Էմելին Փանքհերսթ

	Էմելին Փանքհերսթ
Կուսակցություն՝	Women's Party?, Independent Labour Party? և Մեծ Բրիտանիայի պահպանողական կուսակցություն
Կրթություն՝	Բարձրագույն նորմալ դպրոց
Մասնագիտություն՝	սուֆրաժիստ, քաղաքական գործիչ, կանանց իրավունքների պաշտպան, իրավապաշտպան և գրող
Ծննդյան օր	հուլիսի 15, 1858
Ծննդավայր	Moss Side, Lancashire
Վախճանի օր	հունիսի 14, 1928[…] (69 տարեկան)
Վախճանի վայր	Համփսթեդ, Քամդեն, Մեծ Լոնդոն, Անգլիա, Միացյալ Թագավորություն
Թաղված	Tomb of Emmeline Pankhurst
Քաղաքացիություն	Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի միացյալ թագավորություն
Հայր	Robert Goulden?
Մայր	Sophia Jane Craine?
Ամուսին	Richard Pankhurst?
Զավակներ	Sylvia Pankhurst?, Christabel Pankhurst?, Ադելա Պանկյորսթ, Henry Francis R. Pankhurst?, Henry Francis Pankhurst?, Mary Hodgson?, Joan Pembridge? և Elizabeth Tudor?
Պարգևներ	Հացադուլի մեդալ
Emmeline Pankhurst

Էմելին Փանքհերսթ (անգլ.՝ Emmeline Pankhurst, հուլիսի 15, 1858(1858-07-15)^[2]^[3], Moss Side, Lancashire - հունիսի 14, 1928(1928-06-14)^[4]^[5]^[6]^[…], Համփսթեդ, Քամդեն, Մեծ Լոնդոն, Անգլիա, Միացյալ Թագավորություն^[7]), բրիտանացի հասարակական և քաղաքական գործիչ, կանանց իրավունքների համար պայքարող, բրիտանական սուֆրաժիստական շարժման առաջնորդ, կարևոր դերակատարում է ունեցել կանանց ընտրական իրավունքների համար մղվող պայքարում։ Դուստրը՝ Սիլվիա Պանկհյորսթը շարունակել է նրա գործը։

1999 թվականին «Թայմ» շաբաթաթերթը Պանկհյորթին ներառել է 20-րդ դարի հարյուր հերոսների և կուռքերի թվի մեջ, նշելով, որ «Նա ստեղծել է մեր ժամանակների կնոջ կերպար՝ հասարակությանը տեղափոխելով նոր հարթություն, որտեղից վերադարձ չկա»^[12]։

Եվ չնայած նա բավականին հաճախ քննադատության է ենթարկվել իրեն հատուկ ագրեսիվ, ռազմատենչ ոճի համար, այնուամենայնիվ մեծամասնության կողմից առանցքային են ճանաչվել Մեծ Բրիտանիայում կանանց ընտրական իրավունքի ընդլայնման գործում նրա կյանքի գործունեության հաջողությունները։ Այդուհանդերձ, ձայնի իրավունքի համար պայքարի հասարակական աջակցության վրա նրա գործունեության իրական ազդեցության վերաբերյալ մինչ օրս չկա միասնական տեսակետ պատմաբանների շրջանում։

Էմմելին Պանկհյորսթը (ծնունդով՝ Գուլդեն) ծնվել և մեծացել է Մանչեսթերում։ Գուլդենները պատկանել են անգլիական հասարակության քաղաքականապես ակտիվ մասին, ուստի զարմանալի չէ, որ Էմմելինը սուֆրաժիստական շարժմանը ծանոթացել է արդեն ութնամյա տարիքում։ Ծնողները նրան պատրաստել էին հանգիստ ընտանեկան կյանքի, կնոջ և մոր դերի համար, սակայն դա նրան չի խանգարել, որ սովորի Փարիզի մանկավարժական դպրոցում։

1878 թվականին նա ամուսնացել է բարրիստեր (փաստաբան) Ռիչարդ Պանկհյորսթի հետ, որը հայտնի է կանանց ընտրական իրավունքի համար կամպանիային իր աջակցությամբ։ Նրանք ունեցել են հինգ երեխա։ Պանկհյորսթն ակտիվորեն նպաստել է կանանց աշխարհիկ գործունեությանը, իսկ 1889 թվականին ամուսինները հիմնել են Կանանց ընտրական իրավունքի լիգա։ Երբ կազմակերպությունը փլուզվել է, Էմմելինը փորձել է համալրել ձախ՝ Անկախ լեյբորիստական կուսակցության շարքերը, սոցիալիստ Քեիր Հարդիի հետ ունեցած իր բարեկամական կապերի միջոցով, սակայն տեղական կուսակցական բջիջներից մեկը նրան մերժել է անդամակցության մեջ՝ ելնելով դիմողի սեռական պատկանելությունից։ Նա նաև աշխատել է աղքատների գործերով հովանավորչական խորհրդում, որտեղ ցնցվել է Մանչեսթերի աշխատանքային տան սարսափելի պայմաններից։

1903 թվականին, արդեն ամուսնու մահից հետո, Պանկհյորսթը հիմնադրել է Կանանց սոցիալ-քաղաքական միություն (ԿՍՔՄ, անգլ.՝ Women’s Social and Political Union), ակտիվիստական կազմակերպություն, որն առաջատար պայքար է վարել կանանց ընտրական իրավունքներ տրամադրելու գործում, որի կարգախոսն էր «ոչ թե խոսքով, այլ գործով»^[13]։

Միությունը գործել է անկախ, նույնիսկ եղել է ընդդիմադիր ուժ բրիտանական կուսակցությունների մեծամասնության նկատմամբ։ Կազմակերպությունն արագորեն տխուր համբավ է ձեռք բերել այն բանից հետո, երբ նրա անդամները սկսել են զբաղվել պատուհաններ կոտրելով և ոստիկանության ներկայացուցիչների վրա հարձակում գործելով։ Պանկհյորթն իր դուստրերի հետ միասին բազմիցս դատապարտվել է ազատազրկման։ Բանտերում նա հացադուլ է հայտարարել ՝ պահանջելով դատապարտյալների պայմանների բարելավում։ Կառավարության և ԿՍՔՄ միջև անտագոնիզմն ավելի սրվել է, երբ կազմակերպության ղեկավար է դարձել Պանկհյորսթի ավագ դուստրը՝ Քրիստաբելը։ Հրդեհներն և պայթյունները ժամանակի ընթացքում դարձել են ֆեմինիստական կազմակերպության սովորական մարտավարությունը, ինչը հանգեցրել է ավելի չափավոր կազմակերպությունների ներկայացուցիչների կողմից Պանկհյորսթների ամբողջ ընտանիքի քննադատությանը։ 1913 թվականին ԿՍՔՄ մի քանի հայտնի ներկայացուցիչներ դուրս են եկել կազմակերպությունից, այդ թվում ՝ Պանկհյորսթի երկու կրտսեր դստրերը՝ Ադելան և Սիլվիան։ Ընտանեկան հարաբերություններում եղած տարաձայնություններն այդպես էլ երբեք չեն հարթվել։

Առաջին համաշխարհային պատերազմի սկսվելու պատճառով Էմմելինը և Քրիստաբելը հանդես են եկել սուֆրաժիստական ռազմատենչ շարժումը դադարեցնելու պահանջով՝ աջակցելով բրիտանական կառավարությանը «գերմանական սպառնալիքի» դեմ պայքարում^[14]։ Նրանք կանանց կոչ էին անում աջակցել արդյունաբերական արտադրությանը և ամեն կերպ խրախուսում էին, որ պատանիները ռազմաճակատ մեկնեն։

1918 թվականին խորհրդարանի որոշմամբ, երբ ձայնի իրավունք տրամադրվեց 30 տարին բոլորած բոլոր կանանց, Պանկհյորսթը ԿՍՔՄ վերանվանել է Կանանց կուսակցություն (անգլ.՝ Women’s Party), որը հանդես էր գալիս կանանց և տղամարդկանց քաղաքացիական իրավունքների հավասարության օգտին։ Կյանքի վերջին տարիներին նա մտահոգված է եղել այն վտանգից, որը, ինչպես նա համարում էր, իր հետ բերել էր բոլշևիզմը, և, ի վերջո միացել էՄեծ Բրիտանիայի Պահպանողական կուսակցությանը՝ հաջողություն չունենալով անկախ քաղաքական գործունեության մեջ։

Էմմելին Պանկհյորսթը մահացել է 1928 թվականին, որից երկու տարի անց նրա հիշատակն անմահացվել է Լոնդոնում՝ Վեստմինստերյան պալատի մոտ գտնվող Վիկտորիա աշտարակի այգում արձան կանգնեցնելով։

Ծագում

Էմմելին Գուլդենը ծնվել է 1858 թվականի հուլիսի 15-ին Մանչեսթերի Մոսս Սայդ արվարձանում^[15]։ Չնայած ծննդյան ամսաթիվը, որը նշված ծննդյան վկայականում, Էմմելինը պնդել է, որ ծնվել է հուլիսի 14-ին՝ Բաստիլի գրավման օրը։ Ըստ էության, նույն օրն են նշել նաև նրա կենսագիրների մեծ մասը։ Հարազատություն զգալով այն կին-հեղափոխականների հետ, որոնք մասնակցել էին Բաստիլի գրավմանը, Պանկհյորսթը կարծում էր, որ ֆրանսիական թագավորական բանտի գրավման տարեդարձին իր ծնվելու փաստը որոշակի դրոշմ էր դրել նրա ամբողջ կյանքի ընթացքի վրա^[16]։

Ընտանիքը, որտեղ Էմմելինը ծնվել է, սերնդե-սերունդ եղել է քաղաքական պայքարի հորձանուտում։ Նրա մոր՝ Սոֆիա Ջեյն Կրեյնի ընտանիքը ծնունդով Մեն կղզուց էր, և նրա ընտանիքի անդամները բավական հաճախ եղել են տարբեր սոցիալական անկարգությունների ակտիվ մասնակիցներ^[17]։ Պանկհյորսթի ծագումը կարող էր նրա քաղաքական ինքնագիտակցության աղբյուր հանդիսանալ, հատկապես եթե հաշվի առնենք, որ Մեծ Բրիտանիայում 1881 թվականին խորհրդարանական համազգային ընտրություններում կանայք առաջին անգամ ձայնի իրավունք են ստացել հենց Մեն կղզում^[18]^[19]։ Էմմելինի հայրը, Ռոբերտ Գուլդենը, սերում էր մանչեսթերյան չափավոր առևտրականների ընտանիքից, որը նույնպես կապված էր որոշակի քաղաքական շրջանակների հետ։ Նրա մայրը համագործակցել էր Հացի օրենքների դեմ լիգայի հետ, իսկ հայրը Մանչեսթերյան ջարդերի ականատեսներից է եղել, երբ հեծելազորը ցրել էր ցուցարարների բազմությունը, որոնք խորհրդարանական բարեփոխումներ էին պահանջում^[20]։

Գուլդենները ունեցել են տասը երեխա։ Էմմելինը նրանց հինգ դուստրերից ավագն էր։ Նրա ծնվելուց շատ չանցած ընտանիքը բնակություն է հաստատել Սալֆորդ քաղաքի մերձակայքում, որտեղ նրա հայրը դարձել է փոքր ձեռնարկության համահիմնադիր։ Գուլդենը ակտիվորեն մասնակցել է տեղական քաղաքական կյանքին, մի քանի տարի ընտրվել է Սոլֆորդի քաղաքային խորհրդի կազմում։ Դրա հետ մեկտեղ նա նաև թատրոնի և դրամայի թունդ կողմնակից էր, աջակցել է «Մանչեսթեր աթենեումի»^[21] (Manchester Athenaeum - գիտելիքի տարածման և զարգացման միություն, Մանչեսթերի գրական կյանքի կենտրոնը) և Դրամատիկական ընթերցումների միության գործունեությանը։ Նա Սոլֆորդի թատրոնի սեփականատերն էր, որտեղ խաղացել է գլխավոր դերեր մի քանի ներկայացումներում՝ ըստ Շեքսպիրի ստեղծագործությունների։

Պանկհյորսթը ժառանգել է հոր՝ թատերական արվեստի նկատմամբ հետաքրքրությունը, որը նա հետագայում օգտագործել է իր սոցիալական աշխատանքում^[22]։

Մանկություն

Սուֆրաժիստ Լիդիա Բեքերը ազդել է Պանկհյորստի վաղ քաղաքական հայացքների ձևավորման վրա և հնարավոր է, որ սիրահարված է եղել Ռիչարդ Պանկհյորստին

Գուլդենները նպաստել են իրենց երեխաներին սոցիալական ակտիվության մեջ ներգրավվելուն։ Նրանք, մասնավորապես, Մանչեսթերում հանդիպել են ամերիկյան աբոլիցիոնիստ Հենրի Ուորդին։ Մայրը՝ Սոֆիա Ջեյն Գուլդենը, սովորաբար, երեկոյան, երեխաների համար, կարդում էր «Քեռի Թոմի խրճիթը» վեպը, որը գրել էր Հենրի Ուորդի քույրը՝ Հարիեթ Սթոուն։ Իր ինքնակենսագրական «Իմ սեփական պատմություն» (1914) վեպում Պանկհյորսթը հիշում է, թե ինչպես է նա՝ դեռ փոքրիկ աղջնակ, այցելել բարեգործական ցուցահանդես-վաճառքի, որից ստացված միջոցները ուղղվելու էին ԱՄՆ ազատ արձակված ստրուկներին՝ որպես օգնություն^[23]։

Պանկհյորսթը արդեն երեք տարեկան հասակում սկսել է գրքեր կարդալ^[24]։ Մասնավորապես, ինը տարեկանում նա կարդացել է «Ոդիսականը», հետաքրքրվել է Ջոն Բանյանի ստեղծագործություններով, հատկապես նրա «Ուխտավորի ճանապարհորդությունը Այս աշխարհից Երկնային աշխարհ» այլաբանական վեպով^[25]։ Նրա այլ սիրելի գրքերից է եղել Թոմաս Քարլայլի «Ֆրանսիական հեղափոխության պատմություն» (The French Revolution: A History) եռահատորյակ տրակտատը։ Ինչպես ասում էր ինքը՝ Էմմելինը, այս ստեղծագործությունը միշտ եղել է նրա կյանքի ոգեշնչման առարկան։

Չնայած գրքերով անհագ կլանված լինելուն, Էմմելինը, սակայն, չի կարողացել ստանալ այնպիսի կրթություն, ինչպիսին իր եղբայրներն են ստացել։ Գուլդենները համոզված էին, որ աղջիկներն առաջին հերթին պետք է տիրապետեն ընտանեկան հարմարավետություն ու բարեկեցություն ստեղծելու արվեստին, ինչպես նաև այլ հմտությունների, որոնք հնարավոր է դուր գային իրենց ապագա ամուսիններին^[26]։ Էմմելինի ծնողները մանրակրկիտ քննարկում էին իրենց որդիների կրթություն ստանալու հեռանկարները և, միևնույն ժամանակ, հուսով էին, որ իրենց դուստրերը վաղ կամուսնանան, և այդ դեպքում նրանք վճարովի աշխատանք կատարելու, հետևաբար նաև՝ կրթության կարիք չէին ունենա^[27]։ Ու թեև նրանք աջակցում էին սուֆրաժիստական շարժմանը և հասարակության մեջ կնոջ կարգավիճակի ընդհանուր առաջընթացին, այդուհանդերձ, նրանք կարծում էին, որ իրենց դուստրերը օժտված էին ավելի քիչ ընդունակություններով, քան արական սեռի նրանց հասակակիցները։ Մի օր Էմմելինը քնած ձևանալով, լսել էր, թե ինչպես է հայրը նրա ննջարան մտել և, հոգոց հանելով, ինքն իրեն ասել է. «Ինչքան ափսոս է, որ նա տղա չի ծնվել»։

Հենց շնորհիվ իր ծնողների է Պանկհյորսթը հետաքրքրվել սուֆրաժիստական շարժմամբ։ Նրա մայրը «Կանանց ընտրական իրավունքների մասին ամսագիր» էր բաժանորդագրվել և Էմմելինը տարվել էր խմբագիր Լիդիա Բեքերի ստեղծագործությամբ։ Մի անգամ, 14 տարեկան հասակում դպրոցից վերադառնալու ճանապարհին նա հանդիպել էր մորը, որը կանանց ընտրական իրավունքների վերաբերյալ հանրահավաքի էր շտապում։ Իմանալով, որ հանրահավաքում ելույթ է ունենալու Բեքերը, Էմմելինը մորը համոզել էր իրեն վերցնել իր հետ։ Պանկհյորսթը հիացած լինելով Լիդիա Բեքերի զեկույցով, հետագայում նշել է, որ «հանրահավաքից ես վերադարձա որպես գիտակից և համոզված սուֆրաժիստ»^[28]։

Մեկ տարի անց նա ժամանել է Փարիզ՝ մանկավարժական դպրոցում սովորելու համար։ Դպրոցը, բացի աղջիկների համար նախատեսված ավանդական առարկաներից (օրինակ, ասեղնագործություն), առաջարկել է նաև քիմիայի և հաշվապահության դասընթացներ։ Նրա սենյակում հարևանուհին էր Նոեմին՝ ֆրանսիական քաղաքական գործիչ և լրագրող Անրի Ռոշֆորի դուստրը, որը ազատազրկված էր Նոր Կալեդոնիայում Փարիզյան կոմունային աջակցելու համար։ Աղջիկները կիսվում էին իրենց ծնողների քաղաքական ձեռքբերումների մասին պատմություններով և հետագայում՝ երկար տարիներ մնացել են լավ ընկերուհիներ^[29]։ Պանկհյորսթն այնքան լի է եղել Նոեմիի և դպրոցի (որտեղ նրանք միասին սովորում էին) նկատմամբ ջերմ զգացմունքներով, որ նույնիսկ դպրոցն ավարտելուց հետո հաճախ վերադարձել է և մի որոշ ժամանակ ապրել է այնտեղ։ Նոեմին ամուսնացել է շվեյցարացի նկարչի հետ և իր անգլիացի ընկերուհու համար արագորեն հարմար փեսացու է գտել Ֆրանսիայից։ Երբ Ռոբերտ Գուլդենը չի ցանկացել օժիտ տալ իր դստերը, ֆրանսիացի փեսացուն հրաժարվել է նրան կատարած ամուսնական առաջարկից, և հիասթափված Էմմելինը վերադարձել է Մանչեսթեր^[30]։

Ամուսնություն և ընտանիք

Ռիչարդ Պանկհյորսթն առաջին անգամ Էմմելինի ուշադրությանն է արժանացել, երբ նա տեսավ նրա «գեղեցիկ ձեռքը», որով բացել է կառքի դուռը, որով նա ժամանել էր հանրային ժողովին 1878 թվականին^[31]

1878 թվականի աշնանը 20 տարեկան Էմմելինը ծանոթացել է Ռիչարդ Պանկհյորսթի հետ, որը բարրիստր էր, երկար ժամանակ զբաղվել էր կանանց ընտրական իրավունքների, խոսքի ազատության, կրթական բարեփոխումների և նման հարցերի հետ կապված գործերով։ Բավականին արագ նրանց ծանոթությունը վերաճել է սիրահարվածության, չնայած այն հանգամանքին, որ 44-ամյա Ռիչարդն ավելի վաղ, մինչև Էմմելինի հետ հանդիպելը, որոշել էր ամուրի մնալ՝ հասարակական գործունեության համար ջանքերը ու ժամանակը պահպանելու նպատակով։ Նրանց փոխադարձ սերը չափազանց ուժեղ էր, բայց երջանկության զգացումը մռայլվել էր հաջորդ տարի՝ Ռիչարդի մոր մահվամբ։ Սոֆիա Ջեյն Գուլդենը խիստ դժգոհ էր Էմմելինի տարվածությամբ. ապարդյուն ջանքեր գործադրելով փորձում էր նրան համոզել, որ պետք է ավելի շրջահայաց լինել և հեռու մնալ Ռիչարդից^[32]։ Հնարավոր է, հենց այդ պատճառով էլ Էմմելինը Ռիչարդին առաջարկել էր հրաժարվել ցանկացած իրավաբանական ձևակերպումներից և չգրանցել իրենց ամուսնությունը, սակայն Պանկհյորսթը հակառակ հայացքներ ուներ. եթե Էմմելինը չամուսնացած մնար, ապա նրա քաղաքական կարիերան կարող էր ավարտվել դեռևս չսկսված։ Վիկտորիանական դարաշրջանի հայտնի կանանց, որոնք օրինական գրանցված ամուսնական կապի մեջ չէին, հասարակական դատապարտման օրինակները բավարար էին։ Ի վերջո, Ռիչարդը Էմմելինին փաստերի ճնշման տակ էր դրել, և նրանք ամուսնացել են 1879 թվականի դեկտեմբերի 18-ին^[33]։

1880-ական թվականների ընթացքում Պանհյորսթները բնակվել են Գուլդենների տանը։ Էմմելինը ժամանակի մի մասը նվիրում էր իր նոր ընտանիքին՝ Ռիչարդին և հինգ երեխաներին, միևնույն ժամանակ շարոնակելով քաղաքական գործունեությունը։ Ամուսինները համոզված էին, որ Էմմելինը չի կարող վերածվել «տնարարական մեքենայի»^[34], թեև երեխաների դաստիարակությունը օբյեկտիվորեն շատ ուշադրություն և ջանք էր պահանջում։ Հետագայում նրանք ծառայող են վարձել, ով երեխաներին օգնում էր, երբ Էմմելինը զբաղվում էր Կանանց սուֆրաժիստական միության գործերով։ Նրանց ավագ դուստրը՝ Քրիստաբելը, ծնվել է 1880 թվականի հոկտեմբերի 22-ին՝ նրանց ամուսնության մեկ տարին չլրացած։ Սիլվիա Պանկհյորսթը լույս աշխարհ է եկել 1882 թվականի, իսկ որդին ՝ Հենրի Ֆրենսիսը՝ 1884 թվականին։

Որդու ծնվելուց շատ չանցած Ռիչարդ Պանկհյորսթը Լիբերալ կուսակցության շարքերը թողել է, քանի որ նրա ղեկավարությունն անցել էր կայսերամետ հակվածություն ունեցող ունևոր վերնախավի ձեռքը։ Ռիչարդը սկսել էր դավանել ավելի արմատական սոցիալիստական հայացքներ և մասնակցել է հարուստ առևտրականների դեմ հարուցված մի քանի դատական գործերին։ Պանկհյորսթի նման պահվածքը զայրացնում էր Ռոբերտ Գուլդենին, և ընտանեկան հարաբերությունները բավական լարված էին դարձել։ Այս կապակցությամբ էր, որ 1885 թվականին Պանկհյորսթները տեղափոխվել են Մանչեսթերի այլ շրջան (Չորլթոն օն Մեդլոք), որտեղ ծնվել է նրանց երրորդ դուստրը՝ Ադելան։ Հաջորդ տարի նրանք կրկին տեղափոխվել են՝ այժմ Լոնդոն, որտեղ Ռիչարդը առաջադրվել է խորհրդարանում, բայց ապարդյուն։ Այդ ժամանակ նա բացել է կտորի վաճառքի՝ «Emerson and Company», մի փոքրիկ խանութ^[35]։

1888 թվականին Ֆրենսիսը հիվանդացել էր դիֆթերիայով և սեպտեմբերի 11-ին մահացավ։ Վշտահար Էմմելինը մահացած տղայի երկու դիմանկար էր պատվիրել, սակայն չկարողանալով ամեն օր տեսնել, վերջապես, թաքցրել էր դրանք իր ննջարանի պահարանում։ Ընտանիքը եկել էր այն եզրակացության, որ նրանց միակ որդու հիվանդության պատճառը դարձել է նրանց տան հետևում գտնվող դրենաժային համակարգը։ Պանկհյորսթը նաև պատճառաբանել է իրենց բնակության շրջանի անբավարար պայմանները, և ընտանիքը տեղափոխվել է Ռասսել-պուրակի վրա գտնվող ավելի բարեկեցիկ թաղամաս, որտեղ հիմնականում ապրում էին միջին հնարավորություններով մարդիկ։ Շուտով Էմմելինը հերթական անգամ հղիացել է և 1889 թվականին ծննդաբերել է ևս մեկ տղա, որդուն կրկին անվանել է Հենրի Ֆրենսիս ի պատիվ հանգուցյալ եղբոր։

Պանկհյորսթը Ռասսել-պուրակի վրայի տունը վերածել է քաղաքական հանդիպումների և հասարակական միջոցառումների կենտրոն՝ այնտեղ հրավիրելով տարբեր տեսակի ակտիվիստների։ Նա բավականություն էր ստանում իր բնակարանի ասիական ոճով կահավորումից, ինչպես նաև սիրում էր ճոխ հագցնել իր երեխաներին։ Նրա դուստր Սիլվիան գրել է. «Հագուստի և տան ինտերիերի գեղեցկությունը, նպատակահարմարությունը և տեղին լինելը նրան միշտ թվացել է պարտադիր պայման հասարակական գործունեության իրականացման համար»^[36]։ Պանկհյորսթները բազմաթիվ հյուրեր էին ընդունում, այդ թվում՝ ամերիկյան աբոլիցիոնիստ Գարիսոնին, խորհրդարանի անդամ Դադաբհայ Նաորոջին Հնդկաստանից, հասարակական գործիչներ Հերբերտ Բարրոուզին և Աննի Բեզանտին, ֆրանսիական անարխիստ Լուիզ Միշելին և այլն^[36]։

Կանանց ընտրական իրավունքների լիգա

1888 թվականին Բրիտանիայում սոցիալական խմբերի առաջին համազգային կոալիցիան (Կանանց ընտրական իրավունքի ազգային միություն - ԿԸԻԱՄ) փլուզվեց այն բանից հետո, երբ շատ անդամներ որոշեցին գոյություն ունեցող քաղաքական կուսակցությունների կառույցներ մտնել։ Նման որոշմամբ վրդովված՝ կոալիցիայի առանձին անդամները, այդ թվում Լիդիա Բեքերը և Միլլիսենտ Ֆոսսետը, լքեցին ժողովը և կազմեցին այլընտրանքային կազմակերպություն, որի կազմում ընդգրկվեցին «հին կանոնների» կողմնակիցները։ Պանկհյորսթը դիրքորոշվեց այսպես կոչված «նոր կարգի» խմբի շուրջ, որը ստացավ «Պառլամենտ սթրիթ միություն» անվանումը (անգլ. Parliament Street Society (PSS), ըստ այն փողոցի, որտեղ գտնվում էր կազմակերպության գրասենյակը)։ Կազմակերպության որոշ անդամներ կանանց համար ձայնի իրավունքի պայքարում աստիճանական քայլերի կողմնակիցներ էին։ Ըստ այն ժամանակվա բրիտանական հասարակության ներկայացուցիչների մեծամասնության, ամուսնացած կանանց պետք չէր անմիջական մասնակցություն ունենալ ընտրություններին, քանի որ նրանց փոխարեն, փաստորեն, «քվեարկում էին» նրանց ամուսինները։ Ուստի որոշ PSS անդամներ կարծում էին, որ գոնե չամուսնացած կանանց և այրիներին ձայնի իրավունք տրամադրելը հանդիսանում է դեպի առաջ ավելի գործնական և իրական քայլ։ Երբ PSS ներսում ակնհայտ դարձավ, որ իգական սեռի բոլոր չափահաս անձանց ընտրական իրավունքի համար պայքարելու ցանկություն չկա, Պանկհյորսթը և նրա ամուսինը օգնեցին նոր խումբ կազմավորել, որը կողմնակից էր համընդհանուր ընտրական իրավունքի հաստատմանը^[37]։

Նորաստեղծ Կանանց ընտրական իրավունքների լիգայի մասնակիցների առաջին ժողովը տեղի է ունեցել 1889 թվականի հուլիսի 25-ին, Պանկհյորսթների Ռասսել-պուրակի տանը։ Ուիլիամ Լլոյդ Հարրիսոնը նիստում ելույթ ունենալով, մասնակիցներին անմիջապես զգուշացրել է անգործության և կանանց համար քաղաքական իրավունքների գործում չափավորության դրսևորումների վտանգի մասին։ Որպես օրինակ նա բերել է աբոլիցիոնիստական շարժման դանդաղ առաջընթացը Միացյալ Նահանգներում, որը արագացնելու հիմնական խոչընդոտը կազմում էին հենց այն անձինք, որոնք քարոզում էին աստիճանական փոփոխություններ և չափավորություն։ Լիգայի առաջին անդամներից են եղել Ժոզեֆին Բատլերը՝ վարակիչ հիվանդությունների դեմ օրենքները չեղյալ հայտարարելու համար պայքարող Կանանց ազգային ասոցիացիայի առաջնորդը, Պանկհյորսթի ընկերուհիներ Էլիզաբեթ Վոլսթենհոլմ Էլմին, Հարրիեթ Իտոն Սթենթոն Բլաթչը (1856-1940)՝ ամերիկյան սուֆրաժիստ Էլիզաբեթ Քեյդի Սթենթոնի դուստրը^[38]։

Կանանց ընտրական իրավունքի լիգան բավական արմատական կազմակերպություն էր, քանի որ սուֆրաժիզմից բացի առաջ էր քաշում ամուսնա-ընտանեկան հարաբերությունների գենդերային հավասարության գաղափարներ, մասնավորապես, ամուսնալուծության և ժառանգման հարցերում սոցիալական հավասարություն։ Բացի դրանից, Լիգան աջակցում էր թրեյդ-յունիոնիզմին, ինչպես նաև ձգտում էր կապեր հաստատել սոցիալիստական կազմակերպությունների հետ։ Ավելի պահպանողական խումբը, որը առաջացել էր Կանանց ընտրական իրավունքի ազգային միության պառակումից հետո, հանդես էր գալիս սուֆրաժիստական շարժման «ծայրահեղ ձախ թևի» դեմ^[39], մարմնավորում էր Կանանց ընտրական իրավունքի լիգան։ Լիգայի անդամները նույնպես պարտքի տակ չէին մնացել և բավականին հաճախ ծաղրում էին իրենց պահպանողական մրցակիցներին, նրանց անվանելով «Մանողների սուֆրաժիստական կուսակցություն»^[40]։ Նրանք խորապես համոզված էին, որ ընդհանուր հաջողության համար անհրաժեշտ են սոցիալական անարդարության դեմ վճռական գործողություններ։ Լիգայի մասնակիցների մեծամասնության արմատական տրամադրությունները ստիպեցին, որ առանձին անդամներ դուրս գան նրա շարքերից։ Երբ 1892 թվականին Պակհյորսթները ձախողել էին Լիդիա Բեքերի և Բլաթչի կազմակերպած հանրահավաքը, Էլմին նույնպես դուրս եկավ Լիգայի անդամությունից։ Որպես հետևանք, արդեն մեկ տարի անց Լիգան դադարեց գոյություն ունենալ^[41]։

Անկախ լեյբորիստական կուսակցություն

Պանկհյորսթների կտորեղենի խանութը շահույթ գրեթե չէր բերում, քանի որ նրանց համար դժվարացել էր Լոնդոնում սպառողների սիրտը գրավել։ Հանուն ընտանիքի նյութական ապահովության Ռիչարդը ստիպված էր անընդհատ մեկնել Հյուսիս-արևմտյան Անգլիա, որտեղ բնակվում էին նրա հաճախորդների մեծ մասը։ Վերջապես, 1893 թվականին Պանկհյորսթները խանութը փակեցին և վերադարձան Մանչեսթեր։ Սկզբում նրանք մի քանի ամիս կանգ են առել Սաութփորտ ծովեզրյա քաղաքում, հետո որոշ ժամանակով տեղափոխվել են գյուղական բնակավայր և, ի վերջո բնակություն են հաստատել Մանչեսթերում, Վիկտորիա այգու հարևանությամբ։ Պանկհյորսթների դստրերը սկսել են հաճախել Մանչեսթերի միջնակարգ իգական դպրոց, սակայն այնտեղ նրանք իրենց բավական անհարմար էին զգում չափազանց մեծ թվով աշակերտների, ինչպես նաև խստորեն կանոնակարգված ռեժիմի պատճառով^[42]։

Էմմելին Պանկհյորսթը Մանչեսթերում սկսել է համագործակցել մի շարք քաղաքական կազմակերպությունների հետ, առաջին հերթին իրեն դրսևորելով որպես անկախ ակտիվիստ, և աստիճանաբար ճանաչում է վաստակել հասարակության մեջ։ Նրա կենսագիրներից մեկը Էմմելինի կյանքի այդ շրջանը նկարագրել է որպես «ելք Ռիչարդի ստվերից»^[43]։ Բացի իր սուֆրաժիստական աշխատանքից, նա ակտիվորեն անդամակցել է նաև Կանանց լիբերալ ֆեդերացիային (ԿԼՖ)՝ Լիբերալ կուսակցության օժանդակ մարմնին։ Սակայն Էմմելինը բավականին արագորեն ազատվել է Ֆեդերացիայի անվճռական դիրքորոշման վերաբերյալ պատրանքներից։ Նրան առանձնապես զայրացնում էր Միության անդամների՝ Իռլանդիայում ինքնակառավարման շարժմանն աջակցել չցանկանալը, ինչպես նաև Արչիբալդ Փրիմռոզի ազնվականական առաջնորդությունը^[44]։

1888 թվականին Պանկհյորսթները ծանոթացել և ընկերացել են շոտլանդիայի սոցիալիստ Քեիր Հարդիի (Keir Hardie) հետ։ 1891 թվականին նա ընտրվել է խորհրդարանում և երկու տարի անց օգնել է Անկախ լեյբորիստական կուսակցության (ԱԼԿ) ստեղծել։ Խնդիրների լայն շրջանակը, որոնց լուծումը ԱԼԿ ապագա գործունեության նպատակն էր, խորապես հուզել է Էմմելինին։ Նա լքել է Կանանց լիբերալ ֆեդերացիայի շարքերը ի օգուտ ԱԼԿ-ի։ Սակայն կուսակցության տեղական բաժանմունքը հրաժարվել է նրան կուսակցության անդամ գրանցել իր սեռական պատկանելիության պատճառով։ Այնուամենայնիվ, Պանկհյորսթը հետագայում հաշվառվել է ԱԼԿ շարքերը ազգային մակարդակով։ Քրիստաբելը հետագայում գրել է կուսակցությանը մեջ մտնելու մոր մեծագույն ցանկության մասին. «Դրա շնորհիվ նա հույս ուներ, որ գործուն միջոցներ կստանա ցանկացած քաղաքական կամ սոցիալական անարդարությունը ուղղելու համար»^[45]։

Պանկհյորսթի ԱԼԿ աշխատանքի առաջին ուղղություններից մեկը եղել է Գործազուրկների օգնության կոմիտեի միջոցով աղքատներին սնունդ բաժանելը։ 1894 թվականի դեկտեմբերին նա ընտրվել է, այսպես կոչված, Աղքատների մասին օրենքների կատարման հոգաբարձուների խորհուրդի անդամ։ Նա իրականացրել է օրենսդրության համապատասխան իրականացման վերահսկողական և կառավարչական գործառույթներ Չորլթոն օն Մեդլոք շրջանում։ Էմմելինին ցնցել էին Մանչեսթերի աշխատանքային տանը բնակվող աղքատների կենցաղային պայմանները.

Երբ առաջին անգամ մտա այդ տուն, ես ցնցվեցի սարսափահար, երբ տեսա յոթ-ութ տարեկան փոքրիկ աղջիկների, որոնք ծնկած լվանում էին շենքի երկար միջանցքի սառը քարե հատակը... այնտեղ մշտապես բրոնխիտի համաճարակ էր... ես հանդիպեցի հղի կանանց, որոնք քերում էին հատակը, կատարում էին ծանր աշխատանք մինչև իրենց երեխաների լույս աշխարհ գալը... խոսք անգամ չէր կարող լինել նորածինների համապատասխան խնամքի մասին... Ես համոզված եմ, որ այդ աղքատները, անօգնական մայրերը և իրենց երեխաները որոշիչ գործոն են հանդիսացել սոցիալական իրավունքի համար պայքարող դառնալու իմ որոշման մեջ^[46]։

- Էմմելին Պանկհյորսթ, 1914

Պանկհյորսթն անհապաղ սկսել է պայքարել աշխատանքային տան պայմանների բարելավման համար և հաջողությամբ ներկայացել է որպես հոգաբարձուների խորհրդի բարեփոխիչ։ Նրա գլխավոր հակառակորդը մի դյուրագրգիռ մարդ էր Մեյնվորինգ ազգանունով, ով հայտնի էր իր կոպտությամբ և ամբարտավանությամբ։ Նրանց հակամարտությունը երբեմն ծիծաղելիության էր հասնում՝ հասնելով այն բանին, որ նրա զայրացած հիստերիկ ձայնը վնասում է Պանկհյորսթի կողմնակիցներին՝ համոզելու փորձերին, Մեյնվորինգը նիստերի ժամանակ իր մոտ միշտապես պահում էր մի գրություն «Զսպեք ձեր տեմպերամենտը!» (Keep your temper) տեքստով^[47]։

Հոգաբարձուների խորհրդում գործունեության հետ միասին Պանկհյորսթը նաև օգնել է Ռիչարդին վերջինիս հերթական չհաջողված խորհրդարանական ընտրությունների ժամանակ։ 1896 թվականին Էմմելինը խնդիրներ էր ունեցել օրենքի հետ, այն բանից հետո, երբ երկու այլ կուսակից տղամարդկանց հետ խախտել էր ԱԼԿ հանրահավաքները Բոգգարտ Հոուլ Կլաֆ այգում անցկացնելու դատական կարգադրության արգելանքը։ Ռիչարդ Պանկհյորսթը ձեռնամուխ էր եղել մեղադրյալների շահերը ներկայացնելու գործին, սակայն նրա պաշտպանյալները հրաժարվել էին տուգանքը վճարել, և, որպես հետևանք՝ երկու տղամարդիկ դատապարտվել էին ազատազրկման մեկ ամիս ժամկեով։ Դատարանը ձեռնպահ էր մնացել Պանկհյորսթի վերաբերյալ որևէ պատիժ սահմանել, հնարավոր է, այն պատճառով, որ դատավորը վախեցել էր հասարակության մեջ այնքան ճանաչված կնոջը ազատազրկելու համար հասարակական դատապարտման ենթարկվելուց։ ԱԼԿ-ի թղթակցի այն հարցին, թե պատրաստ էր նա ժամանակը բանտում անցկացնել, Պանկհյորսթը պատասխանել է. «Օ՛, այո, իհարկե՛։ Գիտեք, դա այնքան էլ սարսափելի չէ, որքան թվում է, բացի այդ, ես շատ օգտակար փորձ կստանայի իմ կյանքում»^[48]։ Չնայած ԱԼԿ հանրահավաքներն արդյունքում, ի վերջո, լիազորվեցին, դրվագը, սակայն, բացասաբար է ազդել Պանկհյորսթի առողջության վրա և հանգեցրել է նրա ընտանիքի եկամտի կորստին^[49]։

Ռիչարդի մահ

Բոգգարտ Հոուլ Կլաֆ այգու իրադարձությունների հետ կապված գործընթացի ժամանակ Ռիչարդ Պանկհյորսթը սկսեց սուր ցավեր զգալ որովայնի և կոնքի շրջանում։ Նրա մոտ աստիճանաբար առաջացել էր ստամոքսի խոց, և արդեն 1897 թվականին նրա առողջական վիճակը կտրուկ վատացել էր։ Ընտանիքը կարճ ժամանակով տեղափոխվել էր մի փոքր քաղաք՝ Մովվերլի, հուսալով, որ գյուղական բնակավայրը կարող է բարելավել Ռիչարդի ընդհանուր ինքնազգացողությունը։ Եվ իսկապես, Ռիչարդի ինքնազգացողությունը բավականին արագ ավելի լավացել էր, և աշնանը նրանք վերադարձել են Մանչեսթեր։ Սակայն արդեն հաջորդ տարվա ամռանը հիվանդությունը հանկարծակի կրկնվել էր։ Այդ ժամանակ իր ավագ դուստր Քրիստաբելի հետ Էմմելինը հյուր էր գնացել Շվեյցարիա՝ իր վաղեմի ընկերուհու Նոեմիի մոտ։ Այնտեղ նա ստացել էր Ռիչարդի հեռագիրը, որտեղ նա գրում էր, որ իրեն վատ է զգում և խնդրում էր, որ նրանք շուտ վերադառնան տուն^[50]։ Քրիստաբելին Նոեմիի մոտ թողնելով Պանկհյորսթը շտապ վերադարձեել էր Անգլիա։ 1898 թվականի հուլիսի 5-ին, երբ Էմմելինը Լոնդոնից Մանչեսթեր էր մեկնում գնացքով, թերթում կարդում է Ռիչարդի մահվան մահախոսականը^[51]։

Ամուսնու մահից հետո Էմմելինը մենակ էր մնացել իր նոր պարտականությունների և ոչ փոքր պարտքերի հետ միասին։ Նա ընտանիքը տեղափոխեց մի փոքր տուն, դուրս եկավ Հոգաբարձուների խորհրդից և վճարովի աշխատանքի անցավ որպես Չորլթոնի ծննդաբերություններ և մահեր գրանցող։ Այս աշխատանքը նրան թույլ տվեց ավելի խորն ընկղմվել տարածաշրջանի կյանքի պայմանների մեջ։ Նա իր ինքնակենսագրականում գրել է. «Նրանք բոլորը սովորել էին ինձ պատմել իրենց պատմությունները. ոմանք սարսափելի էին, և բոլորն էլ հուզիչ էին՝ աղքատության համբերատար և հնազանդ պաթոսով»^[52]։ Կանանց և տղամարդկանց միջև անհավասարության նրա դիտարկումները, օրինակ, արտամուսնական ծագումը, ավելի հաստատեցին նրա այն համոզմունքը, որ կանայք առաջին հերթին պահանջում են ընտրություններին մասնակցելու իրավունք, և միայն դրանից հետո նրանց վիճակը կարող է բարելավվել։

1900 թվականին Էմմելինը ընտրվել էր Մանչեսթերյան դպրոցական կոմիտեում, որտեղ հերթական անգամ բախվել էր գենդերային անհավասարության նոր օրինակների և հաշմանդամ աղջիկների սահմանափակ հնարավորությունների հետ։ Նաև այս ընթացքում նա վերսկսել էր իրենց նախկին խանութի աշխատանքը՝ հուսալով, որ դա լրացուցիչ եկամուտ կբերի ընտանիքին^[53]։

Ռիչարդ Պանկհյորսթի հիվանդության և մահվան ընթացքում աստիճանաբար սկսվեցին դրսևորվել նրանց երեխաներին բնութագրող հատկանիշները։ Շուտով նրանք բոլորը թաթախվեցին սուֆրաժիզմի գաղափարներն իրականացնելու պայքարի մեջ։ Քրիստաբելը Էմմելինի ավագ և սիրելի դուստրն էր, մասնավորապես, այդ մասին նրա կրտսեր քույր Սիլվիան գրել է. «Նա (Քրիստաբելը) մեր մայրիկի սիրելին էր, և մենք բոլորս այդ մասին գիտեիք, և ես, օրինակ, երբեք չեմ նեղացել դրանից»^[54]։ Ճիշտ է, Քրիստաբելը չէր կիսում քաղաքական գործունեության նկատմամաբ մոր կրքերը, մինչև սուֆրաժիստներ Էսթեր Ռոուպերի և Եվա Գոռ-Բուտի հետ հանդիպելը։ Շուտով վերջիններս նրան ներգրավեցին սուֆրաժիստական շարժման շարքերը, և նա Էմմելինին հաճախ ուղեկցում էր տարբեր հանրահավաքների ու հավաքների ժամանակ^[55]։ Սիլվիան մասնավոր դասեր էր վերցնում տեղի նշանավոր նկարչի մոտ, և հետագայում Մանչեսթերի արվեստի դպրոցի թոշակառու դարձավ։ Այնուհետև նա մեկնեց Ֆլորենցիա և Վենետիկ՝ արվեստ ուսումնասիրելու^[56]։ Կրտսեր երեխաները՝ Ադելան և Հարրին, կրթական որոշ դժվարություններ ունեին։ Այսպես, Ադելլային գիշերօթիկ դպրոց են տեղափոխել, որտեղ նա կտրված է եղել իր մանկության նախկին ընկերներից և հիվանդացել է պեդիկուլյոզով։ Հարրին ուսուցման ընթացքում հիվանդացել է կարմրուկով և ունեցել է տեսողության խնդիրներ^[57]։

Կանանց սոցիալ-քաղաքական միություն

1903 թվականին Պանկհյորսթը եզրակացրել էր, որ խորհրդարանականների չափավոր հրապարակային ելույթներն ու կանանց ձայնի իրավունք տրամադրելու խոստումները չունեն որևէ դրական արդյունք։ Թեև համապատասխան օրինագծերը քննարկվել են խորհրդարանում 1870, 1886, և 1897 թվականներինին, սակայն, նրանք բոլորն էլ ձախողվել են։ Նա կասկած է հայտնել նրանում, որ քաղաքական կուսակցությունները կանանց ընտրական իրավունքի ամրագրումն իրենց ծրագրային փաստաթղթերի առաջնային խնդիր ընդհանրապես երբևէ կդիտարկեն։ Նա մինչև անգամ խզել է իր կապերը անկախ լեյբորիստների հետ, երբ նրանց կուսակցությունը հրաժարվել էր կանանց հավասար ընտրական իրավունքների շարժման խնդիրների վրա կենտրոնանալ։ Էմմելինը հստակ համոզված էր, որ պետք է դադարեցնել հանդուրժողականության մարտավարությունը, որին դավանում էին գույություն ունեցող սուֆրաժիստական կազմակերպություններն ու խմբերը, ի օգուտ ավելի վճռական գործողությունների։ Ելնելով դրանից ՝ 1903 թվականի հոկտեմբերի 10-ին Պանկհյորսթը և նրա մի քանի գործընկերները հիմնել են Կանանց սոցիալ-քաղաքական միություն (ԿՍՔՄ)՝ ուղիղ գործողության կազմակերպություն բացառապես կանանց անդամությամբ^[58]։ «Արարքներ, այլ ոչ թե խոսքեր, ահա թե ինչը պետք է լինի մեր մշտական կարգախոսը», - հետագայում գրել է Պանկհյորսթը։

Խմբի մարտականությունը սկզբում արտահայտվել է ոչ բռնի ձևերով։ Ելույթներից և խնդրագրերի համար ստորագրություններ հավաքելուց բացի ԿՍՔՄ կազմակերպել է նաև ժողովներ, հանրահավաքներ, համագումարներ և հրապարակել է «Ձայներ կանանց համար» տեղեկագիր։ Միությունը նաև կազմակերպել է մի շարք հավաքներ, որը կոչվում էր «Կանացի խորհրդարաններ», որոնց անցկացումը համընկել է բրիտանական խորհրդարանի պաշտոնական նստաշրջանների հետ։ Երբ 1905 թվականի մայիսի 12-ին հերթական անգամ արգելափակվել էր ընտրություններում կանանց մասնակցության մասին օրենքի նախագիծը, Պանկհյորսթը և ԿՍՔՄ այլ անդամներ խորհրդարանի պատուհանների տակ աղմկոտ բողոք են սկսել։ Ոստիկանությունն անհապաղ ցրել է ցուցարարներին, սակայն նրանք կրկին հավաքվել և շարունակում են պահանջել, որ օրենքն ընդունվի։ Ու թեև այդ օրինագիծն այլևս երբեք չի քննարկվել խորհրդարանի պատերի ներսում, Պանկհյորսթը, այնուամենայնիվ, համարել է, որ ագրեսիվ բողոքները հաջողվել են օրենքի նախագիծն անցկացնելու գործընթացի վրա ուշադրությունը գրավելու առումով^[59]։ 1906 թվականին Պանկհյորսթը նշել է. «Մեզ ի վերջո ճանաչել են որպես քաղաքական կազմակերպություն, մենք հիմա հայտնվել ենք քաղաքականության հորձանուտում և մենք քաղաքական ուժ ենք»^[60]։

Բավականին արագ ԿՍՔՄ ակտիվ անդամներ դարձան Պանկհյորսթի բոլոր երեք դուստրերը։ Քրիստաբելին ձերբակալել էին այն բանից հետո, երբ նա թքել էր ոստիկանի դեմքին Լիբերալ կուսակցության 1905 թվականի հոկտեմբերին կայացած հանրահավաքում^[61]։ Ադելան և և Սիլվիան ձերբակալվել էին մեկ տարի ավելի ուշ խորհրդարանի շենքի մոտ անցկացվող բողոքի ցույցերի ժամանակ^[62]։ Ինքը՝ Էմմելին Պանկհյրորսթն առաջին անգամ ոստիկանության կողմից ձերբակալվել է 1908 թվականի փետրվարին, երբ նա փորձել է ներխուժել խորհրդարան և ներկայացնել ցուցարարների բանաձևը վարչապետ Հերբերտ Ասկվիտին։ Նրան առաջադրվել է հրապարակային իշխանության գործունեությանը խոչընդոտելու մեղադրանք, և նա դատապարտվել է վեց շաբաթյա ազատազրկման։ Բանտում Էմմելինը կտրուկ արտահայտվել է վնասատուներով լի իր գտնվելու պայմանների մասին, խնայողական սնունդի և «միայնակ ազատազրկման և քաղաքակիրթ խոշտանգումների բացարձակ լռության» մասին^[63]։ Պանկհյորսթն իր ազատազրկումը համարել է կանանց ձայնի իրավունք տրամադրելու ծայրահեղ անհրաժեշտության մեջ հասարակությանը համոզելու միջոց, քանի որ 1909 թվականի հունիսին նա միտումնավոր կերպով երկու ապտակ է հասցրել ոստիկանության սպային, որպեսզի ապահովի իր հերթական կալանավորումը։ Այսպիսով, Էմմելինը ենթարկվել է յոթ ձերբակալությունների, մինչև կանայք ընտրություններին մասնակցելու իրավունք կստային։ 1908 թվականին նրա գործով դատավարության ընթացքում նա դատարանին հետևյալն է հայտարարել. «Մենք այստեղ ենք ոչ թե այն պատճառով, որ օրենք ենք խախտել, և մենք այստեղ ենք, որպեսզի դառնանք նրա ստեղծողները»^[64]^[65]։

Պայքարող ԿՍՔՄ-ի մյուս բնորոշ գիծն էր իր գործունեության բացառիկ առարկան՝ կանանց ձայնի իրավունքի համար պայքարը։ Եթե այլ կազմակերպություններ համաձայնվում էին համագործակցել առանձին քաղաքական կուսակցությունների հետ, ապա ԿՍՔՄ-ն համառորեն տարանջատում էր իրեն, իսկ երբեմն էլ ընդդիմադիր էր այն կուսակցություններին, որոնք սուֆրաժիստական գաղափարների իրագործումն իրենց առաջատար խնդիր չէին դիտարկում։ Միությունը բողոքում էր ընդդեմ բոլոր թեկնածուների, որոնք պատկանում էին իշխող քաղաքական ուժին, քանի որ կառավարությունը հրաժարվել էր ընտրական իրավունքի բարեփոխում իրականացնել։ Նման մոտեցումը ԿՍՔՄ-ին մղում էր ուղիղ հակամարտության մեջ մտնել Լիբերալ կուսակցության ղեկավար շրջանակների հետ, չնայած նրա շարքային շատ թեկնածուներ աջակցում էին բարեփոխումներին (ընդդիմադիր քննադատության առաջին թիրախներից մեկը եղել է Միացյալ Թագավորության ապագա վարչապետ Ուինսթոն Չերչիլը. նրա հակառակորդներից մեկը միջանկյալ խորհրդարանական ընտրությունների ժամանակ Չերչիլի պարտությունը, մասնավորապես, համարել է «այն լեդիների ձեռքբերումը, որոնք ժամանակ առ ժամանակ նրան ծաղրում էին»)^[66]։

ԿՍՔՄ անդամները հաճախակի խոչընդոտում էին լիբերալների նախընտրական քարոզարշավները ծաղրելու միջոցով և նրանց ելույթներն ընդհատելով։ Մի օր, 1908 թվականի հունվարի 18-ին, Պանկհյորսթի և նրա ընկերուհու՝ Նելլի Մարտելի վրա հարձակվել էր Լիբերալ կուսակցության կողմնակից տղամարդկանց ամբոխն այն պատճառով, որ ԿՍՔՄ գործողությունների պատճառով իրենց թեկնածուն կորցրել էր խորհրդարանական աթոռը։ Տղամարդիկ նրանց վրա էին նետում կավ, նեխած ձվեր, քարը մեջը դրած ձնագնդիներ։ Ի վերջո, կանանց ծեծի էին ենթարկել, և Պանկհյորսթին գարշապարն էլ խիստ վնասվել էր^[67]։ ԿՍՔՄ անդամները նման դիմակայության մեջ էին նաև լեյբորիստների հետ։ ԿՍՔՄ անդամները որոշել էին շարունակել իրենց մարտական ակտիվությունը, քանի դեռ Լեյբորիստական կուսակցության առաջնորդները նպատակ չէին դնի հասնել կանանց ընտրական իրավունքների ամրագրմանը։ Պանկհյորսթը և Միության այլ անդամները կուսակցական քաղաքականությունը, որպես այդպիսին, դիտարկում էին որպես առկա ընտրական օրենքների փոփոխություններ իրականացնելու ջանքերից շեղող հանգամանք, ինչպես նաև սուր քննադատության էին ենթարկում այլ կազմակերպություններին այն բանի համար, որ նրանք նախ ձգտում էին հասնել կուսակցական հավատարմության, և միայն հետո էին հոգում կանանց շահերը^[68]։

Այն ժամանակ, երբ ԿՍՔՄ ձեռք բերեց անընդհատ աճող ճանաչում ու բավականին կասկածելի ժողովրդականություն, Պանկհյորթը սկսել էր դիմադրել Միությունը ներսից ժողովրդականացնելու փորձերին։ 1907 թվականին Միության տարեվերջյան ժողովի ժամանակ մի խումբ անդամներ՝ Թերեզա Բիլլինգթոն Գրեյգի գլխավորությամբ, շարքային սուֆրաժիստներին կոչ են արել ավելի ակտիվ մասնակցություն ունենալ ԿՍՔՄ գործունեության մեջ։ Ի պատասխան Պանկհյորսթը նշել է, որ կազմակերպության կանոնադրության այն մասը, որը վերաբերում է որոշումների ընդունման կարգին, իրավաբանական ուժ չունի, և չեղյալ է հայտարարել ամենամյա ժողովը։ Նա նաև պնդել է, որ ԿՍՔՄ աշխատանքների համակարգումն իրականացվի ոչ մեծաթիվ կոմիտեի կողմից, որին կընտրեն ժողովում ներկա անդամները։ Պանկհյորսթը և նրա դուստրը՝ Քրիստաբելը, ընտրվել են նորաստեղծ հանձնաժողովի կազմում ևս երկու սուֆրաժիստների՝ Մաբել Տուկի և Պետիկ-Լոուրենսի հետ միասին։ Իրերի այս վիճակից հիասթափված առանձին անդամներ (այդ թվում Բիլլինգթոն Գրեյգը և Շառլոտա Դեսպարդը) ԿՍՔՄ կազմից դուրս են եկել և հիմնել են սեփական կազմակերպությունը՝ Կանանց Լիգան^[69]։ Իր ինքնակենսագրականում (1914) Պաանկհյորսթը հերքել է ԿՍՔՄ ղեկավարող կառույցի վերաբերյալ քննադատությունը։

Եթե ինչ-որ ժամանակ մեկ կամ մի քանի անդամներ կորցնում են հավատը մեր քաղաքական կուրսի նկատմամբ, եթե ինչ-որ մեկը սկսում է մեր սկզբունքները ուրիշներով փոխարինելու խորհուրդ տալ կամ եթե անդամներից մեկը լրացուցիչ կանոնների ընդունման ճանապարհով փորձում է խճճել գործը, ապա նա անմիջապես դադարում է լինել Միության անդամ։ Բռնակալական է? Այո, իսկապես։ Բայց դուք կարող եք վիճել, որ սուֆրաժիստական կազմակերպությունը պետք է ժողովրդավարական լինի։ Բայց ԿՍՔՄ կանայք չեն համաձայնի ձեզ հետ։ Մենք չենք հավատում տիպային սուֆրաժիստական կազմակերպության արդյունավետությանը։ ԿՍՔՄ աշխատանքին չեն խոչընդոտում մի խումբ խճճված ու բարդ կանոնները։ Մենք չունենք կանոնադրություն և ներքին կարգապահական կանոններ, ամենամյա ժողովում տեղ չունեն կանոնների փոփոխությունները կամ դրանց կատարելագործումը։ ... ԿՍՔՄ-ն պարզապես սուֆրաժիստների բանակ է մարտի դաշտում^[70]։

Պայքարի սրում

1908 թվականի հունիսի 21-ին 500 հազար ակտիվիստներ հավաքվել էին Հայդ պարկում պահանջելով՝ կանանց ձայնի իրավունք տրամադրել։ Հերբերտ Ասկվիտը և առաջատար պատգամավորները ոչ մի կերպ դրան չարձագանքեցին։ Կառավարության նման պահվածքով վրդովված ԿՍՔՄ առանձին անդամներ ուժեղացրեցին իրենց ակցիաների ագրեսիվությունը։ Ցույցերից շատ չանցած տասներկու կանայք հավաքվեցին Հայդ պարկում և փորձեցին հրապարակավ հանդես գալ ի պաշտպանություն սուֆրաժիզմին։ Ոստիկանության սպաները բռնեցին մի քանի հռետորների և նրանց մղեցին հակառակորդների ամբոխի մեջ, որոնք հավաքվել էին մոտակայքում։ Ոստիկանության գործողություններից վրդովված երկու ԿՍՔՄ կանայք՝ Էդիտ Նյուն և Մերի Լին, ուղղվեցին Դաունինգ-սթրիթ 10 և սկսեցին քարեր նետել վարչապետի տան պատուհաններին։ Նրանք հետագայում համառորեն պնդում էին, որ գործել են առանց ԿՍՔՄ իմացության, սակայն Պանկհյորսթը ակցիայի վերաբերյալ դրվատանքով է արտահայտվել։ Երբ մագիստրատը Նյուին և Լիին դատապարտել էր երկու ամիս ազատազրկման, Պանկհյորսթը դատավորին խնդրել էր հիշել, թե Բրիտանիայի պատմության մեջ քանի անգամ են եղել դեպքեր, երբ քաղաքացիական իրավունքների պայքարում արական սեռի անձինք էին պատուհաններ կոտրել^[71]։

Հացադուլներ

1909 թվականին ԿՍՔՄ «ռեպերտուարի» մեջ ավելացվել է հացադուլը։ Հունիսի 24-ին Մերիոն Ուոլլես Դանլոփը ձերբակալվել է Համայնքների պալատի պատի վրա 1689 թվականի իրավունքների մասին բիլլից քաղվածքներ գրելու համար։ Բանտային պայմաններից բարկացած Դանլոփը հացադուլ է սկսել։ Նման վարքագիծը բավականին գործուն է եղել, և նրա օրինակին հետևել են պատուհաններ կոտրելու համար դատապարտված ևս տասնչորս կանայք։ ԿՍՔՄ անդամները, ի նշան իրենց ազատազրկման բողոքի, սնունդ ընդունելուց հրաժարվելու շնորհիվ, բավական արագ հայտնի են դարձել ամբողջ երկրում։ Բանտերի վարչակազմը հաճախ դիմել է հարկադիր կերակրման միջոցի, օգտագործելով հատուկ խողովակներ, որոնք խրում էին քթի կամ բերանի մեջ։ Այդ ցավոտ գործողությունները (բերանով կերակրման դեպքում մետաղական թիակներ օգտագործելու կարիք էր զգացվում, որ բերանը մշտապես բաց մնա) խստորեն դատապարտում էին ոչ միայն իրենք սուֆրաժիստները, այլ նաև բժիշկ մասնագետները^[72]։

Նման մարտավարությունը որոշակի լարվածություն էր առաջացրել ԿՍՔՄ և ավելի չափավոր այն կազմակերպությունների միջև հարաբերություններում, որոնք մտնում էին Կանանց սուֆրաժիստական ընկերությունների ազգային միության (ԿՍԸԱՄ) մեջ։ Այդ միավորումը գլխավորող Միլիսենտ Ֆոսետտը սկզբում գովեստով էր արտահայտվում ԿՍՔՄ անդամների մասին՝ ընդհանուր գործին իրենց քաջության և նվիրվածության համար։ Սակայն արդեն 1912 թվականին նա հայտարարել է, որ հացադուլը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ հանրային մտահղացում, և մարտական ակտիվիստները գլխավոր խոչընդոտն են դարձել Համայնքների պալատում սուֆրաժիստների հաջողության հասնելու գործում^[73]։ ԿՍԸԱՄ հրաժարվել է միանալ կանանց սուֆրաժիստական միությունների երթին, քանի որ ԿՍՔՄ ականջալուր չի եղել սեփականության ոչնչացմանն ուղղված ակցիաների աջակցությունը դադարեցնելու իր պահանջներին։ Ֆոսսետ Էլիզաբեթի քույր Գարեթ Անդերսոնը նույնպես հետագայում լքել է ԿՍՔՄ շարքերը նույն նկատառումներից ելնելով^[74]։

Մամուլի կողմից ԿՍՔՄ և, ըստ էության, հենց Պանկհյորսթի գործունեության լուսաբանումը միանշանակ չի եղել. շատ լրագրողները նշել են, որ կանայք հանրահավաքներին դրական են արձագանքել Պանկհյորսթի խոսքին, սակայն եղել են և այնպիսինները, որոնք կշտամբել են նրա արմատական մեթոդները։ «Daily News» օրաթերթն իր էջերում նրան հորդորել է դիմել ավելի հավասարակշռված մոտեցումների, այլ աղբյուրներ ուղղակիորեն դեմ են արտահայտվել ԿՍՔՄ անդամների կողմից պատուհանները կոտրելուն։ Daily Mail

1906 թվականին Daily Mail օրաթերթի լրագրող Չարլզ Հենդսը անդրադարձել է զինյալ կանանց՝ օգտագործելով «սուֆրաժետ» (suffragette) փոքր արտահայտությունը (այլ ոչ թե ստանդարտ «սուֆրագիստ» (suffragist)): Պանկհյորսթը և նրա համախոհները տերմինը վերցրել են և օգտագործել այն չափավոր խմբավորումներից տարբերվելու համար^[75]։

Որդու մահ և կրկին պայքար

1905-1910-ական թվականները Պանկհյորսթի համար լի են եղել միայնությամբ, կարոտով և լարված աշխատանքով։ 1907 թվականին նա վաճառել է Մանչեսթերի իր տունը և սկսել է շրջիկ ապրելակերպ վարել՝ մեկնելով տեղից-տեղ, որտեղ հանդես էր գալիս ելույթներով և ցույցեր էր կազմակերպում էր ի պաշտպանություն սուֆրաժիզմի։ Էմմելինն ապրել է իր ընկերների մոտ և հյուրանոցներում, իսկ նրա ունեցվածքը տեղավորվել է մի քանի ճամպրուկների մեջ։ Ու թեև նա վարակվում էր պայքարի թափով, և ուրախությամբ փոխանցում էր այն ուրիշներին, մշտական ճամփորդություններն աստիճանաբար նրան հեռացրել են իր երեխաներից, հատկապես Քրիստաբելից, որն այդ ժամանակ դարձել էր ԿՍՔՄ ազգային համակարգողը։ 1909 թվականին Էմմելինի՝ ԱՄՆ մեկնելու նախօրեին, որտեղ նա պլանավորում էր քարոզչական շրջայց անցկացնել երկրով մեկ, նրա որդին՝ Հենրին, կաթվածահար է եղել ողնուղեղի բորբոքումից։ Ամերիկայի քարոզարշավը հայտնվել է վտանգի տակ, սակայն Պանկհյորսթը որդու բուժման համար միջոցներ չուներ, և նա որոշել է, այնուամենայնիվ, այցելել Նահանգներ։ Շրջայցը հաջող էր ընթացել, բայց Հենրիի առողջությունը խիստ վատացել էր, և նա մահացել էր Էմմելինի վերադառնալուց շատ չանցած։ 1910 թվականի հունվարի 10-ին Պանկհյորսթը կատարել է իր միակ որդու հուղարկավորությունը և նույն օրը ելույթ է ունեցել Մանչեսթերի հինգ հազարանոց հանրահավաքում։ Լիբերալ կուսակցության կողմնակիցները, ովքեր եկել էին, որ հավաքի ժամանակ նրա խոսքը խանգարեին, լուռ կանգնած մնացել են, երբ Պանկհյորսթը դիմել է ամբոխին^[76]։

Փոխզիջման որոնում, հարկադիր կերակրում, հրկիզումներ

Պանկհյորսթը սարսափահար է եղել կանանց սրտաճմլիկ բղավոցներից, որոնց ստիպողաբար կերակրել են հացադուլի ժամանակ։ Իր ինքնակենսագրականում նա գրել է. «Քանի դեռ ապրում եմ, ես երբեք չեմ մոռանա տառապանքները, որոնք ես զգացել եմ իմ այն օրերին, երբ այդ ճիչը զրնգացել է իմ ականջներում^[77]։

1910 թվականի լիբերալների ընտրություններում պարտությունից հետո լրագրող ԱԼԿ անդամ Հենրի Բրեյլսֆորդը օգնել է Կանանց ընտրական իրավունքների համար համաձայնեցման հանձնաժողով կազմակերպել, որի կազմում ընդգրկվել էին 54 խորհրդարանականներ՝ տարբեր կուսակցություններից։ Հանձնաժողովը մշակել է կառավարության և սուֆրաժիստների հաշտեցման օրինագիծ, որը բավականին չափավոր էր իր բովանդակությամբ, սակայն, այնուամենայնիվ նախատեսում էր կանանց ձայնի իրավունք տրամադրելու հնարավորությունը։ Օրինագիծը խորհրդարանի քննարկմանը ներկայացնելու կապակցությամբ ԿՍՔՄ-ն գնացել է փոխզիջման և դադարեցրել է աջակցել իր անդամների մի շարք ագրեսիվ ակցիաներին, այդ թվում պատուհաններ կոտրելուն և հացադուլներին։ Սակայն, երբ ակնհայտ էր դարձել, որ օրինագիծը չի ընդունվի, Պանկհյորսթը հայտարարել է. «Եթե օրենքի նախագիծը, չնայած մեր բոլոր ջանքերին, ձախողվի կառավարության կողմից, ես կասեմ, որ զինադադարը ավարտված է»^[78]։ Վերջապես, օրինագիծը, ինչպես կանխատեսելի էր չի ստացել բավարար քանակությամբ ձայներ, և նոյեմբերի 18-ին Պառլամենտ պուրակում տեղի է ունեցել 300 կանանց բողոքի երթ անկոտրուն Պանկհյորսթի գլխավորությամբ։ Ցուցարարները բախվել են ագրեսիվ տրամադրված ոստիկանության հետ, որի գործողությունները ղեկավարում էր ներքին գործերի նախարար Ուինսթոն Չերչիլը։ Սպաները բռունցքներով հարվածում էին կանանց, ձեռքերը ոլորում և կրծքերից քաշում։ Չնայած Էմմելինին թույլ էին տվել մուտք գործել խորհրդարանի շենք, սակայն վարչապետ Ասկվիտը հրաժարվել էր նրան ընդունել։ 1910 թվականի նոյեմբերի 18-ի միջադեպը մտել է պատմության մեջ «Սև ուրբաթ» անունով^[79]։

Քանի որ հաշտեցման փորձերը հետագայում էլ խորհրդարանի քննարկմանն է ներկայացվել, ապա ԿՍՔՄ առաջնորդները նախընտրել են չշարունակել նախկին ռազմատենչ մարտավարությունը։ Սակայն երբ 1912 թվականի մայիսին ձախողման վտանգի տակ էր հայտնվել երկրորդ նման օրինագիծը, Պանկհյորսթը միացել էչ պատուհանները զանգվածաբար կոտրելու հերթական ալիքին։ Ակցիայի հետևանքով աննախադեպ գույքային վնասը ոստիկանությանը ստիպել է ԿՍՔՄ շտաբը շրջապատել։ Պանկհյորսթը և Էմմելին Պետիկ Լոուրենսը դատապարտվել են Օլդ Բեյլիում (Old Bailey- կենտրոնական քրեական դատարանը Լոնդոնում) գույքի ոչնչացման համար։ Քրիստաբելը, որն այն ժամանակ կազմակերպության գլխավոր համակարգողն էր, նույնպես գտնվել է ոստիկանական հետախուզման մեջ։ Ճիշտ է, նրան հաջողվել էր Փարիզ փախչել, որտեղից նա շարունակել է իրականացնել ԿՍՔՄ ռազմավարության ղեկավարությունը։ Հոլոուեյան պետական բանտում (HM Prison Holloway) Էմմելին Պանկհյորսթը սկսել է իր առաջին հացադուլը ՝ պահանջելով բարելավել հարևան խցերում գտնվող այլ սուֆրաժիստների պայմանները։ Շուտով նրան են միացել Պետրիկ Լուորենսը և ԿՍՔՄ այլ անդամներ։ Պանկհյորսթն իր ինքնակենսագրականում նկարագրել է իր հոգեբանական շոկը, որը ունեցել է «սոված» բողոքի ակցիաների հարկադիր կերակրման ժամանակ. «Հոլլոուեյը դարձել էր սարսափի ու խոշտանգումների վայր։ Բանտում օրվա ամեն ժամը լցված էր բռնության նողկալի տեսարաններով, բժիշկները քայլում էին մի խցից մյուսը՝ կատարելով իրենց զզվելի առաքելությունը»^[80]։ Երբ բանտի աշխատակիցները փորձել էին Էմմելինի խցիկ մտնել, նա կավե սափորը գլխից վեր է բարձրացնելով սպառնացել էր, որ ինքը կպաշտպանվի, «եթե որևէ մեկը համարձակի թեկուզ մոտենալ իրեն»^[81]^[82]։

Այս միջադեպից հետո Պանկհյորսթին այլևս չեն ենթարկել հարկադիր կերակրման, չնայած, որ նա հետագայում էլ հրաժարվել է սնունդ ընդունել։ Հետագա երկու տարիների ընթացքում Էմմելինին շատ անգամ ձերբակալել են, սակայն հաճախ բաց էին թողնում կալանքից արդեն մի քանի օր անց՝ առողջության վատթարացման պատճառով։ Ավելի ուշ Ասկվիդի կառավարությունը սկսեց վարել, այսպես կոչված, «Մուկն ու կատվի ակտ», ըստ որի վաղաժամ ազատ էր արձակում նաև այլ սուֆրաժիստներին, որոնց ինքնազգացողությունը վատանում էր քաղցած մնալուց։ Բանտերի վարչակազմի անդամները հստակ հասկանում էին հրապարակային ելույթների պոտենցիալ վտանգը, որին կարող էր հանգեցնել ԿՍՔՄ առաջնորդին հարկադիր կերակրելը կամ նրա այլ չափազանց տառապանքները բանտում։ Այդուհանդերձ, ոստիկանությունը շարունակում էր ձերբակալել Պանկհյորսթին նրա ելույթների և բողոքի երթերի ընթացքում։ Նա փորձում էր խուսափել ոստիկանության ճնշումներից արտաքին տեսքը փոխելով։ Վերջապես, ԿՍՔՄ ձևավորեց կանանց հատուկ վարժեցված ջոկատ, որը տիրապետում էր ջուջուցու արվեստին՝ Էմմելինին օրինապահ ներկայացուցիչներից պաշտպանելու համար։ Որպես հետևանք, նա և նրա թիկնապահները հետագայում էլ հետապնդվել են ոստիկանության կողմից, իսկ նրան ձերբակալել փորձերը բազմաթիվ բախումնեի պատճառ են դարձել^[83]։

1912 թվականին ԿՍՔՄ անդամները նոր մարտավարություն էին որդեգրել ընտրական իրավունքի իրենց պայքարում՝ հրկիզումները։ Այն բանից հետո, երբ վարչապետ Ասկվիտը այցելել էր Դուբլինի Թագավորական թատրոն, սուֆրաժիստ ակտիվիստուհիներ Գլեդիսը Էվանսը, Մերի Լին, Լիզզի Բեյքերը և Մեյբլ Կապպերը Օքսֆորդ փողոցից (Մանչեսթեր) փորձել են վառոդի և բենզինի խառնուրդ օգտագործելով պայթյուն իրականացնել, որը, սակայն, շատ թույլ էր և լուրջ հետևանքներ չի առաջացրել։ Նույն երեկո Մերի Լին կացին է նետել կառքի վրա, որում գտնվել է Ջոն Ռեդմոնդը, Դուբլինի լորդ-քաղաքապետը և վարչապետ Ասկվիտը^[84]։ Երկու տարի շարունակ կանայք կատարել են հրկիզումներ Ռիջենթս պարկի բուֆետում, Քյուի թագավորական բուսաբանական այգիների խոլորձների ջերմոցներում, կանգնած փոստարկղերում և գնացքների վագոններում։ Թեև Պանկհյորսթը պնդում էր, որ ինքն ու Քրիստաբելը որևէ մասնակցություն չեն ունեցել այդ հրդեհների կազմակերպման գործում, այնուամենայնիվ, երկուսն էլ աջակցել են սուֆրաժիստների նման գործողություններին։ Նմանատիպ դեպքեր տեղի են ունեցել ամբողջ երկրով մեկ։ ԿՍՔՄ անդամներից մեկն, օրինակ, խուճապ էր առաջացրել, երբ Ասկվիտի ձիակառքի վրա էր նետել փոքր կացին, որի վրա մակագրված էր՝ «Կանանց ձայնի իրավունք»^[85]։ Այլ սուֆրաժիստներ աղաթթվով հրկիզել են նույն այդ կարգախոսով դրոշներ այն գոլֆի դաշտերում, որտեղ խաղում էին խորհրդարանի անդամները^[86]։ 1914 թվականին Մերի Ռիչարդսոնը Ազգային պատկերասրահ մտնելով՝ ի նշան Պանկհյորսթին ձերբակալելու բողոքի, մի քանի տեղով կտրել է Վելասկեսի «Հայելիով Վեներա» կտավը^[87]։

ԿՍՔՄ ճգնաժամ և պառակտում

ԿՍՔՄ կողմից սեփականության օբյեկտների ոչնչացման ակցիաներին աջակցելու հետևանքով կազմակերպությունից դուրս են եկել մի քանի կարևոր անդամներ։ Նրանցից առաջինների թվում էին Էմմելին Պետիկ-Լոուրենսը և նրա ամուսին Ֆրեդերիկը։ Երկար ժամանակ նրանք անբաժանելի մասն էին ԿՍՔՄ ղեկավարության, սակայն հետագայում նրանց և Քրիստաբելի միջև վեճ էր ծագել պայքարի նման մարտավարության ռացիոնալ լինելու հարցում։ Կանադայից վերադառնալուց հետո, որտեղ նրանք մեկնել էին արձակուրդի, Լուորենսներին հայտնի էր դարձել, որ իրենց հեռացրել են ԿՍՔՄ կուսակցությունից։ Նման որոշումը նրանց համար բավական անսպասելի էր, սակայն նրանք երկուսն էլ շարունակում էին խոսքով պահպանել Պանկհյորսթի և Միության գործունեությունը՝ կազմակերպության պառակտումից (Schism-սխիզմ) զգուշանալով։ Մոտավորապես նույն ժամանակահատվածում էլ ԿՍՔՄ շարքերը լքել է Ադելա Պանկհյորսթը՝ Էմմելինի դուստրը։ Նա դատապարտել է հրկիզումները և գույքի ոչնչացումը և այդ գործողություններին ԿՍՔՄ համապատասխան աջակցությունը։ Բացի այդ, Ադելան է՛լ ավելի սկսել էր «հակվել» սոցիալիզմի կողմը, և, որպես հետևանք, նրա հարաբերությունները ընտանիքի՝ հատկապես Քրիստաբելի հետ սկսել էին լարվել ու լարվել^[88]։

Պանկհյորսթների ընտանեկան ամենամեծ պառակտումը տեղի է ունեցել 1913 թվականի նոյեմբերին, երբ Սիլվիան հանդես էր եկել սոցիալիստների և տրեդ-յունիոնիստների հանրահավաքում՝ աջակցելով Ջեյմս Լարկինին, որը հայտնի արհմիութենական գործիչ էր և հավաքագրող։ Սիլվիան աջակցել է նաև Արևելյան Լոնդոնի սուֆրաժիստների ֆեդերացիային (ԱԼՍՖ), որը ԿՍՔՄ տեղական ճյուղն էր և սոցիալիստական ուղղվածություն ուներ, և համագործակցում էր բանվորական շարժման հետ։ Բանվորական կազմակերպությունների հետ մերձեցումը և Ֆրեդերիկ Պետիկ-Լոուրենսի հետ Սիլվիայի մի հարթակում հայտնվելը, որը նույնպես հանդես էր գալիս ուղերձով, Քրիստաբելին համոզել էր, որ քույրը սուֆրաժիստական շարժման գործում ԿՍՔՄ մրցակից կազմակերպություն էր ստեղծում։ Ընտանեկան վեճն ակնհայտ էր, արդյունքում վերաճել էր ԿՍՔՄ, ԱԼԿ և ԱԼՍՖ խմբերի միջև հակամարտության^[90]։

Էմմելինը և Քրիստաբելը հունվարին Սիլվիային կանչել են Փարիզ՝ հանդիպման։ Նրա մայրը նոր էր վերադարձել Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներով հերթական շրջագայությունից, իսկ ինքը՝ Սիլվիան մեկնել էր Ֆրանսիա բանտից ազատ արձակվելուց անմիջապես հետո։ Բոլոր երեք կանայք էլ լարված էին և հյուծված, ինչն է՛լ ավելի սրել էր նրանց միջև թյուրիմացությունը։ Իր «Սոուֆրաժիստական շարժում» գրքում (The Suffrage Movement), որը լույս է տեսել 1931 թվականին, Սիլվիան նկարագրել է Քրիստաբելին ինչպես անխոհեմ մարդ, պնդել է, որ քույրը չէր ցանկանում խստորեն պահպանել ԿՍՔՄ կանոնները.

«Նա շրջվեց իմ կողմ։ «Դու ունես սեփական գաղափարներ։ Սակայն դա մեզ պետք չէ. մենք ցանկանում ենք, որ մեր բոլոր կանայք, ստանալով հրահանգներ և հրամաններ, համաքայլ քայլեն, ինչպես բանակը երթում». Ահավոր հոգնած, շատ հիվանդ, ես ուժեր չունեի նրա հետ վիճելու։ Ես ճնշված էի իրավիճակի ողբերգականությունից, որը հարուցվել էր նրա դաժանությամբ։ Նրա անձնիշխանության մոլուցքն ինձ այնքան հեռու էր թվում այն անողոք պայքարից, որը մենք մղում էինք, պայքար, որը հիմա շարունակվում է նույնիսկ բանտախցերում։ Ես հիշեցի բազմաթիվ ուրիշներին, ովքեր կազմակերպությունից հեռացվել էին ավելի պակաս լուրջ տարաձայնությունների համար»^[91]։

Մոր օրհնությամբ Քրիստաբելը հրամայեց, որ Սիլվիան իր խմբի հետ միասին դուրս գա ԿՍՔՄ կազմից և իրեն այլևս չնույնականացնի նրա հետ։ Պանկհյորսթը նաև փորձել էր համոզել, որ ԱԼՍՖ-ն իր անվանումից հանի «սուֆրաժիստ» բառը, քանի որ դա, անշուշտ, ցույց էր տալիս կապը ԿՍՔՄ հետ։ Երբ Սիլվիան մերժել էր խնդրանքը, Էմմելինը նամակ էր գրել, որտեղ համոզմունքի տոնը վերաճել էր զայրույթի ու ցասումի.

Դու միշտ հիմար ես եղել, և ես վախենում եմ, այդպիսին էլ կմնաս։ Ես ենթադրում եմ, որ դու ստեղծվել ես այդպիսին! ... Դու ընտրել ես այն անունը, որը մենք հաստատել ենք, մենք շատ-շատ ենք արել քո մեկնարկի համար, մեր անունով քո կազմակերպության գովազդի համար։ Այդպես վարվելով, այսուհետ դու ինքնդ պետք է հարթես քո ճանապարհը։ Ցավալի է, բայց դու ինքդ ես քո համար դժվարություններ ստեղծել, քանի որ չես կարողանում դրությանը նայել այլ մարդկանց տեսանկյունից, ըստ էության, ինչպես եւ քո։ Հնարավոր է, որ ժամանակի ընթացքում դու ուսանելի դասեր կստանաս, որոնք մենք բոլորս պետք է կյանքում երբեւէ ստանանք»^[92]։

Ադելան, որն այդ ժամանակ անորոշ ապագայով գործազուրկ էր, նույնպես շատ հոգսեր էր ստեղծում Պանկհյորսթի համար։ Էմմելինը որոշել էր, որ Ադելան նախընտրում է Ավստրալիա ներգաղթել, և նա վճարել էր դստեր տեղափոխության համար։ Մայրը և դուստրը դրանից հետո այլևս երբեք չեն հանդիպել^[93]։

Առաջին համաշխարհային պատերազմ

1914 թվականի օգոստոսին՝ Առաջին համաշխարհային պատերազմը սկսվելուց հետո, Էմմելինը և Քրիստաբելը խորապես հավատում էին, որ ռազմական վտանգը, որը բխում էր Գերմանիայից, սպառնալիք էր ամբողջ մարդկության համար և, հետևաբար, բրիտանական կառավարությունը բոլոր քաղաքացիների աջակցության կարիքն ունի։ Նրանք համոզում էին ԿՍՔՄ անդամներին դադարեցնել ռազմատենչ բողոքի ակցիաները, քանի դեռ չեն ավարտվել ռազմական գործողությունները մայրցամաքում։ Դա, ըստ նրա, վեճերի կամ քարոզչության ժամանակ չէր։ Քրիստաբելը հետագայում գրել է. «Դա ազգային պատերազմ էր։ Որպես սուֆրաժիստներ, մենք որևէ պարագայում չէինք կարող լինել պացիֆիստներ»^[94]։ Կառավարության հետ զինադադար էր ձեռք բերվել, ԿՍՔՄ բոլոր բանտարկյալները ազատ էին արձակվել, և Քրիստաբելը վերադարձել էր Լոնդոն։ Պանկհյորսթները ԿԱՔՄ առաջնորդներ Գրեյս Ռոուի և Նորոյ Էլամի հետ միասին Միության գործունեությունն ուղղորդեցին Մեծ Բրիտանիայի ռազմական ջանքերի աջակցությանը^[95]։ Մեծ Բրիտանիա վերադառնալուց հետո առաջին իսկ ելույթում Քրիստաբելը զգուշացրել է «Գերմանական սպառնալիքի» մասին։ Նա բոլոր ներկա կանանց կոչ էր արել հետևել իրենց ֆրանսիացի քույրերին, որոնք քանի դեռ իրենց տղամարդիկ ճակատում կռվում էին, կարողանում էին երկիրը պատշաճ վիճակում պահել, բերքն էին հավաքում, արդյունաբերական արտադրությունն էին ապահովում։ Էմմելինը կոչ էր անում և հորդորում էր, որ տղամարդիկ ռազմաճակատ գնան^[96]։ 1916 թվականից պահպանված կինոխրոնիկան ցույց է տալիս, թե ինչպես Էմմելինը և Նորա Դեյկր Ֆոքսը Թրաֆալգարյան հրապարակի մեծ հանրահավաքի ընթացքում ռումինական ճգնաժամի վերաբերյալ իրենց ելույթում կոչ են անում կառավարությանը պաշտպանել բրիտանական դաշնակիցներնին Բալկաններում։

Մինչդեռ Ադելան և Սիլվիան չէին կիսում պատերազմի կապակցությամբ Էմմելինի խանդավառությունը։ Լինելով համոզված պացիֆիստներ, նրանք դատապարտում էին, որ ԿՍՔՄ-ն կառավարությանը աջակցում է։ Սիլվիան սոցիալիստական հայացքներից ելնելով համոզված էր, որ պատերազմը ոչ այլ ինչ էր, քան կապիտալիստ-օլիգարխների կողմից աղքատ զինվորների և բանվորների շահագործման ևս մեկ օրինակ։ Փոխարենը Ադելան, որն ապրում է Ավստրալիայում, հանդես էր գալիս պատերազմի, համընդհանուր զինապարտության և զորահավաքի դեմ։ Էմմելինին ուղղված կարճ նամակում Սիլվիան գրել է. «Ես ցավում և ամաչում եմ գործի նկատմամբ ձեր վերաբերմունքի համար»։ Պանկհյորսթը նույն դյուրագրգիռ վերաբերմունքն էր զգում նաև ԿՍՔՄ-ի ներսում այլախոհներից. Մերի Լին, որը կազմակերպության հին անդամներից էր, այդ հարցը բարձրացրել էր 1915 թվականի հոկտեմբերի հանրահավաքի ժամանակ, որին Պանկհյորսթը պատասխանել էր. «Այդ կինը գերմանամետ ուղղվածություն ունի և պետք է լքի հոլլը .... Ես քեզ անվանել եմ գերմանամետ և կնախընտրեի ընդհանրապես մոռանալ քո գոյության մասին»^[98]։ ԿՍՔՄ որոշ անդամներ վրդովված էին կառավարության նկատմամբ նման հանկարծակի և անսասան նվիրումով։ Նրանց թվում էր, որ Միության ղեկավար առաջնորդները թողել են կանանց ընտրական իրավունքի հասնելու բոլոր փորձերը։ Կազմակերպության գործունեության նոր ուղղության հետ կապված կասկածներ էին ծագել նաև ի շահ սուֆրաժիզմի հավաքած միջոցների նպատակային օգտագործման վերաբերյալ։ Հերթական անգամ երկու խմբի անդամներ դուրս եկան ԿՍՔՄ-ից՝ Կանանց սոցիալ-քաղաքական միության սուֆրաժիստները (ԿՍՔՄՍ) և Կանանց սոցիալ-քաղաքական անկախ միությունը (ԿՍՔԱՄ), որոնք նպատակ ունեին շարունակել կանանց ընտրական իրավունքների համար պայքարը^[99]։

Պանկհյորսթը լի էր անսովոր էներգիայով և Մեծ Բրիտանիային պատերազմում հայրենանվեր աջակցության ոգեշնչմամբ, ինչպես եղել էր նախկինում՝ սուֆրաժիստական գաղափարների պնդման ժամանակ։ Նա կազմակերպում էր զանգվածային ժողովներ, անընդհատ շրջագայում էր երկրով մեկ և ելույթներ էր ունենում, կառավարությանը համոզում էր օգնել, որ կանայք ներգրավվեն և համալրեն բանվորական բանակի շարքերը, երբ տղամարդիկ պատերազմում են երկրից դուրս։ Մեկ այլ խնդիր, որը շատ անհանգստացնում էր նրան, այսպես կոչված, «պատերազմի երեխաների» ծանր դրությունն էր, երեխաներ, որոնք ծնվել էին միայնակ մայրերից, այն ժամանակ, երբ նրանց հայրերը ռազմաճակատում էին։ Էմմելինը կազմակերպել է ընդունող տուն Կեմպդեն Հիլլում, որը մտածված էր երեխաներին Մոնտեսսորիի մեթոդներով ուսուցման և դաստիարակության համար։ Որոշ կանայք քննադատում էին Պանկհյորսթին արտամուսնական երեխաների ծնողներին օգնություն ցուցաբերելու համար, սակայն նա վրդովված պատասխանում էր, որ երեխաների բարեկեցությունն է իր հիմնական մտահոգությունը։ Միջոցների անբավարարության պատճառով, սակայն, շուտով տունը հանձնվեց արքայադուստր Ալիսայի խնամակալության տակ։

Ինքը՝ Էմմելինը որդեգրել է չորս երեխա, որոնց տվել նոր անուններ՝ Քեթլին Քինգ, Ֆլորա Մերի Գորդոն, Ջոան Փեմբրիջ և Էլիզաբեթ Թյուդոր։ Նրանք ապրում էին Լոնդոնում, Հոլլանդ պարկում, որտեղ երկար տարիներից հետո առաջին անգամ Պանկհյորսթը ունեցել է մշտական կացարան^[100]։ Այն հարցին, թե ինչպես է նա 57 տարեկան հասակում և առանց կայուն եկամտի հանձն առել ևս չորս երեխաների դաստիարակությունը, Պանկհյորսթը պատասխանում էր. «Իմ սիրելի ընկեր, ես զարմանում եմ, որ քառասուն երեխաներ չեմ վերցրել»^[101]։

Առաքելությունը Ռուսաստանում և Կանանց կուսակցություն

1916 թվականին Պանկհյորսթը Հյուսիսային Ամերիկա էր այցելել Սերբիայի նախկին պետական քարտուղար Չեդոմիլջ Միյատովիչի հետ միասին, որի երկիրը իրադարձությունների կիզակետում էր պատերազմի սկզբում։ Նրանք շրջագայում էին Միացյալ Նահանգներուն և Կանադայում, հավաքելով միջոցներ։ Նրանք ԱՄՆ կառավարությանը քարոզում էին, որ աջակցի Բրիտանիային, նրա կանադական և այլ դաշնակիցներին։ Երկու տարի անց, երբ ԱՄՆ-ը պատերազմի մեջ էր մտել, Պանկհյորսթը վերադարձել էր Ամերիկա՝ նպատակ ունենալով համոզել տեղական սուֆրաժիստներին, որ նրանք թողնեն իրենց ակտիվ բողոքի ակցիաները, երկրորդ պլան մղեն ձայնի իրավունքի համար պայքարը և կենտրոնանան դաշնային կառավարությանը պատերազմում աջակցելու վրա։ Պանկհյորսթը մտահոգված էր նաև հնարավոր կոմունիստական հեղաշրջման համար, այն համարելով ռուսական ժողովրդավարության համար մահացու սպառնալիք^[102]։

1917 թվականի հունիսին Ռուսական հեղափոխության ընթացքում բոլշևիկների դիրքերը ամրապնդվել էին, այդ թվում՝ շնորհիվ իրենց համառ պահանջներին, որ Ռուսաստանը դուրս գա պատերազմից։ Պանկհյորսթի ինքնակենսագրության թարգմանությունը բավականին տարածված է եղել Ռուսաստանում, և, այդ պատճառով, Էմմելինը հույս ուներ որոշակի ձևով ազդել Ռուսաստանի ակտիվ ներկայացուցիչների է գիտակցության վրա։ Մասնավորապես, նա փորձում էր նրանց համոզել, որ անընդունելի է խաղաղության պայմանագրի կնքումը Գերմանիայի հետ, որի ստորագրումը, նրա կարծիքով, կհանգեցներ Մեծ Բրիտանիայի և Ռուսաստանի պարտությանը։ Մեծ Բրիտանիայի վարչապետ Դեյվիդ Լլոյդ Ջորջը համաձայնել էր օգնել Պանկհյորսթին, որ Ռուսաստան այցելի, որը նա կատարել է 1917 թվականի հուլիսին։ Այնտեղ, հանրահավաքներից մեկում նա դիմել է ամբոխին հետևյալ բառերով. «Ես եկել եմ Պետրոգրադ անգլիական ժողովրդից ռուս ժողովրդին ուղղված խնդրանքով, որպեսզի դուք կարողանաք շարունակել այդ պատերազմը, որից կախված է քաղաքակրթության ու ազատության ճակատագիրը»^[103]։ Պանկհյորսթի ուղևորության մասին մամուլի արձագանքը արտացոլել է ձախ և աջ տրամադրությունները. առաջինները նրան համարում էին գործիք կապիտալիզմի ձեռքում, այն դեպքում, երբ երկրորդները հավանություն էին տալիս նրա կրակոտ հայրենասիրությանը^[104]։

Էմմելինը օգոստոսին հանդիպում է ունեցել Ռուսաստանի վարչապետ Ալեքսանդր Կերենսկու հետ։ Չնայած Էմմելինը նախկինում ակտիվորեն համագործակցել էր ԱԼԿ հետ (սոցիալիստական ուղղվածության քաղաքական ուժ), սակայն ժամանակի ընթացքում նրա մոտ ձևավորվել էր բացասական վերաբերմունք ձախ քաղաքականության նկատմամբ, որը միայն սրվել էր Ռուսաստաում գտնվելու ընթացքում։ Կերենսկին էլ զգացել էր, որ Պանկհյորսթը ի վիճակի չէ համարժեք կերպով հասկանալ դասակարգային հակամարտության բնույթը, որը բնորոշ էր Ռուսաստանի այն ժամանակվա քաղաքական իրավիճակին։ Ուստի հանդիպումը առաջացրել էր որոշակի անհարմարություններ երկու կողմերի համար։ Նա ավարտել էր իր զրույցը Էմմելինի հետ, ասելով, որ անգլիացի կանայք ռուս կանանց ոչինչ չեն կարող սովորեցնել։ Էմմելինը New York Times թերթին ավելի ուշ պատմել է, որ Կերենսկին «մեր օրերի ամենամեծ խարդախն է», և որ նրա կառավարությունը կարող է «ոչնչացնել քաղաքակիրթ աշխարհը»^[105]^[106]։

Ընտրական իրավունքի իրականացում (1918)

Ռուսաստանից վերադառնալով Պանկհյորսթը հաճելիորեն զարմացել էր, երբ իմացել էր, որ կանանց ձայնի իրավունքը վերջապես կարող է իրականություն դառնալ։ 1918 թվականի Ժողովրդական ներկայացուցչության մասին ակտով չեղարկվել էր գույքային ընտրական ցենզը տղամարդկանց համար և ձայնի իրավունք էր տրամադրվել 30 տարին լրացած կանանց, իհարկե, որոշ լրացուցիչ սահմանափակումներով։ Սակայն մինչդեռ սուֆրաժիստ ակտիվիստները տոնում էին լուրը և սպասում էին Ակտի ընդունմանը, ի հայտ էին եկել նոր հարցեր, որոնք կարող էին շարժման մասնակիցներին պոտենցիալապես բաժանել. պե՞տք է արդյոք, որ կանանց քաղաքական կազմակերպությունները ընտրական բարեփոխումներից հետո միավորվեն տղամարդկանց ավելի վաղ ստեղծված քաղաքական ուժերի հետ։

Շատ սոցիալիստներ և չափավոր սուֆրաժիստներ մերժում էին քաղաքական ինստիտուտների սեռային տարբերակման գաղափարը, սակայն Էմմելինը և Քրիստաբելը զբաղեցրել էին հակառակ դիրքորոշում։ ԿՍՔՄ բազայի վրա նրանք ստեղծել էին Կանանց կուսակցություն, որի անդամներ կարող էին լինել միայն իգական սեռի ներկայացուցիչներ։ Կանայք, ասում էին նրանք, «լավագույնս կարող են ծառայել երկրին, եթե հեռու մնան տղամարդկանց քաղաքական կուսակցական համակարգից և ավանդույթներից, որոնք, բոլորին է հայտնի, որ միայն թույլ են տալիս հուսալ, որ ավելի լավ է լինելու»^[107]։Կրկին ստեղծված կուսակցությունը հրճվում էր ամուսնա-ընտանեկան հարաբերություններում, զբաղվածության ոլորտում և աշխատանքը վարձատրելու տղամարդկանց և կանանց հավասարության սկզբունքների համար։ Սակայն այս հարցերը բարձրացվեցին պատերազմի ավարտից հետո միայն։ Իսկ այդ ժամանակ դեռևս շարունակվում էին ռազմական գործողությունները, Կանանց կուսակցությունը խիստ դեմ էր ցանկացած զիջումների և փոխզիջումների հօգուտ պարտված Գերմանիայի։ Պահանջում էր կառավարության կազմից հեռացնել բոլոր նրանց, ովքեր ազգակցական կապեր են ունեցել գերմանացիների հետ կամ պացիֆիստկան տրամադրություններ են դավանել, պնդում էր, որ պետք է կրճատել աշխատանքային օրը՝ աշխատանքային գործադուլների կանխարգելման նպատակով։ Վերջին պահանջը կուսակցական ծրագրի կարևոր կետ էր և նպատակ ուներ շեղել բոլշևիզմի նկատմամբ աշխատավորության հնարավոր հետաքրքրությունները, ինչից ավելի ու ավելի շատ էր սկսել զգուշանալ Պանկհյորսթը^[108]։

Հետպատերազմյան շրջան

1918 թվականի Կոմպիենի հրադադարից հետո Պանկհյորսթը շարունակում էր քարոզել սեփական ազգայնական բրիտանական միասնության տեսլականը։ Նրա գործունեությունը հետագայում էլ կենտրոնացած էր կանանց խնդիրների շուրջ իրավունքների ու հնարավորությունների ընդլայնման վրա, սակայն կառավարության և բյուրոկրատական համակարգի դեմ պայքարն արդեն ետևում էր։ Նա պնդում էր Բրիտանական կայսրության, նրա տարածքային ծավալների պահպանման անհրաժեշտությունը, ասելով. «Ոմանք խոսում են Կայսրության և իմպերիալիզմի մասին որպես մի բանի մասին, որն արժանի է դատապարտման, ինչից արժե ամաչել։ Իրականում պետք է հպարտանալ նրանով, որ մենք ժառանգներն ենք հսկայական ու հարուստ կայսրության... Եթե մենք միայն կարողանանք հասկանալ և օգտագործել նրա պոտենցիալ հարստությունը, մենք կկարողանայինք ազատվել աղքատությունից և վերացնել անգրագիտությունը...»^[110]։ Տարիներ շարունակ նա ճամփորդու էր Անգլիայով և Հյուսիսային Ամերիկայով, փորձելով սատարել Բրիտանական կայսրության դրական իմիջին և զգուշացնել ամբոխին սպառնալիքներից, որոնք, նրա կարծիքով, իրենում թաքցնում էր բոլշևիզմը^[111]։

Էմմելին Պանկհյորսթը նորից թաթախվել էր նախընտրական քարոզարշավի մեջ այն օրենքների ընդունման գործում, որը թույլ կտար, որ կանայք Համայնքների Պալատ առաջադրվեն։ Կանանց կուսակցության շատ անդամներ Պանկհյորսթին համոզում էին իր թեկնածությունն առաջադրել խորհրդարանական ընտրություններում, բայց նա պնդում էր, որ ընտրական գործընթացին պետք է մասնակցի հենց Քրիստաբելը։ Էմմելին առանց հոգնելու քարոզում էր իր դստեր օգտին։ Այս նպատակով նա փորձել է վարչապետ Լլոյդ Ջորջի աջակցությունը ստանալ և մի անգամ նույնիսկ բուռն ելույթով հանդես է եկել հորդառատ անձրևի տակ։ Արդյունքում Քրիստաբելին մի փոքր էր մնում հաղթանակի հասնելու համար։ Ինչպես ցույց է տվել քվեաթերթիկների վերահաշվարկը, նա պարտվել է Լեյբորիստական կուսակցության թեկնածուին ընդամենը 775 ձայնով։ Պանկհյորսթի կենսագիրներից մեկն այդ պարտությունն անվանել է Էմմելինի կյանքի առավել դառը հիասթափություն^[112]։ Կանանց կուսակցությունը սկսել էր կորցնել իր ժողովրդականությունը և, ի վերջո, դադարեցրել է իր գոյությունը^[113]։

Էմմելինի Հյուսիսային Ամերիկա բազմաթիվ ճանապարհորդությունների արդյունքում նա հմայվել է Կանադայով։ Մի անգամ տված հարցազրույցում նա ասել է, որ «Կանադայում կանանց և տղամարդկանց հավասարությունն ավելի շատ է, քան աշխարհի ցանկացած այլ երկրում, որը ես գիտեմ»^[114]։ 1922 թվականին նա տվել է Կանադայում ապրելու թույլտվություն ստանալու մասին միջնորդագիր. դա անհրաժեշտ պայման էր այսպես կոչված «Բրիտանական հպատակի կանադական ռեզիդենտության (դոմիցիլ-սեփականության իրավունք) կարգավիճակ ստանալու համար։ Այդ նպատակով Պանկհյորսթը տուն էր վարձել Տորոնտոյում, ուր տեղափոխվել էր իր որդեգրած չորս երեխաների հետ միասին։ Այնտեղ նա ակտիվորեն մասնակցում էր վեներական հիվանդությունների դեմ պայքարի Կանադայի ազգային խորհրդի գործունեությանը, որը, ամեն ինչից զատ, պայքարել է երկակի սեռական չափանիշների դեմ, որոնք, ըստ Պանկհյորսթի, կանանց համար վնասակար էին։ Այս կապակցությամբ մի հետաքրքիր դրվագ է տեղի ունեցել՝ Բատերստ ուղևորության ժամանակ։ Քաղաքապետն Էմմելինին ցույց է տվել նորակառույց շենք, որը պետք է, ըստ նրա, դառնար ապաստարան վարքից թույլ կանանց համար, ինչին նա պատասխանել է հարցով. «Օ՛հ։ Եվ ուր է վարքից թույլ տղամարդկանց ձեր ապաստանը»^[115]։

Շատ շուտով Պանկհյորսթը հոգնել էր կանադական ձմեռներից, և նրա գումարը վերջացել էր։ Այդպիսով, 1925 թվականին Պանկհյորսթը հեռացել է Կանադայից՝ վերադառնալով Անգլիա^[116]։ Լոնդոնում Էմմելինն այցելել է Սիլվիային. նրանք չէին տեսել իրար շատ տարիներ։ Նրանց քաղաքական հայացքներն այժմ ավելի շատ էին տարբերվում, քան նախկինում։ Սիլվիան դեռևս չէր ամուսնացել և կողակցում էր իտալացի մի անարխիստի հետ։ Նա պնդել է, որ մոր հետ հանդիպումը սկսվել էր ընտանեկան սիրո և ջերմության դրսևորումներով, որոնք, սակայն, շատ արագ փոխվել են փոխադարձ օտարման տխուր զգացումով։ Ճիշտ է, Մերին՝ Պանկհյորսթի որդեգրած դուստրերից մեկը, այդ հանդիպումը մի փոքր այլ կերպ է հիշատակել։ Ըստ նրա վարկածի, Էմմելինը դրել էր իր բաժակը և լուռ դուրս էր եկել սենյակից՝ Սիլվիային թողնելով արցունքների մեջ^[117]։ Քրիստաբելը դարձել է ադվենտիստ և ժամանակի մեծ մասը նվիրել է եկեղեցուն։ Բրիտանական մամուլը երբեմն լուսաբանել է այն մարդկանց կյանքի տարբեր ուղիները, որոնք Պանկհյորսթների երբեմնի անբաժան ու միաձույլ ընտանիքն էին կազմել^[118]։

1926 թվականին Էմմելինն անդամագրվել է Պահպանողական կուսակցությանը և արդեն երկու տարի անց իր թեկնածությունն է առաջադրել խորհրդարանական ընտրություններում՝ Ուայթչեպպել և Սեյնթ Ջորջ ընտրատարածքում։ ԱԼԿ թունդ կողմնակցի նման կերպարանափոխությունը և իր կարգավիճակը Պահպանողական կուսակցության պաշտոնական անդամով փոխելը, զարմացրել է շատ մարդկանց։ Այս առիթով Պանկհյորսթը հակիրճ պատասխան է տվել. «Պատերազմի ժամանակների իմ փորձը և Ատլանտիկայի մյուս կողմում գտնվելը արմատապես փոխել են իմ հայացքները»^[119]։ Նրա կենսագիրները պնդում են, որ Էմմելինի քաղաքական նախասիրությունների արմատական կերպարանափոխությունների պատճառները զգալիորեն ավելի բարդ են, քան թվում է առաջին հայացքից։ Իրականում, նա փորձում էր ապագայում էլ շարունակել իրականացնել կանանց քաղաքական իրավունքների ընդլայնման ծրագիրը և հավատարիմ էր հակակոմունիզմի գաղափարներին։ Այն դեպքում, երբ լիբերալները և լեյբորիստները ոխ ու անհանդուրժողականությունը էին զգում Պանկհյորսթի նկատմամաբ՝ ԿՍՔՄ-ում իրենց դեմ աշխատանքների համար, Պահպանողական կուսակցությունը հետպատերազմյան ժամանակաշրջանի խորհրդարանական ընտրություններում չորս անգամ հաղթանակ է տարել։ Ուստի, Էմմելին Պանկհյորսթի անդամակցությունը Պահպանողական կուսակցությանը թելադրված էր հավասարապես ինչպես քաղաքական նպատակահարմարությամբ, այնպես էլ գաղափարախոսական նկատառումներով^[120]։

Հիվանդություն ու մահ

Պանկհյորսթի նախընտրական քարոզարշավը ուղեկցվել է նրա առողջական վիճակի վատթարացմամբ և Սիլվիայի հետ հարաբերությունների վերջնական խզմամբ։ Ճամփորդությունների, քաղաքական տուրերի, դասախոսությունների, եզրակացություններիի և հացադուլների բազմաթիվ տարիներն իրենց գործն արել էին. գերծանրաբեռնվածությունը և հիվանդությունները դարձել էին Էմմելինին կյանքի անբաժանելի մասը։ Սակայն նա շատ ավելի հիվանդագին է ընդունել լուրն այն մասին, որ Սիլվիան արտամուսնական երեխա է ունեցել։ Նա որդուն անվանել է Ռիչարդ Քեյր Պետտիկ Պանկհյորսթ՝ ի հիշատակ միանգամից մի քանի մարդկանց. հոր, լեյբորիստ ընկերոջ և համապատասխանաբար ԿՍՔՄ-ի գործընկերոջ։ Էմմելինը ցնցվել էր, երբ ամերիկյան մի թերթում կարդացել էր, որ Միսս Պանկհյորսթը (այս դիմելաձևը սովորաբար օգտագործվում էր Քրիստաբելի նկատմամբ) հպարտացել է նրանով, որ իր երեխան եվգենիկայի հաղթանակ է, քանի որ երկու ծնողն էլ ֆիզիկապես առողջ և խելացի են։ Հոդվածում Սիլվիան նաև ասել է, որ համոզված է, որ ամուսնությունը, առանց ամուսնության գրանցման առավել հարմարավետ և նպատակահարմար ընտրություն է էմանսիպացված կանանց համար։ Հասարակական արժեքների դեմ մեղադրանքները, որոնք Պանկհյորսթն նույնպես շատ հարգել է, ամայացրել էին տարեց կնոջ հոգին։ Իրավիճակի դառնությունը ճնշող է եղել նաև նրանով, որ թերթերում «Միսս Պանկհյորսթ» գլխատառերը, շատերի կարծիքով, վերաբերում էր հենց Քրիստաբելին, այլ ոչ թե Սիլվիային։ Նորությունն իմանալուց հետո Էմմելինն ամբողջ օրն անցկացրել էր հեկեկալով։ Նրա խորհրդարանական քարոզարշավը ավարտվում էր սկանդալով^[121]։

Պանկհյորսթը կյանքի մայրամուտին տեղափոխվել է ծերանոց, որը գտնվում էր Համսթեդում։ Նա պահանջում էր, որ իրեն բուժի այն բժիշկը, որը խնամել էր նրան հացադուլի ժամանակ։ Այն ժամանակ, բանտում, նա ստամոքսի լվացում էր կատարում, և Էմմելինը դրանից հետո շատ ավելի լավ էր զգում։ Նրա բուժքույրեը վստահ էին, որ նման բուժման սթրեսը կարող էր վերջնականապես վնասել նրան, բայց Քրիստաբելն իր պարտքն էր համարում մոր կամքը կատարելը։ Սակայն մինչ այդ գործընթացը սկսելը Պանկհյորսթի առողջությունը կտրուկ վատացել էր, նա արդեն գտնվում էր ծայրահեղ ծանր վիճակում՝ առանց վիճակի բարելավման հույսի։ Նա Մահացել է 69 տարեկան հասակում՝ 1928 թվականի հունիսի 14-ին^[122]։ Պանկհյորսթի մարմինը հանգչում է Լոնդոնի Բրոմփթոնյան գերեզմանատանը։

Գործունեության գնահատական

Էմմելինի մահվան լուրը արագորեն տարածվել է ամբողջ Մեծ Բրիտանիայում և Հյուսիսային Ամերիկայում։ Նրա հուղարկավորությանը, որը տեղի է ունեցել հունիսի 18-ին, հավաքվել էին բազմաթիվ ԿՍՔՄ նախկին համախոհներ, ինչպես նաև այլ մարդիկ, ովքեր այս կամ այն կերպ համագործակցել էին նրա հետ։ Daily Mail-ը թաղման թափորը համեմատել է «բանակի մահացած գեներալի սգո հրաժեշտի»^[123]։ Կանայք կրում էին շարֆեր և ԿՍՔՄ խորհրդանշաններով ժապավեններ, իսկ սգո թափորը ուղեկցում էր կազմակերպության դրոշը Մեծ Բրիտանիայի դրոշի հետ միասին։ Քրիստաբելն ու Սիլվիան սգո ծառայության ժամանակ իրար կողք էին հայտնվել։ Սիլվիան իր հետ էր վերցրել երեխային։ Ադելան չէր եկել^[124]։ Ամբողջ աշխարհում մամուլը պատշաճ կերպով գրում էր Էմմելինի մասին ի նպաստ սուֆրաժիզմի՝ նրա աներեր աշխատանքի համար, չնայած այն հանգամանքին, որ ոչ բոլորն են միանշանակ գնահատել նրա ներդրումը ընդհանուր գործին։ The New York Herald Tribune թերթը Էմմելինին անվանել է « XX դարի առավել նշանավոր քաղաքական ագիտատոր և կանանց ընտրական իրավունքի համար պայքարի գլխավոր հերոս»^[125]։

Պանկհյորսթի հուղարկավորությունից շատ չանցած Քեթրին Մարշալը՝ ԿՍՔՄ ժամանակների նրա թիկնապահուհիներից մեկը, հուշահամալիրի կառուցման համար դրամահավաք էր սկսել։ Բավականին արագ հաջողվել էր կուտակել անհրաժեշտ միջոցները, և արդեն 1930 թվականի մարտի 6-ին Էմմելին Պանկհյորսթի արձանը տեղադրվել է այգում՝ Վիկտորիա աշտարակի հարևանությամբ։ Հուշարձանի բացման արարողությանը ներկա են եղել ռադիկալների ամբոխը, նախկին սուֆրաժիստներ և պետական պաշտոնյաներ։ Նախկին վարչապետ Սթենլի Բոլդուինը, որը հանրությանը ներկայացրել է հուշահամալիրը, նշել է. «Ես չեմ վախենում սխալվել, եթե ասեմ, որ ինչ էլ ասեն հաջորդ սերունդները տիկին Պանկհյորսթի մասին, նա իրավամբ զբաղեցրել է իր տեղը ՝ Փառքի տաճարում, փառքի, հնչելով դարերի միջով»^[127]։

Էմմելինի բոլոր դուստրերից միայն Սիլվիան է ներկա գտնվել արարողությանը։ Քրիստաբելն այդ ժամանակ շրջագայում էր Հյուսիսային Ամերիկայում, ուստի սահմանափակվել է հեռագրով, որը ընթերցվել է հավաքվածների առջև։ Հուշարձանի բացման սցենարը կազմելիս Քեթրին Մարշալը կանխամտածված կերպով Սիլվիային զրկել է ճառ ասելու հնարավորությունից, քանի որ կարծում էր, որ հենց նա՛ էր արագացրել մոր մահը^[128]։

Էմմելին Պանկհյորսթի դերը, որը նա ունեցել է սուֆրաժիստական շարժման գործում, ХХ դարի ամբողջ ընթացքում եղել է սուր քննարկումների ու վեճերի առարկա, որոնցից հնարավոր չի եղել որոշակի կոնսենսուսի հասնել պատմաբանների շրջանում։ Այսպես, Սիլվիայի և Քրիստաբելի գրքերում, որտեղ հիշատակվում է մոր գործունեության մասին, համապատասխանաբար գերիշխում է կամ արհամարհական, կամ գովասանական ոճը։ 1931 թվականին Սիլվիան հրապարակել է աշխատություն, որը կոչվում է «Սուֆրաժիստական շարժում», որտեղ աշխարհամարտի սկզբին Պանկհյորսթի քաղաքական դիրքորոշումների փոփոխությունը գնահատել է որպես իրենց ընտանիքին դավաճանություն (հատկապես հոր) և, ըստ էության, սուֆրաժիզմի գաղափարներին դավաճանել։ Այս գիրքը հիմք է հանդիսացել սոցիալիզմի ու ակտիվիզմի ոգով ԿՍՔՄ հետագա պատմական հետազոտությունների համար, ինչպես նաև ամրապնդել է Էմմելին Պանկհյորսթի կերպարը՝ որպես անսահման բռնակալական առաջնորդ։

Քրիստաբելը «Ազատագրում կամ ինչպես մենք ստացանք ընտրական իրավունք» («Unshackled: The Story of How We Won the Vote», 1959 թվական) մենագրության մեջ, ընդհակառակը, մորը բնութագրում է, որպես չափազանց անկեղծ և անշահախնդիր մարդ, որն իրեն ամբողջովին անմնացորդ նվիրել է առավել ազնիվ գործերին։ Քրիստաբելը գրքի էջերում մշտապես պաշտպանում է հանգուցյալ Պանկհյորսթին Սիլվիայի հարձակումներից և քննադատական դիտողություններից, այդպիսով շարունակելով այս բևեռացված բանավեճը։ Ըստ էության, հետազոտությունների մեծամասնությանը, որոնք այսպես թե այնպես կապված էին Էմմելին Պանկհյորսթի անձի հետ, միշտ պակասել են օբյեկտիվ վերլուծությունը և սթափ, անաչառ դատողությունները^[129]։

Ժամանակակից պատմաբանները միասնական չեն նաև նրանում, թե որքանով է սուֆրաժիզմի համար օգտակար, կամ էլ, ընդհակառակը, վնասակար եղել Էմմելին Պանկհյորսթի գործունեության ոճը, սակայն նրանք ընդհանուր առմամբ համաձայն են, որ ԿՍՔՄ առաջնորդի հենց այդ ակտիվությունն է օգնել բրիտանական հասարակության ուշադրությունը գենդերային հավասարության խնդիրների վրա հրավիրելուն, այդ թվում և քաղաքական ոլորտում։ Սթենլի Բոլդուինը Պանկհյորսթին համեմատել է Մարտին Լյութերի և Ժան-Ժակ Ռուսոյի հետ, այն մարդկանց, ովքեր թեև չեն մարմնավորել հասարակական շարժումներ, որոնցում մասնակցություն են ունեցել, սակայն առանցքային դերակատարում են ունեցել սոցիալական և քաղաքական բարեփոխումների պայքարում։ Պանկհյորսթի դեպքում այդպիսի վերափոխումները տեղի են ունենում ինչպես միտումնավոր, այնպես էլ նախաձեռնողի կամքից անկախ։ Այսպես, չհամաձայնվելով կնոջ ու մոր՝ որպես կյանքի հնազանդ ուղեկցուհու դերի հետ, նա ճանապարհ է հարթել ֆեմինիստների համար, որոնք ավելի ուշ կշտամբել են, երբ նա աջակցել է կայսրության և հաստատված սոցիալական արժեքներին^[130]։

Միացյալ Թագավորության համար Էմմելին Պանկհյորսթի կարևոր նշանակությունը վերահաստատվել է 1929 թվականին, երբ նրա դիմանկարը փոխանցել են Լոնդոնի Ազգային պատկերասրահ։ 1974 թվականին BBC-ն թողարկել է հեռուստատեսային հաղորդումների ցիկլ, որը կոչվում է «Կողք կողքի», որտեղ ներկայացված է Պանկհյորսթի կյանքը, որի դերը կատարել է վալլիացի դերասանուհի Սիան Ֆիլիպսը (Siân Phillips)։ 1987 թվականին Մանչեսթերում բացվել է Պանկհյորսթի կենտրոն, որը թանգարան է և կանանց հավաքատեղի^[131]։

Տես նաև

Ֆեմինիզմի պատմություն

Ծանոթագրություններ

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 https://awpc.cattcenter.iastate.edu/directory/emmeline-pankhurst/
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 Oxford Dictionary of National Biography / C. Matthew — Oxford: OUP, 2004.
↑ ^3,0 ^3,1 A Historical Dictionary of British Women — 2 — Routledge, 2003. — P. 343. — ISBN 978-1-85743-228-2
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 Encyclopædia Britannica
↑ ^5,0 ^5,1 ^5,2 ^5,3 ^5,4 ^5,5 ^5,6 ^5,7 Lundy D. R. The Peerage
↑ ^6,0 ^6,1 ^6,2 FemBio տվյալների շտեմարան (գերմ.)
↑ ^7,0 ^7,1 ^7,2 http://www.mirror.co.uk/news/uk-news/emmeline-pankhurst-10-things-you-3863303
↑ https://discovery.nationalarchives.gov.uk/details/r/02e20567-6df1-4fda-8282-eabaaa62a34a
↑ ^9,0 ^9,1 Oral evidence on the suffragette and suffragist movements: the Brian Harrison interviews
↑ https://www.museumoflondon.org.uk/discover/six-things-you-didnt-know-about-suffragette-hunger-strikes
↑ https://collections.museumoflondon.org.uk/online/object/752606.html
↑ Warner, Marina (1999 թ․ հունիսի 14). «Emmeline Pankhurst – Time 100 People of the Century». Time. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ օգոստոսի 26-ին.
↑ E. Pankhurst 1914, էջ 38.
↑ Quoted in Purvis 2002, էջ 270.
↑ Չորլթոնի 1858 թվականի դեկտեմբերյան ծնելության ցանկում նշված է Էմիլին Գուլդեն (Emiline Goulden), բայց նա ոչ մի անգամ չի օգտագործել այդ ուղղագրությունը (Chorlton registration district, vol. 8c, p.529)
↑ Quoted in Purvis 2002, էջ 9.
↑ Bartley, p. 16; Liddington and Norris, p. 74.
↑ «125th Anniversary of Women’s Suffrage on the Isle of Man» Արխիվացված 2008-11-04 Wayback Machine. 10 October 2006.
↑ Bartley, pp. 16-18.
↑ Bartley, pp. 18-19; Purvis 2002, p. 9; Phillips, p. 145.
↑ The Athenaeum, Princess Street, Manchester, Greater Manchester
↑ Bartley, pp. 20-21; Pugh, p. 7.
↑ E. Pankhurst 1914, pp. 1-2; Bartley, pp. 20-21; Purvis 2002, p. 10.
↑ Purvis 2002, p. 9.
↑ E. Pankhurst 1914, p. 3.
↑ E. Pankhurst 1914, p. 6.
↑ Purvis 2002, p. 11; Bartley, pp. 22-23.
↑ E. Pankhurst 1914, p. 9; Bartley, p. 22; Purvis 2002, p. 12.
↑ E. Pankhurst 1914, p. 10; E.S. Pankhurst 1931, pp. 54-55; Bartley, pp. 23-25; Purvis 2002, pp. 12-13.
↑ Purvis 2002, p. 14; Bartley, p. 25; West, pp. 245—246; C. Pankhurst, pp. 17-18.
↑ E.S. Pankhurst 1931, p. 55.
↑ E.S. Pankhurst 1931, p. 56.
↑ Purvis 2002, pp. 15-17; Pugh, pp. 19-24; E.S. Pankhurst 1931, pp. 55-57; C. Pankhurst, pp. 20-22; Bartley, pp. 25-27.
↑ E. Pankhurst 1914, p. 13.
↑ Pugh, p. 26; E.S. Pankhurst 1931, pp. 57-58; C. Pankhurst, pp. 24-26; Purvis 2002, pp. 18-25; Bartley, p. 30.
↑ ^36,0 ^36,1 E.S. Pankhurst, p. 90.
↑ Purvis 2002, pp. 29-30; Bartley, pp. 38-39; Pugh, pp. 53-54; E.S. Pankhurst 1931, pp. 94-95.
↑ Purvis 2002, p. 33; Pugh, pp. 53-54; Bartley, pp. 38-39; E.S. Pankhurst 1931, p. 95; Phillips, p. 151.
↑ Quoted in Purvis 2002, p. 29.
↑ Quoted in Purvis 2002, p. 31 and Phillips, p. 151.
↑ Phillips, pp. 150—151; Bartley, pp. 38-41; Purvis 2002, pp. 30-37; Pugh, pp. 51-55.
↑ Purvis 2002, pp. 39-40; Pugh, pp. 57-60; E.S. Pankhurst, pp. 113—116.
↑ Pugh, p. 61.
↑ Bartley, pp. 42-43; Purvis 2002, pp. 40-42; Pugh, pp. 60-61.
↑ C. Pankhurst, p. 32.
↑ E. Pankhurst My Own Story. 1914, pp. 25-28. ISBN 0-86068-057-6.
↑ E.S. Pankhurst 1931, p. 132.
↑ Quoted in Purvis 2002, p. 47.
↑ Purvis 2002, pp. 46-49; Bartley, pp. 57-59; Pugh, pp. 72-75.
↑ Quoted in Purvis 2002, p. 52.
↑ Purvis 2002, pp. 51-52; Bartley, pp. 59-60; Pugh, pp. 75-77.
↑ E. Pankhurst 1914, p. 32-34.
↑ Bartley, pp. 61-64; Purvis 2002, pp. 57-58; Pugh, p. 86.
↑ E.S. Pankhurst 1931, p. 99.
↑ Pugh, pp. 92-93; E.S. Pankhurst 1931, pp. 164—165.
↑ E.S. Pankhurst 1931, pp. 162—163; Pugh, pp. 96-98.
↑ Pugh, pp. 82-83; Purvis 2002, p. 56.
↑ Purvis 2002, pp.65-67; Bartley, pp. 71-82; Pugh, pp. 104—108.
↑ Purvis 2002, pp. 70-73; Bartley, p. 78; Pugh, pp. 124—125.
↑ Purvis 2002, pp. 87-88.
↑ Purvis 2002, pp. 74-75; Bartley, pp. 78-79; E. Pankhurst 1914, p. 48.
↑ Purvis 2002, p. 88; Bartley, p. 84
↑ Quoted in Bartley, p. 103.
↑ Quoted in Bartley, p. 100.
↑ Bartley, pp. 98-103; Purvis 2002, pp. 129—130.
↑ Bartley, p. 106.
↑ Purvis 2002, pp. 101—102; Bartley, p. 104—105.
↑ Bartley, pp. 85-88; Purvis 2002, pp. 86-87.
↑ Bartley, pp. 91-93; Purvis 2002, pp. 96-99; Pugh, pp. 165—168.
↑ E. Pankhurst 1914, p. 59.
↑ Purvis 2002, pp. 108—109; Bartley, pp. 96-97.
↑ Purvis 2002, pp. 129—135; Bartley, pp. 113—114.
↑ Quoted in Purvis 2002, p. 194.
↑ Purvis 2002, pp. 147 and 181.
↑ Holton 1996, էջ 253; Purvis 2002, էջեր 135-138
↑ Purvis 2002, pp. 98-99 and 142—153; Bartley, p. 88.
↑ E. Pankhurst 1914, p. 252.
↑ Quoted in Purvis 2002, p. 150.
↑ Purvis 2002, pp. 143—151.
↑ E. Pankhurst, pp. 251—252.
↑ E. Pankhurst 1914, p. 255.
↑ Purvis 2002, pp. 179—189; 128—132.
↑ Bartley, pp. 152—156.
↑ Manchester Guardian July 20, 1912, «The Dublin Outrages by Women»
↑ Purvis 2002, p. 193.
↑ E. Pankhurst 1914, pp. 270—271; Purvis 2002, p. 209; Bartley, p. 146.
↑ Davies, Christie. "Velazquez in London." New Criterion. Volume: 25. Issue: 5, January 2007. p. 53.
↑ Pugh, pp. 225—226; Purvis 2002, pp. 190—196.
↑ E.S. Pankhurst 1931, p. 518.
↑ Purvis 2002, pp. 237—238; Bartley, p. 158.
↑ E.S. Pankhurst 1931, p. 517.
↑ Quoted in Purvis 2002, p. 248.
↑ Purvis 2002, pp. 248—249; Pugh, pp. 287—288.
↑ C. Pankhurst 1959, p. 288.
↑ McPherson & McPherson 2010, Mosley’s Old Suffragette: A Biography of Norah Elam(չաշխատող հղում)
↑ Purvis 2002, pp. 266—271; Bartley, pp. 183—188; Pugh, pp. 298—301.
↑ Quoted in Pugh, p. 302.
↑ Quoted in Purvis 2002, p. 283.
↑ Purvis 2002, pp. 282—284; Bartley, pp. 187—188.
↑ Bartley, pp. 193—195; Purvis 2002, pp. 278—280.
↑ Quoted in Purvis 2002, p. 279 and Pugh, p. 317.
↑ Bartley, pp. 202—206; Purvis 2002, pp. 284—286.
↑ Quoted in Purvis 2002, p. 295.
↑ Purvis 2002, pp. 292—295; Bartley, pp. 200—201.
↑ Quoted in Bartley, p. 201.
↑ Bartley, pp. 200—201; Purvis 2002, pp. 297—299.
↑ Quoted in Purvis 2002, p. 302.
↑ Purvis 2002, pp. 300—303; Bartley, pp. 199—200; Pugh, pp. 340—341.
↑ Quoted in Purvis 2002, p. 313.
↑ Quoted in Purvis 2002, p. 312.
↑ Purvis 2002, pp. 318—335.
↑ Purvis 2002, p. 314.
↑ Purvis 2002, pp. 312—314; Bartley, pp. 208—209.
↑ Quoted in Purvis 2002, p. 331.
↑ Quoted in Purvis 2002, p. 332.
↑ Purvis 2002, pp. 337—338; Bartley, pp. 212—220.
↑ Purvis 2002, p. 339.
↑ Purvis 2002, p. 344.
↑ Quoted in Bartley, p. 221.
↑ Bartley, pp. 220—223; Purvis 2002, pp. 340—344.
↑ Purvis 2002, pp. 349—350.
↑ Purvis 2002, pp. 350—352; Bartley, pp. 227—228.
↑ Quoted in Purvis 2002, p. 353.
↑ Purvis 2002, pp. 352—353; Bartley, pp. 229—230.
↑ Quoted in Purvis 2002, p. 354.
↑ Quoted in Pugh, p. 409.
↑ Quoted in Purvis 2002, p. 357.
↑ Bartley, pp. 230—231; Purvis 2002, pp. 355—357; Pugh, pp. 409—411.
↑ Bartley, pp. 4-12; Purvis 2002, pp. 1-8.
↑ Bartley, pp. 240—241; Purvis 2002, pp. 361—363.
↑ Bartley, pp. 240—241.

Գրականություն

Bartley, Paula. Emmeline Pankhurst. London: Routledge, 2002. 0-415-20651-0.
Fulford, Roger. Votes for Women: The Story of a Struggle. London: Faber and Faber Ltd, 1957. OCLC 191255
Holton, Sandra Stanley. Suffrage Days: Stories from the Women's Suffrage Movement. London: Routledge, 1996. 0-415-10942-6.
Kamm, Josephine. The Story of Mrs Pankhurst. London: Methuen, 1961. OCLC 5627746.
Liddington, Jill and Jill Norris. One Hand Tied Behind Us: The Rise of the Women's Suffrage Movement. London: Virago Limited, 1978. 0-86068-007-X.
Marcus, Jane, ed. Suffrage and the Pankhursts. London: Routledge & Kegan Paul, 1987. 0-7102-0903-7.
Christabel Pankhurst. Unshackled: The Story of How We Won the Vote. London: Hutchinson & Co., 1959. OCLC 2161124.
Pankhurst, Emmeline. My Own Story. 1914. London: Virago Limited, 1979. 0-86068-057-6.
Sylvia Pankhurst. The Suffragette Movement. 1931. New York: Kraus Reprint Co., 1971. OCLC 82655317.
Phillips, Melanie. The Ascent of Woman: A History of the Suffragette Movement and the Ideas Behind It. London: Abacus, 2004. 0-349-11660-1.
Pugh, Martin. The Pankhursts. London: Penguin Books, 2001. 0-14-029038-9.
Purvis, June. Emmeline Pankhurst: A Biography. London: Routledge, 2002. 0-415-23978-8.
Purvis, June and Sandra Stanley Holton, eds. Votes for Women. London: Routledge, 2000. 0-415-21459-9.
Rebecca West. "A Reed of Steel." The Young Rebecca: Writings of Rebecca West 1911–17. Ed. Jane Marcus. New York: Viking Press, 1982. 0-670-79458-9.

Արտաքին հղումներ

Authors: Pankhurst Emmeline (sorted by popularity) Գուտենբերգ նախագիծ
Էմմելին Պանկհյորսթի մասին աշխատանքներ, Internet Archive
Emmeline Pankhurst
Էմմելին Պանկհյորսթը, Flickr Commons կայքում
Emmeline Pankhurst Արխիվացված 2011-08-18 Wayback Machine Time 100: The Most Important People of the Century
«Llanelli Community Heritage: Emmeline Pankhurst in Llanelli». Leading suffragette. 2001 թ․ հունվարի 1. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ հունվարի 15-ին. Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 10-ին.

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Էմելին Փանքհերսթ» հոդվածին։

[_3b460638ee14ab5b-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 https://awpc.cattcenter.iastate.edu/directory/emmeline-pankhurst/

[_8fb2e38bde14f93c-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 Oxford Dictionary of National Biography / C. Matthew — Oxford: OUP, 2004.

[_63c63254b73fc2bc-3] 3,0 ^3,1 A Historical Dictionary of British Women — 2 — Routledge, 2003. — P. 343. — ISBN 978-1-85743-228-2

[_27492a61fe619887-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 Encyclopædia Britannica

[_92157b3f81fe4b64-5] 5,0 ^5,1 ^5,2 ^5,3 ^5,4 ^5,5 ^5,6 ^5,7 Lundy D. R. The Peerage

[_e9a517304a792e75-6] 6,0 ^6,1 ^6,2 FemBio տվյալների շտեմարան (գերմ.)

[_1a4c4d31a0d5bb5b-7] 7,0 ^7,1 ^7,2 http://www.mirror.co.uk/news/uk-news/emmeline-pankhurst-10-things-you-3863303

[_13ce40a7c17f75e3-8] ttps://discovery.nationalarchives.gov.uk/details/r/02e20567-6df1-4fda-8282-eabaaa62a34a

[_bdeb01ec5f9f6c48-9] 9,0 ^9,1 Oral evidence on the suffragette and suffragist movements: the Brian Harrison interviews

[_340a8abc48fde90f-10] ttps://www.museumoflondon.org.uk/discover/six-things-you-didnt-know-about-suffragette-hunger-strikes

[_60b6f2e6e93fd6bb-11] ttps://collections.museumoflondon.org.uk/online/object/752606.html

[12] Warner, Marina (1999 թ․ հունիսի 14). «Emmeline Pankhurst – Time 100 People of the Century». Time. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ օգոստոսի 26-ին.

[multiref1-13] E. Pankhurst 1914, էջ 38.

[Quoted-14] Quoted in Purvis 2002, էջ 270.

[15] Չորլթոնի 1858 թվականի դեկտեմբերյան ծնելության ցանկում նշված է Էմիլին Գուլդեն (Emiline Goulden), բայց նա ոչ մի անգամ չի օգտագործել այդ ուղղագրությունը (Chorlton registration district, vol. 8c, p.529)

[16] Quoted in Purvis 2002, էջ 9.

[bart16-17] Bartley, p. 16; Liddington and Norris, p. 74.

[18] «125th Anniversary of Women’s Suffrage on the Isle of Man» Արխիվացված 2008-11-04 Wayback Machine. 10 October 2006.

[19] Bartley, pp. 16-18.

[20] Bartley, pp. 18-19; Purvis 2002, p. 9; Phillips, p. 145.

[21] The Athenaeum, Princess Street, Manchester, Greater Manchester

[22] Bartley, pp. 20-21; Pugh, p. 7.

[23] E. Pankhurst 1914, pp. 1-2; Bartley, pp. 20-21; Purvis 2002, p. 10.

[24] Purvis 2002, p. 9.

[pank14p3-25] E. Pankhurst 1914, p. 3.

[pank14p6-26] E. Pankhurst 1914, p. 6.

[27] Purvis 2002, p. 11; Bartley, pp. 22-23.

[28] E. Pankhurst 1914, p. 9; Bartley, p. 22; Purvis 2002, p. 12.

[29] E. Pankhurst 1914, p. 10; E.S. Pankhurst 1931, pp. 54-55; Bartley, pp. 23-25; Purvis 2002, pp. 12-13.

[30] Purvis 2002, p. 14; Bartley, p. 25; West, pp. 245—246; C. Pankhurst, pp. 17-18.

[31] E.S. Pankhurst 1931, p. 55.

[32] E.S. Pankhurst 1931, p. 56.

[33] Purvis 2002, pp. 15-17; Pugh, pp. 19-24; E.S. Pankhurst 1931, pp. 55-57; C. Pankhurst, pp. 20-22; Bartley, pp. 25-27.

[34] E. Pankhurst 1914, p. 13.

[children-35] Pugh, p. 26; E.S. Pankhurst 1931, pp. 57-58; C. Pankhurst, pp. 24-26; Purvis 2002, pp. 18-25; Bartley, p. 30.

[esp90-36] 36,0 ^36,1 E.S. Pankhurst, p. 90.

[37] Purvis 2002, pp. 29-30; Bartley, pp. 38-39; Pugh, pp. 53-54; E.S. Pankhurst 1931, pp. 94-95.

[38] Purvis 2002, p. 33; Pugh, pp. 53-54; Bartley, pp. 38-39; E.S. Pankhurst 1931, p. 95; Phillips, p. 151.

[39] Quoted in Purvis 2002, p. 29.

[40] Quoted in Purvis 2002, p. 31 and Phillips, p. 151.

[41] Phillips, pp. 150—151; Bartley, pp. 38-41; Purvis 2002, pp. 30-37; Pugh, pp. 51-55.

[42] Purvis 2002, pp. 39-40; Pugh, pp. 57-60; E.S. Pankhurst, pp. 113—116.

[43] Pugh, p. 61.

[ilp01-44] Bartley, pp. 42-43; Purvis 2002, pp. 40-42; Pugh, pp. 60-61.

[45] C. Pankhurst, p. 32.

[46] E. Pankhurst My Own Story. 1914, pp. 25-28. ISBN 0-86068-057-6.

[47] E.S. Pankhurst 1931, p. 132.

[48] Quoted in Purvis 2002, p. 47.

[clough-49] Purvis 2002, pp. 46-49; Bartley, pp. 57-59; Pugh, pp. 72-75.

[50] Quoted in Purvis 2002, p. 52.

[51] Purvis 2002, pp. 51-52; Bartley, pp. 59-60; Pugh, pp. 75-77.

[epank3234-52] E. Pankhurst 1914, p. 32-34.

[53] Bartley, pp. 61-64; Purvis 2002, pp. 57-58; Pugh, p. 86.

[54] E.S. Pankhurst 1931, p. 99.

[55] Pugh, pp. 92-93; E.S. Pankhurst 1931, pp. 164—165.

[56] E.S. Pankhurst 1931, pp. 162—163; Pugh, pp. 96-98.

[57] Pugh, pp. 82-83; Purvis 2002, p. 56.

[58] Purvis 2002, pp.65-67; Bartley, pp. 71-82; Pugh, pp. 104—108.

[59] Purvis 2002, pp. 70-73; Bartley, p. 78; Pugh, pp. 124—125.

[60] Purvis 2002, pp. 87-88.

[61] Purvis 2002, pp. 74-75; Bartley, pp. 78-79; E. Pankhurst 1914, p. 48.

[62] Purvis 2002, p. 88; Bartley, p. 84

[Quoted_in_Bartley,_p._103-63] Quoted in Bartley, p. 103.

[64] Quoted in Bartley, p. 100.

[65] Bartley, pp. 98-103; Purvis 2002, pp. 129—130.

[66] Bartley, p. 106.

[67] Purvis 2002, pp. 101—102; Bartley, p. 104—105.

[68] Bartley, pp. 85-88; Purvis 2002, pp. 86-87.

[69] Bartley, pp. 91-93; Purvis 2002, pp. 96-99; Pugh, pp. 165—168.

[70] E. Pankhurst 1914, p. 59.

[71] Purvis 2002, pp. 108—109; Bartley, pp. 96-97.

[72] Purvis 2002, pp. 129—135; Bartley, pp. 113—114.

[p194-73] Quoted in Purvis 2002, p. 194.

[74] Purvis 2002, pp. 147 and 181.

[75] Holton 1996, էջ 253; Purvis 2002, էջեր 135-138

[76] Purvis 2002, pp. 98-99 and 142—153; Bartley, p. 88.

[77] E. Pankhurst 1914, p. 252.

[78] Quoted in Purvis 2002, p. 150.

[bf-79] Purvis 2002, pp. 143—151.

[80] E. Pankhurst, pp. 251—252.

[81] E. Pankhurst 1914, p. 255.

[82] Purvis 2002, pp. 179—189; 128—132.

[83] Bartley, pp. 152—156.

[84] Manchester Guardian July 20, 1912, «The Dublin Outrages by Women»

[85] Purvis 2002, p. 193.

[86] E. Pankhurst 1914, pp. 270—271; Purvis 2002, p. 209; Bartley, p. 146.

[87] Davies, Christie. "Velazquez in London." New Criterion. Volume: 25. Issue: 5, January 2007. p. 53.

[88] Pugh, pp. 225—226; Purvis 2002, pp. 190—196.

[89] E.S. Pankhurst 1931, p. 518.

[90] Purvis 2002, pp. 237—238; Bartley, p. 158.

[91] E.S. Pankhurst 1931, p. 517.

[92] Quoted in Purvis 2002, p. 248.

[93] Purvis 2002, pp. 248—249; Pugh, pp. 287—288.

[94] C. Pankhurst 1959, p. 288.

[oldsuffragette.mcpherson.org.uk-95] McPherson & McPherson 2010, Mosley’s Old Suffragette: A Biography of Norah Elam(չաշխատող հղում)

[96] Purvis 2002, pp. 266—271; Bartley, pp. 183—188; Pugh, pp. 298—301.

[97] Quoted in Pugh, p. 302.

[98] Quoted in Purvis 2002, p. 283.

[99] Purvis 2002, pp. 282—284; Bartley, pp. 187—188.

[100] Bartley, pp. 193—195; Purvis 2002, pp. 278—280.

[101] Quoted in Purvis 2002, p. 279 and Pugh, p. 317.

[102] Bartley, pp. 202—206; Purvis 2002, pp. 284—286.

[103] Quoted in Purvis 2002, p. 295.

[104] Purvis 2002, pp. 292—295; Bartley, pp. 200—201.

[105] Quoted in Bartley, p. 201.

[106] Bartley, pp. 200—201; Purvis 2002, pp. 297—299.

[107] Quoted in Purvis 2002, p. 302.

[108] Purvis 2002, pp. 300—303; Bartley, pp. 199—200; Pugh, pp. 340—341.

[109] Quoted in Purvis 2002, p. 313.

[110] Quoted in Purvis 2002, p. 312.

[111] Purvis 2002, pp. 318—335.

[112] Purvis 2002, p. 314.

[113] Purvis 2002, pp. 312—314; Bartley, pp. 208—209.

[114] Quoted in Purvis 2002, p. 331.

[115] Quoted in Purvis 2002, p. 332.

[116] Purvis 2002, pp. 337—338; Bartley, pp. 212—220.

[117] Purvis 2002, p. 339.

[118] Purvis 2002, p. 344.

[119] Quoted in Bartley, p. 221.

[120] Bartley, pp. 220—223; Purvis 2002, pp. 340—344.

[121] Purvis 2002, pp. 349—350.

[122] Purvis 2002, pp. 350—352; Bartley, pp. 227—228.

[123] Quoted in Purvis 2002, p. 353.

[124] Purvis 2002, pp. 352—353; Bartley, pp. 229—230.

[125] Quoted in Purvis 2002, p. 354.

[126] Quoted in Pugh, p. 409.

[127] Quoted in Purvis 2002, p. 357.

[128] Bartley, pp. 230—231; Purvis 2002, pp. 355—357; Pugh, pp. 409—411.

[legacy02-129] Bartley, pp. 4-12; Purvis 2002, pp. 1-8.

[legacy01-130] Bartley, pp. 240—241; Purvis 2002, pp. 361—363.

[131] Bartley, pp. 240—241.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]

[99]

[100]