Jump to content

Զարավանդ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Զարավանդ
ԵրկիրՄեծ Հայք Մեծ Հայք
Կարգավիճակգավառ
Մտնում էՊարսկահայք
ՎարչկենտրոնԶարավանդ
Հիմնական լեզուհայերեն
Ազգային կազմհայեր
Կրոնական կազմզրադաշտականություն, հայ առաքելական եկեղեցի

Զարավանդ, գավառ Մեծ Հայքի Պարսկահայք նահանգի կազմում՝ ըստ Աշխարհացույցի[1]։ Վարչական կենտրոնը եղել է համանուն քաղաքը, որը համապատասխանում է ներկայիս Խոյի շրջանի Զարեան (պարս.՝ زارعان) բնակավայրին։ Այլ բնակավայրերից հայտնի է Փեռոտակը (պարս.՝ فیرورق՝ Ֆիրուրեղ) և Մաղխազանը (պարս.՝ مهلزان՝ Մահլազան), ինչպես նաև Ամբրիոտին բերդը[2]։

Զարավանդ անվան ստուգաբանությունը հայտնի չէ․ հավանաբար պարսկերենից թարգմանաբար կարող է նշանակել «դեղին հարթավայր»։ Այդ անունն է կրում նաև գավառի վարչական կենտրոն հանդիսացող գյուղը։

Աշխարհագրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Զարավանդը եղել է Պարսկահայքի ինը գավառներից մեկը՝ ամենահյուսիսայինը[3]։ Հարավում և հարավ-արևելքում սահմանակցել է Հեր գավառին։ Արևմուտքում ընդհանուր սահման ուներ Վասպուրական նահանգի Աղանդռոտ, հյուսիսում՝ Ճվաշռոտ, հյուսիս-արևելքում՝ Բաքրան գավառներին։

Ունի լեռնային ռելիեֆ, նպաստավոր երկրագործության և այգեգործության համար։ Տեղակայված է Կոտուր գետի հովտում։

Գավառի տարածքը համապատասխանում է ներկայիս Իրանի Արևմտյան Ադրբեջան նահանգի Խոյի շրջանի (պարս.՝ شهرستان خوی) մի մասին։

Գավառը Ասորեստանի թագավոր Սարգոն II-ի (մ․ թ․ ա․ 722-705) արձանագրություններում հիշատակվում է «Զարանդա երկիր» անունով։ Այն Պարսկահայք նահանգի կազմում եղել է Մեծ Հայքի թագավորության մեջ՝ Արտաշես Ա Բարեպաշտի (մ․թ․ա․ 189-160)՝ հայկական հողերի միավորման արդյունքում, մինչև Հայաստանի առաջին բաժանումը (387)՝ ավելի քան կես հազարամյակ։ Ի սկզբանե Հեր գավառի հետ միասին եղել է Նոր Շիրականի կազմում, սակայն հայոց արքունիքին Խորխոռունիների մատուցած ծառայության համար Հերի հետ միասին տրվել է նրանց մի ճյուղին՝ Մաղխազունիներին, և պատկանել իրենց նաև մարզպանական Հայաստանի ժամանակաշրջանում։ Արշակունիների օրոք Հեր գավառի հետ միասին հանդես է եկել որպես մեկ վարչական միավոր՝ «Ռոտկաաց»։ 870-ական թվականներին Զարավանդը մտել է Վասպուրականի իշխանության մեջ: Ըստ Կոստանդին Ծիրանածնի, 885 թվականից հետո գավառը մտել է Աշոտ Ա Բագրատունու տիրույթների մեջ:

Ինչպես գավառը, այնպես էլ Պարսկահայք նահանգի որոշ կենտրոնական և հյուսիսային բոլոր այլ գավառները, շարունակել են մնալ Արծրունիների կալվածքներում՝ Արմինիա կուսակալության ժամանակաշրջանում։ 9-րդ դարի սկզբին կարճ ժամանակով անցնում է Վասպուրականի թագավորությանը, ապա՝ վերջինիս ենթակայության Հերի ամիրայությանը։ Հեր և Զարավանդ գավառներում, ի տարբերություն Պարսկահայքի մյուս գավառների, մշտապես կար հոծ հայ բնակչություն։ Տեղի հայերը խոսել են Խոյի բարբառով։

17-րդ դարի սկզբին, կապված Սեֆյան շահ Աբբասի 1603-1604 թվականների բռնագաղթի հետ, գավառում հայտնվում են հայեր, որոնք հիմնում են նոր գյուղեր կամ ստվարացնում տեղի հայկական գյուղերը, այդտեղ բնակվում մինչև հայոց ցեղասպանությունը։ Դրան զուգահեռ, տեղի է ունեցել քրդերի և ազարիների ներհոսք։ Հայերի արտագաղթը Զարավանդից տեղի է ունեցել երեք փուլով՝ 1826-1828 թվականների ռուս-պարսկական պատերազմի արդյունքում պարսկահայերի ներգաղթով, 1946-1948 թվականների հայրենադարձությամբ և 1979 թվականի իսլամական հեղափոխությունից որոշ ժամանակ անց։ Ներկայումս ամբողջ Ատրպատականում բնակվում է շուրջ 2000 հայ[4]։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մահլազան գյուղի սուրբ Խաչ Քրիստոսի եկեղեցին
  1. «Մեծ Հայքի վարչական բաժանումը». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 2-ին.
  2. Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսություն, Ատրպատական, Հասկ, պաշտոնական ամսագիր, հ. 5 (Անթիլիասի կաթողիկոսարան), Անթիլիաս, Լիբանան, 1969, էջ 184-192 — 208 էջ։
  3. Բաբկեն Հարությունյան Մեծ Հայքի Պարսկահայք աշխարհն ըստ «Աշխարհացոյց»-ի (հայերեն) // Պատմա-բանասիրական հանդես. — № 2. — Էջ  26-39. — ISSN 0135-0536.
  4. Ալիք, Հայերը տնտեսական խնդիրների պատճառով լքում են Իրանը. «Ալիք» օրաթերթի խմբագիր Արխիվացված 2019-05-29 Wayback Machine

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Розалия Габриелян Армения и Атропатена / М.Э. Авакян. — Ереван: Издательство Российской-Армянского (Славянского) университета, 2002. — С. 318. — ISBN 99930-928-3-6
  • Ինճիճյան Ղ., Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց, Վնտ., 1822
  • Հարությունյան Բ., Մեծ Հայքի վարչա-քաղաքական բաժանման համակարգն ըստ “Աշխարհացոյց”-ի
  • Երեմյան Ս., Հայաստանը ըստ “Աշխարհացոյց”-ի, Երևան, 1963
  • Арутюнян, Б. Система политико-административного деления Великой Армении = Մեծ Հայքի վարչա-քաղաքական բաժանման համակարգն ըստ Աշխարհացույցի. — Ереван, 1998.
Այս հոդվածի նախնական տարբերակը կամ նրա մասը վերցված է Հայկական համառոտ հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են՝ Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 3, էջ 362