Ֆրանչայզինգ
Ֆրանչայզինգ (անգլ.՝ franchising), շուկայի սուբյեկտների միջև հարաբերությունների մի տեսակ, երբ մի կողմը (ֆրանչայզերը[1]) փոխանցում է մյուս կողմին (ֆրենչայզիին) որոշակի տեսակի բիզնեսի իրավունք՝ օգտագործել իր զարգացած բիզնես մոդելը. գործել իր անունից՝ օգտագործելով բիզնեսի վարման տեխնոլոգիան, ապրանքային նշանը, ֆիրմային ոճը, ապրանքանիշը ։
Ֆրանչայզինգ հասկացությունը
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ընդհանուր առմամբ, ֆրանչայզինգը ապրանքային նշանի կամ առևտրային անվանման «վարձակալությունն» է։ Ֆրանչայզինգը ենթադրում է պայմանագիր, որը կարգավորվում է ֆրանչայզերի (նա, ով հանդիսանում է բացառիկ իրավունքի սեփականատեր) և ֆրանչայզի (նա, ում փոխանցվում է իրավունքը) հարաբերությունները։ Պայմանագրի բովանդակությունը կարող է տարբեր լինել՝ պարզից սկսած մինչև բարդ, պարունակում է ապրանքային նշանի օգտագործման ամենափոքր մանրամասները։ Սովորաբար, պայմանագրով կարգավորվում է ֆրանչայզինգի համար վճարումների չափը (այն կարող է ամրագրվել, միանգամից որոշակի ժամանակահատվածի համար, որը կազմում է վաճառքների տոկոսը)։ Հնարավորություն չի կարող լինել նվազեցումների համար, բայց այս դեպքում ֆրանչայզերը պարտավորվում է գնել արտոնատիրոջից որոշակի քանակությամբ ապրանք / աշխատանք / ծառայություններ։
Ապրանքային նշանի / ապրանքանիշի օգտագործման պայմանները հանդիսանում են պայմանագրերի առանձին դրույթ։ Այս պայմանները կարող են լինել ինչպես շատ հեշտ (օրինակ, ֆրանչայզին իրավունք ունի ապրանքանիշը օգտագործել որոշակի արդյունաբերության մեջ), այնպես էլ խիստ (օրինակ, ֆրանչայզին պարտավորվում է խանութում օգտագործել սարքավորումները՝ համաձայն ֆրանչայզերի խիստ պահանջներին` դարակների չափից և գույնից մինչև աշխատակազմի համազգեստ)։
Ֆիլիպ Կոտլերը կարևորում է ֆրանչայզինգ հետևյալ տարրերը[2]՝
- Ֆրանչայզերը ստանում է վճարումներ իր ապրանքային նշանի օգտագործման համար, նոու-հաուի, հաճախ ապահովում է հումքի և բաղադրիչների առաքում, ինչպես նաև անձնակազմի ուսուցում։
- Ֆրանչայզին գնում է բիզնեսը վարելու իրավունք՝ համաձայն արտոնագրողի կողմից մշակված սխեմայի։ Ֆրանչայզին է կրում իր տարածքի նախապատրաստման, գործարման և ընթացիկ ծախսերը։
- Ֆրանշիզա ֆրանչայզերի կողմից ամբողջ բիզնես համակարգի վաճառքը ֆրանչայզիին ։
- Միանվագ վճար՝ արտոնագրի արժեքը, ֆիքսված գումար, որը ֆրանչայզին վճարում է ֆրանչայզերին նախնական փուլում։ Կազմում է սկզբնական ընդհանուր ծախսերի 9-11%-ը։ Ներառված է՝ բիզնես գրքույկ (գործունեության կազմակերպման կանոնակարգ), բրենդային գիրք (կորպորատիվ ինքնության տարրերի կառուցման և օգտագործման կանոններ, գովազդ), անձնակազմի կառավարում և ուսուցում, վաճառքի տեխնիկա, բաղադրատոմսեր և տեխնոլոգիաներ, հաշվապահական հաշվառման ձևեր, հաշվետվություն, հրահանգներ և այլն։
- Ռոյալթի՝ ամենամսյա վճար է, արտոնագրերի կամ այլ հեղինակային իրավունքի օգտագործման համար, որը պատկանում է ֆրանչայզերին։ Կարող է լինել շրջանառության / եկամտի 2-6%-ը, կամ լինել ֆիքսված գումար կամ նույնիսկ զրո։ Վճարվում է՝ բացի գովազդային վճարի չափից։
- Գովազդի վարձատրություն - ամենամսյա վճարում ֆրանչայզերին գլոբալ գովազդային և շուկայավարման արշավների համար։ Դա կարող է լինել շրջանառության / եկամտի 1-3%-ը կամ լինել ֆիքսված գումար։ Վճարվում է բացի հոնորարի չափից։
Ֆրանչայզինգի ձևերը
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Ուղղակի ֆրանչայզինգ - Դա նշանակում է բիզնես վարելու իրավունքի փոխանցում մեկ անձի (մեկ ձեռնարկության)՝ տարածքի սահմանափակմամբ։
- Ենթաֆրանչայզինգ -Այս ձևով ֆրանչայզերը ենթաֆրանչայզերին հանձնում է նշանակված տարածքում իր իրավունքների մեծ մասր, այդ թվում `սեփական բիզնեսներ բացելու և երրորդ կողմերին արտոնագիր վաճառելու իրավունքը։
- Վարպետ-ֆրանչայզինգի - Այն շատ մոտ է ենթաֆրանչայզինգին և, որպես կանոն, օգտագործվում է միջազգային խոշոր ցանցերի գործունեության մեջ (մի երկիր կամ երկրների մի խումբ սովորաբար գործում է որպես հաստատուն տարածք)։ Ի տարբերություն նախորդ ձևի, որի մեջ միայն մայր ընկերության իրավունքներից և պարտականություններից միայն մի մասն է պատվիրակվում միջին կառավարման, այս դեպքում ենթադրվում է, ֆրանչայզերի իրավասությունների լիարժեք և բացառիկ փոխանցումը վարպետ ֆրանչայզերին։
- Հետադարձ - Այն Ռուսաստանում, մասնավորապես, X5 Retail Group- ի կողմից ( «Пятерочка» և «Перекресток» ապրանքանիշները) իրականացվում է 2010 թվականից։ Էությունը կայանում է նրանում, որ ֆրանչայզին հանդես է գալիս որպես գործակալ, որը վաճառում է ֆրանչայզերի ընկերության ապրանքները, և այնուհետև ստանում է իր ձեռնարկության շրջանառության %-ների տեսքով եկամուտ։ Սա թույլ է տալիս զգալիորեն կրճատել բացման նախնական ծախսերը, քանի որ խանութների արտադրանքի այդպիսի պարունակությունը, ինչպիսին է Перекресток-ը, կարող է կազմել ընդհանուր նախնական ծախսերի զգալի մասը։
Ֆրանչայզինգի տեսակները
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Ապրանքի ֆրանչայզինգ- Այն հիմնականում օգտագործվում է առևտրային տարածքում։ Ֆրանչայզին իրավունք ունի վաճառելու ապրանքները, որոնք թողարկվել է ֆրանչայզերի կողմից կամ իր ապրանքային նշանի ներքո։ ֆրանչայզինգային պայմանագիրը կարգավորում է վաճառքի տեխնոլոգիան, ծառայությունների և ապրանքների տեսականին և արտադրողի ապրանքային նշանի օգտագործման հստակ կանոններ։ Օրինակ է ֆիրմային խանութը, որը վաճառում է կոշիկ կամ հագուստ։
- Արտադրական (արդյունաբերական) ֆրանչայզինգ - Ֆրանչայզին իրավունք է ստանում արտադրանքներ արտադրել և վաճառել ֆրանչայզերի ապրանքանիշի ներքո։ Ֆրանչայզին ստանում է տեխնոլոգիա և հիմնական հումք, սահմանում է արտադրության գործընթացի պահանջներ, արտադրանքի ծավալը, դրանց որակը, վաճառքի պլանները, անձնակազմի որակավորումը, հաշվետվությունը։
- Ծառայության ֆրանչայզինգ - Ֆրանչայզիին իրավունք է տրվում որոշակի տեսակի ծառայություններով զբաղվել ֆրանչայզերի ապրանքանիշի անվան տակ, որը գործընկերոջը տրամադրում է սարքավորումներ, գովազդային և շուկայավարման տեխնոլոգիա։ Աջակցությունից բացի, ֆրանչայզեր ընկերությունը վերահսկում է աշխատանքը։ Ծառայությունների ֆրանչայզինգի օրինակ է չոր մաքրման ցանցը։
- Բիզնես ձևաչափի ֆրանչայզինգ - Ֆրանչայզերը գործընկերոջը փոխանցում է ոչ միայն վաճառքի իրավունքը, այլ նաև նույն տեսակի բիզնեսը կազմակերպելու լիցենզիա։ Փաստաթղթերում հստակ նշված է ձեռներեցության հայեցակարգը, մանրամասն հրահանգներ են տրված աշխատակիցների վերապատրաստման, ներքին հարդարման պահանջների և աշխատակազմի համազգեստի վերաբերյալ։ Կարգավորվում են գովազդային քաղաքականությունը, հաշվետվությունը, հարաբերությունները ապրանքների մատակարարների հետ։
Ֆրանչայզինգի պատմություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ծառայությունների շուկա
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ժամանակակից ֆրանշիզացման համակարգի նախատիպը համարվում է «Սինգեր» կարի մեքենայի վաճառքի և սպասարկման համակարգը։ Աշխարհահռչակ Singer Sewing մեքենայական ընկերության հիմնադիր Իսահակ Սինգերը դարձավ ժամանակակից ֆրանչայզինգի հիմնադիրը։ Սկսած 1851 թվականից ՝ «Սինգեր» ընկերությունը գրավոր համաձայնագիր կնքեց ապրանքները առևտրային կենտրոն մատակարարողների հետ ֆրանշիզա փոխանցելու համար, համաձայնագրով փոխանցվել է կարի մեքենաներ վաճառելու և վերանորոգելու իրավունքը Միացյալ Նահանգների որոշակի տարածքում:։
Աշխարհի առաջին լիիրավ ֆրանչայզինգային համակարգի ստեղծման պահին «Սինգեր»ընկերությունը ապահովում էր կարի մեքենաների զանգվածային արտադրությունը, ինչը թույլ էր տալիս պահպանել առավել մրցունակ գները, բայց միևնույն ժամանակ չուներ սահմանված սպասարկման համակարգ, որը թույլ կտար կազմակերպել մեքենաների սպասարկում և նորոգում ամբողջ Միացյալ Նահանգներում։ Այս առումով ստեղծվել է արտոնյալ համակարգ, որը ֆինանսապես անկախ ֆիրմաներին տրամադրում էր որոշակի տարածքում կարի մեքենաներ վաճառելու և սպասարկելու բացառիկ իրավունքներ։ Այս առաջին ֆրանշիզաները, ըստ էության, գործող բաշխման համաձայնագրեր էին՝ ֆրանչայզի (դիլերների) լրացուցիչ պարտականությունների համար ՝ մեքենաներ սպասարկելու համար։
1920-ական թվականներին Միացյալ Նահանգներում սկսվեց զարգանալ ստանդարտ արտադրանքի ֆրանչայզինգը։ Մեծածախ մատակարարները սկսեցին ստեղծել իրենց հարաբերությունները մանրածախ խանութների սեփականատերերի հետ `ֆրանչայզինգի սկզբունքով։ Մեծածախ վաճառողը (կամ ֆրանչայզերը) հնարավորություն տվեց փոքր մանրածախ վաճառողներին ստանալ բազմաթիվ լրացուցիչ զեղչեր, օգտագործել առևտրային ընկերության ապրանքանիշը և միևնույն ժամանակ պահպանել իրենց անկախությունը։
1930 թվականին ԱՄՆ-ի տնտեսական ճգնաժամից հետո նավթավերամշակման գործարանները սկսեցին զարգացնել ֆրանչայզինգը։ Այսպես հայտնվեցին առաջին շղթայական բենզալցակայանները, որոնք պատկանում էին անկախ ֆրանչայզերի։ Որպես կանոն, լցակայանները վարձակալության հիմունքներով փոխանցվել են տեղական փոքր ձեռնարկատերերին։
Դասական ապրանքային ֆրանչայզինգը՝ ֆրանչայզեր-ֆրանչայզեր համակարգում ապրանքներ և ծառայություններ բաշխելը, սկսեց փոխվել միայն 1950-ական թվականներին։
1945 թ.-ին Ռեյ Քրոկը, McDonald's- ի ապագա հիմնադիրը,սկսեց հետաքրքրվել Արևմտյան Ամերիկայի Սան Բեռնարդինոի մի փոքրիկ ռեստորանի հանրաճանաչություն պատճառներով։ Արդյունքում, նա մտերմացավ հաջողակ ռեստորանի տերերի հետ և շուտով ստացավ նույն ռեստորանները գնելու և վաճառելու արտոնագիր։ 1955 թվականինին Ռեյ Քրոկը հիմնեց McDonald's- ը, որը բիզնեսի ձևաչափի ֆրանչայզինգի առաջատարն է (Business Format Franchisings):
Ռուսաստանում և ԱՊՀ-ում ֆրանչայզինգը հայտնվեց 1990-ականների սկզբին։ Ռուսաստանում ֆրանչայզինգի առաջատարը Վլադիմիր Դովգանն էր ՝ «Дока-хлеб» և «Дока-пицца» ֆրանշիզաներով։ 1990-ին Տոլյատիում «Դոկա» մեքենաշինական ձեռնարկությունը սկսեց սարքավորումներ արտադրել, որոնց գնորդները ստացան ոչ միայն մինի-հացի գործարարներ, այլև պատրաստի բիզնես տեխնոլոգիաներ։ 1990-ից 1994 թվականներին ԱՊՀ-ի ավելի քան 800 հացի գործարարներ գործում էին «Дока-хлеб» և «Дока-пицца» ապրանքանիշերով։ 1994-ին Վլադիմիր Դովգանը լույս տեսավ «Ֆրանչիզինգ. Բիզնեսի ընդլայնման ուղի» գիրքը։ Գործնական ուղեցույց ձեռնարկատերերի համար », որը նկարագրում է ոչ միայն տեսությունը, այլև իրականացման գործընթացը[3]։ 1995 թ.-ին էլեկտրաէներգիայի և մետաղի գները կտրուկ աճեցին, ինչը հանգեցրեց արտադրության փակմանը, և դրա հետ մեկտեղ փակվեց ֆրանչայզիգի առաջին ռուսական ցանցը։ 1997 թվականին «Дока-хлеб» ընկերությունը ճանաչվեց սնանկ։
Հաջորդը, որը սկսեց ակտիվորեն նվաճել Ռուսաստանում ֆրանչայզինգի շուկան, Գիդրոստրոյին «Հյուրընկալության մոլորակը» ընկերությունն էր՝ 1997 թվականին նրանք շուկա մտան «Sbarro» վարպետ ֆրանչայզինգով։ Նույն թվականին «Спортмастер» ընկերությունների խումբը սկսեց ակտիվ աշխատանք, որը բերեց անվանի արտասահմանյան սպորտային և հագուստի ապրանքանիշներ (Kettler, Columbia, o'Neil) և սկսեց զարգացնել իր սեփական բազմաթիվ ապրանքանիշների խանութները (Footerra, Sportlandia): VKO- ի ՝ տուրօպերատորների ֆրանչայզինգը, որը հետագայում միավորվել են Մոստրավելի և Վոյաժ Կիևի հետ, նույնպես ակտիվորեն զարգացավ և ստեղծվեց TUI Group-ը։
Նույն թվականին ստեղծվեց Ռուսաստանի Ֆրանչայզինգի ասոցիացիան։ 2003 թվականին անցկացվեց BUYBRAND Expo ֆրանչայզերի առաջին ցուցահանդեսը։ Այդ ժամանակ Ռուսաստանում գործում էին ոչ ավելի, քան 10-15 ֆրանչայզինգ կազմակերպություններ։ 2004 թվականին Ռուսաստան եկան Sela և Subway ապրանքանիշները։ Նույն թվականին լույս է տեսնում «Ֆրանչայզինգը Ռուսաստանում » ամսագիրը։ 2008 թվականի ճգնաժամը ծանր հարված հասցրեց ֆրանչայզինգի շուկայի խաղացողներին. 2008-2009 թվականների ընթացքում շատ ընկերություններ կամ դադարեցրեցին իրենց ֆրանչայզինգի գործողությունները, կամ հեռացան Ռուսաստանի շուկայից։ Իրավիճակը սկսեց վերականգնվել միայն 2010 թվականին, և 2011-ին ֆրանչայզերների թիվը գրեթե կրկնապատկեց նախաճգնաժամային իրավիճակի համաեմատ։
Ապրանքների արտադրություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ապրանքի արտադրության մեջ ֆրանչայզինգ նույնպես կա։ Ապրանքի արտոնություն օգտագործող հայտնի ընկերություններից մեկը Pepsi- ն է։ Ճգնաժամային իրադարձությունները՝ 2014-ի վերջին ազդել են հիմնականում այն ընկերությունների վրա, որոնք կախված են ապրանքների կամ բաղադրիչների ներմուծումից։ Սա էապես փոխեց ուժերի դասավորվածությունը Ռուսաստանի ֆրանշիզացման շուկայում։ «БИБОСС»[4] բիզնես պորտալի վարկանիշի արդյունքների համաձայն, արտասահմանյան հագուստի գրեթե բոլոր ապրանքանիշերը անցան առաջին հարյուր ֆրանչայզերների երկրորդ կես ՝ իրենց դիրքերը զիջելով ռուսաստանցի արտադրողներին, ինչպես նաև այն ընկերություններին, որոնք կախված չեն ներմուծումից `սպասարկման ոլորտը և ՏՏ ձեռնարկությունները։ Բացի այդ, միկրոֆինանսավորումների նույնպես զգալի աճ է ապրել 2014 թվականի վերջին։
Արտոնագրման թերությունները
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Ֆրանչայզիը ստիպված է լինում հետևել ֆրանչայզերի կողմից սահմանված կանոններին և սահմանափակումներին, նույնիսկ եթե դրանք առավելագույն օգուտ չեն բերում բիզնեսին։
- Ֆրանչայզին հաճախ պարտավորվում է հումք և արտադրանք գնել ֆրանչայզերի կողմից նշանակված մատակարարներից, ինչը կարող է սահմանափակել նրանց հասանելիությունը ազատ շուկա և ստիպել նրանց հումք և ապրանքներ գնել ավելի բարձր գներով։
- Ֆրանչայզիի համար կարող են սահմանվել խիստ սահմանափակումներ գործից դուրս գալու համար, ներառյալ `որոշակի ժամանակահատվածում կամ որոշակի տարածքում մրցակցող կազմակերպությունների բացման արգելք։
- Ֆրանչայզերը հազվադեպ են կարողանում ազդել կենտրոնացված շուկայավարման և գովազդի վրա, բայց ստիպված է վճարել կենտրոնացված շուկայավարման և գովազդի համար։ Այսպիսով, նրանց միջոցները չեն կարող օգտագործվել իրենց սեփական շահերի համար։
Ֆրանչայզինգի առավելությունները
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ֆրանչայզինգի առավելություններն են՝
- ֆիրմա-ֆրանչայզին որոշակի երաշխիքներ է ստանում իր գոյության համար,
- միջոցներ է խնայում մարքեթինգային հետազոտություններում, կոնսուլտացիաներում և այլ ծառայությունների սֆերայում,
- երաշխիքներ ունի հումքային ռեսուրսների մատակարարման համար,
- իր գործունեությունը վարում է ցածր ռիսկի պայմաններում,
- աջակցություն է ստանում իր պարտնյորի՝ խոշոր ֆիրմայի կողմից։
Ֆրանչայզինգի թերությունները
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ֆրանչայզինգի թերություններն են՝
- հաճախ փոքր ֆիրմաների շահերը չեն պաշտպանվում,
- ոչ թե շահույթից, այլ վաճառքի ծավալից կատարվող մասհանումները առանձին դեպքերում ֆինանսական ծանր դրության մեջ են դնում փոքր ֆիրմաներին,
- սիստեմատիկաբար ստուգվում են փոքր բիզնեսի ֆինանսական դրությունը, որը շատ է խանգարում նրանց օպերատիվ գործունեությանը,
- պահանջվում է գնել նոր տեխնիկա, գործադրել նոր տեխնոլոգիա, նյութական այլ միջոցներ, որը սահմանափակում է փոքր բիզնեսի դրամական միջոցների արդյունավետ օգտագործման հնարավորությունները և այլն։
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ В Большом толковом словаре русского языка зафиксировано написание «Франчайзер», от англ. «franchiser»
- ↑ Котлер Ф. Маркетинг менеджмент. — СПб.: Питер, 2004. — С. 575. — ISBN 5-94723-311-8.
- ↑ Довгань В.В. Франчайзинг: путь к расширению бизнеса. Практическое пособие для предпринимателей / Сульповар Л.В. (науч. ред.), Замолдинова Н.В., (ред.).. — Тольятти: Дока-Пресс, 1994. — 229 с.
- ↑ «Франчайзинг 2015: делаем выводы на основе Рейтинга ТОП-100 франшиз России». 2015 թ․ մայիսի 28.
Աղբյուրներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Стивен Спинелли-мл., Роберт М. Розенберг, Сью Берли. Франчайзинг = Franchising: Pathway to Wealth Creation. — М.: «Вильямс», 2006. — С. 384. — ISBN 0-13-009717-9