Թալեաթ փաշայի սպանություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

1921 թվականի մարտի 15-ին հայ ուսանող Սողոմոն Թեհլիրյանը Բեռլինում սպանեց Թալեաթ փաշային՝ Օսմանյան կայսրության նախկին մեծ վեզիրին և Հայոց ցեղասպանության գլխավոր նախաձեռնողին։ Իր դատավարության ժամանակ Թեհլիրյանը պնդում էր. «Ես մարդ եմ սպանել, բայց մարդասպան չեմ». [1] երդվյալ ատենակալները արդարացրեցին նրան։

Թեհլիրյանը ծնունդով Երզնկա քաղաքից էր, սակայն նախքան պատերազմի սկսելը տեղափոխվել էր Սերբիա։ Ծառայել է ռուսական բանակի հայկական կամավորական ստորաբաժանումներում և իր ընտանիքի մեծ մասը կորցրել է ցեղասպանության ժամանակ։ Որոշելով վրեժխնդիր լինել՝ նա Կոստանդնուպոլսում սպանեց օսմանյան գաղտնի ոստիկանությանն օգնող Հարություն Մկրտչյանին։ Թեհլիրյանը միացել է «Նեմեսիս» գործողությանը, որը գաղտնի ծրագիր էր, որն իրականացվում էր Հայ Հեղափոխական Դաշնակցության կողմից. նա ընտրվել էր Թալեաթի սպանության առաքելության համար՝ իր նախկին հաջողությունների պատճառով։ Թալեաթն արդեն դատապարտվել և մահապատժի էր դատապարտվել օսմանյան ռազմական դատարանի կողմից, սակայն ապրում էր Բեռլինում՝ Գերմանիայի կառավարության թույլտվությամբ։ Թալեաթի հուղարկավորությանը մասնակցել են բազմաթիվ նշանավոր գերմանացիներ. Գերմանիայի արտաքին գործերի նախարարությունը ծաղկեպսակ է ուղարկել «Մեծ պետական գործչին և հավատարիմ ընկերոջը» գրությամբ [2]։

Թեհլիրյանի դատավարությունը տեղի ունեցավ 1921 թվականի հունիսի 2-3-ը, և պաշտպանության ռազմավարությունը Թալեաթին Հայոց ցեղասպանության համար դատի տալն էր։ Լսվեցին ցեղասպանության վերաբերյալ լայնածավալ ապացույցներ, որոնք հանգեցրին «20-րդ դարի ամենահիասքանչ դատավարություններից մեկի»՝ ըստ Ստեֆան Իհրիգի [3]։ Թեհլիրյանը պնդեց, որ ինքը գործել է միայնակ, և որ սպանությունը կանխամտածված չէր՝ պատմելով ցեղասպանությունից փրկվելու և իր ընտանիքի անդամների մահվան մասին դրամատիկ և իրատեսական, բայց իրականությանը չհամապատասխանող պատմություն, թե ինչպես է փրկվել ցեղասպանությունից և տեսել իր ընտանիքի անդամների մահը։ Միջազգային լրատվամիջոցները լայնորեն անդրադարձել են դատավարությանը, որը ուշադրություն է հրավիրել և ճանաչել Հայոց ցեղասպանության փաստերը. Թեհլիրյանի արդարացման դատավճիռը բերեց հիմնականում դրական արձագանքների։

Թե՛ Թալեաթը, և թե՛ Թեհլիրյանը իրենց համապատասխան կողմերից հերոսներ են համարվում. պատմաբան Ալփ Յենենը այս հարաբերություններն անվանում է «Թալեաթ-Թեհլիրյան կոմպլեքս»։ Թալեաթին թաղել են Գերմանիայում, սակայն 1943 թվականին նրա աճյունը վերադարձվել է Թուրքիային և պետական թաղում կատարել։ Լեհ-հրեա փաստաբան Ռաֆայել Լեմկինը նորություններում կարդաց դատավարության մասին և ոգեշնչվեց միջազգային իրավունքում հայեցակարգելու ցեղասպանությունը՝ որպես հանցագործություն։

Նախապատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տե՛ս նաև՝ Հայոց ցեղասպանություն
Photograph of the bodies of dozens of Armenians in a field
Հայերի դիակները տեղահանության ուղիների վրա [4]

Որպես Միության և առաջադիմության (ՄևԱ) կոմիտեի առաջնորդ՝ Թալեաթ փաշան (1874–1921) Օսմանյան կայսրության վերջին հզոր մեծ վեզիրն էր Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ։ Համարվելով Հայոց ցեղասպանության հիմնական կազմակերպիչ՝ նա հրամայեց 1915 թվականին կայսրության գրեթե ողջ հայ բնակչությանը տեղահանել Սիրիական անապատ՝ նրանց ոչնչացնելու նպատակով [5]։ Էրզրումից բռնագաղթված 40000 հայերից 200-ից քիչն են հասել Դեր Զոր [6]։ Երբ ավելի շատ հայեր փրկվեցին, քան նախատեսում էր Թալեաթը, նա հրամայեց կոտորածների երկրորդ ալիքը սկսել 1916 թվականին [7]։ Թալեաթի գնահատմամբ ցեղասպանության ժամանակ մահացել է շուրջ 1,150,000 հայ [8]։ 1918 թվականին Թալեաթն ասել է լրագրող Մուհիթին Բիրգենին․ «Ես ստանձնում եմ ողջ պատասխանատվությունը հայերի տեղահանության ժամանակ կիրառված խստության համար» և «Ես բացարձակապես չեմ զղջում իմ արարքի համար» [9]։

Երբ Միացյալ Նահանգների դեսպան Հենրի Մորգենթաուն փորձեց համոզել Թալեաթին դադարեցնել վայրագությունները, նա ընդհատեց՝ ասելով, որ չի վերանայի իր որոշումը, քանի որ հայերի մեծ մասն արդեն մահացել է․ «Թուրքերի և հայերի միջև ատելությունը այնքան մեծ է, որ մենք պետք է ոչնչացնենք նրանց։ Եթե մենք չանենք, նրանք կծրագրեն իրենց վրեժը» [10]։ Թալեաթն ասել է թուրք գրող Հալիդե Էդիբին, որ հայերի բնաջնջումն արդարացված է թուրքական ազգային շահերն առաջ տանելու համար, և որ «ես պատրաստ եմ մեռնել այն ամենի համար, ինչ արել եմ, և գիտեմ, որ մեռնելու եմ դրա համար» [11]։ 1915 թվականի օգոստոսին, իմանալով հայկական ջարդերի մասին, ՄևԱ-ի նախկին ֆինանսների նախարար Ջավիդ բեյը կանխատեսեց, որ Թալեաթը կսպանվի հայի կողմից [12]։

Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ կայսերական Գերմանիան Օսմանյան կայսրության ռազմական դաշնակիցն էր։ Դեսպան Հանս ֆոն Վանգենհայմը հավանություն է տվել տարածքներից հայ բնակչության սահմանափակ հեռացմանը [13]։ Գերմանիան գրաքննեց ցեղասպանության մասին տեղեկատվությունը [14] և քարոզչական արշավներ ձեռնարկեց՝ հերքելով այն և մեղադրելով հայերին Օսմանյան կայսրությանը թիկունքից դանակահարելու մեջ [15]։ Գերմանիայի անգործությունը [16] հանգեցրեց մեղադրանքների, որ նա պատասխանատու է ցեղասպանության համար, ինչը խճճվեց պատերազմի համար Գերմանիայի պատասխանատվության մասին բանավեճով [17]։

Թալեաթ փաշայի աքսորը Բեռլինում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Photographic portrait of Talaat Pasha
Թալեաթ փաշա

Մուդրոսի զինադադարից (1918 թվականի հոկտեմբերի 30) հետո՝ մանրակրկիտ նախապատրաստական աշխատանքներից հետո, նոյեմբերի 1-2-ի գիշերը Թալեաթը փախավ Կոստանդնուպոլիսից գերմանական տորպեդային նավով ՄևԱ-ի այլ ղեկավարների՝ Էնվեր փաշայի, Ջեմալ փաշայի, Բեհաեդդին Շաքիրի, Նազըմ բեյի, Օսման Բեդրիի և Ջեմալ Ազմիի հետ։ Բացի Ջեմալից, բոլորն էլ եղել են ցեղասպանության հիմնական մեղավորները. նրանք հեռացան իրենց հանցագործությունների համար պատժից խուսափելու և դիմադրության շարժում կազմակերպելու համար [18]։ Գերմանիայի արտաքին գործերի նախարար Վիլհելմ Սոլֆը հանձնարարել էր Կոստանդնուպոլսում դեսպանատանն օգնել Թալեաթին և մերժել էր նրան արտահանձնելու օսմանյան կառավարության խնդրանքը՝ պատճառաբանելով, որ «Թալեաթը հավատարիմ է եղել մեզ, և մեր երկիրը բաց է մնում նրա առաջ» [19]։

Նոյեմբերի 10-ին ժամանելով Բեռլին՝ Թալեաթը մնաց Ալեքսանդրպլացում գտնվող հյուրանոցում և Պոտսդամի Նյոբաբելսբերգի առողջարանում [20], նախքան Հարդենբերգշտրասե 4 հասցեում գտնվող ինը սենյականոց բնակարան տեղափոխվելը [21]։ Իր բնակարանի կողքին նա հիմնեց Արևելյան ակումբը, որտեղ հավաքվում էին մուսուլմանները և Անտանտի դեմ հանդես եկող եվրոպացիները [22]։ Արտաքին գործերի նախարարությունը հետևել է այս բնակարանում տեղի ունեցող իրադարձություններին [23]։ Գերմանիայի սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցության (SPD) կանցլեր Ֆրիդրիխ Էբերտի հրամանագրով օրինականացվել է Թալեաթի բնակավայրը։ 1920 թվականին նրան միացավ Թալեաթի կինը՝ Հայրիեն [22]։ Գերմանական կառավարությունը հետախուզական տվյալներ ուներ, որ Թալեաթի անունը առաջինն է եղել հայերի վրեժխնդրության ցանկում և առաջարկել է, որ նա մնա Մեկլենբուրգում օսմանյան շտաբի նախկին ղեկավար Ֆրիդրիխ Բրոնսարտ ֆոն Շելենդորֆին պատկանող մեկուսի կալվածքում։ Թալեաթը հրաժարվեց, քանի որ նրան պետք էին մայրաքաղաքային լրատվական ցանցերը՝ իր քաղաքական աժիոտաժը շարունակելու համար [24]։ ՄևԱ-ի նախաձեռնած դիմադրության շարժումը ի վերջո հանգեցրեց Թուրքիայի անկախության պատերազմին [22]։ Թալեաթն ի սկզբանե հույս ուներ օգտագործել թուրք քաղաքական գործիչ Մուստաֆա Քեմալին՝ որպես խամաճիկ, և ուղղակիորեն հրամաններ արձակեց Բեռլինից թուրք գեներալներին [25]։

Թալեաթն իր աքսորի սկզբից ուներ ազդեցիկ գերմանացի ընկերներ և ժամանակի ընթացքում ձեռք բերեց կարգավիճակ, քանի որ նա դիտվում էր՝ որպես արտասահմանում թուրքական ազգայնական շարժման ներկայացուցիչ։ Օգտագործելով կեղծ անձնագիր Ալի Սալի բեյ անունով՝ նա ազատորեն ճանապարհորդում էր մայրցամաքային Եվրոպայով, չնայած որ Միացյալ Թագավորության և Օսմանյան կայսրության կողմից հետախուզվում էր իր հանցագործությունների համար [26]։ Բազմաթիվ գերմանական թերթեր կասկածում էին նրա ներկայությանը Բեռլինում, և նա ելույթ ունեցավ 1920 թվականի մարտին գերմանական կառավարությունը տապալելու անհաջող փորձից հետո կայացած մամուլի ասուլիսում [27]։ Շատ գերմանացիներ, բայց հատկապես ծայրահեղ աջերը, Թուրքիան համարում էին անմեղ և, որ անարդար են վարվել իր հանդեպ՝ համեմատելով Սևրի պայմանագիրը Վերսալի պայմանագրի հետ [28]։ Թալեաթը գրել է հուշեր, որում հիմնականում խոսում է ցեղասպանություն իրականացնելու իր որոշումը պաշտպանելու և ՄևԱ-ին ցանկացած մեղքից ազատելու մասին [29]։ Թալեաթը և ՄևԱ-ի մյուս աքսորյալները 1919 թվականի հուլիսի 5-ին օսմանյան հատուկ ռազմական տրիբունալի կողմից հեռակա մահապատժի դատապարտվեցին «կայսրության հայ բնակչության կոտորածի և ոչնչացման համար» [30]։

«Նեմեսիս» գործողություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Photograph of two Russian soldiers in a ruined village looking at skeletal remains
Ռուս զինվորները նախկին հայկական Շեյխալան գյուղում, Մուշի մոտ, 1915 թվական[31]
Photograph of three brothers posing with their rifles – volunteers in the Russian army
Սողոմոնի եղբայրները (աջից)` Սահակ և Միսակ Թեհլիրյանները՝ որպես կամավորներ ռուսական բանակում

Այն բանից հետո, ինչ պարզ դարձավ, որ ոչ ոք պատասխանատվության չի ենթարկելու ցեղասպանության իրականացրած հանցագործներին, [32] Հայ Հեղափոխական Դաշնակցությունը ստեղծեց «Նեմեսիս» գաղտնի գործողությունը, որը կազմակերպում էին Արմեն Գարոն, Շահան Նաթալին և Ահարոն Սաչագլյանը [33]։ Նրանք կազմեցին ցեղասպան 100 հանցագործների ցուցակ նրանց սպանելու համար․ Թալեաթը ցուցակում առաջինն էր [34]։ Կամավորների պակաս չկար, որպեսզի իրականացնեին սպանությունները․ հիմնականում երիտասարդ տղամարդիկ էին, ովքեր փրկվել էին ցեղասպանությունից կամ կորցրել էին իրենց ընտանիքներին [35]։ «Նեմեսիս» գործողության մասնակիցները չէին իրագործում սպանությունները առանց հաստատելու իրենց թիրախի ինքնությունը և զգուշանալու, որպեսզի խուսափեին անմեղ մարդու սպանելուց [36]։

Այդ կամավորներից էր Սողոմոն Թեհլիրյանը (1896–1960), ով Էրզրումի վիլայեթի Երզնկա քաղաք, որը մինչ համաշխարհային պատերազմն ուներ 20000 հայ բնակիչ, իսկ դրանից հետո ոչ մի հայ չկար քաղաքում [37]։ Թեհլիրյանը Սերբիայում էր, երբ պատերազմ սկսվեց [38]։ Լսելով հակահայկական վայրագությունների մասին՝ նա միացել էր ռուսական բանակի հայկական կամավորական ստորաբաժանումներին․ երբ նրանք առաջ շարժվեցին դեպի արևմուտք, նրանք գտան ցեղասպանության հետևանքները։ Հասկանալով, որ իր ընտանիքը սպանվել է, նա երդվել է վրեժ լուծել [39]։ Նրա հուշերում նշվում է ցեղասպանության ժամանակ զոհված ընտանիքի 85 անդամ [40]։ Թեհլիրյանը տառապում էր կանոնավոր ուշագնացությունից և նյարդային համակարգի այլ խանգարումներից, որոնք հավանաբար առաջացել էին այն բանից, որն այժմ կոչվում է հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարում. իր դատավարության ժամանակ նա ասաց, որ դրանք կապված են ցեղասպանության ժամանակ իր փորձառությունների հետ [41]։

Պատերազմից հետո Թեհլիրյանը գնաց Կոնստանդնուպոլիս, որտեղ նա սպանեց Հարություն Մկրտչյանին, ով աշխատել էր օսմանյան գաղտնի ոստիկանությունում և օգնել է ամբողջացնել հայ մտավորականների ցանկը, ովքեր տեղահանվեցին 1915 թվականի ապրիլի 24-ին։ Այս սպանությունը համոզեց Նեմեսիսի կազմակերպիչներին, որպեսզի վստահեն Թալեաթի սպանությունը նրան [42]։ 1920-ականների կեսերին Նեմեսիս գործողության կազմակերպիչները ֆինանսավորեցին Թեհլիրյանին, որպեսզի մեկնի ԱՄՆ, որտեղ Գարոն տեղեկացրեց նրան, որ գլխավոր ոճրագործների դեմ հայտարարված մահապատիժները չեն կատարվել, և որ մարդասպանները իրենց հակահայ գործունեությունը շարունակում են աքսորից։ Այդ աշնանը թուրք ազգայնականները ներխուժեցին Հայաստան։ Թեհլիրյանը ստացավ յոթ ՄևԱ առաջնորդների լուսանկարները, որոնց գտնվելու վայրը Նեմեսիսը փնտրում էր, և մեկնեց Եվրոպա՝ առաջինը գնալով Փարիզ։ Ժնևում Բեռլին գնալու վիզա ձեռք բերեց, որպես մեխանիկական ճարտարագիտության ուսանող՝ մեկնելով դեկտեմբերի 2-ին [43]։

Սպանությունը ծրագրողները հանդիպել են Հայաստանի Հանրապետության փոխհյուպատոս Լիպարիտ Նազարյանցի նստավայրում։ Թեհլիրյանը մասնակցել է այդ հանդիպումներին նույնիսկ դեկտեմբերի կեսերին տիֆով հիվանդանալուց հետո [43]։ Նա այնքան հիվանդ էր, որ Շաքիրին հետևելիս ընկավ և ստիպված եղավ մեկ շաբաթ հանգստանալ։ Դաշնակցության Կենտրոնական կոմիտեն հրամայեց նրանց կենտրոնանալ միայն Թալեաթի վրա՝ բացառելով մյուս ոճրագործներին [44]։ Փետրվարի վերջին Թալեաթին նկատել էին Բեռլինի Zoologischer Garten երկաթուղային կայարանից Հռոմ մեկնելիս։ Վահան Զաքարյանցը, ներկայանալով որպես կացարան փնտրող մարդ, հետաքննեց և կարողացավ պարզել, որ Թալեաթն ապրում է Հարդենբերգ փողոց 4 հասցեում [45]։ Ինքնությունը հաստատելու համար Թեհլիրյանը հյուրատուն է վարձել դիմացի փողոցում՝ Հարդենբերգ 37 հասցեում, որտեղ նա կարող էր դիտել Թալեաթի բնակարանից եկող-գնացող մարդկանց։ Նաթալիից ստացած նրա հրամաններում ասվում էր. «Դու պայթեցնելու ես Թիվ 1 ազգասպանի գանգը ու չփորձես փախչել։ Դու կանգնում ես, ոտքդ դիակի վրա ու հանձնվում ես ոստիկաններին, որոնք կգան քեզ ձեռնաշղթաներ կկապեն» [46]։

Սպանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Photograph of the building where the assassination took place
Փողոցի այն հատվածը, որտեղ տեղի է ունեցել սպանությունը

Անձրևոտ երեքշաբթի օրը (1921 թվականի մարտի 15-ին) առավոտյան ժամը մոտ 10։ 45 Թալեաթը իր բնակարանից դուրս եկավ՝ ձեռնոց գնելու մտադրությամբ։ Թեհլիրյանը մոտեցավ նրան հակառակ կողմից, ճանաչեց նրան, անցավ փողոցը, ետևից մոտեցավ և փողոցի մի զբաղված անկյունում մոտ տարածությունից կրակեց նրա ծոծրակի շրջանին՝ ակնթարթային մահ պատճառելով։ Փամփուշտը անցել էր իր ողնուղեղի միջով և դուրս եկել Թալեաթի ձախ աչքի վերևից՝ վնասելով իր գլխուղեղը․ նա առաջ ընկավ և պառկեց իր արյան լճակի մեջ։ Սկզբում Թեհլիրյանը կանգնեց դիակի գլխավերևում, բայց ականատեսների բղավոցներից հետո նա մոռացավ իր հրահանգները և փախավ։ Նա, գցելով ատրճանակը, որով կրակել էր, փախավ Ֆասանեն փողոց, որտեղ նրան բերման ենթարկեց խանութի վաճառող Նիկոլաուս Յեսսենը։

Ոստիկանները շրջափակել են դիակը։ Քիչ անց դեպքի վայր ժամանեց ՄևԱ աքսորյալ Նազիմ բեյը և գնաց Թալեաթի բնակարան, որտեղ 11:30-ին ժամանել էր Արտաքին գործերի նախարարության պաշտոնյա և թուրքամետ ակտիվիստ Էռնստ Յեկը, ով հաճախ էր հանդիպու Թալեաթի հետ [47]։ Շաքիրը նույնպես իմացել է սպանության մասին և ոստիկանության համար դիակի ինքնությունը հաստատել է [48]։ Յեկը և Նազիմը վերադարձել են սպանության վայր։ Յեկը փորձել է համոզել ոստիկանությանը հանձնել մարմինը՝ օգտագործելով արտաքին գործերի նախարարության պաշտոնյայի իր լիազորությունները, սակայն նրանք հրաժարվել են դա անել նախքան մարդասպանների ջոկատի ժամանելը։ Յեկը դժգոհել է, որ «թուրքական Բիսմարկը» չի կարող դրսում մնալ այդպիսի վիճակում, որ անցորդները կարողանան տեսնել [49]։ Ի վերջո, նրանք թույլտվություն ստացան դիակը տեղափոխելու համար, որը Կարմիր խաչի մեքենայով ուղարկվեց Շառլոտենբուրգի դիահերձարան [50]։ Սպանությունից անմիջապես հետո Շաքիրն ու Նազիմը ստացել են ոստիկանական պաշտպանություն [50]։ ՄևԱ մյուս աքսորյալները անհանգստանում էին, որ հաջորդը կլինեն [51]։

Հուղարկավորություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Photograph of gravestones in the cemetery of the Şehitlik Mosque in Berlin
Բեռլինի Շեհիթլիք մզկիթի գերեզմանատանը Հայոց ցեղասպանության ոճրագործներ Բահաեդդին Շաքիրին և Ջեմալ Ազմիին հարգող գերեզմաններ (առաջին շարքում ձախից) [52]։ Երկուսն էլ սպանվել են Նեմեսիսի վրիժառուների կողմից 1922 թվականին [53]։

Սկզբում Թալեաթի ընկերները հույս ունեին, որ նա կարող է թաղվել Անատոլիայում, բայց ո՛չ օսմանյան կառավարությունը Կոստանդնուպոլսում, ո՛չ էլ Անկարայի թուրքական ազգայնական շարժումը չցանկացան դիակը։ Համաշխարհային պատերազմի ամենավատ հանցագործը համարվող մարդու հետ շփվելը քաղաքական պատասխանատվություն կլիներ [54]։ Թալեաթի հուղարկավորությանը Հայրիեի և Արևելյան ակումբի կողմից հրավերներ են ուղարկվել, իսկ մարտի 19-ին նա թաղվել է Սուրբ Մատթեոս Կիրխհոֆի գերեզմանատանը` մեծ բազմության ներկայությամբ [55]։ Ժամը 11:00-ին Թալեաթի բնակարանում թուրքական դեսպանատան իմամ Շյուքրի բեկի գլխավորությամբ աղոթք է տեղի ունեցել։ Այնուհետև մեծ թափորն ուղեկցեց դագաղը Մատթեոսի գերեզմանատուն, որտեղ նրան թաղեցին [50]։

Շատ հայտնի գերմանացիներ իրենց հարգանքի տուրքը մատուցեցին, ներառյալ նախկին արտգործնախարար Ռիչարդ վոն Կյուհլմանը և Արթուր Զիմերմանը, Deutsche Bank-ի նախկին ղեկավարը, Բաղդադի երկաթգծի նախկին տնօրենը, մի շարք զինվորականներ, ովքեր պատերազմի ժամանակ ծառայել էին Օսմանյան կայսրությունում, և Ավգուստ վոն Պլատեն-Հալերմյունդեն, ով ներկայանում էր աքսորված կայսր Վիլհելմ II-ի անունից [54]։ Գերմանիայի արտգործնախարարությունը ծաղկեպսակ էր ուղարկել վրան «Մեծ պետական գործիչին և հավատարիմ ընկերոջը» գրությամբ [56]։ Շաքիրը, հազիվ կարողանալով իր հուզմունքը զսպել, կարդաց հուղարկավորության խոսքը, մինչ դագաղը իջեցնում էին գերեզմանը՝ ծածկված օսմանյան դրոշով [54]։ Նա պնդում էր, որ սպանությունը «իսլամական ազգությունների դեմ իմպերիալիստական քաղաքականության հետևանք է» [57]։

Ապրիլի վերջին Գերմանիայի ժողովրդական կուսակցության ազգայնական-լիբերալ քաղաքական գործիչ Գուստավ Շտրեսեմանը առաջարկեց հանրային ոգեկոչում կազմակերպել՝ ի պատիվ Թալեաթի [58]։ Գերմանա-թուրքական ասոցացիան մերժել է [59]։ Շտրեսեմանը քաջատեղյակ էր ցեղասպանության մասին և կարծում էր, որ առնվազն մեկ միլիոն հայ է սպանվել [60]։ Թալեաթի իրերը հայտնվել են Բեռլինի հանրային անվտանգության վարչության ղեկավար Վայսմանի մոտ. նրա հուշերը տրվել են Շաքիրին, ով հրատարակել է դրանք [61]։

Դատավարություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Phototgraph of the courthouse where Tehliran's trial was held
Դատարանը, որտեղ քննվել է Թեհլիրյանի գործը

Ոստիկանության հետաքննության սկզբում Թեհլիրյանին առաջարկվել է թուրքախոս թարգմանիչ, բայց նա հրաժարվեց թուրքերեն խոսել։ Մարտի 16-ին ոստիկանությունը գտավ հայախոս թարգմանիչ՝ Գևորգ Գալուստյանին, ով նույնպես «Նեմեսիս» գործողության մասնակից էր [62]։ Թեհլիրյանը ընդունել է, որ սպանել է Թալեաթին վրեժխնդրությունից դրդված, և որ նախքան Գերմանիա գալը պլանավորել էր գործողությունը, բայց ոստիկանությանը ասել է, որ գործել է միայնակ [63]։ Իր դատավարության ժամանակ Թեհլիրյանը ժխտեց, որ սպանությունը կանխամտածված էր [64]։ Նախնական հետաքննությունը նշանակվեց մարտի 21-ին [65]։

Դաշնակցությունը 100,000-300,000 մարկ հավաքեց նրա իրավական պաշտպանության համար, հիմնականում ամերիկահայերից [66]։ Զաքարյանցը դատավարության ընթացքում գերմաներեն թարգմանեց Թեհլիրյանի խոսքերը, մասնակցեց պաշտպանության կազմակերպմանը և Դաշնակցության Ամերիկայի Կենտրոնական կոմիտեից հրահանգները փոխանցեց Թեհլիրյանին։ Գալուստյանը թարգմանել է գերմաներենից հայերեն [67]։ Երեք գերմանացի փաստաբաններ՝ Ադոլֆ վոն Գորդոնը, Յոհաննես Վերթաուերը և Թեոդոր Նիեմեյերը, որոնց վճարեցին 75000-ական մարկ, ներկայացնում էր Թեհլիրյանին, նրանց հայտնիությունը հանգեցրեց դատավարության ավելի մեծ հրապարակայնության [1]։ Պետական դատախազն էր Գոլնիկը [68], իսկ դատավորը՝ Էրիխ Լեմբերգը․ տասներկու երդվյալ ատենակալներ լսեցին գործը [69]։

Դատավարությունը տեղի է ունեցել Մոաբիթի քրեական դատարանում հունիսի 2-3-ին [70]։ Դատարանի դահլիճն ամբողջությամբ լեփ-լեցուն էր։ Դատավարությանը ներկա էին Գերմանիայի շատ հայեր, ինչպես նաև որոշ թուրքեր, այդ թվում՝ Թալեաթի կինը [71]։ Ներկա էին գերմանական և միջազգային թերթերի լրագրողներ (The Daily Telegraph, Chicago Daily News և Philadelphia Public Ledger) [72]։ Ըստ պատմաբան Ստեֆան Իհրիգի՝ դա «քսաներորդ դարի ամենատպավորիչ դատավարություններից մեկն էր» [3]։

Պաշտպանության և քրեական հետապնդման ռազմավարություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Photograph of Soghomon Tehlirian
Սողոմոն Թեհլիրյանը 1921 թվականին

Պաշտպանության ռազմավարությունը Թալեաթ փաշային մեղադրելն էր Թեհլիրյանի ընտանիքի և մնացած մեկ միլիոն հայերի սպանության համար, որոնք մահացել են իր հրամանի պատճառով [73]։ Նաթալին սրանում հնարավորություն տեսավ Հայկական հարցը պրոպագանդելու համար [74]։ Նա կարծում էր, որ Թեհլիրյանը կդատվի գերմանական օրենքի համաձայն, սակայն հույս ուներ ներում ստանալ։ Վերթհաուերը ավելի լավատես էր՝ սպանությունից օրեր անց հայտարարելով, որ վստահ է, որ կարող է հասնել իր պաշտպանյալի արդարացմանը [75]։ Բողոքական միսիոներ և ակտիվիստ Յոհաննես Լեփսիուսը, ով 1896 թվականից սկսած հայերի զանգվածային սպանությունների դեմ էր խոսում, աշխատում էր Թալեաթի դեմ գործի պատրաստությանը [76]։ Իրենց ռազմավարությունը հաջողություն ունեցավ, ինչպես սոցիալ-դեմոկրատական «Vorwärts» թերթն էր նշում․ «Իրականում այդ Թալեաթ փաշայի արյունոտ ստվերն էր ամբաստանյալի աթոռին նստած, և իրական մեղադրանքը սոսկալի հայկական սարսափներն էին, ոչ թե կենդանի մնացած մի քանի զոհերից մեկի կողմից նրա մահապատիժը» [3]։

Արդարացման հավանականությունը առավելագույնի հասցնելու համար պաշտպանական կողմը Թեհլիրյանին ներկայացրեց որպես միայնակ ինքնուրույն գործող, այլ ոչ թե վրիժառու իր ողջ ազգի համար [73]։ Գերմանական ոստիկանությունը փնտրել է Թեհլիրյանի համախոհներին, սակայն չի բացահայտել նրանց [74]։ Պաշտպանական կողմը Թեհլիրյանի մոր միջոցով փորձել է կապ հաստատել Թեհլիրյանի և Թալեաթի միջև՝ ապացուցելով, որ Թալեաթն նրա մահվան պատճառ է դարձել [67]։ Պաշտպանական կողմի փաստարկը հիմնված էր Թեհլիրյանի տրավմատիկ հոգեվիճակի վրա, ինչով կարող էր պատասխանատվություն չկրել իր գործողությունների համար՝ համաձայն քրեական օրենսգրքի 51-րդ հոդվածի ժամանակավոր անմեղսունակության մասին գերմանական օրենքի [77]։

Ի հակադրություն, գերմանական դատախազության հիմնական նպատակն էր գործընթացը ապաքաղաքականացնելը [67] և խուսափել ցեղասպանության մեջ Գերմանիայի դերի մասին քննարկումից [78]։ Դատավարությունը տևել է ընդամենը մեկ ու կես օր՝ պաշտպանության խնդրած երեք օրի փոխարեն, և պաշտպանության կանչած տասնհինգ վկաներից վեցին չեն լսել [79]։ Դատախազությունը դիմեց, որպեսզի գործը քննվի դռնփակ՝ գործի ազդեցությունը նվազագույնի հասցնելու համար, սակայն ԱԳՆ-ն մերժեց այս լուծումը՝ վախենալով, որ գաղտնիությունը չի բարելավի Գերմանիայի հեղինակությունը [80]։ Պատմաբան Քերոլին Դինը գրում է, որ դատավարությունն արագ ավարտելու և պատերազմի ժամանակ Գերմանիայի գործողությունները դրականորեն ներկայացնելու փորձը «ակամա փոխակերպեց Թեհլիրյանին մարդկային խղճի խորհրդանիշի, որը ողբերգականորեն ստիպված էր սպանել մարդասպանին՝ արդարադատության բացակայության պատճառով» [81]։

Իհրիգը և այլ պատմաբաններ պնդում են, որ դատախազի ռազմավարությունը խորապես թերի էր, ինչը ցույց է տալիս նրա ոչ կոմպետենտությունը [82]։ Գոլնիկը պնդել է, որ Օսմանյան կայսրությունում տեղի ունեցած իրադարձությունները կապ չունեն սպանության հետ և փորձել է խուսափել ցեղասպանության վերաբերյալ ապացույցների ներկայացումից։ Ապացույցները ներկայացնելուց հետո նա հերքեց, որ Թալեաթն իր դերն է ունեցել հայկական վայրագությունների մեջ և, ի վերջո, պարտավոր էր արդարացնել Թալեաթի ուղարկած հրամանները։ [67] Դատավարությունից առաջ Հանս Հումանը, ով ղեկավարում էր հակահայկական «Deutsche Allgemeine Zeitung» թերթը, ինտենսիվ լոբբինգ էր անում դատախազությունում [83]։ Թեև նրան հասանելի են եղել Թալեաթ փաշայի հուշերը, սակայն դատախազը դատավարության ընթացքում դրանք որպես ապացույցներ չի ընդունել [84]։ Իհրիգը ենթադրում էր, որ Գոլնիկը զզվել էր Հումանի լոբբինգից և, հավանաբար, նույնիսկ կարեկցում էր ամբաստանյալին։ Դատավարությունից հետո Գոլնիկը նշանակվել է «Deutsche Allgemeine Zeitung» թերթի խմբագրական խորհրդի կազմում [85]։

Թեհլիրյանի ցուցմունքը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Photograph of a pile of bones at the Armenian massacre at Erzingan
Հայկական ջարդերի հետևանքները Երզնկայում

Դատավարությունը սկսվեց նրանով, որ դատավորը բազմաթիվ հարցեր տվեց Թեհլիրյանին ցեղասպանության մասին, ինչը բացահայտեց դատավորի իմացությունը ցեղասպանության մասին և դրա մասին թուրքական ու գերմանական տեսակետները։ Նա խնդրեց Թեհլիրյանին պատմել, թե ինչի է ականատես եղել իրադարձությունների ժամանակ [86]։ Թեհլիրյանն ասաց, որ պատերազմի բռնկումից հետո Երզնկայում հայ տղամարդկանց մեծ մասը զորակոչվել է բանակ։ 1915 թվականի սկզբին որոշ հայ համայնքի ղեկավարներ ձերբակալվեցին, և նրանց կոտորածի մասին հաղորդումները հասան քաղաք։ 1915 թվականի հունիսին ընդհանուր տեղահանության հրաման է տրվել, և զինված ժանդարմները ստիպել են քաղաքի հայերին լքել իրենց տները և թողնել իրենց ունեցվածքը։ Քաղաքից հեռանալուն պես ժանդարմները սկսեցին կրակել զոհերի վրա և թալանել նրանց թանկարժեք իրերը [87]։ Թեհլիրյանն ասաց. «Ժանդարմներից մեկը տարավ իմ քրոջը», բայց չշարունակեց՝ ասելով. «Ավելի լավ է հիմա մեռնեմ, քան նորից խոսեմ այս մութ օրվա մասին» [88]։ Նա հիշեց, թե ինչպես է ականատես եղել իր մոր և եղբոր սպանությանը, և այնուհետև ուշաթափվել՝ արթնանալով եղբոր դիակի տակ։ Նա այլևս չտեսավ քրոջը [88]։ Թեհլիրյանն ասաց, որ դրանից հետո ապաստան գտավ մի քանի քրդերի մոտ, նախքան մյուս փրկվածների հետ Պարսկաստան փախչելը [88]։

Թեհլիրյանին հարցրել են, թե ով է պատասխանատու ջարդերը հրահրելու և պատմական նախադեպերի համար, ինչպիսին էր Ադանայի ջարդը։ Միայն դրանից հետո դատավորն ընթերցեց դիտավորյալ սպանության մեղադրանքը։ Հարցին, թե արդյոք նա մեղավոր է, Թեհլիրյանը պատասխանեց «ոչ», չնայած սկզբում խոստովանել էր, որ իրագործել է սպանությունը [88]։ Նա բացատրեց. «Ես ինձ մեղավոր չեմ համարում, քանի որ իմ խիղճը մաքուր է... Ես մարդ եմ սպանել, բայց ես մարդասպան չեմ» [89]։ Թեհլիրյանը հերքեց Թալեաթին սպանելու մտադրություն ունենալը, բայց ասաց, որ սպանությունից երկու շաբաթ առաջ նա տեսիլք է ունեցել. «Ջարդերի պատկերները նորից ու նորից գալիս էին աչքերիս առջև։ Ես տեսա մորս դիակը։ Այդ դիակը ոտքի կանգնեց և մոտեցավ ինձ ու ասաց. «Տեսա՞ր, որ Թալեաթն այստեղ է, և դու բացարձակ անտարբեր ես։ Դու այլևս իմ որդին չես» [90]։ Այդ պահին նա ասաց, որ «հանկարծ արթնացավ և որոշեց սպանել» Թալեաթին [91]։ Հետագա հարցաքննությունից հետո նա հերքեց, որ գիտեր, որ Թալեաթը Բեռլինում է և կրկնեց, որ օսմանյան պաշտոնյային սպանելու ծրագիր չունի՝ շփոթված ձևանալով [92]։ Դատավորը միջամտեց հօգուտ Թեհլիրյանի՝ դատախազի հետագա հետաքննությունից հետո՝ ասելով, որ «նրա [Թեհլիրյանի] որոշման մեջ փոփոխություններ են եղել» [91]։

Ցուցմունքը կեղծ էր․ Թեհլիրյանը իրականանում հայ կամավորների հետ կռվում էր ռուսական բանակում, երբ իր ընտանիքը սպանվել է [93]։ Պատմաբան Տեսսա Հոֆմանը ասում է, որ չնայած սուտ էր, սակայն Թեհլիրյանի ցուցմունքում ներկայացված էր «իր հայրենակիցների հայրենակիցների հավաքական ճակատագրի ծայրահեղ բնորոշ և էական տարրերը» [40]։ Դատախազությունը չի կասկածել ցուցմունքի ճշմարտացիությունը, և ճշմարտությունը բացահայտվել է միայն տասնամյակներ անց [94]։ Դատավարության ընթացքում երբեք Թեհլիրյանին չեն հարցրել, արդյոք նա անդամակցում է որևէ հայ հեղափոխական խմբի կամ արդյոք այս սպանությունը որևէ ավելի մեծ ծրագրի մաս է [95]։

Ցեղասպանության մասին այլ վկայություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այնուհետև դատարանը լսեց ոստիկաններին և դատական բժշկին՝ որպես սպանության և դրա հետևանքների վկաներ, ինչպես նաև Թեհլիրյանի երկու տանտիրուհիներին՝ նախքան Բեռլինում Թեհլիրյանի հետ շփված հայերին դիմելը։ Այս վկաները տեղեկություններ են տվել Հայոց ցեղասպանության մասին։ Լևոն Էֆթյանը դատարանում հայտնել է, որ իր ընտանիքը եղել է Էրզրումում ցեղասպանության ժամանակ, և իր երկու ծնողներն էլ սպանվել են, սակայն մյուս հարազատներին հաջողվել է փախչել։ Թեհլիրյանի թարգմանիչը՝ Զաքարյանցը, նույն օրը ավելի ուշ ցուցմունք տվեց՝ ասելով, որ նա կորցրել է իր հորը, մորը, պապին, եղբորը և հորեղբորը 1890-ականների Համիդյան ջարդերի ժամանակ։ Բեռլինի հայ ծխախոտագործ պարոն Թերզիբաշյանը վկայել է, որ իր բոլոր ընկերներն ու հարազատները, ովքեր եղել են Էրզրումում ցեղասպանության ժամանակ, սպանվել են [96]։

Քրիստինե Թերզիբաշյան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Armenian deportatees from Erzurum walking along dirt road
Հայ տարագիրները Էրզրումում, լուսանկարել է Վիկտոր Պիչմանը

Ծխախոտագործի կինը՝ Քրիստինե Թերզիբաշյանը, ասաց, որ ոչինչ չգիտի սպանության մասին։ Պաշտպանական կողմը նրան խնդրել է ցուցմունք տալ Հայոց ցեղասպանության մասին, իսկ դատավորը դա թույլ է տվել։ Նա նույնպես Էրզրումից էր և ասաց, որ իր քսանմեկ հարազատներից միայն երեքն են ողջ մնացել [97]։ Նա ասաց, որ հայերին ստիպել են Էրզրումից հինգ հարյուր ընտանիքից բաղկացած չորս խմբերով հեռանալ դեպի Երզնկա։ Նրանք պետք է անցնեին ավելի վաղ սպանված այլ հայերի դիակների վրայով։ Նա վկայում է, որ Երզնկա հասնելուց հետո տղամարդկանց բաժանել են մնացած տարագրվածներից, կապել իրար ու նետել գետը [98]։ Նա բացատրեց, որ մնացած տղամարդկանց կացնահարել են Մալաթիայի մոտակա սարերում և նետել ջուրը [99]։

Այնուհետև, Թերզիբաշյանը հիշեց, որ «ժանդարմները եկան և ընտրեցին ամենագեղեցիկ կանանց ու աղջիկներին», իսկ նրանց, ովքեր հրաժարվում էին, «սվիններով նրանց ոտքերը պատռվում էին»։ Նա հիշեց, որ մարդասպանները հղի կանանց որովայնները պատռում էին իրենց երեխաներին սպանելու համար։ Սա մեծ աղմուկ բարձրացրեց դատարանի դահլիճում։ Նա հայտարարել է, որ իր եղբայրը սպանվել է, իսկ մայրն անմիջապես մահացել է։ Երբ նա հրաժարվեց ամուսնանալ թուրքերից մեկի հետ, «երեխուս վերցրեց ու դեն նետեց»։ Ավելի սարսափելի մանրամասներ պատմելուց հետո նա ասաց, որ ճշմարտությունն ավելի վատն է, քան ինքը կարող էր պատմել [100]։ Հարցին, թե ով պատասխանատու այս ջարդերի համար, նա ասաց. «Դա տեղի ունեցավ Էնվեր փաշայի հրամանով [101] և զինվորները ստիպեցին տեղահանվածներին ծնկի գալ և բղավել․ «Կեցցե՛ փաշան»։ Պաշտանական կողմը ասաց, որ այլ վկաններ, ներառյալ երկու գերմանացի բուժքույրերը Երզնկայում, հաստատեցին նրա պատմությունը։

Փորձագետներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նախորդ ցուցմունքի ճշմարտացիության վերաբերյալ ելույթ են ունեցել երկու փորձագետներ, որոնց լսելու համաձայնություն է տվել նաև դատախազը [102]։ Լեփսիուսը վկայեց, որ տեղահանությունը պատվիրել է «երիտթուրքական կոմիտեն», այդ թվում՝ Թալեաթ փաշան [88]։ Լեփսիուսը մեջբերել է Թալեաթի բնօրինակ փաստաթղթերից մեկից հայկական տեղահանությունների վերաբերյալ. «տեղահանությունների նպատակակետը ոչնչությունն է» (Das Verschickungsziel ist das Nichts) և մանրամասնեց, թե ինչպես է դա իրականացվել գործնականում [102]։ Լեփսիուսը նշել է, որ չնայած «կանխարգելիչ միջոցառումների» պաշտոնական արդարացմանը, «հեղինակավոր գործիչները բացահայտորեն խոստովանել են, որ խոսքը հայ ժողովրդի բնաջնջման մասին է» [88]։ Հիշատակելով իր խմբագրած Ֆորին Օֆիսի փաստաթղթերի հավաքածուն՝ Գերմանիան և Հայաստանը, Լեփսիուսը հայտարարեց, որ հարյուրավոր նմանատիպ վկայություններ կան, ինչպես դատարանի կողմից լսվածները. նրա գնահատմամբ՝ ընդհանուր առմամբ սպանվել է մեկ միլիոն հայ [88]։

Գերմանացի գեներալ Օտտո Լիման ֆոն Սանդերսը խոստովանել է, որ ՄևԱ կառավարությունը հրամայել է հայերին տեղահանել, բայց նաև արդարացումներ և հիմնավորումներ է ներկայացրել տեղահանության համար՝ պնդելով, որ դա տեղի է ունեցել ռազմական անհրաժեշտության և «բարձրագույն ռազմական իշխանությունների» խորհուրդների պատճառով. նա չէր ընդունում, որ այդ բարձրաստիճան զինվորականները հիմնականում գերմանացիներ էին [103]։ Ի տարբերություն այլ վկաների՝ Լիման ֆոն Սանդերսն ասաց, որ չգիտի, թե արդյոք Թալեաթն անձամբ պատասխանատու է ցեղասպանության համար [104]։

Գրիգորիս Պալաքյան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

see caption
Թալեաթ փաշայի կողմից 1915 թվականի օգոստոսի 29-ին ուղարկված հեռագիր. «Արևելյան նահանգներում Հայկական հարցը լուծված է։ Կարիք չկա ազգին և կառավարությանը նվաստացնել հետագա վայրագություններով»։

Հաջորդը ցուցմունք տալու էր հայ քահանա Գրիգորիս Պալաքյանը՝ ապրիլի 24-ին տեղահանվածներից մեկը, ով եկել էր Անգլիայի Մանչեստր քաղաքից։ Նա նկարագրել է, թե ինչպես են Անկարայում ծեծելով սպանել իր շարասյան անդամների մեծ մասին։ «Պաշտոնական անվանումը «տեղահանություն» էր, բայց իրականում դա բնաջնջման համակարգված քաղաքականություն էր»,- հայտարարեց նա՝ [105] բացատրելով.

Մոտենալով Յոզգաթին` քաղաքից մոտ չորս ժամ հեռավորության վրա՝ մենք տեսանք ձորում հարյուրավոր երկար մազերով գլուխներ` կանանց ու աղջիկների գլուխներ։ Մեզ ուղեկցող ժանդարմների պետի անունը Շուքրի էր։ Ես ասացի նրան. «Ես կարծում էի, որ միայն տղամարդիկ են սպանվել»։ Ո՛չ, ասաց նա, «եթե մենք սպանեինք միայն տղամարդկանց, բայց ոչ կանանց ու աղջիկներին, ապա հիսուն տարի հետո նորից մի քանի միլիոն հայեր կլինեին։ Ուստի մենք պետք է վերացնենք կանանց և երեխաներին, որպեսզի մեկընդմիշտ կարգավորենք այն, տանը և արտերկրում»:[73]

Շուքրին բացատրեց, որ, ի տարբերություն Համիդյան ջարդերի, այս անգամ օսմանցիները քայլեր ձեռնարկեցին, որ վստահ լինեն, որ «ոչ մի վկա երբևէ որևէ դատարան չի հասնի»։ Նա ասաց, որ կարող է ազատորեն խոսել Պալաքյանի հետ, քանի որ նա սովից կմահանա անապատում [88]։ Շուքրին ասաց, որ ինքը հրամայել է մահակներով սպանել 40000 հայերի։ Որոշ ժամանակ անց Գորդոնը ընդհատեց՝ Պալաքյանին հարցնելով Թալեաթի հեռագրերի մասին։ Պալաքյանն ասաց, որ տեսել է Կիլիկիայում Օսմանիեի փոխնահանգապետ Ասաֆ բեյին ուղարկված նման հեռագիր, որտեղ ասվում էր. «Խնդրում եմ հեռագրիր, թե քանի հայ է արդեն մահացած և քանիսն են դեռ ողջ։ Ներքին գործերի նախարար, Թալեաթ» [88]: Ասաֆը Պալաքյանին ասաց, որ դա նշանակում է. «Ինչի՞ եք սպասում, սկսե՛ք կոտորածները [անհապաղ]» [88]։ Պալաքյանն ասաց, որ Բաղդադի երկաթգծում աշխատող գերմանացիները փրկել են իր կյանքը։ Նա ասաց, որ հայերը Թալեաթին պատասխանատու են համարում ջարդերի համար [88]։

Հոգեկան վիճակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թեհլիրյանի հոգեվիճակի մասին ցուցմունքներ են տվել հինգ փորձագետներ, թե արդյոք դա ազատում է նրան իր գործողությունների համար քրեական պատասխանատվությունից՝ համաձայն գերմանական օրենսդրության. [68] բոլորը համաձայնեցին, որ նա տառապում էր «էպիլեպսիայի» կանոնավոր նոպաներից՝ 1915 թվականին իր փորձառության պատճառով [106]։ Ըստ Իհրիգի, բժիշկներից ոչ ոք հստակ պատկերացում չուներ Թեհլիրյանի վիճակի մասին, սակայն նրանց հասկացողությունը նման էր հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարմանը [107]։ Բժիշկ Ռոբերտ Սթոյերմերը նախ ցուցմունք տվեց՝ նշելով, որ իր կարծիքով Թեհլիրյանի հանցագործությունը դիտավորյալ, կանխամտածված սպանություն է և չի բխում նրա հոգեվիճակից [108]։ Ըստ Հյուգո Լիպմանի՝ Թեհլիրյանը դարձել էր «հոգեբան» այն ամենի պատճառով, ինչի ականատեսը եղավ 1915 թվականին և, հետևաբար, լիովին պատասխանատու չէր իր արարքների համար [88]։ Նյարդաբան և պրոֆեսոր Ռիչարդ Կասսիերը վկայում էր, որ «իր հոգեվիճակի արմատը իր հոգեհուզական ցնցումն էր», և որ «աֆֆեկտ էպիլեպսիան» ամբողջությամբ փոխել էր իր անհատականությունը [109]։ Էդմունդ Ֆորստերը ասաց, որ պատերազմի ընթացքում տրավմատիկ փորձառությունները նոր պաթոլոգիաներ չեն առաջացրել, պարզապես բացահայտել են արդեն գոյություն ունեցողները, բայց համաձայնել է, որ Թեհլիրյանը պատասխանատու չէ իր արարքի համար [110]։ Վերջին փորձագետ Բրունո Հաակեն նույնպես ախտորոշել է «աֆֆեկտ էպիլեպսիա» և լիովին բացառել է հավանականությունը, որ Թեհլիրյանը կարողացել է իր ազատ կամքով գործողությունը կատարել [88]։

Վերջնական փաստարկները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բոլոր վկաները խոսեցին առաջին օրը։ Երկրորդ օրը ժամը 9։ 15-ին դատավորը դիմեց երդվյալ ատենակալներին՝ նշելով, որ նրանք պետք է պատասխանեն հետևյալ հարցերին. «[Առաջինը], արդյո՞ք Սողոմոն Թեհլիրյանը մեղավոր է 1921 թվականի մարտի 15-ին Շառլոտենբուրգում դիտավորյալ մեկ այլ մարդու՝ Թալեաթ փաշայի սպանության մեջ... Երկրորդը՝ ամբաստանյալը միտումնավո՞ր է իրականացրել այս սպանությունը։... Երրորդը՝ կա՞ն արդյոք մեղմացուցիչ հանգամանքներ» [88]։

Գոլնիկը ներկայացրեց միայն կարճ եզրափակիչ փաստարկ. նրա ելույթը դատավարության արձանագրության մեջ վեց էջ էր՝ պաշտպանական կողմի երեսունհինգի դիմաց [111]։ Նա պնդում էր, որ Թեհլիրյանը մեղավոր է կանխամտածված սպանության մեջ և պահանջում էր մահապատիժ։ Թեհլիրյանը վաղուց էր ծրագրել սպանությունը՝ Օսմանյան կայսրությունից Բեռլին մեկնելով, իր նախատեսվող զոհի փողոցի դիմաց սենյակ վարձելով, ուշադիր հետևելով Թալեաթին և վերջապես սպանելով նրան [112]։ Նա ընդգծեց Լիման ֆոն Սանդերսի ապացույցները՝ պնդելով, որ նա ավելի վստահելի է, քան Լեփսիուսը, և խեղաթյուրում է այն, ինչ իրականում ասել է գերմանացի գեներալը [113]։ Դիմելով պատերազմում Գերմանիայի պարտության մասին դանակահարության առասպելին՝ Գոլնիկը պնդում էր, որ հայերի «տեղահանումը» իրականացվել է այն պատճառով, որ նրանք «դավադրել են Անտանտի հետ և որոշել են, հենց որ պատերազմական իրավիճակը թույլ տա, դանակահարել թուրքերի թիկունքից և հասնել իրենց անկախությանը» [88]։ Պնդելով, որ ջարդերում Թալեաթի պատասխանատվությունը չկար, նա կասկածի տակ դրեց դատավարությանը ներկայացված փաստաթղթերի հավաստիությունը և Թալեաթին մահապատժի դատապարտած դատարանի օբյեկտիվությունը [112]։ Իր խոսքի վերջում նա ընդգծել է Թալեաթ փաշայի հայրենասիրությունն ու պատիվը [114]։

Պաշտպաններից առաջինը խոսեց Գորդոնը՝ Գոլնիկին մեղադրելով «Թալեաթ փաշայի պաշտպանը» լինելու մեջ [88]։ Նա վիճարկում էր Թալեաթին ցեղասպանության կատարման հետ կապող ապացույցների, մասնավորապես հեռագրերի օգտին։ Մեկ միլիոն հայերի նման լայնածավալ բնաջնջում, նրա պնդմամբ, չէր կարող տեղի ունենալ առանց կենտրոնական իշխանության համակարգման [115]։

Վերթհաուերն ասաց, որ Թալեաթը գործել է «միլիտարիստական կառավարությունում». [116] սահմանելով «միլիտարիստը» որպես արդարադատության դեմ հանդես եկող և արհամարհում է օրենքը, որտեղ այն չի կարող «ներդաշնակվել» «ռազմական կարիքների» հետ [88]։ Նա դրամատիկ հակադրություն գծեց այս «միլիտարիստների» և Թեհլիրյանի՝ ազնվական գործչի միջև, որին նա համեմատեց Վիլհելմ Տելլի հետ․ «Աշխարհի բոլոր ատենակալներից ո՞վ կդատեր Տելլին, եթե նա նետով հարվածեր [տիրան Ալբրեխտ] Գեսլեին։ Կա՞ արդյոք ավելի մարդասիրական ակտ, քան այն, ինչ նկարագրված է այս դատարանի դահլիճում» [117]։ Թեհլիրյանի արարքը հարկադրաբար կատարված պնդելու հետ մեկտեղ, պաշտպանական կողմը պնդեց, որ այն նաև արդարացի էր [118]։

Ե՛վ մեղադրող կողմը, և՛ պաշտպանական կողմը շեշտեցին ցեղասպանության ժամանակ Գերմանիայի և Թուրքիայի վարքագծի տարբերությունը։ Վերթհաուերը պնդում էր, որ Թալեաթն ապրում էր Բեռլինում՝ առանց գերմանական կառավարության իմացության [119]։ Նիմեյերն ասում էր, որ արդարացումը «վերջ կտա աշխարհը մեր մասին ունեցած թյուր ընկալմանը», թե Գերմանիան պատասխանատու է ցեղասպանության համար [119]։

Դատավճիռ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Soghomon Tehlirian's prison release papers
Սողոմոն Թեհլիրյանի ազատ արձակումը բանտից

Եզրափակիչ խոսքն ասելուց հետո դատավորը Թեհլիրյանին հարցրեց՝ ավելացնելու բան ունի՞. նա հրաժարվեց [81]։ Երդվյալ ատենակալները մեկ ժամ խորհրդակցեցին, նախքան այն հարցին, թե արդյոք Թեհլիրյանը մեղավոր է Թալեաթի դիտավորյալ սպանության մեջ, պատասխանելով մեկ բառով՝ «Ոչ» [120]։ Միաձայն դատավճիռը մեղադրող կողմին բողոքարկման հնարավորություն չի թողել [121]։ Հանդիսատեսը ծափահարում էր [122]։ Պետական գանձարանը կրել է վարույթի ծախսերը՝ 306 484 մարկ [123]։ Գոլնիկն ասել է, որ արդարացման դատավճիռը հիմնված է ժամանակավոր անմեղսունակության վրա [124]։

Իր արդարացումից հետո Թեհլիրյանը արտաքսվել է Գերմանիայից [125]։ Պալաքյանի հետ գնաց Մանչեստր, ապա «Սարո Մելիքյան» կեղծ անվան տակ՝ Միացյալ Նահանգներ։ Նա շարունակում էր հիվանդ լինել և սթրեսային խանգարման համար բժշկական օգնության կարիք ուներ [39]։ Նա հաստատվել է Սերբիայի Բելգրադ քաղաքում, որտեղ ապրել է մինչև 1950 թվականը [126]։ Դատավարության ձայնագրությունները, որոնք գնվել են աշխարհի բազմաթիվ հայերի կողմից, վաճառվել են Թեհլիրյանի պաշտպանության ծախսերը փոխհատուցելու և «Նեմեսիս» գործողության համար գումար հավաքելու համար [127]։

Մամուլի լուսաբանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

New York Times page covering the trial
Դատավարության լուսաբանումը Նյու Յորք Թայմսում

Սպանությունն ու դատավարությունը լայն տարածում գտավ միջազգային մամուլի հրապարակումներում և ուշադրություն և ճանաչում բերեց ցեղասպանության փաստերին։ Ժամանակակիցները հասկացան, որ դատավարությունն ավելի շատ վերաբերում է Հայոց ցեղասպանությանը, քան Թեհլիրյանի անձնական մեղքին [128]։ Նորությունների լուսաբանումն արտացոլում էր ցեղասպանության հայ զոհերի հանդեպ հասարակական կարեկցանքի և օրենքի ու կարգի արժեքի միջև առկա լարվածությունը։ The New York Times-ը նշել է, որ ատենակալները կանգնած է երկընտրանքի առաջ. արդարացնելով՝ նրանք կդատապարտեին հայկական վայրագությունները, բայց նաև կպատժավորեին արտաօրինական սպանությունները. [129] ընդհանուր առմամբ, արդարացման վերաբերյալ արձագանքները բարենպաստ էին։ [130]

Գերմանիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

German newspaper clipping headed "A Tribute for Talaat Pasha"
Բրոնսարտ ֆոն Շելենդորֆի «Հարգանքի տուրք Թալեաթ փաշային» «Deutsche Allgemeine Zeitung» թերթում՝ պնդելով, որ հայերը ագրեսորներն են եղել 1915 թվականին [131]

Սպանությունը եղավ գերմանական շատ թերթերի վերնագրերը իր կատարման օրը, որոնց մեծ մասը լուսաբանվում էր Թալեաթի նկատմամբ կարեկցանքով [132]։ Հաջորդ օրը գերմանական թերթերի մեծ մասը հաղորդում էր սպանության մասին, ինչպես նաև տպագրվում էին մահախոսականներ։ Լուսաբանման տիպիկ օրինակ էր «Vossische Zeitung» թերթը, որը ընդունում էր Թալեաթի դերը «[հայ] ցեղի բոլոր հասանելի անդամներին ոչնչացնել» փորձելու մեջ, սակայն առաջ քաշեց ցեղասպանության մի քանի հիմնավորումներ [133]։ Այլ թերթեր ենթադրում էին, որ Թալեաթը սխալ թիրախ էր հայկական վրեժխնդրության համար [88]։ «Deutsche Allgemeine Zeitung» թերթը հակահայկական արշավ է սկսել՝ պնդելով, որ թիկունքում դանակահարությունն ու սպանությունը, ինչպիսին Թեհլիրյանն էր, «իրական հայկական վարք էր» [134]։ Միակ թերթերից մեկը, որն ի սկզբանե համակրում էր մարդասպանին, կոմունիստական «Ֆրեյհեյթն» էր [135]։

Դատավարության լուսաբանումը լայն տարածում գտավ դրանից մեկ ամիս հետո, և Թեհլիրյանի սխրանքը շարունակվեց քննարկվել քաղաքական բանավեճերում մինչև 1933 թվականին նացիստների կողմից իշխանության գրավումը [136]։ Դատավարությունից հետո գերմանական թերթերն ամբողջ քաղաքական սպեկտրով ընդունեցին ցեղասպանության իրողությունը [88]։ Թերթերի մեծ մասը լայնորեն մեջբերել է Լեփսիուսի և Թեհլիրյանի վկայությունները [88]։ Արդարացման դատավճռի վերաբերյալ գերմանական արձագանքները տարաբնույթ էին, որոնք ընդհանուր առմամբ բարենպաստ էին հայերի կամ համընդհանուր մարդու իրավունքների հանդեպ համակրողների շրջանում [137]։ Լրագրող Էմիլ Լյուդվիգը, գրելով պացիֆիստական «Die Weltbühne» ամսագրում, նշել է. «Միայն այն ժամանակ, երբ ազգերի հասարակությունն իրեն կազմակերպի՝ որպես միջազգային կարգի պաշտպան, ոչ մի հայ մարդասպան անպատիժ չի մնա, քանի որ ոչ մի թուրք փաշա իրավունք չի ունենա ազգի ուղարկելու անապատ» [138]։ Դատավարությունից մի քանի ամիս անց Վեգները հրապարակեց ամբողջական ձայնագրությունը։ Նախաբանում նա բարձր է գնահատել Թեհլիրյանի «հերոսական պատրաստակամությունը՝ զոհաբերել իրեն հանուն իր ժողովրդի»՝ հակադրելով դա սեփական գրասեղանից ցեղասպանություն պատվիրելու համար անհրաժեշտ քաջության պակասին [139]։

Ազգայնական կողմի տեսակետից, որը հակված էր հակահայ լինելուն, շատ թերթեր ցեղասպանությունը ժխտելուց անցան այն արդարացնելուն՝ հետևելով Հումանի «Deutsche Allgemeine Zeitung» թերթի օրինակի, որը հրապարակեց բազմաթիվ հակահայկական հոդվածներ [140] և վճիռը անվանեց «դատական սկանդալ» [141]։ Ազգայնական թերթերի կողմից լայնորեն ընդունված զանգվածային բնաջնջումն արդարացնող փաստարկները [88] հիմնված էին հայերի ենթադրյալ ռասայական հատկանիշների վրա և հեշտությամբ կապված էին ռասայական հակասեմականության տեսությունների հետ [142]։ 1926 թվականին նացիստական գաղափարախոս Ալֆրեդ Ռոզենբերգը պնդում էր, որ միայն «հրեական մամուլն» է ողջունել Թեհլիրյանի արդարացումը [88]։ Նա նաև պնդեց, որ «հայերը գլխավորել են թուրքերի դեմ լրտեսությունը, ինչպես հրեաները Գերմանիայի դեմ», դրանով իսկ արդարացնելով Թալեաթի գործողությունները հայերի դեմ [143]։

Օսմանյան կայսրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թալեաթի սպանությունից հետո Անկարայի թերթերը նրան բարձր գնահատեցին որպես մեծ հեղափոխական և բարեփոխիչ. թուրք ազգայնականները Գերմանիայի հյուպատոսին ասել են, որ նա մնում է «իրենց հույսն ու կուռքը» [25]։ Յենի Գյուն հայտարարել է, որ «Մեր մեծ հայրենասերը զոհվել է իր երկրի համար։...Թալեաթը կմնա Թուրքիայում ծնված մեծագույն մարդը» [144]։ Կոստանդնուպոլսում նրա մահվան արձագանքը հակասական էր։ Ոմանք հարգանքի տուրք մատուցեցին Թալեաթին, [22] սակայն ազատական «Ալեմդար» օրաթերթը մեկնաբանել է, որ Թալեաթին վճարել են է իր իսկ գումարով, և «նրա մահը քավությունն է իր արած գործերի համար» [25]։ Բազմաթիվ հոդվածներ ընդգծում էին Թալեաթի անցած ճանապարհը համեստ սկզբից մինչև իշխանության բարձունքները և պաշտպանում նրա հակահայ քաղաքականությունը [22]։ Ստամբուլի «Ենի Շարք» թերթը 1921 թվականին Թալեաթի հուշերը շարք է հրապարակել [145]։ Պոլսում հրատարակվող իր թերթում հայ սոցիալիստ Զավեն Տիգրանը հույս հայտնեց, որ «իրենց երկրի իրական շահերը գիտակցող թուրքերը չեն դասի այս նախկին նախարարին իրենց լավ պետական այրերի շարքում» [22]։ 1922 թվականին քեմալական կառավարությունը չեղյալ հայտարարեց Թալեաթի դատավճիռը [146] և երկու տարի անց օրենք ընդունեց, որով Թալեաթի և Շաքիրի ընտանիքներին՝ Հայոց ցեղասպանության երկու ամենակենտրոնական մեղավորներին, թոշակ շնորհվեց։ Թալեաթի ընտանիքը ստացել է նաև այլ փոխհատուցում, որը ստացվել է բռնագրավված հայկական ունեցվածքից [147]։

Ժառանգություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թուրքիան և Հայաստանը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

 

Տե՛ս նաև՝ Հայոց ցեղասպանության ժխտում
  • Թեհլիրյանի կիսանդրին Գյումրիում
    Թեհլիրյանի կիսանդրին Գյումրիում
  • Թալեաթը թաղվել է 1943 թվականին Ստամբուլի Ազատության մոնումենտում՝ որպես ազգային հերոս։
    Թալեաթը թաղվել է 1943 թվականին Ստամբուլի Ազատության մոնումենտում՝ որպես ազգային հերոս։

Պատմաբան Հանս-Լուկաս Կիզերը նշում է, որ «սպանությունը հավերժացրել է վրեժխնդրության ձգտող զոհի հիվանդ հարաբերությունները հանդուգն ժխտման մեջ արմատացած հանցագործի հետ» [148]։ Թե՛ Թալեաթը, և թե՛ Թեհլիրյանը իրենց կողմից հերոսներ են համարվում. Ալփ Յենենը այս հարաբերություններն անվանում է «Թալեաթ-Թեհլիրյան համալիր» [149]։

Թեև Թուրքիայում համարվում էր ահաբեկիչ, [150] սակայն Թեհլիրյանն անմիջապես հերոսացավ Հայկական հարցի համար [16]։ 1950-ականներին թուրք գործակալները Կասաբլանկայում հայտնաբերել են Թեհլիրյանին և սպառնացել նրան, ուստի նա ստիպված է եղել տեղափոխվել ԱՄՆ [151]։ Այս քայլը Թեհլիրյանին ավելի տեսանելի դարձրեց հայկական սփյուռքի համար, թեև որդու խոսքերով նա չէր ցանկանում խոսել սպանության մեջ իր դերի մասին։ Նրա մահից հետո Կալիֆորնիայի Ֆրեզնո քաղաքի «Արարատ» գերեզմանատանը կանգնեցվել է նրա հուշարձանը [149]։ Թեև կա որոշակի պետական հովանավորություն Հայաստանի Հանրապետության կողմից, սակայն Թեհլիրյանի հիշատակը հիմնականում ապակենտրոնացված ձևով է հռչակվում հայկական սփյուռքում։ Ի հակադրություն, Թալեաթի ոգեկոչումը թուրքական կողմից ավելի շատ պետական հովանավորվում է [149]։ 1943 թվականին, թուրքական կառավարության խնդրանքով, Թալեաթը արտաշիրիմվեց և պետական հուղարկավորությամբ թաղվեց Ստամբուլի Ազատության հուշարձանում, որն ի սկզբանե նվիրված էր 1909 թվականի օսմանյան հակահեղաշրջումը կանխելու ժամանակ իրենց կյանքը կորցրածներին [22]։ Ստամբուլի ռազմական թանգարանում ցուցադրված է վերնաշապիկը, որով Թալեաթը սպանվել էր [152]։ Շատ մզկիթներ, դպրոցներ, բնակելի շենքեր և փողոցներ Թուրքիայում և այլ երկրներում կոչվում են Թալեաթի անունով [153]։

2005 թվականից ի վեր Բեռլինում թուրքերը փորձել են հուշահամալիր կառուցել [143] սպանության վայրում, իսկ մարտի 15-ին հիշատակի արարողություններ կատարել նրա գերեզմանին [149]։ 2006 թվականի մարտին թուրքական ազգայնական խմբավորումները Բեռլինում կազմակերպեցին երկու հանրահավաք՝ նպատակ ունենալով ոգեկոչել սպանությունը և բողոքել «ցեղասպանության սուտի դեմ»։ Գերմանացի քաղաքական գործիչները քննադատեցին երթը, իսկ մասնակցությունը ցածր էր [154]։ 2007 թվականին թուրք ուլտրազգայնականի կողմից սպանվեց թուրքահայ լրագրող Հրանտ Դինքը։ Դինքի և Թալեաթի սպանությունների միջև կապը նշվել է բազմաթիվ հեղինակների կողմից [149]։

Միջազգային իրավունք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լեհ-հրեա իրավաբան ուսանող Ռաֆայել Լեմկինը, որը հայտնի է 1944 թվականին ցեղասպանություն տերմինը հորինելով, ավելի ուշ ասաց, որ Հայոց ցեղասպանության և Թալեաթի սպանության մասին կարդալը առաջացրել է իր հետաքրքրությունը ռազմական հանցագործությունների նկատմամբ [155]։ Լեմկինը հարցրեց իր պրոֆեսոր Յուլիուս Մակարևիչին, թե ինչու Թալեաթին չեն կարող դատել Գերմանիայում իր հանցագործությունների համար։ Նա կտրականապես համաձայն չէր Մակարևիչի հետ, որ ազգային ինքնիշխանությունը նշանակում է, որ կառավարությունները կարող են զանգվածաբար սպանել իրենց քաղաքացիներին, և սխալ է միջամտել [156]։ Լեմկինը եզրակացրեց, որ սպանությունն արդարացի էր, բայց անհանգստացած էր արդարադատության պակասից և, հետևաբար, փորձեց մշակել ցեղասպանությունը պատժելու իրավական շրջանակ, որի արդյունքում ընդունվեց Ցեղասպանության կոնվենցիան [157]։

Նրանք, ովքեր պաշտպանում էին Շոլեմ Շվարցբարդի կողմից ուկրաինացի հակահրեական ջարդարար Սայմոն Պետլիուրայի սպանությունը 1926 թվականին, մեջբերեցին Թեհլիրյանի դատավարությունը. Ֆրանսիայի դատարանն այնուհետև արդարացրեց նրան [157]։ Ըստ Դինի՝ Թեհլիրյանի և Շվարցբարդի դատավարությունները «առաջին խոշոր դատավարություններն էին Արևմտյան Եվրոպայում, որտեղ ներկայացված էին ազգամիջյան բռնության և պետության կողմից հովանավորվող զանգվածային վայրագությունների զոհերը՝ որպես արդարություն փնտրող» [158]։ «Այխմանը Երուսաղեմում» երկում Հաննա Արենդտը երկու դեպքերն էլ հակադրեց ավելի ուշ Էյխմանի դատավարությանը, երբ իսրայելական գործակալները առևանգեցին Հոլոքոստի հեղինակ Ադոլֆ Այքմանին և բերեցին Իսրայել՝ դատարանի առաջ կանգնելու։ Նա նշեց, որ երկու վրիժառուներն էլ դատարանում մի օր էին փնտրում՝ իրենց ժողովուրդների դեմ կատարված անպատիժ հանցագործությունները հրապարակելու համար [159]։ Շվեյցարացի փաստաբան Եվգեն Կուրտին, պաշտպանելով հրեա Դեյվիդ Ֆրանկֆուրտերին, ով 1936 թվականի փետրվարին սպանեց շվեյցարացի նացիստ Վիլհելմ Գուստլոֆին, մեջբերեց Թեհլիրյանի արարքը։ Կուրտին նացիստական Գերմանիայում հրեաների հալածանքները համեմատեց Հայոց ցեղասպանության հետ։ Գերմանիայի ճնշման ներքո Ֆրանկֆուրտերը դատապարտվեց [160]։

Նյուրնբերգի դատավարության ապագա դատախազ Ռոբերտ Քեմփները, ով մասնակցում էր Թեհլիրյանի դատավարությանը, կարծում էր, որ դա իրավական պատմության մեջ առաջին դեպքն էր, երբ ճանաչվեց, որ «մարդու իրավունքների կոպիտ խախտումները և հատկապես կառավարության կողմից իրականացվող ցեղասպանությունը կարող են վիճարկվել օտարերկրյա պետությունների կողմից, և որ [նման օտարերկրյա միջամտությունը] չի հանդիսանում անթույլատրելի միջամտություն» [161]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,0 1,1 Dean, 2019, էջ 41
  2. ↑ Ihrig, 2016, էջ 232
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Ihrig, 2016, էջ 235
  4. ↑ Akçam, 2018, էջ 158
  5. ↑ Üngör 2012, p. 54; Göçek 2015, p. 151; Kieser 2018, pp. 234–235.
  6. ↑ Üngör, 2012, էջ 53
  7. ↑ Kieser 2018, p. 374; Suny 2015, pp. 325–326.
  8. ↑ Hofmann, 2020, էջ 74
  9. ↑ Akçam, 2008, էջ 111
  10. ↑ Suny 2015, p. 269; Hofmann 2020, p. 75.
  11. ↑ Hofmann, 2020, էջ 76
  12. ↑ Kieser 2018, p. 320; Ozavci 2019, pp. 194, 215.
  13. ↑ Suny 2015, pp. 298–299; Kieser 2018, pp. 20–21.
  14. ↑ Suny 2015, p. 303; Ihrig 2016, p. 189.
  15. ↑ Ihrig 2016, p. 189; Kieser 2018, p. 21.
  16. ↑ 16,0 16,1 Suny, 2015
  17. ↑ Kieser 2010; Ihrig 2016, pp. 194–195.
  18. ↑ Dadrian & Akçam 2011, p. 24; Yenen 2020, p. 74.
  19. ↑ Hofmann 2020, p. 75; Kieser 2018, p. 382.
  20. ↑ Hosfeld, 2005, էջեր 12–13
  21. ↑ Kieser 2018, p. 382; Hofmann 2020, pp. 74–75; Hosfeld & Petrossian 2020, p. 1.
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 22,4 22,5 22,6 Kieser, 2018
  23. ↑ Hosfeld, 2005, էջ 16
  24. ↑ Hofmann 2020, p. 75; Hosfeld 2005, p. 12.
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 Hosfeld, 2005
  26. ↑ Hofmann 2020, p. 75; Kieser 2018, p. 385; Hosfeld 2005, p. 15.
  27. ↑ Hosfeld & Petrossian 2020, p. 1; Ihrig 2016, p. 227.
  28. ↑ Kieser, 2018, էջեր 386–387
  29. ↑ Göçek, 2015, էջեր 251–252, 257
  30. ↑ Hofmann 2020, p. 75; Kieser 2018, p. 385; Hosfeld & Petrossian 2020, p. 2.
  31. ↑ Naimark, Norman (2017). Genocide: A World History. Oxford University Press. էջ 74.
  32. ↑ MacCurdy 2015, p. 172; Hofmann 2020, p. 77.
  33. ↑ Göçek, 2015, էջ 266
  34. ↑ MacCurdy 2015, pp. 167, 194; Kieser 2018, p. 404.
  35. ↑ MacCurdy, 2015, էջեր 172–173
  36. ↑ MacCurdy, 2015, էջեր 175, 201–202
  37. ↑ MacCurdy 2015, pp. 172–173; Jacobs 2019, p. 33.
  38. ↑ Jacobs, 2019, էջ 36
  39. ↑ 39,0 39,1 MacCurdy, 2015
  40. ↑ 40,0 40,1 Hofmann, 2020, էջ 82
  41. ↑ Dean 2019, p. 40; MacCurdy 2015, pp. 174, 272.
  42. ↑ Hofmann 2020, p. 77; MacCurdy 2015, pp. 177, 186.
  43. ↑ 43,0 43,1 MacCurdy, 2015, էջեր 187–188
  44. ↑ MacCurdy, 2015, էջեր 189–190
  45. ↑ MacCurdy 2015, pp. 189–190; Hosfeld 2005, p. 23.
  46. ↑ MacCurdy 2015, pp. 189–190; Hofmann 2020, p. 81.
  47. ↑ Kieser, 2018, էջ 404
  48. ↑ Suny, 2015, էջ 344
  49. ↑ Kieser 2018, p. 404; Hosfeld 2005, pp. 8–9.
  50. ↑ 50,0 50,1 50,2 Hosfeld, 2005, էջ 9
  51. ↑ Göçek, 2015, էջ 334
  52. ↑ Hofmann, 2020, էջ 88
  53. ↑ Hofmann 2020, p. 88; Suny 2015, p. 346.
  54. ↑ 54,0 54,1 54,2 Hosfeld, 2005, էջ 10
  55. ↑ Hosfeld 2005, p. 9; Kieser 2018, p. 405.
  56. ↑ Ihrig 2016, p. 232; Hosfeld 2005, p. 10.
  57. ↑ Kieser, 2018, էջ 405
  58. ↑ Kieser 2018, p. 407; Ihrig 2016, p. 268.
  59. ↑ Ihrig, 2016, էջ 268
  60. ↑ Ihrig, 2016, էջ 269
  61. ↑ Dadrian, Akçam, էջ 155
  62. ↑ Petrossian, 2020, էջ 94
  63. ↑ Dean 2019, p. 40; Petrossian 2020, pp. 94, 96.
  64. ↑ Petrossian, 2020, էջեր 94, 96
  65. ↑ Hofmann, 2020, էջ 78
  66. ↑ Hofmann 2020, p. 82; MacCurdy 2015, p. 266; Hosfeld & Petrossian 2020, p. 6.
  67. ↑ 67,0 67,1 67,2 67,3 Petrossian, 2020, էջ 95
  68. ↑ 68,0 68,1 Hofmann, 2020, էջ 80
  69. ↑ Dean 2019, p. 41; Garibian 2018, p. 221.
  70. ↑ Hosfeld 2005, pp. 18–19; Hosfeld & Petrossian 2020, p. 3-4.
  71. ↑ Hofmann 2020, p. 82; Hosfeld 2005, p. 20.
  72. ↑ Ihrig, 2016, էջ 264
  73. ↑ 73,0 73,1 73,2 MacCurdy, 2015, էջ 266
  74. ↑ 74,0 74,1 MacCurdy, 2015, էջ 267
  75. ↑ Hosfeld, Petrossian, էջ 7
  76. ↑ Hosfeld, 2005, էջ 18
  77. ↑ Hofmann 2020, p. 78; MacCurdy 2015, p. 266.
  78. ↑ Hosfeld, 2005, էջ 17
  79. ↑ Hofmann 2020, p. 78; Hosfeld 2005, p. 17.
  80. ↑ Hofmann, 2020, էջ 79
  81. ↑ 81,0 81,1 Dean, 2019, էջ 45
  82. ↑ Ihrig 2016, pp. 257, 262; MacCurdy 2015, pp. 278, 290.
  83. ↑ Ihrig, 2016, էջ 254
  84. ↑ Ihrig, 2016, էջ 283
  85. ↑ Ihrig, 2016, էջ 272
  86. ↑ Dean 2019, p. 41; Ihrig 2016, pp. 235–236.
  87. ↑ Ihrig, 2016, էջ 236
  88. ↑ 88,00 88,01 88,02 88,03 88,04 88,05 88,06 88,07 88,08 88,09 88,10 88,11 88,12 88,13 88,14 88,15 88,16 88,17 88,18 88,19 88,20 88,21 Ihrig, 2016
  89. ↑ Dean 2019, p. 41; Ihrig 2016, p. 239.
  90. ↑ Ihrig 2016, p. 239; Dean 2019, pp. 41–42.
  91. ↑ 91,0 91,1 Ihrig, 2016, էջ 239
  92. ↑ Dean, 2019, էջ 42
  93. ↑ Hofmann 2020, p. 82; Ihrig 2016, p. 263; Hosfeld 2013, p. 12.
  94. ↑ Jacobs 2019, p. 36; Petrossian 2020, p. 94; Ihrig 2016, p. 263.
  95. ↑ Bogosian, 2015, էջ 202
  96. ↑ Ihrig, 2016, էջեր 240–241
  97. ↑ Ihrig, 2016, էջ 241
  98. ↑ Ihrig 2016, pp. 241–242; Dean 2019, p. 43.
  99. ↑ Dean 2019, p. 43; Ihrig 2016, p. 242.
  100. ↑ Dean 2019, p. 43; Ihrig 2016, pp. 242–243.
  101. ↑ Ihrig, 2016, էջ 243
  102. ↑ 102,0 102,1 Ihrig 2016, p. 244; Petrossian 2020, p. 96.
  103. ↑ Ihrig, 2016, էջեր 246–247
  104. ↑ Petrossian 2020, p. 96; Ihrig 2016, p. 247.
  105. ↑ Ihrig, 2016, էջ 248
  106. ↑ Garibian, 2018, էջ 226
  107. ↑ Ihrig, 2016, էջ 251
  108. ↑ Ihrig 2016, p. 251; Garibian 2018, p. 226.
  109. ↑ MacCurdy 2015, p. 191; Ihrig 2016, p. 252.
  110. ↑ Ihrig, 2016, էջ 252
  111. ↑ Ihrig, 2016, էջ 253
  112. ↑ 112,0 112,1 Petrossian, 2020, էջ 97
  113. ↑ Ihrig, 2016, էջ 255
  114. ↑ Ihrig, 2016, էջ 257
  115. ↑ Ihrig 2016, p. 257; Petrossian 2020, p. 98.
  116. ↑ Dean 2019, p. 44; Ihrig 2016, p. 259.
  117. ↑ Dean, 2019, էջ 44
  118. ↑ Dean, 2019, էջ 47
  119. ↑ 119,0 119,1 Dean, 2019
  120. ↑ Hofmann 2020, p. 81; Ihrig 2016, p. 262.
  121. ↑ Hosfeld, 2005, էջ 27
  122. ↑ Ihrig 2016, p. 262; MacCurdy 2015, p. 278.
  123. ↑ Jacobs 2019, p. 36; Petrossian 2020, p. 95.
  124. ↑ Hofmann, 2020, էջ 81
  125. ↑ Hofmann, 2020, էջ 67
  126. ↑ Hofmann, 2020, էջ 77
  127. ↑ MacCurdy, 2015, էջ 291
  128. ↑ Dean, 2019, էջ 35
  129. ↑ Dean, 2019, էջ 36
  130. ↑ Hofmann, 2016, էջ 94
  131. ↑ Ihrig, 2016, էջեր 277–279
  132. ↑ Ihrig, 2016, էջ 227
  133. ↑ Ihrig, 2016, էջ 228
  134. ↑ Hosfeld 2005, p. 11; Ihrig 2016, pp. 229–231; Hofmann 2016, p. 95.
  135. ↑ Ihrig, 2016, էջ 231
  136. ↑ Ihrig, 2016, էջեր 271–272
  137. ↑ Ihrig 2016, p. 264; Kieser 2018, p. 408.
  138. ↑ Ihrig 2016, p. 268; Kieser 2018, p. 408.
  139. ↑ Garibian 2018, p. 221; Gruner 2012, p. 11.
  140. ↑ Ihrig, 2016, էջեր 272–273, 293
  141. ↑ Hofmann, 2016
  142. ↑ Ihrig, 2016, էջեր 293–294
  143. ↑ 143,0 143,1 Hofmann, 2020
  144. ↑ Bogosian, 2015
  145. ↑ Adak, 2007
  146. ↑ Petrossian, 2020
  147. ↑ Dadrian, Akçam
  148. ↑ Kieser, 2018, էջ 408
  149. ↑ 149,0 149,1 149,2 149,3 149,4 Yenen, 2022
  150. ↑ Jacobs, 2019
  151. ↑ Hofmann 2020, p. 77; MacCurdy 2015, pp. 275–280.
  152. ↑ Garibian, 2018
  153. ↑ Hofmann 2020, p. 76; Garibian 2018, p. 234.
  154. ↑ Fleck 2014, pp. 268–270; von Bieberstein 2017, p. 259.
  155. ↑ Hosfeld, 2013, էջ 13
  156. ↑ Irvin-Erickson, 2016, էջ 36
  157. ↑ 157,0 157,1 Jacobs 2019, p. 33; Ihrig 2016, p. 371.
  158. ↑ Dean, 2019, էջ 28
  159. ↑ Dean 2019, p. 33; Garibian 2018, p. 234.
  160. ↑ Gruner, 2012, էջ 19
  161. ↑ Hosfeld, 2005, էջեր 20, 28
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Թալեաթ_փաշայի_սպանություն&oldid=9700798» էջից