Jump to content

Գենետիկորեն մոդիֆիկացված օրգանիզմ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Գենետիկական ձևափոխման մեթոդով ստացված կապույտ վարդ

Գենետիկորեն ձևափոխված օրգանիզմ (ԳՁՕ, գենետիկորեն մոդիֆիկացված օրգանիզմ՝ ԳՄՕ), օրգանիզմ, որի գենոտիպն արհեստականորեն փոփոխվել է գենային ինժեներիայի մեթոդներով։ Այս եզրույթը կիրառվում է բույսերի, կենդանիների և միկրոօրգանիզմների համար։

Գենային փոփոխությունները, որպես կանոն, կատարվում են գիտական և տնտեսական նպատակներով։ Ի տարբերություն բնական կամ արհեստական մուտացիաների ժամանակ առաջացող պատահական փոփոխությունների՝ գենային ձևափոխումն ունի խիստ նպատակային ուղղվածություն։

Ներկայումս գենային ձևափոխման հիմնական եղանակը տրանսգենների օգտագործումն է՝ տրանսգենային օրգանիզմների ստեղծման նպատակով։

Գյուղատնտեսության և սննդարդյունաբերության մեջ ԳՁՕ ասելով՝ հասկանում են միայն այն օրգանիզմները, որոնք առաջացել են նրանց գենոմում մեկ կամ մի քանի տրանսգենների ներմուծմամբ[1]։

Պատմություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մարմնական բջիջից կլոնավորված առաջին կենդանին՝ Դոլլին

Գենետիկորեն ձևափոխված օրգանիզմների և սննդամթերքի օգտակարության ու վնասակարության վերաբերյալ կան խիստ հակասական կարծիքներ։

Մոտավորապես 12000 տարի առաջ արհեստական ընտրության և բուծման միջոցով մարդիկ արդեն ընտելացրել էին որոշ բույսեր և կենդանիներ[2]։ Ընտրողական բուծման գործընթացը, որում ընտրվում էին օգտակար հատկանիշներով առանձնյակներ և օգտագործվում էին սերունդ ստանալ նպատակով, հանդիսանում է ժամանակակից գենետիկական ձևափոխման նախատիպը[3]։

Երբ լաբորատոր պայմաններում կատարվում է նուկլեինաթթուների հաջորդականության խմբավորում, ստացված ԴՆԹ-ն կոչվում է վերախմբավորված (վերակազմված) ԴՆԹ:[4] Վերջինս կարող է պարունակել օլիգոնուկլեոիդներ նույն կամ նման տեսակի օրգանիզմներից, այդ պատճառով այն ստացել է «ցիսգենային» ԴՆԹ անվանումը։ Իսկ եթե այն պարունակում է օլիգոնուկլեոիդներ այնպիսի օրգանիզմներից, որոնք բնական պայմաններով չեն խաչասերվում, ապա այն կոչվում է «տրանսգենային» ԴՆԹ[5]։ Վերակազմված ԴՆԹ-ն կարող է պարունակել նաև արհեստական տարրեր։

Առաջին արհեստական վերակազմված ԴՆԹ-ն ստացվել է Պոլ Բերգի կողմից 1972 թվականին[6][7]։

Գենետիկական ինժեներիան առաջին անգամ իրագործվել է Հերբերտ Բոյերի և Սթենլի Կոհենի կողմից 1973 թվականին[8]։ Եթե ընտրողական բուծումը կախված է պոպուլյացիայի կամ տեսակի ներսում բնական ձևով հանդիպող գենային վարիացիաներից, ապա գենետիկական ինժեներիան կարող է ներգրավել նաև տարբեր տեսակների գեներ։

ԳՁՕ ստանալու նպատակները

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գենետիկորեն ձևափոխված կապույտ վարդի ստացման քայլերը

ՄԱԿ-ի պարենի և գյուղատնտեսության կազմակերպությունը գենային ինժեներիան դիտարկում է որպես մեթոդ՝ տրանսգենային բույսերի կամ այլ օրգանիզմների ստացման համար և համարում այն գյուղատնտեսության անքակտելի մասը։ Տրանսգենեզը բույսերի և կենդանիների սելեկցիայի զարգացման եղանակներից մեկն է, որով մեծանում է սելեկցիոներների հնարավորությունները՝ նոր որակի բույսերի և կենդանիների ստացման տեսակետից։ Մասնավորապես, դրանով հնարավոր է դառնում տեղափոխել օգտակար հատկությունները դրանց չունեցող օրգանիզմներ[9][10]։

Ինչպես տարբեր տեսակների առանձին գեների, անպես էլ նրանց տարբեր համակցություների օգտագործումը նոր տրանսգենային սորտերի ստացման գործում հանդիսանում է ՄԱԿ-ի Պարենի և գյուղատնտեսության կազմակերպության ռազմավարություններից մեկը, որն ուղղված է գյուղատնտեսության և սննդարդյունաբերության ոլորտում գենետիկական ռեսուրսների պահպանմանն ու օգտագործմանը[11]։

Շատ դեպքերում տրանսգենային բույսերի օգտագործումն էականորեն բարձրացնում է բերքատվությունը[12]։ Կարծիք կա, որ աշխարհի անընդհատ աճող բնակչության դեպքում միայն ԳՁՕ-ները կարող են սովից փրկել մարդկությանը, քանի որ գենային ձևափոխմամբ հնարավոր է բարձրացնել պարենամթերքի բերքատվությունն ու որակը։ Այս տեսակետի հակառակորդները համարում են, որ գյուղատնտեսության մեջ կիրառվող ժամանակակից ագրետեխնիկական միջոցները բավարար են մարդկությանը անհրաժեշտ քանակի պարենամթերքով ապահովելու համար[13][14][15][16]։

ԳՁՕ ստանալու մեթոդներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Գենային ինժեներիա

ԳՁՕ-ների ստացման հիմնական փուլերը.

  • մեկուսացված գենի ստացում
  • գենի ներմուծում վեկտորի մեջ՝ այլ օրգանիզմ տեղափոխելու նպատակով
  • գենով վեկտորի տեղափոխում ձևափոխվող օրգանիզմ
  • օրգանիզմի բջիջների ձևափոխում
  • գենետիկորեն ձևափոխված օրգանիզմների ընտրություն, անհաջողության մատնված ձևափոխումների վերացում

Գեների սինթեզը ներկայումս շատ կայացած է, որոշ դեպքերում նաև՝ ավտոմատացված։ Կան համակարգիչներով հագեցված հատուկ սարքավորումներ, որոնց հիշողության մեջ ներդրվում են տարբեր նուկլեոիդների հաջորդականության սինթեզի ծրագրեր։ Այսպիսի սարքը սինթեզում է մինչև 100-120 ազոտային հիմքերով ԴՆԹ-ի հատվածներ։

Վեկտորի մեջ գենի ներդրման համար օգտագործում են ֆերմենտներ՝ ռեստրիկտազներ և լիգազներ։ Ռեստրիկտազներով գենն ու վեկտորը հնարավոր է մասնատել։ Լիգազներով այսպիսի մասերը հնարավոր է կպցնել, վերախմբավորել։

Բակտերիաներում գենի ներդրումը մշակվեց այն բանից հետո, որբ Ֆրեդերիկ Գրիֆֆիտը բացահայտեց բակտերիային տրանսֆորմացիան։ Վերջինիս հիմքում ընկած է պրիմիտիվ սեռական գործընթացը, որը բակտերիաների մոտ ընթանում է ոչ քրոմոսոմային ԴՆԹ-ի (պլազմիդ) փոքր մասերի փոխանակմամբ։ Պլազմիդային տեխնոլոգիաներով իրականացվում է արհեստական գեների ներմուծումը բակտերիային բջիջ։ Կենդանու կամ բույսի օրգանիզմի մեջ պատրաստի գենի ներմուծման համար օգտագործում են տրասֆեկացիաների մեթոդը։

Երբ միաբջիջ կամ բազմաբջիջ օրգանիզմների բջջային կուլտուրաները ենթարկվում են ձևափոխման, սկսվում է այն օրգանիզմների և նրանց սերնդի ընտրությունը, որոնք ենթարկվել են ձևափոխման։ Եթե բազմաբջիջ օրգանիզմների ստացման խնդիր է դրված, ապա փոփոխված գենոտիպով բջիջներն օգտագործվում են բույսերի վեգետատիվ բազմացման համար, իսկ կենդանիների դեպքում՝ ներմուծվում են սուրրոգատ մոր բլաստոցիտի մեջ։ Արդյունքում ծնվում է փոփոխված գենոտիպով նորածին, որոնցից ընտրվում և խաչասերվում են միայն նրանք, որոնց մոտ կան ցանկալի փոփոխությունները։

Կիրառություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հետազոտություններում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ներկայումս ԳՁՕ-ները լայնորեն կիրառվում են հիմնարար և կիրառական հետազոտություններում։ Դրանց օգնությամբ հետազոտվում են որոշ հիվանդությունների և կենսաբանական գործընթացների զարգացման առանձնահատկությունները (Ալցհեյմերի հիվանդություն, քաղցկեղ, ծերության կենսաբանություն, ռեգեներացիա, նյարդային համակարգի ֆիզիոլոգիա)[17][18][19]։

Մանրէներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բակտերիաները, շնորհիվ իրենց պարզ գենային կառուցվածի, առաջին օրգանիզմներն էին, որոնց գեները ձևափոխվեցին լաբորատոր պայմաններում[20]։

Գենետիկական ինժեներիայում նրանք հիմա էլ համարվում են կարևոր և շատ դեպքերում՝ անփոխարինելի մոդելներ։ Սինթետիկական կենսաբանությունում մանրէներն օգտագործվում են տարբեր նպատակներով, որոնցից է նաև նոր գեների կամ նուկլեոիդների սինթեզը[21][22][23]։

Մանրէներն օգտագործվում են նաև մարդկանց համար կարևոր տարբեր տեսակի սպիտակուցների սինթեզի նպատակով, որոնք հետագայում կիրառվում են բժշկությունում[24]։

Գենետիկորեն փոփոխված մանրէներն օգտագործվում են ինսուլինի ստացման համար, որը կարևոր նշանակություն ունի դիաբետով հիվանդների բուժման գործընթացում[25] Նման բակտերիաներից ստանում են նաև մակարդման գործոններ՝ հեմոֆիլիայի[26] և աճի հորմոն՝ տարբեր բնույթի գաճաճության բուժման նպատակներով[27][28]։

Գենետիկորեն ձևափոխված շատ մանրէներ սննդի արդյունաբերությունում հանդիսանում են որպես ֆերմենտների աղբյուր։ Նրանցից ստանում են ալֆա-ամիլազ, քիմոզին, պեկտինէսթերազ[29]։

Ստացվում են գենետիկորեն ձևափոխված բակտերիաներ, որոնք կարող են արտադրել էկոլոգիապես մաքուր վառելանյութ[30]։

Ձկներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գենետիկորեն ձևափոխված ձկներն օգտագործվում են գիտահետազոտական նպատակներով և որպես սնունդ, ինչպես նաև հանդիսանում են ջրային աղտոտման սենսորներ։

Նման ձկները մեծ կիրառություն ունեն գենետիկական և օրգանիզմների զարգացմանը առնչվող հետազոտություններում։ Ձկներից ամենաշատ ձևափոխված տեսակներն Zebrafish-ն ու Oryzias latipes-ը (ճապոնական մեդակա), քանի որ սրանց ձուն ունի տեսանելի խորիոն (սաղմնային թաղանթ), արագ են զարգանում և առաջին սաղմնային ձուն հեշտ նկատելի է, որը հնարավորություն է տալիս տրանսգենային ԴՆԹ-ի ներարկումը[31]։

GloFish-ը գենետիկորեն ձևափոխված ֆլյուրեսցենտային Zebrafish-ն է վառ կարմիր, կանաչ և նարնջագույն ֆլյուրեսցենտային գույներով[32]։ Այն ստեղծվել է էսթետիկական նատակներով։ Սա գենետիկորեն ձևափոխված առաջին կենդանին էր, որը մարդիկ հնարավորություն ունեցան ազատորեն գնել 2003 թվականից[33][34][35]։

2013 թվականի նոյեմբերի 25-ին Կանադան թույլատրեց գենետիկորեն ձևափոխված սաղմոնների ձվի արտադրությունն ու վաճառքը, սակայն արգելեցին Կանադայում դրանց օգտագործումը մարդկանց կողմից[36]։

Ջրային ավազանների աղտոտվածության որոշման նպատակով տարբեր հետազոտական խմբերի կողմից ստացվել են գենետիկորեն ձևափոխված ձկներ, որոնք տարբեր աղտոտությունների առկայության դեպքում կարող են փոխել իրենց գունավորումը[37][38][39][40][41]։

Ձկների ցավի ուսումնասիրման վերջին հետազոտությունները վկայում են, որ գենետիկական ձևափոխումները կարող են հանգեցնել ձկների բարեկեցության փոփոխությունների[42]։

Կաթնասուններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Քիմեռներ

Գենետիկորեն ձևափոխված կաթնասունները ԳՁՕ-ների կարևոր մասն են կազմում[43]։ Դեռևս 1980-ական թվականներին Ռալֆ Բրինստերը և Ռիչարդ Պալմիթերը կատարելագործեցին տրանսգենային մկներ, առնետներ, ճագարներ, ոչխարներ խոզեր ստանալու տեխնոլոգիաներն ու հիմնեցին մարդկանց տարբեր հիվանդությունների (ներառյալ տրանսգենով հարուցված առաջին քաղցկեղը) առաջին տրանսգենային մոդելները։ Կենդանիների գենետիկական ինժեներիան թանկ, դանդաղ զարգացող ուղղություն է, որը պայմանավորված է ոչ միայն գործընթացների բարդությամբ, այլև հասարակության լայն շերտերում նմանատիպ փորձարկումների նկատմամբ ձևավորված հակասական կարծիքի ու որոշակի սահմանափակումների առկայության հետ։ Չնայած դրան, այս բնագավառում նկատվում է բավականին մեծ առաջընթաց[44]։

Առաջին տրանսգենային կենդանին ստեղծվեց մկան սաղմի մեջ ԴՆԹ-ի ներարկմամբ և այնուհետև սաղմի պատվաստմամբ էգ մկան օրգանիզմ[45]։

Գենետիկորեն ձևափոխված կենդանիները կիրառվում են տարբեր ոլորտներում և տարբեր նպատակներով.

  1. մարդկանց հիվանդությունների հետազոտություն,
  2. կենդանիներից մթերքների ստացում,
  3. դեղաբանական միջոցների և փոխարինող հյուսվածքների ստացում,
  4. մարդկանց համար անվնաս կենդանիների ստացում (հիպոալերգիկ կատուների ստացում),
  5. արագ աճող կենդանիների ստացում,
  6. հիվանդությունների նկատմամբ կայուն կենդանիների ստացում և կենդանիների առողջության բարձրացում[46]։

Գյուղատնտեսությունում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Գենետիկորեն ձևափոխված սնունդ
Քենիացիները փորձարկում են գենետիկորեն ձևափոխված եգիպտացորենը

Գենային ինժեներիան օգտագործվում է նոր տեսակի բույսերի ստացման համար, որոնք ավելի կայուն կլինեն միջավայրի անբարենպաստ պայմանների և վնասատուների նկատմամբ, կունենա լավ որակական հատկանիշներ[47] Ստեղծվող կենդանիների նոր ցեղերն առանձնանում են բարձ մթերատվությամբ, իսկ գյուղատնտեսական մթերքները պարունակում են վիտամինների և կենսականորեն կարևոր այլ նյութերի ավելի բարձր քանակներ[48]։

Փորձեր են արվում ստանալ այնպիսի անտառային ծառատեսակներ, որոնք կունենան ցելյուլոզի բարձ պարունակություն, ինչպես նաև օժտված կլինեն արագ աճով[49]։

Սակայն, որոշ ընկերություններ սահմանափակումներ են մտցնում իրենց կողմից վաճառվող գենետիկորեն ձևափոխված սերմերի վաճառքում[50][51][52]։

1996 թվականից, երբ սկսվեց գենետիկորեն ձևափոխված սերմերի աճեցումը, նրանց ցանքատարածություններն ավելացել են մինչև 175 միլիոն հեկտար՝ 2013 թվականի հաշվարկով (համաշխարհային ցանքատարածությունների ավելի քան 11 %-ը)[53] Այսպիսի բույսերն աճեցվում են 27 երկրներում, հատկապես՝ ԱՄՆ-ում, Բրազիլիայում, Արգենտինայում, Կանադայում, Հնդկաստանում, Չինաստանում[53]։ Նկատվում է նաև զարգացող երկրներում նման բուսատեսակների քանակի ավելացում՝ զարգացած երկրների համեմատությամբ[54]։ Գենետիկորեն ձևափոխված մշակաբույսեր աճեցնող 18 միլիոն ֆերմերային տնտեսությունների 90 %-ից ավելին բաժին է ընկնում զարգացող երկրների փոքր տնտեսություններին[53]։

Նման բույսերի օգտագործման նպատակով 2013 թվականին ավելի քան 36 երկրներում տրվել է մոտ 2833 թույլտվություն։ Այս բույսերից 1321-ը նախատեսված են սննդում օգտագործելու, 918-ը՝ կենդանիների կերակրման համար։ Գենետիկորեն ձևափոխված ամենաշատ մթերքներն են սոյան, կարտոֆիլը, եգիպտացորենը, բամբակը, կանեփը[53]։ Դրանցից շատերը կայուն են հերբիցիդների և վնասատուների նկատմամբ[55]։

2009 թվականին վաճառքի հանվեց «Applause» վարդի գենային ձևափոխված տեսակը, որի թերթիկները կապույտ գույնի էին[56][57]։

Բժշկությունում և դեղագիտությունում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1982 թվականից ԳՁՕ-ները օգտագործվում են կիրառական բժշկությունում։ Որպես դեղանյութ արդեն կա մարդու գենային ինժեներային ինսուլին՝ ստացված բակտերիաներից[58][59]։ Ներկայումս դեղագործական արդյունաբերությունը թողարկում է տարբեր տեսակի դեղամիջոցներ, որոնք ստացվել են մարդու սպիտակուցների փոփոխումից։ Այսպիսի սպիտակուցները սինթեզվում են գենետիկորեն ձևափոխված բակտերիաների կողմից, կամ էլ կենդանիների գենետիկորեն փոփոխված բջիջներում։ Այդ դեպքում գենային ձևափոխումը կատարվում է բջջի մեջ մարդու սպիտակուցի (ինսուլինի, ինտերֆերոնի և այլն գեներ) գենի ներմուծմամբ։ Այս տեխնոլոգիան հնարավորություն է տալիս ստանալ սպիտակուցներ ոչ թե դոնորի արյունից, այլ գենետիկորեն ձևափոխված օրգանիզմներից։ Այս հանգամանքը նվազեցնում է պատրաստուկի վարակվածության հավանականությունն ու բարձրացնում ստացված սպիտակուցների մաքրության աստիճանը։ Տարվում են աշխատանքներ գենետիկորեն ձևափոխված բույսերի ստացման ուղղությամբ, որոնցից կստացվեն վտանգավոր վարակիչ հիվանդությունների նկատմամբ վակցինաներ և դեղամիջոցներ[60][61][62][63][64]։

Ներկայումս լայնորեն զարգանում է գենային թերապիան։ Սրա հիմքում ընկած են ԳՁՕ-ների ստացման սկզբունքները, սակայն որպես ձևափոխման օբյեկտ հանդես է գալիս մարդու մարմնական բջջի գենոմը։ Գենային թերապիան մի շարք հիվանդությունների բուժման հիմնական միջոցների մեկն է։ Այսպես, արդեն 1999 թվականին SCID-ով (severe combined immune deficiency) հիվանդ յուրաքանչյուր չորրորդ երեխան բուժվում էր գենային թերապիայով[65][66]։

Գենային թերապիան[67] օգտագործում է գենետիկորեն ձևափոխված վիրուսներ որպեսզի ստանան այնպիսի գեներ, որոնք կարող են բուժել մարդկանց։ Գենային թերապիան օգտագործվում է տարբեր հիվանդությունների բուժման նպատակով. իմունային անբավարարություն[68], աչքի ծիածանաթաղանթի ախտահարում[69], մուկովիսցիդող[70], մանգաղաձև անեմիա[71], Պարկինսոնի հիվանդություն[72][73], քաղցկեղ[74][75][76], շաքարային դիաբետ[77], սրտի հիվանդություններ[78], և մկանային դիստրոֆիա[79]։

2009 թվականին ճապոնացի գիտնականները հայտարարեցին, որ հաջողությամբ պրիմատների Marmoset տեսակի օրգանիզմ գեների տեղափոխման գործընթացը հաջողությամբ է ավարտվել, և ստացել են տրանսգենային այս պրիմատների կայուն սերունդ[80][81]։ Այս աշխատանքի հիմնական թիրախը պետք է լինի Պարկինսոնի հիվանդությունը, կողմնային ամիոտրոֆիկ սկլերոզն ու Հանտինգտոնի հիվանդությունը[82]։

Անվտանգություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կանաչով նշված են այն երկրները, որտեղ թուլյատրված է ԳՁՕ-ի օգտագործումը, կարմիրով այն երկրները, որտեղ արգելված է, իսկ դարձնագույնով նշված երկրների վերաբերյալ տվյալները բացակայում են

1970 թվականների վերախմբավորված ԴՆԹ ստանալու տեխնոլոգիաների միջոցով հնարավորություն ստեղծվեց ստանալ օրգանիզմներ, որոնք կարող են ունենալ օտար գեն։ Այն հարուցեց հասարակության որոշ շերտերի զայրույթը և հիմք դրեց դրանց անվտանգության մասին քննարկումներին[83]։

1974 թվականին ԱՄՆ-ում կազմվեց հանձնաժողով՝ կազմված մոլեկուլային կենսաբանության առաջատար գիտնականներից, այդ հարցի ուսումնասիրման համար։ Առավել հայտնի երեք գիտական ամսագրերում (Science, Nature, Proceedings of the National Academy of Sciences) հրատարակվեցին այսպես կոչված «Բրագի նամակները», որոնք գիտնականներին կոչ էին անում ժամանակավորապես դադարեցնել հետազոտություններն այդ ոլորտում[84]։

1975 թվականին կայացած համաժողովում քննարկվեց գենետիկորեն ձևափոխված օրգանիզմների վտանգավորության ռիսկերը[85]։

1976 թվականին ԱՄՆ-ի Առողջապահության ազգային ինստիտուտի կողմից մշակվեցին սկզբունքներ, որոնք խստորեն կարգավորում էին վերախմբավորված ԴՆԹ-ների հետ տարվող աշխատանքները։ 1980-ակաների սկզբին այս կանոնները վերանայվեցին և մեղմացվեցին[86]։

1980-ական թվականներին ԱՄՆ-ում ստացվեցին ԳՁՕ-ների առաջին տեսակները։ Մի շարք կազմակերպությունների (Առողջապահության ազգային ինստիտուտ անգլ.՝ National Institutes of Health, Սննդամթերքի, դեղամիջոցների և կոսմետիկ միջոցների որակի վերահսկման վարչություն, FDA (անգլ.՝ Food and Drug Administration) կողմից կատարվեցին դրանց ստուգումներ, որից հետո այս օրգանիզմները թույլատրվեցին վաճառքի համար[86][87][88]։

Ներկայումս տարբեր հետազոտություններ ապացուցում են, որ ԳՁՕ-ները վտանգավոր չեն մարդկանց համար[89][90]։ 25 տարի տևած ավելի քան 500 տարբեր անկախ հետազոտական խմբերի կողմից կատարված հետազոտությունները վկայում են, որ դրանք ավելի վտանգավոր չեն, քան ավանդական եղանակով ստացված մթերքները։

Կարգավորում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Որոշ երկրներում ԳՁՕ-ների ստացումն ու օգտագործումը կարգավորվում է պետության կողմից։

Մինչև 2014 թվականը Ռուսաստանում ԳՁՕ-ներ կարելի էր աճեցնել միայն փորձարարական տեղամասերում, թույլատրվում էր ներմուծել մինչև 22 տարբեր տեսակի բուսատեսակներ՝ եգիպտացորեն, կարտոֆիլ, սոյա, բրինձ և այլն[91][92]։

Հայաստանում գենետիկորեն ձևափոխված օրգանիզմների ներմուծումը, ստացումն ու օգտագործումը կարգավորվում է «Գենետիկորեն ձևափոխված օրգանիզմների գործածության կենսաանվտանգության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքով[93]։

Հասարակական կարծիք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Եվրոպայում, համաձայն սոցիոլոգիական հարցումների, բնակչության մինչև 5 %-ն է դրականորեն վերաբերվում ԳՁՕ-ներին, իսկ 95 %-ը համոզված են, որ դրանք կարող են անդառնալի վնաս հասցնել մարդկանց։

Նման կարծիքի պատճառներից մեկն էլ այն է, որ մարդիկ այնքան էլ լավ տեղեկացված չեն կենսատեխնոլոգիաների մասին։ Մարդկանց մեծ մասն ասում է. «Սովորական լոլիկը գեներ չի պարունակում, ի տարբերություն տրանսգենային լոլիկների»[94][95]։

ԳՁՕ-ներից ազատ գոտիներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Եվրոպական միության տարածքում կա 174 զոնա, որոնք ազատ են ԳՁՕ-ներից։ Ավելի քան 4500 վարչաշրջաններ և 1000 ֆերմերային տնտեսություններ հայտարարել են ԳՁՕ-ներ չաճեցնելու պատրաստակամության մասին։ Շատ երկրներում այդ ուղղությամբ կան սահմանափակումներ։ Ավստրիան, Վենեսուելան, Հունաստանը, Լեհաստանն ու Շվեյցարիան համարվում են ԳՁՕ-ներից ազատ պետություններ։

ԳՁՕ և կրոն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ըստ հուդայականության միության հայտարարության, ԳՁՕ-ները թույլատրելի են սննդում օգտագործվելու համար[96]։

Իսլամի համաձայն գենետիկորեն ձևափոխված սրեմերից ստացված մթերքը «հալալ» է մարդկանց համար[97]։ Սակայն, ցանկացած կրոնի, նաև՝ իսլամի տեսակետը ԳՁՕ-ների վերաբերյալ չի սահմանափակվում միայն «հալալ» կամ «հարամ» լինելով, այլ ունի առավել համալիր մոտեցում[98]։

Կաթոլիկ եկեղեցին չի առարկում գենետիկորեն ձևափոխված բուսատեսակներ ստանալուն[99]։ Ավելին, նրանց կարծում են, որ ԳՁՕ-ները կարող են օգնել սովից մարդության փրկման հարցում[100]։

ԳՁՕ-ների հակառակորդներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
ԳՁՕ-ի օգտագործման դեմ միջոցառում Վաշինգտոնում

ԳՁՕ-ների վերաբերյալ կան բազմաթիվ հակասական տեսակետներ ու բազմիցս է այն քննադատվում հասարակության տարբեր շերտերում ու ոլորտներում. սպառողներ, կենսատեխնոլոգիական ընկերություններ, ոչ հասարակական կազմակերպություններ, գիտնականներ և այլն։ Վիճաբանությունները վերաբերում են հատկապես գենետիկորեն ձևափոխված սննդի ստացմանը, սրա անվտանգության կամ վնասակարության հավանական աստիճանին, կառավարությունների կողմից՝ նման սննդի արտադրման վերահսկման մեխանիզմներին և այլն։ 2014 թվականին ոչ ԳՁՕ համարվող մթերքների վաճառքն աճել է մոտ 30 %-ով[101]։

Կա տարածված կարծիք, որ գենետիկորեն ձևափոխված սնունդն ավելի վտանգավոր չէ, քան սովորական սնունդը[102][103][104][105]։ Գենետիկորեն ձևափոխված սննդից առաջացած հիվանդությունների վերաբերյալ հստակ կարծիքներ չկան[102][106][107][108]։ Չնայած որ ԳՁՕ-ների արտադրանքի պիտակավորումը պարտադիր է շատ երկրներում, այն պարտադիր չէ ԱՄՆ-ում։ Հրապարակվող տարբեր հոդվածներ փաստում են, որ ԳՁՕ-ների օգտագործումը կկանխի աշխարհի ավելի քան 842 միլիոն բնակիչների թերսնումն ու սովը[102]։

Օրգանիկ սպառողների միավորումը (Organic Consumers Association), Մտահոգված գիտնականների միավորումը (Union of Concerned Scientists)[109][110][111][112][113] և Գրինփիսը հայտարարում են, որ նման սննդի վտանգավորության փաստերը դեռևս լիարժեքորեն բացահայտված չեն։ Առողջապահական շատ մարմիններ ասում են, որ ԳՁՕ-ներ արտադրողներից պատասխաններ չեն ստացել նման սննդի երկարատև օգտագործման վտանգավորության մասին[114][115][116][117][118]։ Հիմնական մտահոգությունները վերաբերում են ոչ ԳՁՕ-ների աղտոտմանը[119][120], ԳՁՕ-ների ազդեցությանը շրջակա միջավայրի վրա[116][118], արտադրման վերահսկման խստությանը[117][121] և բազմաթիվ այլ հարցերի[116]։

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • «Часто задаваемые вопросы по генетически модифицированным продуктам питания» (ռուսերեն). Всемирная организация здравоохранения. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ հունիսի 6-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 24-ին.
  • «Интернет-портал GMO.ru» Արխիվացված 2015-10-29 Wayback Machine
  • ԳՁՕ-ները ամսագրում - В. Кузнецов, А. Баранов, В. Лебедев, Наука и жизнь № 6, 2008
  • Տրանսգենային վտանգի առասպելը - Наука и жизнь. - 2003, № 11. - С.66-72; № 12.- С.74-79.
  • Е.Клещенко. ԳՁՕ՝ առասպելներ Արխիվացված 2015-09-28 Wayback Machine - Химия и жизнь. - № 7, 2012
  • ԳՁՕ մշակաբույսերի ցուցակ // ISAAA
  • ԳՁՕ մթերքներ //Lenta.ru, 2013-08-14

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ genetically modified organism // Glossary of biotechnology for food and agriculture: a revised and augmented edition of the glossary of biotechnology and genetic engineering. Rome, 2001, FAO, ISSN 1020-0541
  2. ↑ Noel Kingsbury. Hybrid: The History and Science of Plant Breeding University of Chicago Press, Oct 15, 2009
  3. ↑ Clive Root (2007). Domestication. Greenwood Publishing Groups
  4. ↑ Nature Education, 2014. Definition: recombinant DNA technology / DNA cloning; gene cloning; cloning
  5. ↑ Special Topics in Modern Genetics 5: Genetically modified foods
  6. ↑ Jackson, DA; Symons, RH; Berg, P (1 October 1972). "Biochemical Method for Inserting New Genetic Information into DNA of Simian Virus 40: Circular SV40 DNA Molecules Containing Lambda Phage Genes and the Galactose Operon of Escherichia coli". PNAS 69 (10): 2904–2909. Bibcode:1972PNAS...69.2904J. doi:10.1073/pnas.69.10.2904. PMC 389671. PMID 4342968
  7. ↑ M. K. Sateesh (25 August 2008). Bioethics And Biosafety. I. K. International Pvt Ltd. pp. 456–. ISBN 978-81-906757-0-3. Retrieved 27 March 2013
  8. ↑ "Genome and genetics timeline – 1973". Genome news network.
  9. ↑ What is agricultural biotechnology? // The state of food and agriculture 2003-2004: The state of food and agriculture 2003-2004. Agricultural Biotechnology. FAO Agriculture Series № 35. (2004)
  10. ↑ Лещинская И.Б. (1996). «Генетическая инженерия» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ սեպտեմբերի 4-ին.
  11. ↑ Preetmoninder Lidder and Andrea Sonnino. Biotechnologies for the management of genetic resources for food and agriculture. FAO Commission on genetic resources for food and agriculture, 2011
  12. ↑ Brookes G, Barfoot P. The global income and production effects of genetically modified (GM) crops 1996-2011.GM Crops Food. 2012 Oct-Dec;3(4):265-72.
  13. ↑ Board of Directors | The Non-GMO Project
  14. ↑ The Organic & Non-GMO Report. April 2007 The Organic and Non-GMO Report:The Non-GMO Project rises to forefront of natural food industry
  15. ↑ William Neuman for the Taipei Times. 30 Aug 2009 The Non-GMO Project aims to back up food makers’ claims that their products are largely free of biotech ingredients
  16. ↑ United States Institute of Medicine and National Research Council (2004). Safety of Genetically Engineered Foods: Approaches to Assessing Unintended Health Effects. National Academies Press. Free full-text. National Academies Press. See pp11ff on need for better standards and tools to evaluate GM food.
  17. ↑ Jeffrey Green,Thomas Ried. Genetically Engineered Mice for Cancer Research: Design, Analysis, Pathways, Validation and Pre-clinical Testing. Springer, 2011
  18. ↑ Patrick R. Hof,Charles V. Mobbs. Handbook of the neuroscience of aging. p537-542
  19. ↑ Cisd2 deficiency drives premature aging and causes mitochondria-mediated defects in mice//Genes & Dev. 2009. 23: 1183-1194 [1]
  20. ↑ Melo, Eduardo O.; Canavessi, Aurea M. O.; Franco, Mauricio M.; Rumpf, Rodolpho (2007). «Animal transgenesis: state of the art and applications» (PDF). J. Appl. Genet. 48 (1): 47–61. doi:10.1007/BF03194657. PMID 17272861. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2009 թ․ սեպտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  21. ↑ Arpino, JA; և այլք: (2013 թ․ հուլիս). «Tuning the dials of Synthetic Biology». Microbiology. 159 (7): 1236–53. doi:10.1099/mic.0.067975-0. PMC 3749727. PMID 23704788. {{cite journal}}: Explicit use of et al. in: |last2= (օգնություն)
  22. ↑ Pollack, Andrew (2014 թ․ մայիսի 7). «Researchers Report Breakthrough in Creating Artificial Genetic Code». New York Times. Վերցված է 2014 թ․ մայիսի 7-ին.
  23. ↑ Malyshev, Denis A.; Dhami, Kirandeep; Lavergne, Thomas; Chen, Tingjian; Dai, Nan; Foster, Jeremy M.; Corrêa, Ivan R.; Romesberg, Floyd E. (2014 թ․ մայիսի 7). «A semi-synthetic organism with an expanded genetic alphabet». Nature (journal). 509: 385–388. doi:10.1038/nature13314. Վերցված է 2014 թ․ մայիսի 7-ին.
  24. ↑ Leader, Benjamin; Baca, Qentin J.; Golan, David E. (2008 թ․ հունվար). «Protein therapeutics: a summary and pharmacological classification». Nature Reviews Drug Discovery. A guide to drug discovery. 7 (1): 21–39. doi:10.1038/nrd2399. PMID 18097458.
    Leader 2008 - Fee required for access to full text.
  25. ↑ Walsh, Gary (2005 թ․ ապրիլ). «Therapeutic insulins and their large-scale manufacture». Appl. Microbiol. Biotechnol. 67 (2): 151–159. doi:10.1007/s00253-004-1809-x. PMID 15580495.
    Walsh 2005 - Fee required for access to full text.
  26. ↑ Pipe, Steven W. (2008 թ․ մայիս). «Recombinant clotting factors». Thromb. Haemost. 99 (5): 840–850. doi:10.1160/TH07-10-0593. PMID 18449413.
  27. ↑ Bryant, Jackie; Baxter, Louise; Cave, Carolyn B.; Milne, Ruairidh; Bryant, Jackie (2007). Bryant, Jackie (ed.). «Recombinant growth hormone for idiopathic short stature in children and adolescents». Cochrane Database Syst Rev (3): CD004440. doi:10.1002/14651858.CD004440.pub2. PMID 17636758.
    Bryant 2007 - Fee required for access to full text.
  28. ↑ Baxter L, Bryant J, Cave CB, Milne R (2007). Bryant, Jackie (ed.). «Recombinant growth hormone for children and adolescents with Turner syndrome». Cochrane Database Syst Rev (1): CD003887. doi:10.1002/14651858.CD003887.pub2. PMID 17253498.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  29. ↑ Panesar, Pamit et al. (2010) Enzymes in Food Processing: Fundamentals and Potential Applications, Chapter 10, I K International Publishing House, ISBN 978-93-80026-33-6
  30. ↑ Super-biofuel cooked up by bacterial brewers - tech - 08 December 2008 - New Scientist
  31. ↑ Hackett, P. B., Ekker, S. E. and Essner, J. J. (2004) Applications of transposable elements in fish for transgenesis and functional genomics. Fish Development and Genetics (Z. Gong and V. Korzh, eds.) World Scientific, Inc., Chapter 16, 532–580.
  32. ↑ Published PCT Application WO2000049150 "Chimeric Gene Constructs for Generation of Fluorescent Transgenic Ornamental Fish". National University of Singapore [2]
  33. ↑ Eric Hallerman "Glofish, The First GM Animal Commercialized: Profits amid Controversy". June, 2004. Accessed 3 September 2012.[3]
  34. ↑ Schuchat, S. (2003 թ․ դեկտեմբերի 17). «Why GloFish won't glow in California». San Francisco Chronicle. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ մայիսի 9-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 2-ին.
  35. ↑ Pollack, Andrew (December 21, 2012). "Engineered Fish Moves a Step Closer to Approval". The New York Times
  36. ↑ Goldenberg, Suzanne (2013 թ․ նոյեմբերի 25). «Canada approves production of GM salmon eggs on commercial scale». The Guardian. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 26-ին.
  37. ↑ «National University of Singapore Enterprise webpage». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հուլիսի 5-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 13-ին.
  38. ↑ "Zebra Fish as Pollution Indicators" Page last modified on 31 July 2001. Accessed October 2012
  39. ↑ Carvan MJ et al. (2000) "Transgenic zebrafish as sentinels for aquatic pollution". Ann N Y Acad Sci. 2000;919:133–47 [4]
  40. ↑ Nebert DW et al. (2002) "Use of Reporter Genes and Vertebrate DNA Motifs in Transgenic Zebrafish as Sentinels for Assessing Aquatic Pollution". Environmental Health Perspectives 110(1):A15 | January 2002 [5]
  41. ↑ Mattingly CJ et al. (2001) "Green fluorescent protein (GFP) as a marker of aryl hydrocarbon receptor (AhR) function in developing zebrafish (Danio rerio)". Environ Health Perspect. 2001 Aug;109(8):845–9 [6]
  42. ↑ Huntingford, F.A., Adams, C., Braithwaite, V.A., Kadri, S., Pottinger, T.G., Sandøe, P. and Turnbull, J.F. (2006). «Review paper: Current issues in fish welfare» (PDF). Journal of Fish Biology. 68 (2): 332–372. doi:10.1111/j.0022-1112.2006.001046.x.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  43. ↑ EFSA (2012). Genetically modified animals Europe: EFSA
  44. ↑ Murray, Joo (20). Genetically modified animals Արխիվացված 2019-10-13 Wayback Machine. Canada: Brainwaving
  45. ↑ Jaenisch, R. and Mintz, B. (1974). «Simian virus 40 DNA sequences in DNA of healthy adult mice derived from preimplantation blastocysts injected with viral DNA». Proc. Natl. Acad. Sci. 71 (4): 1250–1254. Bibcode:1974PNAS...71.1250J. doi:10.1073/pnas.71.4.1250. PMC 388203. PMID 4364530.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  46. ↑ Rudinko, Larisa (20). Guidance for industry. USA: Center for veterinary medicine Link.
  47. ↑ Элементы - новости науки: Трансгенный хлопок помог китайским крестьянам победить опасного вредителя
  48. ↑ Assessing the economic and ecological impacts of herbicide tolerant canola in Western Canada, 2010 [archive]
  49. ↑ «И поросла Россия трансгенными берёзками… | Наука и техника | Наука и технологии России». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ ապրիլի 16-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 26-ին.
  50. ↑ «Monsanto Seed Saving and Legal Activities». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հոկտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 26-ին.
  51. ↑ Caleb Garling (San Francisco Chronicle), Monsanto seed suit and software patents // SFGate, February 23, 2013: «company’s genetically modified and pesticide-resistant seeds, which are patent-protected. .. Monsanto uses a similar strategy with its seeds. Farmers license their use; technically, they don’t buy them.»
  52. ↑ Are GM plants fertile, or do farmers have to buy new seeds every year? // EuropaBio: "All GM plants commercialized are as fertile as their conventional counterparts. "
  53. ↑ 53,0 53,1 53,2 53,3 ISAAA Brief 46-2013: Executive Summary. Global Status of Commercialized Biotech/GM Crops: 2013 // ISAAA
  54. ↑ Общая площадь посевов генно-модифицированных культур в 1,5 раза превышает территорию США // ИноСМИ, по материалам «Mother Jones», США, 26/02/2013
  55. ↑ ISAAA Brief 44-2012: Slides & Tables, slide 4-5
  56. ↑ «MEMBRANA | Мировые новости | В Японии стартуют продажи настоящих синих роз». Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ փետրվարի 26-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 26-ին.
  57. ↑ Carvan MJ et al. (2000) "Transgenic zebrafish as sentinels for aquatic pollution". Ann N Y Acad Sci. 2000;919:133–47 [10]
  58. ↑ Инсулин растворимый [человеческий генно-инженерный] (Insulin soluble [human biosynthetic]): инструкция, применение и формула
  59. ↑ «История развития биотехнологии» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հուլիսի 12-ին. Վերցված է 2009 թ․ սեպտեմբերի 4-ին.
  60. ↑ Zenaida Gonzalez Kotala (2008 թ․ հուլիսի 30). «UCF professor develops vaccine to protect against black plague bioterror attack» (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ հոկտեմբերի 3-ին.
  61. ↑ «Получение препарата против ВИЧ из растений» (ռուսերեն). 1 апреля 2009, 12:35. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ սեպտեմբերի 4-ին.
  62. ↑ «Инсулин из растений проходит испытания на людях» (ռուսերեն). MEMBRANA. 12 января 2009. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ մայիսի 11-ին. Վերցված է 2009 թ․ սեպտեմբերի 4-ին.
  63. ↑ Ирина Власова (11 февраля 2009, 16:22). «Американским пациентам сделают козу» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ ապրիլի 6-ին. Վերցված է 2009 թ․ սեպտեմբերի 4-ին.
  64. ↑ Sathasivam K, Hobbs C, Mangiarini L et al. (June 1999). "Transgenic models of Huntington's disease". Philosophical Transactions of the Royal Society B 354 (1386): 963–9. doi:10.1098/rstb.1999.0447. PMC 1692600. PMID 10434294.
  65. ↑ Matt Ridley. Genome: The Autobiography of a Species In 23 Chapters.HarperCollins, 2000, 352 pages
  66. ↑ The Mission Impossible of Genetic Redesign For Longevity
  67. ↑ Selkirk SM (2004 թ․ հոկտեմբեր). «Gene therapy in clinical medicine». Postgrad Med J. 80 (948): 560–70. doi:10.1136/pgmj.2003.017764. PMC 1743106. PMID 15466989.
  68. ↑ Cavazzana-Calvo M, Fischer A (2007 թ․ հունիս). «Gene therapy for severe combined immunodeficiency: are we there yet?». J. Clin. Invest. 117 (6): 1456–65. doi:10.1172/JCI30953. PMC 1878528. PMID 17549248.
  69. ↑ Richards, Sabrina (6 November 2012) "Gene therapy arrives in Europe" The Scientist, Retrieved 15 April 2013
  70. ↑ Rosenecker J, Huth S, Rudolph C (2006 թ․ հոկտեմբեր). «Gene therapy for cystic fibrosis lung disease: current status and future perspectives». Current Opinion in Molecular Therapeutics. 8 (5): 439–45. PMID 17078386.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  71. ↑ Persons DA, Nienhuis AW (2003 թ․ հուլիս). «Gene therapy for the hemoglobin disorders». Curr. Hematol. Rep. 2 (4): 348–55. PMID 12901333.
  72. ↑ Lewitt, P. A.; Rezai, A. R.; Leehey, M. A.; Ojemann, S. G.; Flaherty, A. W.; Eskandar, E. N.; Kostyk, S. K.; Thomas, K.; Sarkar, A.; Siddiqui, M. S.; Tatter, S. B.; Schwalb, J. M.; Poston, K. L.; Henderson, J. M.; Kurlan, R. M.; Richard, I. H.; Van Meter, L.; Sapan, C. V.; During, M. J.; Kaplitt, M. G.; Feigin, A. (2011). «AAV2-GAD gene therapy for advanced Parkinson's disease: A double-blind, sham-surgery controlled, randomised trial». The Lancet Neurology. 10 (4): 309–319. doi:10.1016/S1474-4422(11)70039-4. PMID 21419704.
  73. ↑ Gallaher, James "Gene therapy 'treats' Parkinson's disease" BBC News Health, 17 March 2011. Retrieved 24 April 2011
  74. ↑ Urbina, Zachary (12 February 2013) "Genetically Engineered Virus Fights Liver Cancer Արխիվացված 2013-02-16 Wayback Machine" United Academics, Retrieved 15 February 2013
  75. ↑ «Treatment for Leukemia Is Showing Early Promise». Նյու Յորք Թայմս. Associated Press. 2011 թ․ օգոստոսի 11. էջ A15. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 21-ին.
  76. ↑ Coghlan, Andy (26 March 2013) "Gene therapy cures leukaemia in eight days" The New Scientist, Retrieved 15 April 2013
  77. ↑ Staff (13 February 2013) "Gene therapy cures diabetic dogs" New Scientist, Retrieved 15 February 2013
  78. ↑ (30 April 2013) "New gene therapy trial gives hope to people with heart failure" British Heart Foundation, Retrieved 5 May 2013
  79. ↑ Foster K, Foster H, Dickson JG (2006 թ․ դեկտեմբեր). «Gene therapy progress and prospects: Duchenne muscular dystrophy». Gene Ther. 13 (24): 1677–85. doi:10.1038/sj.gt.3302877. PMID 17066097.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  80. ↑ Sasaki, E.; Suemizu, H.; Shimada, A.; Hanazawa, K.; Oiwa, R.; Kamioka, M.; Tomioka, I.; Sotomaru, Y.; Hirakawa, R.; Eto, T.; Shiozawa, S.; Maeda, T.; Ito, M.; Ito, R.; Kito, C.; Yagihashi, C.; Kawai, K.; Miyoshi, H.; Tanioka, Y.; Tamaoki, N.; Habu, S.; Okano, H.; Nomura, T. (2009). «Generation of transgenic non-human primates with germline transmission». Nature. 459 (7246): 523–527. Bibcode:2009Natur.459..523S. doi:10.1038/nature08090. PMID 19478777.
  81. ↑ Schatten, G.; Mitalipov, S. (2009). «Developmental biology: Transgenic primate offspring». Nature. 459 (7246): 515–516. Bibcode:2009Natur.459..515S. doi:10.1038/459515a. PMC 2777739. PMID 19478771.
  82. ↑ Cyranoski, D. (2009). «Marmoset model takes centre stage». Nature. 459 (7246): 492–492. doi:10.1038/459492a. PMID 19478751.
  83. ↑ Б.Глик, Дж.Пастернак. Молекулярная биотехнология = Molecular Biotechnology. — М.: Мир, 2002. — С. 517. — 589 с. — ISBN 5-03-003328-9
  84. ↑ Berg P et. al. Science, 185, 1974, 303.
  85. ↑ Breg et al., Science, 188, 1975, 991-994.
  86. ↑ 86,0 86,1 Б.Глик, Дж.Пастернак. Контроль применения биотехнологических методов // Молекулярная биотехнология = Molecular Biotechnology. — М.: Мир, 2002. — С. 517-532. — 589 с. — ISBN 5-03-003328-9
  87. ↑ United States Institute of Medicine and National Research Council (2004). "Safety of Genetically Engineered Foods: Approaches to Assessing Unintended Health Effects". National Academies Press. Free full-text. National Academies Press. pp R9-10: "In contrast to adverse health effects that have been associated with some traditional food production methods, similar serious health effects have not been identified as a result of genetic engineering techniques used in food production. This may be because developers of bioengineered organisms perform extensive compositional analyses to determine that each phenotype is desirable and to ensure that unintended changes have not occurred in key components of food."
  88. ↑ Emily Marden, Risk and Regulation: U.S. Regulatory Policy on Genetically Modified Food and Agriculture 44 B.C.L. Rev. 733 (2003). Quote: "By the late 1990s, public awareness of GM foods reached a critical level and a number of public interest groups emerged to focus on the issue. One of the early groups to focus on the issue was Mothers for Natural Law ("MFNL"), an Iowa based organization that aimed to ban GM foods from the market....The Union of Concerned Scientists ("UCS"), an alliance of 50,000 citizens and scientists, has been another prominent voice on the issue.... As the pace of GM products entering the market increased in the 1990s, UCS became a vocal critic of what it saw as the agency’s collusion with industry and failure to fully take account of allergenicity and other safety issues."
  89. ↑ V. 25 (2007), No 9, pp. 981-987 GM soybeans and health safety - a controversy reexamined. Andrew Marshall (Editor of Nature Biotechnology); перевод: Генно-модифицированная соя - ответ на критику Արխիվացված 2010-03-29 Wayback Machine
  90. ↑ V. 25 (2007), No 12, pp. 1351-1360; перевод: Генно-модифицированная соя и безопасность для здоровья - продолжение полемики Արխիվացված 2010-06-08 Wayback Machine
  91. ↑ http://www.lib.susu.ac.ru/ftd?base=SUSU_METHOD&key=000309465&dtype=F&etype=.pdf стр 141-141 - данные на 2005 год
  92. ↑ GM Crop Events approved in Russian Federation, Total: 19 events approved // ISAAA
  93. ↑ http://www.parliament.am/draftreading_docs5/2/K-184_DR2.pdf
  94. ↑ Как мифы о ГМО укоренились в общественном мнении // Lenta.ru 2013/08/14
  95. ↑ «The battle of the scientists» // The Economist, Dec 20th 2014
  96. ↑ «Family Farm Defenders : Critical Faith-Based Perspectives On Biotech And Genetically Modified Organisms GM Os». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ սեպտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 26-ին.
  97. ↑ Are GMO's Halal?
  98. ↑ Islamic perspective on genetically modified food
  99. ↑ «Արխիվացված պատճենը». Արխիվացված է օրիգինալից 2022-06-06-ին. Վերցված է 2015-09-26-ին.
  100. ↑ Genetically modified crops get the Vatican’s blessing - science-in-society - 04 June 2009 - New Scientist
  101. ↑ Smithonian (2015). «Some Brands Are Labeling Products "GMO-free" Even if They Don't Have Genes».
  102. ↑ 102,0 102,1 102,2 «Vermont v science», The Economist, Montpelier, vol. 411, no. 8886, էջեր 25–26, 2014 թ․ մայիսի 10
  103. ↑ American Association for the Advancement of Science (AAAS), Board of Directors (2012). Statement by the AAAS Board of Directors On Labeling of Genetically Modified Foods, and associated Press release: Legally Mandating GM Food Labels Could Mislead and Falsely Alarm Consumers
  104. ↑ A decade of EU-funded GMO research (2001–2010) (PDF). Directorate-General for Research and Innovation. Biotechnologies, Agriculture, Food. European Union. 2010. doi:10.2777/97784. ISBN 978-92-79-16344-9. «"The main conclusion to be drawn from the efforts of more than 130 research projects, covering a period of more than 25 years of research, and involving more than 500 independent research groups, is that biotechnology, and in particular GMOs, are not per se more risky than e.g. conventional plant breeding technologies." (p. 16)»
  105. ↑ Ronald, Pamela (2011). «Plant genetics, sustainable agriculture and global food security». Genetics. 188 (1): 11–20. doi:10.1534/genetics.111.128553. PMC 3120150. PMID 21546547.
  106. ↑ American Medical Association (2012). "Report 2 of the Council on Science and Public Health: Labeling of Bioengineered Foods" "Bioengineered foods have been consumed for close to 20 years, and during that time, no overt consequences on human health have been reported and/or substantiated in the peer-reviewed literature." (first page)
  107. ↑ United States Institute of Medicine and National Research Council (2004). "Safety of Genetically Engineered Foods: Approaches to Assessing Unintended Health Effects". National Academies Press. Free full-text. National Academies Press. pp R9-10: "In contrast to adverse health effects that have been associated with some traditional food production methods, similar serious health effects have not been identified as a result of genetic engineering techniques used in food production. This may be because developers of bioengineered organisms perform extensive compositional analyses to determine that each phenotype is desirable and to ensure that unintended changes have not occurred in key components of food."
  108. ↑ Key S, Ma JK, Drake PM (2008 թ․ հունիս). «Genetically modified plants and human health». J R Soc Med. 101 (6): 290–8. doi:10.1258/jrsm.2008.070372. PMC 2408621. PMID 18515776. «pp 292-293. "Foods derived from GM crops have been consumed by hundreds of millions of people across the world for more than 15 years, with no reported ill effects (or legal cases related to human health), despite many of the consumers coming from that most litigious of countries, the USA."»{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  109. ↑ Nathanael Johnson for Grist. Jul 8, 2013 The genetically modified food debate: Where do we begin?
  110. ↑ JoAnna Wendel for the Genetic Literacy Project. 10 September 2013 Scientists, journalists and farmers join lively GMO forum
  111. ↑ Keith Kloor for Discover Magazine's CollideAScape 22 August 2014 On Double Standards and the Union of Concerned Scientists Արխիվացված 2019-11-20 Wayback Machine
  112. ↑ Union of Concerned Scientists. Alternatives to Genetic Engineering Արխիվացված 2015-10-30 Wayback Machine. Page source description: "Biotechnology companies produce genetically engineered crops to control insects and weeds and to manufacture pharmaceuticals and other chemicals. The Union of Concerned Scientists works to strengthen the federal oversight needed to prevent such products from contaminating our food supply."
  113. ↑ Emily Marden, Risk and Regulation: U.S. Regulatory Policy on Genetically Modified Food and Agriculture 44 B.C.L. Rev. 733 (2003). Quote: "By the late 1990s, public awareness of GM foods reached a critical level and a number of public interest groups emerged to focus on the issue. One of the early groups to focus on the issue was Mothers for Natural Law ("MFNL"), an Iowa based organization that aimed to ban GM foods from the market....The Union of Concerned Scientists ("UCS"), an alliance of 50,000 citizens and scientists, has been another prominent voice on the issue.... As the pace of GM products entering the market increased in the 1990s, UCS became a vocal critic of what it saw as the agency’s collusion with industry and failure to fully take account of allergenicity and other safety issues."
  114. ↑ British Medical Association Board of Science and Education (2004). "Genetically modified food and health: A second interim statement". March.
  115. ↑ Public Health Association of Australia (2007) "Genetically Modified Foods Արխիվացված 2014-01-20 Wayback Machine" PHAA AGM 2007
  116. ↑ 116,0 116,1 116,2 Canadian Association of Physicians for the Environment (2013) "Statement on Genetically Modified Organisms in the Environment and the Marketplace Արխիվացված 2014-03-26 Wayback Machine". October 2013
  117. ↑ 117,0 117,1 Irish Doctors' Environmental Association "IDEA Position on Genetically Modified Foods". Retrieved 3/25/14
  118. ↑ 118,0 118,1 PR Newswire "Genetically Modified Maize: Doctors' Chamber Warns of 'Unpredictable Results' to Humans". 11 November 2013
  119. ↑ Chartered Institute of Environmental Health (2006) "Proposals for managing the coexistence of GM, conventional and organic crops Response to the Department for Environment, Food and Rural Affairs consultation paper Արխիվացված 2017-05-25 Wayback Machine". October 2006
  120. ↑ Paull, John (2015) GMOs and organic agriculture: Six lessons from Australia Արխիվացված 2015-05-29 Wayback Machine, Agriculture & Forestry, 61(1): 7-14.
  121. ↑ American Medical Association (2012). "Report 2 of the Council on Science and Public Health: Labeling of Bioengineered Foods Արխիվացված 2012-09-07 Wayback Machine". "To better detect potential harms of bioengineered foods, the Council believes that pre-market safety assessment should shift from a voluntary notification process to a mandatory requirement." page 7
✯
 Այս հոդվածն ընտրվել է Հայերեն Վիքիպեդիայի օրվա հոդված:
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Գենետիկորեն_մոդիֆիկացված_օրգանիզմ&oldid=10084403» էջից