Census». 1940 U.S. Federal Population Census (անգլերեն). Archives.com. 1940. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 29-ին.
  18. ↑ Jeremy Rifkin Weds Carol Grunewald(անգլ.) // The New York Times : газета. —Нью-Йорк, 1990. — ISSN 0362-4331.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 19,5 19,6 19,7 Туторская, 2003
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 Naik, 2000
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 21,3 21,4 21,5 Andrews, 1 января 2008
  22. ↑ Trillin C. U.S. Journal: Boston Parallels(անգլ.) // The New Yorker : журнал. — N. Y.: Condé Nast, 21 января 1974. — С. 67. — ISSN 0028-792X.
  23. ↑ Daily Ch. The Peoples Bicentennial Commission(անգլ.) // The Harvard Crimson : газета. —Кембридж (Массачусетс), 1975.
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 Энгенсон, 29 апреля 2011
  25. ↑ Masse-Stamberger B. Jeremy Rifkin: «Cette crise n'est pas financière mais énergétique»(ֆր.) // L'Express : журнал. —Париж, 16 октября 2013. — ISSN 0245-9949.
  26. ↑ Тетушкин Е. Генетики против человекоподобных «химер» // Коммерсантъ : газета. —М., 15 августа 1998. — № 149. — С. 9.
  27. ↑ Циммер К. Микрокосм: E. coli и новая наука о жизни = E. coli and New Science of Life. — М.: Альпина нон-фикшн, 2013. — С. 330. — 394 с. — 5000 экз. — ISBN 978-5-91671-269-8
  28. ↑ Thompson D. The Most Hated Man In Science: JEREMY RIFKIN(անգլ.) // Time : журнал. —N. Y., 4 декабря 1989. — ISSN 0040-781X.
  29. ↑ Gunset G. Forget «Beyond Beef». Take The Money And Buy A Steak(անգլ.) // Chicago Tribune : газета. —Chicago, 22 мая 1992. — ISSN 1085-6706.
  30. ↑ «Архивированная копия». Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ օգոստոսի 19. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 19-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ bot: original URL status unknown (link)«Архивированная копия». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ օգոստոսի 19-ին. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 19-ին.
  31. ↑ 31,0 31,1 Черных Е. Третья Индустриальная Революция преобразит весь мир! // Կոմսոմոլսկայա պրավդա : газета. —М., 14 декабря 2013. — ISSN 0233-433X.
  32. ↑ «Jeremy Rifkin» (անգլերեն). Amazon.com — Страница автора на Amazon. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ սեպտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 23-ին.
  33. ↑ Banks A. Dennis Walton's Capital Wars(անգլ.) // Labor Research Review : журнал. — Итака (Нью-Йорк): Cornell University ILR School, 1988. — Т. 1. — № 12. — С. 39.
  34. ↑ Osinga F. Science, Strategy and War: The Strategic Theory of John Boyd. — Лондон: Routledge, 2007. — P. 269. — 336 p. — (Strategy and History). — ISBN 0-203-08886-7
  35. ↑ 35,0 35,1 35,2 Извеков Н. Предупреждение об опасности (Обзор книги Джереми Рифкина «Конец работе: сокращение рабочей силы в глобальном масштабе и начало послерыночной эры») // Обозреватель - Observer : журнал. — 1997. — № 3—4 (86—87).
  36. ↑ Кац Й. Жить европейской мечтой // Молодёжь Эстонии : газета. —Таллин, 8 марта 2007. — ISSN 0204-0476.
  37. ↑ 37,0 37,1 «Наперегонки с машиной: вызовы и перспективы экономики будущего». Хабрахабр — Рецензия на книгу Э. Бриньолфссона и Э. Макафи «Race against the machine». 2012 թ․ հունվարի 5. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ օգոստոսի 27-ին. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 27-ին.
  38. ↑ Чапковский Ф. (2010 թ․ փետրվարի 17). «Безделье – путь к прогрессу». Slon.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ օգոստոսի 27-ին. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 27-ին.
  39. ↑ 39,0 39,1 39,2 39,3 Borger J. Jeramiah of the global economy(անգլ.) // The Guardian : газета. —Лондон, 2000. — ISSN 0261-3077.
  40. ↑ 40,0 40,1 40,2 Brunner C. «Век биотеха» Джереми Рифкина(անգլ.) = The Biotech Century by Jeremy Rifkin // Journal of College Science Teaching : журнал. — Арлингтон (Виргиния): National Science Teachers Association, 1999. — Т. 28. — № 5. — С. 359.
  41. ↑ 41,0 41,1 Peters K. Book Review. The Biotech Century: Harnessing the Gene and Remaking the World. By Jeremy Rifkin(անգլ.) // Journal of Genetic Counseling : журнал. — Арлингтон (Виргиния): National Society of Genetic Counselors, 1999. — В. 1. — Т. 8. — С. 67—69. — ISSN 1573-3599. — doi:10.1023/A:1022842822328
  42. ↑ Reed Ph. Book Review. The Biotech Century(անգլ.) // Journal of Technology Education : журнал. — International Technology and Engineering Educators Association, 1999. — Т. 10. — № 2.
  43. ↑ Милюков Ю. Игра в машинки // Бизнес-журнал : журнал. —М., 2013. — № 12. — С. 88. Архивировано из первоисточника 29 Հունիսի 2014.
  44. ↑ 44,0 44,1 Frye D. «Review of The Age Of Access» (անգլերեն). Technology and Society Book Reviews. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ դեկտեմբերի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 29-ին.
  45. ↑ Poulos J. Losing Liberty in an Age of Access(անգլ.) // The New Atlantis : журнал. —Вашингтон, 2014. — № 43. — С. 13—22. — ISSN 1555-5569.
  46. ↑ 46,0 46,1 Коваленко В. Последняя капля // Секрет фирмы : журнал. — М.: ИД «Коммерсантъ», 2006. — С. 80—81.
  47. ↑ 47,0 47,1 «Реглобализация по принципу «снизу вверх»». E-xecutive.ru — Рецензия на книгу Д. Рифкина «Если нефти больше нет...». 2007 թ․ փետրվարի 19. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ օգոստոսի 13-ին. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 13-ին.
  48. ↑ Romero S. From a Literary Lion in Caracas, Advice on Must-Reads(անգլ.) // The New York Times : газета. —N. Y., 17 сентября 2006.
  49. ↑ Dejevsky M. The American dream is fading — and the future belongs to Europe(անգլ.) // The Independent : газета. —Лондон, 2004. — ISSN 0951-9467.
  50. ↑ 50,0 50,1 Миловзоров А. ЕС – полный «отстой» или новый мировой лидер? // Утро.ru : Интернет-издание. —М., 19 октября 2004. — В. 293 (1691).
  51. ↑ 51,0 51,1 Patten Ch. Dare to dream(անգլ.) // The Guardian : газета. —Лондон, 2004. — ISSN 0261-3077.
  52. ↑ 52,0 52,1 Moravcsik A. Europe is the new role model for world(անգլ.) // Financial Times : газета. —Лондон, 2004. — ISSN 0307-1766.
  53. ↑ «Лауреаты премии Corine Literature Prize» (գերմաներեն). Corine Literature Prize. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 29-ին. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 23-ին.
  54. ↑ «MEPs adopt written declaration on establishing a green hydrogen economy and a third industrial revolution» (անգլերեն). Страсбург: Европейский парламент. 2007 թ․ մայիսի 21. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 30-ին. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 29-ին.
  55. ↑ 55,0 55,1 Ларина Е., Овчинский В. Русское чудо XXI века. Часть I // Завтра : газета. —М., 30 января 2014.
  56. ↑ TIR Consulting Group LLC. «The Nord-Pas de Calais Third Industrial Revolution» (PDF) (անգլերեն). Accenture. Արխիվացված է օրիգինալից (pdf) 2014 թ․ նոյեմբերի 14-ին. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 23-ին.
  57. ↑ «Выпуск 42. Россию спасет неоиндустриализация?». Передача «Парадокс» со Степаном Демурой. Финам FM. 2013 թ․ մարտի 7. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ սեպտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 29-ին.
  58. ↑ [«Официальный сайт издания (անգլ.)». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 20-ին. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 17-ին. Официальный сайт издания (անգլ.)]

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ստեղծագործությունների ցանկ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մատենագիտություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ջերեմի Ռիֆկին» հոդվածին։
Ֆոտո, վիդեո և աուդիո
Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ջերեմի_Ռիֆկին&oldid=9784092» էջից