Շառլատանություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
WPA-ԱՄՆ հանրային աշխատանքների վարչության պաստառ, որը զգուշացնում է քաղցկեղով հիվանդներին զգուշանալ այն մարդկանցից, ովքեր պնդում են, որ բժիշկ են և խոստանում են բուժել քաղցկեղը: 1936-1938 թվականներ

Շառլատանություն կամ քվակերություն, որը հաճախ հոմանիշացվում է[1] առողջության հետ կապված խարդախության հետ, խթանում է խարդախությունը կամ անիրազեկ բժշկական պրակտիկան։ Շառլատանը «բժշկական հմտություններ ձեռք բերելու անգրագետ և խարդախ հավակնորդ է» կամ «մարդ, ով մասնագիտական կամ հրապարակային հարթակներում ձևացնում է, որ ունի հմտություն, գիտելիք, որակավորում կամ հավատարմագրեր, որոնք իրականում չունի, շառլատան կամ օձի յուղ վաճառող»[2]։ Քվակ տերմինը անջատվել է quacksalver հնացած տերմինից, որը քվակսալվեր (հոլ.՝ kwakzalver) բառից է, որը նշանակում է «բալասան վաճառող չարչի» կամ դեղամիջոցների շրջիկ մանրավաճառող[3]։ Միջնադարում քվակ տերմինը նշանակում էր «բղավոց, ճիչ»։ Քվակսալվերներն իրենց ապրանքները վաճառում էին շուկաներում՝ բղավելով ուշադրություն գրավելու համար[4]։

Ընդհանուր շառլատանության գլխավոր տարրերը ներառում են կասկածելի ախտորոշումներ՝ օգտագործելով կասկածելի ախտորոշիչ թեստեր, ինչպես նաև չստուգված կամ հերքված բուժումներ, հատկապես այնպիսի լուրջ հիվանդությունների դեպքում, ինչպիսին է քաղցկեղը։ Շառլատանությունը հաճախ նկարագրվում է որպես «առողջության խարդախություն»՝ ագրեսիվ առաջ տանելու ակնառու հատկանիշով[1]։

Սահմանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ուիլյամ Հոգարտ «Զննումը». երրորդ կտավ «Մոդայիկ ամուսնություն» (Marriage à-la-mode) շարքից - Այցելություն քվակ բժշկին

Հոգեբույժ և Quackwatch վեբ կայքի հեղինակ Սթիվեն Բարեթը սահմանում է չարախոսությունը որպես «չհիմնավորված մեթոդների խթանում, որոնք չունեն գիտական հիմնավորում» և ավելի լայնորեն որպես.

«առողջապահության ոլորտում գերօժանդակման հետ կապված ցանկացած բան»։ Այս սահմանումը կարող է ներառել կասկածելի գաղափարներ, ինչպես նաև կասկածելի ապրանքներ և ծառայություններ՝ անկախ դրանց խթանողների անկեղծությունից։ Այս սահմանմանը համապատասխան՝ «խարդախություն» բառը վերապահված կլինի միայն այն իրավիճակների համար, որոնցում առկա է դիտավորյալ խաբեություն[5]։

Ի հավելումն էթիկական խնդիրների` կապված խոստումնալից առավելություննեի հետ, որոնք հազիվ թե տեղի ունենան, շառլատանությունը կարող է պատճառ դառնալ, որ մարդիկ հրաժարվեն այն բուժումներից, որոնք ավելի հավանական է, որ կօգնեին իրենց՝ հօգուտ «քվակի» կողմից տրվող անարդյունավետ բուժումների[6][7][8]։

Պիետրո Լոնգի «Շառլատանը» (1757)

Ամերիկացի մանկաբույժ Փոլ Օֆֆիթն առաջարկել է չորս եղանակ, որոնցով այլընտրանքային բժշկությունը «դառնում է շառլատանություն»[9].

  1. «խորհուրդ տալով հրաժարվել ավանդական թերապիաներից, որոնք օգտակար են»։
  2. «առանց համապատասխան նախազգուշացման պոտենցիալ վնասակար թերապիաների խթանմամբ»։
  3. «հիվանդների բանկային հաշիվները դատարկելով…»
  4. «մոգական մտածողություն խթանելով…»:

Քանի որ դժվար է տարբերակել նրանց, ովքեր գիտակցաբար խթանում են չապացուցված բժշկական թերապիաները և նրանց, ովքեր սխալվում են դրանց արդյունավետության հարցում, Միացյալ Նահանգների դատարանները անվանարկման գործերում որոշել են, որ որևէ մեկին շառլատանության մեջ մեղադրելը կամ շառլատան անվանելը համարժեք չէ նրան բժշկական խարդախություն կատարելու մեջ մեղադրելուն։ Խարդախ համարվելու համար շառլատանը պետք է իմանա, որ խեղաթյուրում է առաջարկվող բժշկական ծառայությունների օգուտները կամ ռիսկերը։

Միջոցներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չապացուցված, սովորաբար անարդյունավետ և երբեմն վտանգավոր դեղամիջոցներն ու բուժումները վաճառվել են մարդկության պատմության ընթացքում։ Երբեմն թատերական ներկայացումներ էին ցուցադրվում՝ ենթադրյալ դեղերի վստահելիությունը բարձրացնելու համար։ Օրինակ՝ 19-րդ դարի կեսերին revalenta arabica[10] կամ Ervalenta` իր առաջին անվամբ, որը ձևավորվել է քողարկվելով իր ավելի վաղ բուսաբանական անվամբ` լատ.` Ervum lens[11]: Այն գովազդվում էր որպես արտասովոր վերականգնողական առաքինություններ ունեցող՝ որպես էմպիրիկ դիետա և այլն[10]։ Չնայած իր տպավորիչ անվանը և բազմաթիվ հիացական վկայություններին, այն ըստ էության միայն սովորական ոսպի ալյուր էր, որը դյուրահավատներին վաճառվում էր շատ անգամ իրական գնով[12]։

Նույնիսկ այն դեպքում, երբ խարդախության նպատակ չկար, շառլատանական դեղամիջոցները հաճախ ոչ մի արդյունավետ բաղադրիչ չէին պարունակում։ Որոշ դեղամիջոցներ պարունակում էին այնպիսի նյութեր (ափիոն, ալկոհոլ և մեղր), որոնք կարող էին ախտանշանային թեթևացում տալ, բայց չունենալ բուժիչ հատկություններ։ Որոշները կարող էին ունենալ կախվածություն առաջացնող` ադդիկցիոն հատկություններ, որպեսզի գնորդին գայթակղեն վերադառնալ։ Մի քանի արդյունավետ միջոցներ, որոնք վաճառում էին շառլատանները, ներառում էին էմետիկներ, լաքսատիվներ և միզամուղներ։ Որոշ բաղադրիչներ ունեին բուժիչ ազդեցություն. սնդիկի, արծաթի և արսենի միացությունները կարող էին օգնել որոշ վարակների; ուռենու կեղևը պարունակում է սալիցիլաթթու, որը քիմիապես սերտորեն կապված է ասպիրինի հետ. իսկ քինածառի կեղևում (Jesuit's bark) պարունակվող քինինը արդյունավետ բուժում էր մալարիայի և այլ տենդերի համար։ Այնուամենայնիվ, համապատասխան օգտագործման և դեղաչափերի մասին գիտելիքները սահմանափակ էին։

Շառլատանության գիտական քննադատություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ապացուցողական բժշկության համայնքը քննադատել է այլընտրանքային բժշկության ներթափանցումը հիմնական ակադեմիական բժշկություն, կրթություն և հրապարակումներ՝ մեղադրելով հաստատություններին «հետազոտության ժամանակը, փողը և այլ ռեսուրսները հետազոտության ավելի արդյունավետ գծերից շեղելու մեջ՝ կենսաբանության մեջ որևէ հիմք չունեցող տեսություն հետապնդելու համար»[13][14]։

Օրինակ, Դեյվիդ Գորսկին քննադատել է Բրայան Մ. Բերմանին` Մերիլենդի համալսարանի Ինտեգրատիվ բժշկության կենտրոնի հիմնադրին այն բանի համար, որ գրել է, որ «[կան] ապացույցներ, որ և՛ իրական ասեղնաբուժությունը, և՛ կեղծ ասեղնաբուժությունն ավելի արդյունավետ են, քան բուժման բացակայությունը, և որ ասեղնաբուժությունը կարող է օգտակար հավելում լինել մեջքի ցավի համար սովորական թերապիայի այլ ձևերին»։ Նա նաև դատապարտել է New England Journal of Medicine բժշկական ամսագրի խմբագիրներին և գրախոսներին՝ այն հրատարակելու թույլտվության համար, քանի որ այն արդյունավետորեն խորհուրդ էր տալիս դիտավորյալ մոլորեցնել հիվանդներին՝ հայտնի պլացեբո էֆեկտի հասնելու համար[14][15]։

Եվրոպայի և Միացյալ Նահանգների պատմությունում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Խելագարության քարի հանումը.
նկարիչ` Յան Սանդերս վան Հեմեսսեն
մոտ 1550 թվական

Հիվանդությունների պատճառների և մեխանիզմների մասին սակավ պատկերացում ունենալու պատճառով լայնորեն վաճառվող «դեղամիջոցները» (ի տարբերություն տեղական արտադրության և տեղական օգտագործման դեղամիջոցների), որոնք հաճախ կոչվում են արտոնագրված դեղամիջոցներ, առաջին անգամ հայտնի դարձան 17-րդ և 18-րդ դարերում Բրիտանիայում և բրիտանական գաղութներում, ներառյալ Հյուսիսային Ամերիկայում։ Դաֆիի էլիքսիրը (Daffy's Elixir) և Թըրլինգթոնի բալզամը (Turlington's Balsam) առաջին ապրանքներից էին, որոնք օգտագործեցին բրենդավորում (օրինակ՝ օգտագործելով խիստ տարբերվող տարաներ) և զանգվածային մարքեթինգ՝ շուկաներ ստեղծելու և պահպանելու համար[16]։

Օդեկոլոնի ստեղծող Յոհան Մարիա Ֆարինայի արխիվից Օդեկոլոնի ֆլակոն - 100մլ. արտադրված 1709 թվականին Իտալիայում

Նմանատիպ գործընթաց է եղել մոտավորապես նույն ժամանակաշրջանում Եվրոպայի այլ երկրներում, օրինակ՝ Յոհան Մարիա Ֆարինան և նրան նմանակողները օդեկոլոնը (ֆր.՝ Eau de Cologne - Քյոլնի ջուր) որպես համադարման դեղամիջոցի շուկայավարման դեպքում։ Արտոնագրված դեղամիջոցները հաճախ պարունակում էին սպիրտ կամ ափիոն, որոնք, ենթադրաբար, չէին բուժում այն հիվանդությունները, որոնց համար վաճառվում էին որպես դեղամիջոց, սակայն ընդունողներին ստիպում էին թեթևության զգացողություն ունենալ, և նրանք թյուրըմբռնմամբ գովում էին արտադրանքը։

18-րդ դարի վերջին միջազգայնորեն վաճառվող քվակ դեղամիջոցների թիվն ավելացավ. Դրանց մեծ մասը ծագել է Բրիտանիայից[17] և արտահանվել Բրիտանական կայսրությունում։ Մինչև 1830 թվականը բրիտանական պառլամենտական գրառումները թվարկում են ավելի քան 1300 տարբեր «սեփական դեղամիջոցներ»[18], որոնց մեծամասնությունը ժամանակակից չափանիշներով «քվակ» բուժումներ էին։

Հոլանդական Vereniging tegen de Kwakzalverij (VtdK) կազմակերպությունը, որը պայքարում է քվակերության դեմ, հիմնադրվել է 1881 թվականին, այս տեսակի ամենահին կազմակերպությունն է աշխարհում[19]։ Այն ժամանակից ի վեր հրատարակում է քվակերության դեմ Nederlands Tijdschrift tegen de Kwakzalverij (Հոլանդական ամսագիր ընդդեմ քվակերության) ամսագիր[20]։ Այս առաջին տարիներին VtdK-ն իր դերն ունեցավ բժշկության պրոֆեսիոնալացման գործում[21]։ Հանրային բանավեճում նրա ջանքերը օգնեցին Նիդեռլանդները դարձնել դեղերի կառավարական կարգավորում ունեցող առաջին երկրներից մեկը[22]։

Դալբիի փքահալած դեղամիջոցի (Dalby's Carminative), Դաֆիի էլիքսիրի (Daffy's Elixir) և Թըրլինգթոնի կյանքի բալզամի (Turlington's Balsam of Life) շշերը, որոնք թվագրվում են 18-րդ դարի վերջին և 19-րդ դարի սկզբին։ Այս «տիպիկ» արտոնագրային կամ քվակ դեղամիջոցները շուկայավարվում էին շատ տարբեր և շատ տարբերվող շշերով։ Յուրաքանչյուր ապրանքանիշ պահպանել է իր նույն հիմնական տեսքը ավելի քան 100 տարի:

1909 թվականին, փորձելով դադարեցնել քվակ դեղամիջոցների վաճառքը, Բրիտանական Բժշկական Ասոցիացիան հրապարակեց «Գաղտնի միջոցները, ինչ արժեն և ինչ են պարունակում»[23][Ն 1]: Այս հրատարակությունն ի սկզբանե հոդվածների շարք էր, որը հրապարակվել էր British Medical Journal ամսագրում, 1904-1909 թվականներին[24]։

Հրատարակությունը կազմված էր 20 գլուխներից՝ որոնք բաշխված էին ըստ բաժինների՝ ըստ այն հիվանդությունների, որոնց բուժմանը ցուցված էին դեղամիջոցները։ Յուրաքանչյուր միջոց մանրակրկիտ փորձարկման է ենթարկվել. նախաբանում ասվում էր. «Վերլուծական տվյալների ճշգրտության մասին կասկած չկա. հետաքննությունն իրականացվել է մեծ ուշադրությամբ հմուտ անալիտիկ քիմիկոսի կողմից»[23] vi : Օրինակ, Բիչեմի հաբերը (Beecham's Pills), որոնք, ըստ 1909 թվականին Բրիտանական բժշկական ասոցիացիայի, պարունակում էին միայն ալոե, կոճապղպեղ և օճառ, բայց պնդվում էր, որ բուժում է 31 հիվանդություն[23]175, վաճվառվում էին մինչև 1998 թվականը։ Քվակերությունը դադարեցնելու Բժշկական հաստատության ձախողման պատճառն այն էր, որ դժվար էր իրական բժշկությունը ճշգրիտ սահմանել, և այն առաջարկները, որոնք քվակերները տարածում էին սպառողների շրջանում։

Բրիտանական արտոնագրային դեղամիջոցները կորցրեցին իրենց գերիշխանությունը Միացյալ Նահանգներում, երբ նրանց արգելվեց մուտք գործել Տասներեք գաղութների շուկաներ Ամերիկյան հեղափոխության ժամանակ, և նույն պատճառով կորցրեցին հետագա դիրքերը 1812 թվականի անգլո-ամերիկյան պատերազմի ժամանակ։ 19-րդ դարի սկզբից «տնային արտադրության» ամերիկյան ապրանքանիշերը սկսեցին լրացնել բացը` հասնելով իրենց գագաթնակետին ամերիկյան քաղաքացիական պատերազմի տարիներին[17][25]։ Բրիտանական դեղամիջոցները երբեք չվերականգնեցին իրենց նախկին գերիշխանությունը Հյուսիսային Ամերիկայում, և ամերիկյան արտոնագրային դեղերի զանգվածային շուկայավարման հետագա դարաշրջանը սովորաբար համարվում է ԱՄՆ-ում շառլատանության «ոսկե դար»։ Դա արտացոլվել է աշխարհի այլ վայրերում քվակ դեղամիջոցների շուկայավարման նմանատիպ աճով։

Կլարկ Սթենլիի Օձի յուղի քսուքի օգտագործման նկարագրությունը և պրն. Սթենլին՝ գլխարկով, երկու օձերով շրջապատված

Միացյալ Նահանգներում այս դարաշրջանում կեղծ դեղամիջոցները հաճախ նշվում էին սլենգ տերմինով` սնեյքօիլ («օձի յուղ»)` տեղեկացնելով կեղծ դեղամիջոցների վաճառքի կետերը, որոնք պնդում էին, որ էկզոտիկ բաղադրիչները տալիս են ենթադրյալ օգուտները։ Նրանք, ովքեր վաճառում էին դրանք, կոչվում էին «օձի յուղ վաճառողներ» և սովորաբար վաճառում էին իրենց դեղամիջոցները կրակ և ծծումբ (fire and brimstone դարձվածքով)[26] կրոնական քարոզի նման եռանդուն ձայնով։ Նրանք հաճախ այն զուգորդում էին այլ թատերական և ժամանցային բեմադրություններով. բժշկական շոուներով ճանապարհորդում էին քաղաքից քաղաք որպես թափառական թատրոն՝ արագ հեռանալով, մինչև կբացահայտվեր նրանց բժշկության կեղծ լինելը։ Այնուամենայնիվ, ոչ բոլոր քվակներն են սահմանափակվել նման փոքր բիզնեսով, և մի քանիսը, հատկապես Միացյալ Նահանգներում, մեծապես հարստացել են իրենց արտադրանքի ազգային և միջազգային վաճառքի շնորհիվ։

1875 թվականին Pacific Medical and Surgical Journal ամսագիրը բողոքում էր.

Եթե Սատանային երբևէ հաջողվեր ավելի մեծ քանակությամբ կենտրոնացված ստահոդություն խցկել մարդկային մարմինների մեկ ամբողջության մեջ, քան մեկ այլ բան, ապա դա քվակների գովազդը կլիներ։ Այն սառնասրտությունն ու շրջահայացությունը, որով նրանք հայտարարում են ամենաակնհայտ կեղծիքները, իսկապես սարսափելի են։ Վերջերս Սան Ֆրանցիսկո ժամանած մեկը, որի անունը կարող է ցույց տալ, որ նա ծագել է Եվրոպայի Պոնտինյան ճահիճներից, իրեն հայտարարում էր որպես «Բոստոնի Մասաչուսեթսի հիվանդանոցի վերջերս հետազոտող բժիշկ»։ Այս մարդը լկտիություն ունի հրապարակելու, որ ի տարբերություն բժիշկներին տվածգումարի՝ իր ծառայության վճարը կազմում է $5,00: Մեկ այլ հանճար Ֆիլադելֆիայում՝ կեղծ դիպլոմավորների շարքից, ով պնդում է, որ հիմնել է պրակտիկայի նոր համակարգ և ով իրեն անվանում է «պրոֆեսոր», գովազդում է իր արտադրության երկու էլիքսեր, որոնցից մեկը նախատեսված է «տղամարդկանց բոլոր հիվանդությունների», իսկ մյուսը՝ «կանանց բոլոր հիվանդությունների» համար։ Պատրաստուկների շարքում, որոնք այս թշվառը վաճառքի է հանում իր իսկ աշխատանքի և հայտնագործությունների արդյունքում, «օզոնն» է։
- The Boston Medical and Surgical Journal, հատոր 91 էջ. 373, վերահրատարակված` Pacific Medical and Surgical Journal ամսագրում

Բազմաթիվ օրինակներից է ԱՄՆ գերմանացի ներգաղթյալ Ուիլյամ Ռադամը, ով 1880-ականներին սկսեց վաճառել իր «Միկրոբասպանը» (Microbe Killer) ամբողջ Միացյալ Նահանգներում, իսկ դրանից անմիջապես հետո՝ Բրիտանիայում և բրիտանական գաղութներում։ Նրա եփուկը լայնորեն գովազդվում էր, որ կարող է «բուժել բոլոր հիվանդությունները»[27], և այս արտահայտությունը նույնիսկ դաջված էր այն ապակե շշերի վրա, որոնցով վաճառվում էր դեղը։ Իրականում, Ռադամի դեղամիջոցը բուժական առումով անօգուտ (և մեծ քանակությամբ ակտիվ թունավոր) ծծմբաթթվի նոսր լուծույթ էր՝ ներկված մի քիչ կարմիր գինիով[25]։ Ռադամի հրապարակախոսական նյութերը, մասնավորապես նրա գրքերը[27], պատկերացում են տալիս այն դերի մասին, որ կեղծ գիտությունը խաղացել է 19-րդ դարի վերջում «քվակ» դեղամիջոցների մշակման և շուկայավարման գործում։

Մուլտֆիլմ, որում պատկերված է հիպնոտիզմ կիրառող մի բժիշկ (1780, Ֆրանսիա)

Ռադամի նման գովազդային պնդումները[28] կարելի է գտնել 18-րդ, 19-րդ, 20-րդ և 21-րդ դարերում։ «Բժիշկ. Սիբլին՝ 18-րդ դարի վերջի և 19-րդ դարի սկզբի արտոնագրային դեղամիջոցների վաճառող անգլիացի, նույնիսկ այնքան հեռուն գնաց, որ պնդեց, որ իր Վերակենդանացնող արևային թուրմը, ինչպես անունն է ենթադրում, «կվերականգնի կյանքը հանկարծակի մահվան դեպքում»։ Մեկ այլ անգլիացի «դոկտոր Սողոմոնը» պնդում էր, որ իր «Գաղաադի սրտի բալզամը» բուժում է գրեթե ամեն ինչ, բայց հատկապես արդյունավետ է բոլոր վեներական գանգատների դեմ՝ սկսած գոնորեայից մինչև օնանիզմ։ Թեև այն հիմնականում կոնյակ էր՝ համեմված խոտաբույսերով, սակայն 1 շշի գինը 1800 թվականին կես գինեա էր (£sd համակարգով)[29]155 [Ն 2], որը համարժեք է 2014 թվականի ավելի քան £38 ($52)[30]:

Ոչ բոլոր արտոնագրային դեղամիջոցներն էին անօգուտ։ Թըրլինգթոնի կյանքի բալզամը (Turlingtons Balsam of Life), որն առաջին անգամ վաճառվել է 18-րդ դարի կեսերին, իսկապես օգտակար հատկություններ ուներ։ Այս դեղամիջոցը շարունակեց վաճառվել սկզբնական անունով մինչև 20-րդ դարի սկիզբը և դեռ կարելի է գտնել բրիտանական և ամերիկյան դեղագրքերում՝ որպես «Բենզոինի բաղադրյալ թուրմ»։ Այս դեպքերում բուժումները, հավանաբար, չունեին էմպիրիկ աջակցություն, երբ դրանք ներկայացվում էին շուկա, իսկ դրանց օգուտները պարզապես հարմար պատահականություն էին, որը հայտնաբերվել է պոստֆակտում։

Հյուսիսային Ամերիկայի և Եվրոպայի ժողովուրդներում այժմ խարդախություն համարվող քվակ դեղամիջոցների ճանապարհի վերջը եկավ 20-րդ դարի սկզբին։ 1906 թվականի փետրվարի 21-ին Միացյալ Նահանգներում ընդունվեց «Մաքուր սննդի և դեղերի մասին» օրենքը[31]։ Սա և՛ պետական գերատեսչությունների, և՛ բժշկական հաստատությունների տասնամյակների քարոզարշավի արդյունքն էր, որին աջակցում էին մի շարք հրատարակիչներ և լրագրողներ (ամենաարդյունավետներից մեկը հետաքննական լրագրող Սամուել Հոփքինս Ադամսն էր, ով 1905 թվականին Collier's-ժ հանդեսում գրել էր «Ամերիկյան մեծ խարդախությունը» շարքը)[32]։

Ամերիկյան այս ակտին երեք տարի անց հետևեցին նմանատիպ օրենսդրությունը Բրիտանիայում և եվրոպական այլ երկրներում։ Այս օրենքները քվակերներին ստպեցին արտոնագրային և պատենտային դեղամիջոցներից հանել ավելի սարսափելի վտանգավոր բովանդակությունը և քվակ դեղամիջոցների սեփականատերերին դադարեցնել իրենց ավելի բացահայտ անազնիվ պնդումները։ Օրենքը, այնուամենայնիվ, թողեց գովազդը և չկարգավորեց արդյունավետության մասին պնդումները. Գերագույն դատարանն այն մեկնաբանեց միայն այն իմաստով, որ պիտակների վրա գևված բաղադրիչները պետք է ճշգրիտ լինեն։

1912 թվականի Շերլիի փոփոխության ձևակերպումը, որը կոչված էր փակելու այս սողանցքը, սահմանափակվում էր միայն կեղծ և խարդախ պնդումների կարգավորմամբ՝ ստեղծելով մտադրությունը դրսևորելու անհրաժեշտություն։ Ողջ 20-րդ դարի սկզբին Ամերիկյան բժշկական ասոցիացիան (AMA) նյութեր էր հավաքում բժշկական շառլատանության մասին, և նրանց անդամներից և հատկապես բժշկական խմբագիրներից Արթուր Ջ. Քրամփը իր կարիերան նվիրեց նման արտադրանքի քննադատությանը։ AMA-ի հետաքննության դեպարտամենտը փակվել է 1975 թվականին, սակայն նրանց միակ արխիվը, որը բաց է ոչ անդամների համար, մնում է՝ Ամերիկյան բժշկական ասոցիացիայի Առողջապահության խարդախության և այլընտրանքային բժշկության հավաքածուն[33]։

«Բժշկական շառլատանությունը և բամբասանքների և անարժեք թմրանյութերի խթանումը ամենաակնառու չարաշահումներից էին, որոնք հանգեցրին բիզնեսի պաշտոնական ինքնակարգավորմանը և, իր հերթին, Ավելի լավ բիզնես բյուրոյի ( BBB ) ստեղծմանը»[34]1217:

Ժամանակակից մշակույթում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Էլեկտրամետաբոգրաֆ սարք, որը ցուցադրվում է Մինեսոտայի գիտության թանգարանի «Քվակերների փառքի սրահում», (Սենտ Փոլ, ԱՄՆ)

«Շառլատանությունը կեղծ և չապացուցված առողջապահական սխեմաների խթանումն է շահույթ ստանալու նպատակով։ Այն հիմնված է շուկայի ավանդույթների վրա», «այլընտրանքային բժշկության շուկայավարման գործում ճնշող կոմերցիոնիզմով»[35]։ Շառլատանությունն ամենից հաճախ օգտագործվում է վերը նկարագրված «ամեն ինչը բուժող» միջոցները շրջելով վաճառելը նշելու համար։ Շառլատանությունը շարունակական խնդիր է, որը կարելի է գտնել ցանկացած մշակույթում և յուրաքանչյուր բժշկական ավանդույթում։ Ի տարբերություն գովազդային այլ միջոցների, ինտերնետի միջոցով հաղորդակցության արագ առաջընթացը դռներ է բացել 20-րդ դարասկզբի մրցակցող քվակ դեղամիջոցների և մարքեթինգային արշավների չկարգավորված շուկայի համար։ Էլեկտրոնային փոստի հաշիվ ունեցող մարդկանց մեծամասնությունը զգացել է սպամի մարքեթինգային մարտավարությունը, որի ժամանակ շառլատանության ժամանակակից ձևերը գովազդվում են որպես «նիհարելու» և «սեքսուալ բարելավման» հրաշք միջոցներ, ինչպես նաև անհայտ որակի դեղերի վաճառք։

Հնդկաստան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2008 թվականին, ըստ Հինդուստան թայմս թերթի, «մի քանի նահանգներում ռեկետի դեպքերից հետո, որտեղ որակավորում չունեցող բժիշկները հարյուրավոր անօրինական երիկամների փոխպատվաստում էին կատարել՝ հսկայական շահույթ ստանալու համար», Դելիում ավելի քան 40,000 շառլատաններ գործունեություն են ծավալում[36]։ Հնդկական բժշկական ասոցիացիայի (IMA) նախագահը 2008 թվականին քննադատել է կենտրոնական կառավարությանը՝ շառլատանության խնդիրը լուծելու և դրա դեմ որևէ օրենք չմշակելու համար[36]։

2017-ին IMA-ն կրկին խնդրեց հակաշառլատանության օրենք ընդունել՝ խստորեն կիրառելով առանց արտոնագրի պրակտիկայով զբաղվողների դեմ[37]։ 2021 թվականի դրությամբ Հնդկաստանի կառավարությունը դեռևս չի ընդունել հակաշառլատանության օրենք։

AYUSH նախարարություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2014 թվականին Հնդկաստանի կառավարությունը ձևավորել AYUSH-ի նախարարություն, որը ներառում է առողջապահության ավանդական յոթ համակարգերը (ընդգրկում է այուրվեդա, յոգա, նատուրոպատիա, ունանի, սիդհա, սովա-ռիգպա և հոմեոպաթիա այլընտրանքային բժշկության տեսակները)։ AYUSH նախարարությունը նպատակ ունի զարգացնել կրթությունը, հետազոտությունը և բնիկ այլընտրանքային բժշկության համակարգերի տարածումը Հնդկաստանում։ Նախարարությունը զգալիորեն քննադատության է ենթարկվել ֆինանսավորման համակարգերի համար, անբավարար կենսաբանական ճշմարտանմանության համար և կամ չփորձարկված կամ վերջնականապես որպես արդյունավետ չապացուցված լինելու համար. հետազոտությունների որակը ցածր է եղել, և դեղերը գործարկվել են առանց որևէ խիստ դեղաբանական ուսումնասիրությունների և Այուրվեդայի կամ այլ այլընտրանքային առողջապահական համակարգերի նշանակալից կլինիկական փորձարկումների[38][39]։

Բուժման այս ձևերից որևէ մեկի հավաստի արդյունավետություն կամ գիտական հիմնավորում չկա[40]։ Գիտական հանրության շրջանում գերակշռում է ամուր կոնսենսուս, որ հոմեոպաթիան կեղծ գիտական[41][42][43][44], ոչ էթիկական[45][46] և անհավանական բուժման ուղղություն է[47][48][49][50]։ Այուրվեդան համարվում է կեղծ գիտական[51][52][53]։ Պոստուրալ յոգայի (դիրքային յոգա) վերաբերյալ հետազոտությունների մեծ մասը նախնական ուսումնասիրություններ կամ ցածր մեթոդաբանական որակի կլինիկական փորձարկումներ են[54][55][56]. չկա վերջնական թերապևտիկ ազդեցություն, բացառությամբ մեջքի ցավի[57]։ Նատուրոպաթիան համարվում է կեղծ գիտական շառլատանության ձև[58], անարդյունավետ և, հնարավոր է, վնասակար[59][60], բուն պրակտիկայի վերաբերյալ բազմաթիվ էթիկական վերապահումներով[61][62][63]։ Ունանին զուրկ է կենսաբանական ճշմարտանմանությունից և համարվում է նաև կեղծ գիտական շառլատանություն[64][65]։

ԱՄՆ-ում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Tho-radia փոշի ռադիումի և թորիումի հիմքով, ըստ բժիշկ Ալֆրեդ Կյուրիի բանաձևի»: Տուփը ցուցադրված է Փարիզի Կյուրիի թանգարանում
Ռադիոակտիվ շառլատանության օրինակ է:
Սայենթոլոգիայի[Ն 3] E-Meter (էլեկտրափսիխոմետր)՝ «էնգրամները»[Ն 4] չափելու քվակ սարք[69][70]
Ռադիումի հանքաքարով ռևիգատոր` արտադրված 1929 թվականին (Revigator-ը երբեմն սխալմամբ գրվում է Revigorator)[71]: Revigator-ը կավե կճուճ էր, որը նախատեսված էր խմելու ջրի մեջ ռադիոակտիվություն (ռադոն) ավելացնելու համար: Վստահեցվում էր, որ ջուրն առանց ռեդիոակտիվության «զուրկ է կյանքի տարրից», որ նման ամանից ջուր խմելը բուժիչ կլինի: Revigator-ում մեկ գիշերվա ընթացքում պահվող ջուրը մեկ լիտրում ստանում է մի քանի հարյուրից մի քանի հարյուր հազար պիկոկյուրի ռադիոակտիվություն:

Թեև շառլատանությունը հաճախ ուղղված է տարեցներին կամ քրոնիկ հիվանդներին, այն կարող է ուղղված լինել բոլոր տարիքային խմբերին, ներառյալ դեռահասներին, և Սննդի և դեղերի վարչությունը (FDA) նշել է որոշ ոլորտներ[72], որտեղ պոտենցիալ շառլատանությունը կարող է խնդրահարույց լինել. կրծքագեղձերի չափեր, նիհարել, ստերոիդներ և աճի հորմոններ, արևայրուքի և արևայրուքի հաբեր, էպիլյացիա և մազերի աճ, և նման դեղամիջոցների ոլորտներում։

ԱՄՆ Կոնգրեսը քվակերությունը հայտարարել է որպես տարեց սպառողների դեմ ամենավնասակար խարդախություն։ Ամերիկացիները տարեկան 27 միլիարդ դոլար են վատնում կասկածելի առողջապահական խնամքի վրա՝ գերազանցելով կենսաբժշկական հետազոտությունների վրա ծախսվող գումարը։ Քվակերությունը բնութագրվում է շահույթ ստանալու նպատակով կեղծ և չապացուցված առողջապահական սխեմաների առաջմղմամբ և պարտադիր չէ, որ ենթադրի խաբեություն, խարդախություն կամ ագահություն։ Քվակերության դեմ պայքարի իրական խնդիրները սկզբունքներն են, ներառյալ գիտական հիմնավորումները, որոնք կոդավորված են Սպառողների իրավունքների պաշտպանության օրենքներում, հիմնականում ԱՄՆ-ի սննդի, դեղերի և կոսմետիկ միջոցների օրենքում։ Էլ ավելի նման օրենքներ են անհրաժեշտ։ Կարգավորող մարմինները խանգարում են հասարակությանը՝ ոչ պատշաճ կերպով կիրառելով օրենքներ, կիրառելով երկակի ստանդարտներ և հավատարմագրելով կեղծ բժշկությունը։ Ոչ գիտական առողջապահական խնամքը (օրինակ՝ ասեղնաբուժություն, այուրվեդիկ բժշկություն, քիրոպրակտիկա, հոմեոպաթիա, նատուրոպատիա) արտոնագրված է առանձին պետությունների կողմից։ Պրակտիկանտները ոչ գիտական պրակտիկաներ և խաբեություն են օգտագործում հասարակության նկատմամբ, որը, չունենալով առողջապահական համալիր գիտելիքներ, պետք է ապավինի մատակարարների վստահությանը։ Քվակերությունը ոչ միայն վնասում է մարդկանց, այլև խարխլում է գիտական ձեռնարկատիրությունը և պետք է ակտիվորեն ընդդիմանա յուրաքանչյուր գիտնական[73]։
- Առողջապահական խարդախության դեմ պայքարի ազգային խորհրդի նախագահ Ուիլյամ Թ. Ջարվիս
Clinical Chemistry ամսագիր, 1992 թվական

Նրանց համար, ովքեր զբաղվում են որևէ բժշկությամբ, քվակերության մեջ մեղադրել նշանակում է լուրջ առարկություն հայտնել պրակտիկայի որոշակի ձևի դեմ։ Զարգացած երկրներից շատերն ունեն կառավարական գործակալություն, ինչպիսին է Սննդի և դեղերի վարչությունը (FDA) ԱՄՆ-ում, որի նպատակն է վերահսկել և կարգավորել դեղերի անվտանգությունը, ինչպես նաև նոր և գոյություն ունեցող ապրանքների, ներառյալ դեղերի արտադրողների պնդումները և սննդային հավելումները կամ վիտամինները։ Առևտրի դաշնային հանձնաժողովը (FTC) մասնակցում է այդ ջանքերին[74]։ Ավելի քիչ կանոնակարգված ապրանքներն ավելի լավ կարգավորելու համար 2000 թվականին ԱՄՆ նախագահ Քլինթոնը ստորագրեց 13147 Գործադիր հրամանը, որը ստեղծեց Սպիտակ տան լրացուցիչ և այլընտրանքային բժշկության հանձնաժողով։ 2002 թվականին հանձնաժողովի վերջնական զեկույցում մի քանի առաջարկներ արվեցին կրթության, հետազոտության, իրականացման և փոխհատուցման վերաբերյալ՝ որպես յուրաքանչյուրի ռիսկերն ու օգուտները գնահատելու ուղիներ[75]։ Որպես ուղղակի արդյունք, ավելի շատ պետական դոլարներ են հատկացվել այս մեթոդներից մի քանիսի ուսումնասիրության համար։

Անհատներն ու ոչ կառավարական կառույցներն ակտիվորեն փորձում են բացահայտել շառլատանությունը։ Ըստ John C. Norcross et al. «արդյունավետ ընթացակարգերի համեմատ» անարդյունավետության վերաբերյալ կոնսենսուսն ավելի քիչ է, սակայն տարբեր հեղինակներ հետապնդել են ինչպես «կեղծ գիտական, չվավերացված կամ «քվակ» հոգեթերապիայի, այնպես էլ «փսիխոմետրիկ հիմքերով կասկածելի վավերականության գնահատման չափորոշիչների» կիրառում[76]515: Հոգեկան առողջության ոլորտում ապացույցների վրա հիմնված պրակտիկայի (EBP) շարժումը շեշտում է հոգեբանության համաձայնությունը, որ հոգեբանական պրակտիկան պետք է հիմնվի էմպիրիկ հետազոտությունների վրա[76]515, 522։ Կան նաև «հակա քվակերային» վեբ-կայքեր, ինչպիսիք են Quackwatch-ը, որոնք օգնում են սպառողներին գնահատել պահանջները[77]։ Quackwatch-ի տեղեկատվությունը կարևոր է ինչպես սպառողների, այնպես էլ բժշկական մասնագետների համար[78]։

Արդյունավետություն և ընդունում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կան մի քանի առաջարկված պատճառներ, թե ինչու է քվակերությունն ընդունվում հիվանդների կողմից՝ չնայած դրա արդյունավետության բացակայությանը.

Մեզ նայողը (Piskijker), Դավիդ կ. Տենիրս (1660)
Քվակը Ղուրանի խոսքերով քարտեր է վաճառում, որը պետք է պաշտպանի օձի խայթոցից, Մարոկկո, 2009 թվական
Քվակ բժիշկը, Յան Վիկտորս (մոտ 1635)
  • Անտեղյակություն. շառլատանության ջատագովություն անողները, կարող են դա անել, որպեսզի օգտվեն սովորական բժշկական բուժումների անտեղյակությունից՝ ընդդեմ այլընտրանքային բուժման, կամ իրենք կարող են անտեղյակ լինել իրենց սեփական պնդումների վերաբերյալ։ Հիմնական բժշկությունը շատ ուշագրավ առաջընթացներ է գրանցել, ուստի մարդիկ կարող են հակված լինել նաև անհիմն պնդումներին հավատալու։
  • Պլացեբո էֆեկտ. դեղամիջոցները կամ բուժումները, որոնք հայտնի են, որ որևէ դեղաբանական ազդեցություն չունեն հիվանդության վրա, դեռևս կարող են ազդել մարդու հիվանդության ընկալման վրա, և այս համոզմունքն իր հերթին երբեմն իսկապես թերապևտիկ ազդեցություն է ունենում, ինչը հանգեցնում է հիվանդի վիճակի բարելավմանը։ Սա չի նշանակում, որ կենսաբանական հիվանդության որևէ բուժումը տեղի չի ունենում. «թեև մենք կարող ենք նկարագրել պլացեբո էֆեկտը որպես «ամեն ինչ մտքում», մենք այժմ գիտենք, որ այս երևույթի իրական նյարդակենսաբանական հիմք կա»[79]։ Մարդիկ նշում են ցավի նվազում, բարեկեցության բարձրացում, բարելավում կամ նույնիսկ ախտանիշների ամբողջական մեղմացում։ Ոմանց համար հոգատար մասնագետի առկայությունը և դեղորայքի տրամադրումն ինքնին բուժիչ են։
  • Ռեգրեսիայի սխալ կամ հետահայացության սխալ. չհասկանալը, որ առողջական վիճակը փոխվել է առանց բուժման, և հիվանդությունների փոփոխությունները տվյալ թերապիային վերագրելը[80]։
  • Հաստատման կողմնակալություն կամ իր տեսակետը պնդելու հակում. միտումնավոր կերպով տեղեկատվությունը փնտրելը, մեկնաբանելը կամ առաջնահերթություն տալը, նպատակ ունենալով հաստատել իր համոզմունքները կամ վարկածները։ Դա ճանաչողական կողմնակալության տեսակ է և ինդուկտիվ դատողության համակարգված սխալ։
  • Անվստահություն ավանդական բժշկության նկատմամբ. շատ մարդիկ, տարբեր պատճառներով, անվստահություն ունեն ավանդական բժշկության կամ կարգավորող կազմակերպությունների նկատմամբ, ինչպիսիք են FDA-ն կամ դեղորայքային խոշոր կորպորացիաները։ Օրինակ՝ «CAM-ը (կոմպլեմենտար և այլընտրանքային բժշկություն) կարող է պատասխան տալ իրավունքների ոտնահարմանը [խտրականությանը] սովորական բժշկական հաստատություններում և դրա հետևանքով անվստահությանը»[81]։
  • Դավադրության տեսություններ. շառլատանության դեմ պայքարող ակտիվիստներին («քվակբաստերները») հաճախ կեղծ մեղադրանքներ են ներկայացվում «ոչ ավանդական» և/կամ «բնական» բուժումները ճնշելու հսկայական «դավադրության» մաս լինելու մեջ, ինչպես նաև նրանց, ովքեր խթանում են դրանք։ Ենթադրվում է, որ այս դավադրությունը աջակցվում և ֆինանսավորվում է դեղագործական արդյունաբերության և հաստատված բժշկական համակարգի կողմից՝ ի դեմս AMA-ի, FDA-ի, ADA-ի, CDC-ի, WHO-ի և այլն, իրենց իշխանությունը պահպանելու և շահույթը մեծացնելու նպատակով։ Այս գաղափարը հաճախ կրում են հակագիտական հայացքներ ունեցող մարդիկ։
  • Վախ կողմնակի էֆեկտներից. դեղագործական դեղամիջոցների մեծ բազմազանությունը կարող է ունենալ շատ անհանգստացնող կողմնակի ազդեցություններ, և շատ մարդիկ վախենում են վիրահատությունից և դրա հետևանքներից, ուստի նրանք կարող են խուսափել այս հիմնական բուժումներից։
  • Արժեքը. որոշ մարդիկ, ովքեր պարզապես չեն կարող իրենց թույլ տալ սովորական բուժում և փնտրում են ավելի էժան այլընտրանք։ Ոչ ավանդական պրակտիկանտները հաճախ կարող են բուժում տրամադրել շատ ավելի ցածր գնով։ Դրան գումարվում է առողջապահական խնամքի հասանելիության սահմանափակ լինելը։
  • Հուսահատություն. Լուրջ կամ մահացու հիվանդություն ունեցող մարդիկ, կամ որոնց բժիշկն ասել է, որ իրենց վիճակը «անբուժելի է», կարող են արձագանքել՝ փնտրելով բուժում՝ անտեսելով դրա արդյունավետության գիտական ապացույցների բացակայությունը կամ նույնիսկ ապացույցների առկայությունը, որ իրենց վիճակը «անբուժելի է», մեթոդն անարդյունավետ է կամ նույնիսկ վտանգավոր։ Հուսահատությունը կարող է սրվել կյանքի վերջում պալիատիվ ոչ բուժիչ խնամքի բացակայության պատճառով։ 2012- 2018 թվականների ընթացքում բրիտանական քրաուդֆանդինգ կայքերում քաղցկեղի այլընտրանքային առողջապահական տարրով բուժման դիմումները հավաքել են 8 միլիոն ֆունտ ստեռլինգ։ Սա նկարագրվում է որպես «նոր և եկամտաբեր եկամուտների հոսք՝ խոցելի խավերին հափշտակող խոշտանգումների, շառլատանների և դավաճանների համար»[82]։
  • Հպարտություն. Երբ մարդիկ հավանություն են տալիս կամ պաշտպանում բուժումը, կամ ժամանակ և գումար են ներդնում դրա մեջ, նրանք կարող են դժկամորեն կամ ամաչելով ընդունել դրա անարդյունավետությունը և, հետևաբար, խորհուրդ տալ բուժում, որը չի աշխատում։
  • Խարդախություն. որոշ պրակտիկանտներ, լիովին գիտակցելով իրենց դեղամիջոցի անարդյունավետությունը, կարող են դիտավորյալ կեղծ գիտական հետազոտություններ և բժշկական թեստերի արդյունքներ արտադրել՝ այդպիսով շփոթեցնելով ցանկացած պոտենցիալ սպառողին բժշկական բուժման արդյունավետության հարցում։

Շառլատանության մեջ մեղադրվողներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Քվակը», Յան Ստեն (մոտ 1650-1660)

Հանգուցյալ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Թոմաս Ալինսոն (1858-1918), նատուրոպաթիայի հիմնադիր։ Նա իր հայացքներով հաճախ հակասության մեջ էր Էդինբուրգի բժիշկների թագավորական քոլեջի և Գերագույն բժշկական խորհրդի հետ, հատկապես բժիշկների կողմից դեղամիջոցների հաճախակի օգտագործման, պատվաստումների դեմ հանդես գալով և դրանով մամուլում իր ինքնագովազդի համար[83]։ Նրա տեսակետները և դրանց հրապարակումը հանգեցրին նրան, որ նա արժանացավ շառլատան պիտակի և Գերագույն բժշկական խորհրդի կողմից հեռացվեց՝ մասնագիտական առումով տխրահռչակ պահվածքի համար[84][85]։
  • Լովիսա Ահրբերգ (1801-1881), առաջին շվեդ կին բժիշկը։ Ահրբերգը բախվել է տղամարդ բժիշկների ուժեղ դիմադրությանը և մեղադրվել շառլատանության մեջ։ Պաշտոնական քննության ժամանակ նա արդարացվել է բոլոր մեղադրանքներից, և թույլ է տրվել բժշկությամբ զբաղվել Ստոկհոլմում, թեև 1820-ականներին դա արգելված էր կանանց համար։ Հետագայում նա իր աշխատանքի համար մեդալ է ստացել։
  • Յոհաննա Բրանդտ (1876-1964), հարավաֆրիկացի նատուրոպաթ, ով պաշտպանում էր «Խաղողով բուժումը» որպես քաղցկեղի բուժում[86]։
  • Ջոն Ռ. Բրինկլի (1885-1942), ոչ բժիշկ և քսենոտրանսպլանտացիայի մասնագետ Կանզասում (ԱՄՆ), ով պնդում էր, որ հայտնաբերել է այծի ամորձիները ծեր տղամարդկանց մեջ արդյունավետ փոխպատվաստելու մեթոդ։ Այն բանից հետո, երբ նահանգային իշխանությունները քայլեր ձեռնարկեցին փակելու նրա պրակտիկան, նա վրեժխնդիր եղավ՝ 1930 թվականին մտնելով քաղաքականություն և անհաջող առաջադրվելով Կանզասի նահանգապետի պաշտոնի համար[87]։
  • Հուլդա Ռեգեհր Կլարկ (1928-2009), ոչ միանշանակ նատուրոպաթ, հեղինակ և այլընտրանքային բժշկության պրակտիկանտ, ով պնդում էր, որ կարող է բուժել բոլոր հիվանդությունները և պաշտպանում էր գիտական հիմնավորում չունեցող մեթոդները[88]։
  • Մաքս Գերսոն (1881-1959), գերմանական ծագում ունեցող ամերիկացի բժիշկ, ով մշակել է սննդակարգի վրա հիմնված այլընտրանքային քաղցկեղի բուժում, որը, նրա պնդմամբ, կարող էր բուժել քաղցկեղը և քրոնիկ, դեգեներատիվ հիվանդությունների մեծ մասը։ Նրա բուժումը կոչվում էր Գերսոնի թերապիա։ Հատկանշական է, որ Գերսոնաթերապիան անհաջող կերպով կիրառվել է Ջեսիկա Էյնսկոյի և Գարի Վինոգրանդի բուժման համար։ Ըստ Quackwatch վեն-կայքի՝ Գերսոնի ինստիտուտի բուժման պնդումները հիմնված են ոչ թե ողջ մնալու փաստացի փաստաթղթերի վրա, այլ «բժշկի գնահատականների համակցությամբ, որ հեռացող հիվանդն ունի «ողջ մնալու ողջամիտ հնարավորություն», գումարած այն զգացումները, որ ինստիտուտի աշխատակիցներն ունեն իրենց զանգահարող մարդկանց սոցիալական կարգավիճակի վերաբերյալ»[89]։ Քաղցկեղի ամերիկյան միությունը հայտնում է, որ «չկա հուսալի գիտական ապացույց, որ Գերսոնի թերապիան արդյունավետ է…»[90]:
Սամուել Հահնեմանի արձանը Վաշինգտոնում։ Similia Similibus Curentur - «Նմանին բուժել նմանով» փորագրությամբ
  • Սամուել Հահնեման (1755-1843), հոմեոպաթիայի հիմնադիր։ Հանեմանը կարծում էր, որ բոլոր հիվանդությունները առաջանում են «միազմերի» պատճառով, որը նա սահմանում է որպես՝ քրոնիկ հիվանդության հիմքում ընկած «վարակիչ սկզբունքներ» և հիվանդի «կենսական ուժի առանձնահատուկ հիվանդագին խանգարում»[91]։ Ըստ նրա՝ հիվանդությունները կարող են բուժվել այնպիսի նյութերով, որոնք առողջ մարդու մոտ առաջացնում են հիվանդության նման ախտանիշներ, չափազանց ցածր կոնցենտրացիաներով, որոնց բուժական ազդեցությունը մեծանում է աստիճանաբար այն նոսրացնելով և կրկնակի թափահարելով[92][93][94]։
  • Լոուրենս Բ. Համլին, տուգանվել է 1906 թվականին ԱՄՆ Մաքուր սննդի և դեղերի մասին օրենքի համաձայն՝ գովազդելու համար, որ իր Wizard Oil (Հրաշագործ յուղ) պատրաստուկը կարող է սպանել քաղցկեղը[95]։
  • Լ. Ռոն Հաբարդ (1911-1986), Սայենթոլոգիայի եկեղեցու հիմնադիր։ Նա ամերիկացի գիտաֆանտաստիկ գրող է, ԱՄՆ ռազմածովային ուժերի նախկին սպա և դիանետիկա ուսմունքի ստեղծող։ Սայենթոլոգիայի քննադատները և շատ հոգեբուժական կազմակերպություններ նրան սովորաբար անվանել են շառլատան և ստահակ՝ մասամբ իր հաճախ ծայրահեղ հակահոգեբուժական համոզմունքների և տեխնոլոգիաների կեղծ պնդումների դեմ, ինչպիսին է E-meter-ը, հանդես գալու համար[96][97][98]։
  • Լինդա Հազարդ (1867-1938), ինքնակոչ բժիշկ և ծոմապահության մասնագետ, որը նա գովազդում էր որպես պանացեա յուրաքանչյուր հիվանդության համար։ ԱՄՆ Վաշինգտոն նահանգի Օլալա քաղաքում գտնվող նրա «սանիտարիումում» սովից մահացել է շուրջ 40 հիվանդ։ 1912 թվականին մեկ մահվան համար բանտարկված Հազարդը պայմանական վաղաժամկետ ազատվել է 1915 թվականին և շարունակել բժշկությամբ զբաղվել առանց արտոնագրի Նոր Զելանդիայում (1915-1920) և Վաշինգտոնում (1920-1935)։ Մահացել է 1938 թվականին, երբ փորձում էր ծոմ պահելով ինքն իրեն բուժել[99]։
  • Ուիլյամ Դոնալդ Քելլի (1925-2005), օրթոդոնտ և Մաքս Գերսոնի հետևորդ, ով մշակել է քաղցկեղի իր այլընտրանքային բուժումը, որը կոչվում էր Ոչ հատուկ մետաբոլիկ թերապիա։ Այս բուժումը հիմնված է այն չհիմնավորված համոզմունքի վրա, որ «սխալ սնունդը [առաջացնում է] չարորակ ուռուցքի աճ, մինչդեռ պատշաճ սնունդը [թույլ է տալիս] աշխատել մարմնի բնական պաշտպանիչ միջոցներին»[100]։ Այն ներառում է, մասնավորապես, բուժում պանկրեատիկ ֆերմենտներով, օրական 50 վիտամիններ և հանքանյութերով (ներառյալ լաետրիլը)[101], շամպունով մարմնի հաճախակի լվալ, սուրճի կլիզմա և հատուկ դիետա[102]։ Ըստ Quackwatch կայքի՝ «նրա թերապիան ոչ միայն անարդյունավետ է[103], այլև քաղցկեղով հիվանդ մարդիկ, ովքեր ընդունում են այն, ավելի արագ են մահանում և ունեն կյանքի ավելի վատ որակ, քան ստանդարտ բուժում ունեցողները և կարող են զարգացնել լուրջ կամ մահացու կողմնակի բարդություններ։ Քելլիի ամենահայտնի հիվանդն էր դերասան Սթիվ Մակքուին։
  • Ջոն Հարվի Քելլոգ (1852-1943), բժիշկ Բեթլ Կրիկում, (Միչիգան, ԱՄՆ), ով ղեկավարում էր առողջարան՝ օգտագործելով հոլիստիկ (այլընտրանքային բժշկ.) մեթոդներ՝ հատուկ ուշադրություն դարձնելով սնուցմանը, կլիզմաներին և վարժություններին։ Քելլոգը բուսակերության ջատագով էր և իր եղբոր՝ Ուիլ Քիթ Քելլոգի հետ հորինել է եգիպտացորենի փաթիլ նախաճաշը[104]։
  • Ջոն Սենտ Ջոն Լոնգ (1798-1834), իռլանդացի նկարիչ, ով պնդում էր, որ կարող է բուժել տուբերկուլյոզը՝ հիվանդի մեջքին ցավ կամ վերք պատճառելով, որից հիվանդությունը դուրս է գալիս։ Նա երկու անգամ դատվել է իր հիվանդների սպանության համար, ովքեր մահացել են այս բուժման ընթացքում[105]։
  • Ֆրանց Անտոն Մեսմեր (1734-1815), գերմանացի բժիշկ և աստղագետ, ով հորինել է այն, ինչ նա անվանել է կենդանական մագնիսականություն (մեսմերիզմ)։
  • Թեոդոր Մորել (1886-1948), գերմանացի բժիշկ, որն առավել հայտնի է որպես Հիտլերի անձնական բժիշկ[106]։ Մորելը Հիտլերին տվել է մոտավորապես 74 նյութ՝ 28 տարբեր խառնուրդներով, այդ թվում՝ հերոին, կոկաին, Դոկտոր Կոստերի հակափքայիններ (Doktor Koster's Antigaspills), կալիումի բրոմիդ, պապավերին, տեստոստերոն, վիտամիններ և կենդանական ֆերմենտներ[107][108]։ Չնայած Հիտլերի կախվածությանը Մորելից և նրան այլ նացիստական առաջնորդներին առաջարկելուց, Գյորինգը, Հիմլերը, Շփիրը և այլք զգուշորեն հրաժարվելեն Մորելից` որպես քվակ։
  • Դանիել Դեյվիդ Փալմեր (1845-1913), մթերային խանութի սեփականատեր, ով պնդում էր, որ բուժել է դռնապանի խլությունը՝ նրա մեջքն ուղղելով։ Նա հիմնել է քիրոպրակտիկայի ոլորտը՝ հիմնվելով այն սկզբունքի վրա, որ բոլոր հիվանդություններն ու առողջական խնդիրները կարող են շտկվել՝ կարգավորելով մարդու մեջքի դասավորությունը։ Նրա վարկածն այն ժամանակ անտեսվել է բժշկական մասնագետների կողմից, և չնայած զգալի հետևորդներ ունենալուն, այն դեռևս գիտականորեն ապացուցված չէ[109]։ Փալմերը մագնիսական բուժիչ հաստատություն հիմնեց Այովա նահանգի Դավենպորտում՝ «բժիշկ» ներկայանալով։ Ոչ բոլորն էին համոզված, որ, ինչպես 1894 թվականին գրել էր տեղական թերթը նրա մասին, «մագնիսականության վրա խենթացածը խելահեղորեն պատկերացնում է, թե նա կարող է բուժել հիվանդներին և հաշմանդամներին իր մագնիսական ձեռքերով։ Նրա զոհերը տկարամիտ, տգետ և սնահավատ մարդիկ են, հիմար մարդիկ, ովքեր տարիներ շարունակ հիվանդ են և հոգնել են սովորական բժիշկից և առողջություն են ուզում կարճ ճանապարհով… նա, անշուշտ, շահել է իր զոհերի անտեղյակությունից… Նրա բիզնեսի աճը ցույց է տալիս, թե ինչ կարելի է անել Դավենպորտում, նույնիսկ շառլատան լինելով»[110]։
  • Լուի Պաստյոր (1822-1895), ֆրանսիացի քիմիկոս, որն առավել հայտնի է մանրէաբանության մեջ իր ուշագրավ նվաճումներով։ Նրա փորձերը հաստատել են հիվանդության հարուցիչ մանրէաբանական տեսությունը, ինչպես նաև նվազեցրել մահացությունը հետծննդյան տենդից (ծննդկանի), և նա ստեղծել է կատաղության դեմ առաջին պատվաստանյութը։ Նա հանրությանն առավել հայտնի է նրանով, որ ցույց է տվել, թե ինչպես կարելի է կանխել կաթի և գինու թթվայնացումը. այս գործընթացը նրա անվամբ կոչվել է պաստերիզացիա։ Նրա վարկածները սկզբում հանդիպել են մեծ թշնամանքի, և նրան բազմիցս մեղադրել են շառլատանության մեջ։ Այնուամենայնիվ, նա այժմ համարվում է մանրէաբանության երեք հիմնական հիմնադիրներից մեկը՝ ի թիվս Ֆերդինանդ Կոնի և Ռոբերտ Կոխի[111]։
  • Լինուս Փոլինգ (1901-1994), քիմիայի գծով Նոբելյան մրցանակակիր, Փոլինգն իր հետագա կարիերայի մեծ մասն անցկացրել է սոմատիկ և հոգեբանական հիվանդությունները օրթոմոլեկուլյար բժշկության (այդ թվում` սննդային հավելումների) միջոցով բուժելու պրակտիկայի վրա։ Նրա պնդումներից էին, որ սովորական մրսածությունը կարելի է բուժել վիտամին C -ի հսկայական չափաբաժիններով։ Էվան Քեմերոնի հետ միասին նա գրել է 1979 թվականին «Քաղցկեղ և վիտամին C» գիրքը, որը կրկին ավելի տարածված էր հանրության շրջանում, քան բժշկական մասնագիտությունը, որը շարունակում էր անտեսել քաղցկեղի բուժման կամ կանխարգելման գործում վիտամին C -ի արդյունավետության մասին շառլատանություն լինելու պնդումները[112]։ Կենսագիրներից մեկը քննարկել է, թե որքան հակասական են եղել նրա տեսակետները վիտամին C-ի մեգադոզաների վերաբերյալ, և որ նրան «դեռևս «խարդախ» և «քվակ» են անվանում իր «օրթոմոլեկուլյար բժշկության» հակառակորդները[113]։
  • Բժիշկ Ջոն Հենրի Պինկարդ (1866-1934), Ռոանոկում գործարար և «Յարբ դոկտոր» կամ «Խոտաբժիշկ» էր, ով հորինում էր քվակ դեղամիջոցներ, որոնք նա վաճառում և տարածում էր՝ խախտելով Սննդի և դեղերի մասին օրենքը և ավելի վաղ «Մաքուր սննդի և դեղերի մասին օրենքը»։ Նա հայտնի էր նաև որպես «պայծառատես, բուսաբույժ և ոգեհարցություն անող»[114]։ Պինկարդի սանգվինարիա (արյունահոսությունները կանխող բույս) բաղադրության մի մասը, որը պատրաստված էր ծաղկի արմատից կամ ցողունից, բռնագրավվեց դաշնային պաշտոնյաների կողմից 1931 թվականին։ «Այս բաժնի կողմից նմուշի վերլուծությունը ցույց տվեց, որ այն հիմնականում բաղկացած է բուսական դեղամիջոցների քաղվածքներից, ներառյալ սանգվինարիան, շաքարը, ալկոհոլը և ջուրը։ Տեղեկատվության մեջ ենթադրվում էր, որ ապրանքը սխալ բրենդավորված է, քանի որ որոշ հայտարարություններ, ձևակերպումներ և միջոցներ, որոնք վերաբերում են դրա թերապևտիկ և բուժիչ ազդեցություններին, հայտնվել են շշի պիտակի վրա, կեղծ և խարդախությամբ ներկայացվել են, որ այն արդյունավետ կլինի որպես բուժում, դեղամիջոց և բուժում թոքաբորբի, հազի, թույլ թոքերի, ասթմայի, երիկամների, լյարդի, միզապարկի կամ ստամոքսի ցանկացած անհանգստության դեմ և արդյունավետ է որպես արյան և նյարդերի հիանալի կազդուրիչ միջոց»։ Նա իրեն մեղավոր է ճանաչել և տուգանվել[115]։
  • Վիլհելմ Ռայխ (1897-1957), ավստրա–ամերիկացի հոգեվերլուծաբան։ Պնդում էր, որ հայտնաբերել է նախնադարյան տիեզերական էներգիա, որը կոչվում է Օրգոնե[116]։ Նա մշակել է մի քանի սարքեր[117], ներառյալ Cloudbuster-ը և Orgone Accumulator-ը, որոնք, նրա կարծիքով, կարող են օգտագործել օրգոնեն եղանակը կառավարելու, տիեզերական այլմոլորակայինների դեմ պայքարելու և հիվանդությունները, այդ թվում՝ քաղցկեղը բուժելու համար։ Հետաքննությունից հետո ԱՄՆ Սննդամթերքի և դեղերի վարչությունը եզրակացրել է, որ գործ ունեն «առաջին մասշտաբի խարդախության» հետ։ 1954 թվականի փետրվարի 10-ին ԱՄՆ Մեյնի դատախազը բողոք է ներկայացրել՝ պահանջելով մշտական արգելանք՝ համաձայն Սննդի, դեղերի և կոսմետիկայի դաշնային օրենքի 301-րդ և 302-րդ բաժինների՝ կանխելու օրգոնային կուտակիչների միջպետական առաքումը և արգելելու Ռայխի որոշ գրությունների խթանումն ու գովազդի միջոցները։ Ռայխը հրաժարվել է ներկայանալ դատարան՝ պատճառաբանելով, որ ոչ մի դատարան ի վիճակի չէ գնահատելու իր աշխատանքը։ Ռայխը ձերբակալվել է դատարանի նկատմամբ անհարգալից վերաբերմունքի համար և դատապարտվել երկու տարվա ազատազրկման, 10,000 ԱՄՆ դոլար տուգանքի, իսկ նրա Օրգոնեի կուտակիչները և Օրգոնեի վրա աշխատանքը հրամայվել է ոչնչացնել։ 1956 թվականի օգոստոսի 23-ին Նյու Յորքի 25-րդ փողոցի հանրային վառարանում այրվել են նրա վեց տոննա գրքեր, ամսագրեր և թերթեր։ 1957 թվականի մարտի 12-ին նրան ուղարկել են Դանբերիի դաշնային բանտ (Ֆեյրֆիլդ շրջան (Կոնեկտիկուտ)), որտեղ Ռիչարդ Ք. Հաբարդը, հոգեբույժը, ով հիանում էր Ռայխով, զննել է նրան՝ արձանագրելով պարանոյա, որն արտահայտվում էր մեծամտության, հալածանքների և հղման գաղափարներով։ Ինը ամիս անց՝ 1957 թվականի նոյեմբերի 18-ին, Ռայխը մահացել է սրտի կաթվածից, երբ գտնվում էր Փենսիլվանիայի Լյուիսբուրգի դաշնային քրեակատարողական հիմնարկում։
  • Ուիլյամ Հերբերտ Շելդոն (1898-1977), ստեղծել է բանականությանը համապատասխանող սոմատոտիպերի տեսությունը, ըստ որի` մարդու մարմնի ձևը և կազմվածքի տեսակը կապված են անհատականության գծերի հետ[118][119]։

Տեղեկատվական դարաշրջանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

21-րդ դարում տարածված շառլատանության ձև է այն, որ աշխարհիկ մարդիկ օգտագործում են առցանց կայքեր, ինչպիսիք են WebMD-ն՝ ախտորոշումներ գտնելու համար։ Դրա զոհ չդառնալու լավագույն միջոցը տեղական հիվանդանոցում հավաստագրված բժշկի հետ հանդիպում ունենալն է։ Գրելով The New York Times թերթում, Վիրջինիա Հեֆերնանը քննադատել է WebMD-ին այն դեղամիջոցները, որոնք վաճառվում են կայքի դեղագործական հովանավորների կողմից, համարելով որ ընթերցողը կողմնակալ է դրանց նկատմամբ, եթե անգամ դրանք պետք էլ չեն։ Նա գրել է, որ WebMD-ը «ներծծված է կեղծ բժշկությամբ և նուրբ ապատեղեկատվությամբ»[120]։

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նշումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Բրիտանական բժշկական ասոցիացիան գնահատել է, որ, 1908 թվականի մարտի 31-ին ֆիսկալ տարվա վերջին, արտոնագրային դեղերից ստացված արժեքային հարկային եկամուտների (ad valorem tax) հիման վրա բրիտանական հասարակությունը արտոնագրային դեղամիջոցների վրա ծախսել է մոտ 2,42 միլիոն ֆունտ ստերլինգ[23]:182–184: Սա համարժեք է մոտ 2014 թվականի 226 միլիոն ֆունտ ստեռլինգ (309 միլիոն դոլար)։
  2. ↑ Նապոլեոնյան պատերազմների ժամանակաշրջանում Գաղաադի սրտի բալասանի մեկ շիշի գինը 33 շիլինգ էր, որը համարժեք է 2014 թվականին 109 ֆունտ ստեռլինգին (149 դոլար)։
  3. ↑ Սայենտոլոգիա, անգլ.` scientology - գնոստիցիզմի տիպի նոր կրոնական շարժում[66]:
  4. ↑ Ինգրամ, լատ.` engram - կյանքի փորձառությունների մտավոր պատկերներ կամ գրամներ, որոնք բացասական հուզական ազդեցություն են թողնում մարդու անձնական կյանքում[67]: Տարբերվում է կոգնիտիվ հոգեբանությունում օգտագործվող էնգրամ[68] հասկացությունից:

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,0 1,1 «Quackery: How Should It Be Defined? | Quackwatch» (ամերիկյան անգլերեն). 2009 թ․ հունվարի 17. Վերցված է 2023 թ․ հուլիսի 23-ին.
  2. ↑ «Quack Definition & Meaning». Dictionary.com (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ հուլիսի 23-ին.
  3. ↑ Harper, Douglas. «quack». Online Etymology Dictionary. Վերցված է 6 November 2015-ին.
  4. ↑ «German–English glossary of idioms». accurapid.com. Poughkeepsie, New York: Accurapid. quacksalber. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ դեկտեմբերի 4-ին.
  5. ↑ Barrett, Stephen (2009 թ․ հունվարի 17). «Quackery: how should it be defined?». quackwatch.org. Արխիվացված օրիգինալից 2009 թ․ փետրվարի 25-ին. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 9-ին.
  6. ↑ Tabish, Syed Amin (2008 թ․ հունվար). «Complementary and alternative healthcare: is it evidence-based?». International Journal of Health Sciences. 2 (1): v–ix. ISSN 1658-3639. PMC 3068720. PMID 21475465.
  7. ↑ Angell, Marcia; Kassirer, Jerome P. (1998 թ․ սեպտեմբերի 17). «Alternative Medicine – The Risks of Untested and Unregulated Remedies». New England Journal of Medicine. 339 (12): 839–841. CiteSeerX 10.1.1.694.9581. doi:10.1056/NEJM199809173391210. PMID 9738094.
  8. ↑ Cassileth, Barrie R.; Yarett, I.R. (2012). «Cancer quackery: the persistent popularity of useless, irrational 'alternative' treatments». Oncology. 28 (8): 754–758. PMID 22957409.
  9. ↑ Offit, Paul A. (2013). Do you believe in magic? : the sense and nonsense of alternative medicine. New York: HarperCollins. ISBN 978-0-06-222296-1. Also titled Killing us softly: the sense and nonsense of alternative medicine. London: Fourth Estate. 2013. ISBN 978-0-00-749172-8.
  10. ↑ 10,0 10,1 Du Barry's Revalenta Arabica Food (անգլերեն). 1850.
  11. ↑ «Revalenta arabica Facts for Kids». kids.kiddle.co (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ հուլիսի 23-ին.
  12. ↑ Assoc Med J. (1853 Dec 9). «REVALENTA ARABICA QUACKERY». էջ 1094.
  13. ↑ Novella, Steven (2010 թ․ օգոստոսի 4). «Acupuncture pseudoscience in the New England Journal of Medicine ». sciencebasedmedicine.org. Science-Based Medicine. Արխիվացված օրիգինալից 2010 թ․ օգոստոսի 7-ին.
  14. ↑ 14,0 14,1 Gorski, David (2010 թ․ օգոստոսի 3). «Credulity about acupuncture infiltrates the New England Journal of Medicine ». sciencebasedmedicine.org. Science-Based Medicine. Արխիվացված օրիգինալից 2010 թ․ դեկտեմբերի 10-ին.
  15. ↑ Berman, Brian M.; Langevin, Helene M.; Witt, Claudia M.; Dubner, Ronald (2010 թ․ հուլիսի 29). «Acupuncture for chronic low back pain». New England Journal of Medicine. 363 (5): 454–461. doi:10.1056/NEJMct0806114. PMID 20818865. S2CID 10129706. Correction of an author name in «Acupuncture for chronic low back pain». New England Journal of Medicine. 363 (9): 893. 2010 թ․ օգոստոսի 26. doi:10.1056/NEJMx100048.
  16. ↑ Styles, John (2000). «Product innovation in early modern London». Past & Present. 168 (1): 124–169. doi:10.1093/past/168.1.124.
  17. ↑ 17,0 17,1 Griffenhagen, George B.; Young, James Harvey (1959) [first published in 1929]. «Old English patent medicines in America». Pharmacy in History. Contributions from the museum of history and technology. [Washington, DC]: [Smithsonian Institution] (published 2009). 10 (4): 155–183. OCLC 746980411. PMID 11612887. Project Gutenberg, 30162 – via Project Gutenberg.
  18. ↑ «House of Commons Journal, 8 April 1830». British-history.ac.uk. 2003 թ․ հունիսի 22. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 9-ին.
  19. ↑ Lewis, Andy (2009 թ․ օգոստոսի 3). «Dutch sceptics have 'bogus' libel decision overturned on human rights grounds». quackometer.net (blog). Andy Lewis. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 13-ին. Վերցված է 2014 թ․ մայիսի 16-ին.
  20. ↑ De Kort, Marcel (1995). Tussen patient en delinquent: geschiedenis van het Nederlandse drugsbeleid [Between patient and delinquent: the history of drug policy in the Netherlands]. Publikaties van de Faculteit der Historische en Kunstwetenschappen (հոլանդերեն). Vol. 19. Hilversum: Verloren. էջեր 25–26. ISBN 978-9065504203.
  21. ↑ De Kort, Marcel (1993). «Drug policy: medical or crime control? Medicalization and criminalization of drug use, and shifting drug policies». In Binneveld, Hans (ed.). Curing and insuring: essays on illness in past times: the Netherlands, Belgium, England and Italy, 16th–20th centuries. Illness and History, Rotterdam, 16 November 1990. Publikaties van de Faculteit der Historische en Kunstwetenschappen. Vol. 9. Hilversum: Verloren. էջեր 207–208. ISBN 978-9065504081.
  22. ↑ Oudshoorn, Nelly (1993). «United we stand: the pharmaceutical industry, laboratory, and clinic in the development of sex hormones into scientific drugs, 1920–1940». Science, Technology, & Human Values. 18 (1): 5–24. doi:10.1177/016224399301800102. JSTOR 689698. S2CID 73330109.
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 23,3 British Medical Journal (1909). Secret remedies, what they cost and what they contain. London: British medical association. hdl:2027/uc1.b5254294. OCLC 807108391.
  24. ↑ «The Composition of Certain Secret Remedies: I.-Some Remedies for Epilepsy». BMJ. 2 (2293): 1585–1586. 1904 թ․ դեկտեմբերի 10. doi:10.1136/bmj.2.2293.1585. PMC 2356119. PMID 20761810.
  25. ↑ 25,0 25,1 Young, James H. (1961). The toadstool millionaires: a social history of patent medicines in America before federal regulation. Princeton, New Jersey: Princeton University Press. OCLC 599159278. Արխիվացված օրիգինալից 2002 թ․ հոկտեմբերի 10-ին – via quackwatch.org.
  26. ↑ Delahunty, Andrew; Dignen, Sheila (2012 թ․ սեպտեմբերի 13). Oxford Dictionary of Reference and Allusion (անգլերեն). OUP Oxford. ISBN 978-0-19-956746-1.
  27. ↑ 27,0 27,1 Radam, William (1895) [1890]. Microbes and the microbe killer (Rev. ed.). New York: The author. էջեր 137, 180, 205. hdl:2027/uc2.ark:/13960/t9862f811. OCLC 768310771. «Ես առաջարկում եմ բոլոր հիվանդությունները բուժել միայն մեկ դեղամիջոցով, և կանխել երեխաների մահը հիվանդությունից, որովհետև, իհարկե, ես չեմ կարող կանխել դժբախտ պատահարները բոլոր այն դեպքերում, երբ ձեռնարկվում են ժամանակին, և որտեղ իմ ցուցումները հետևողականորեն կատարվում են։»
  28. ↑ Clark, Hulda Regehr (1995). The cure for all diseases: with many case histories of diabetes, high blood pressure, seizures, chronic fatigue syndrome, migraines, Alzheimer's, Parkinson's, multiple sclerosis, and others showing that all of these can be simply investigated and cured. San Diego, CA: ProMotion. ISBN 978-1-890035-01-3.
  29. ↑ Helfand, William H. (1989). «President's address: Samuel Solomon and the Cordial Balm of Gilead». Pharmacy in History. 31 (4): 151–159. ISSN 0031-7047. JSTOR 41111251.
  30. ↑ «The Annual RPI and Average Earnings for Britain, 1209 to Present (New Series)».
  31. ↑ Congress, United States. Pure Food and Drug Act of 1906.
  32. ↑ Adams, Samuel Hopkins (1912) [1905]. The great American fraud: articles on the nostrum evil and quackery reprinted from Collier's (5th ed.). Chicago: American Medical Association. OCLC 894099555.
  33. ↑ Blaskiewicz, Robert; Jarsulic, Mike (2018). «Arthur J. Cramp: The Quackbuster Who Professionalized American Medicine». Skeptical Inquirer. 42 (6): 45–50. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ դեկտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 24-ին.
  34. ↑ Ladimer, Irving (1965 թ․ օգոստոս). «The Health Advertising Program of the National Better Business Bureau». American Journal of Public Health. 55 (8): 1217–1227. doi:10.2105/ajph.55.8.1217. PMC 1256406. PMID 14326419.
  35. ↑ Jarvis WT (1999 թ․ նոյեմբեր). «Quackery: the National Council Against Health Fraud perspective». Rheum Dis Clin North Am Journal. 25 (4): 805–814. doi:10.1016/S0889-857X(05)70101-0. PMID 10573757.
  36. ↑ 36,0 36,1 Ranjan Roy, Rajeev (2008 թ․ փետրվարի 3). «After kidney scam, India eyes anti-quackery bill». Hindustan Times (անգլերեն). Indo-Asian News Service. Վերցված է 2021 թ․ սեպտեմբերի 19-ին.
  37. ↑ «Introduce a central anti-quackery law, urges IMA». tennews.in: National News Portal. 2017 թ․ հունիսի 10.
  38. ↑ Narayanan, Kavya (2020 թ․ հուլիսի 1). «AYUSH Ministry is endangering people, jeopardising Ayurveda with lax response to Patanjali's Coronil and COVID-19, warn experts». Firstpost. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ նոյեմբերի 21-ին.
  39. ↑ Rathee, Pranshu (2018 թ․ նոյեմբերի 20). «What is AYUSH and the controversy around it?». Deccan Herald. The Printers (Mysore). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ նոյեմբերի 22-ին. Վերցված է 2021 թ․ ապրիլի 4-ին.
  40. ↑ Աղբյուրները, որոնք քննադատում են AYUSH-ն ամբողջությամբ որպես կեղծ գիտական նախարարություն.
  41. ↑ Tuomela, R (1987). «Chapter 4: Science, Protoscience, and Pseudoscience». In Pitt JC, Marcello P (eds.). Rational Changes in Science: Essays on Scientific Reasoning. Boston Studies in the Philosophy of Science. Vol. 98. Springer. էջեր 83–101. doi:10.1007/978-94-009-3779-6_4. ISBN 978-94-010-8181-8.
  42. ↑ Baran GR, Kiana MF, Samuel SP (2014). «Science, Pseudoscience, and Not Science: How Do They Differ?». Chapter 2: Science, Pseudoscience, and Not Science: How Do They Differ?. Springer. էջեր 19–57. doi:10.1007/978-1-4614-8541-4_2. ISBN 978-1-4614-8540-7. «within the traditional medical community it is considered to be quackery» {{cite book}}: |journal= ignored (օգնություն)
  43. ↑ Ladyman J (2013). «Chapter 3: Towards a Demarcation of Science from Pseudoscience». In Pigliucci M, Boudry M (eds.). Philosophy of Pseudoscience: Reconsidering the Demarcation Problem. University of Chicago Press. էջեր 48–49. ISBN 978-0-226-05196-3. «Yet homeopathy is a paradigmatic example of pseudoscience. It is neither simply bad science nor science fraud, but rather profoundly departs from scientific method and theories while being described as scientific by some of its adherents (often sincerely).»
  44. ↑ Smith K (2012). «Homeopathy is Unscientific and Unethical». Bioethics. 26 (9): 508–512. doi:10.1111/j.1467-8519.2011.01956.x. S2CID 143067523.
  45. ↑ Shaw, DM (2010). «Homeopathy is where the harm is: Five unethical effects of funding unscientific 'remedies'». Journal of Medical Ethics. 36 (3): 130–131. doi:10.1136/jme.2009.034959. PMID 20211989.
  46. ↑ Sample I (2008 թ․ հուլիսի 21). «Pharmacists urged to 'tell the truth' about homeopathic remedies». The Guardian. London.
  47. ↑ UK Parliamentary Committee Science and Technology Committee – "Evidence Check 2: Homeopathy"
  48. ↑ Grimes, D.R. (2012). «Proposed mechanisms for homeopathy are physically impossible». Focus on Alternative and Complementary Therapies. 17 (3): 149–155. doi:10.1111/j.2042-7166.2012.01162.x.
  49. ↑ «Homeopathy». American Cancer Society. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մարտի 16-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 12-ին.
  50. ↑ «Homeopathic products and practices: assessing the evidence and ensuring consistency in regulating medical claims in the EU» (PDF). European Academies' Science Advisory Council. 2017 թ․ սեպտեմբեր. էջ 1. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 1-ին. «... we agree with previous extensive evaluations concluding that there are no known diseases for which there is robust, reproducible evidence that homeopathy is effective beyond the placebo effect.»
  51. ↑ Semple D, Smyth R (2013). Chapter 1: Psychomythology (3rd ed.). Oxford University Press. էջ 20. ISBN 978-0-19-969388-7. {{cite book}}: |work= ignored (օգնություն)
  52. ↑ Kaufman, Allison B.; Kaufman, James C. (2018). Pseudoscience: The Conspiracy Against Science (անգլերեն). MIT Press. ISBN 978-0262037426.
  53. ↑ Carrier, Marc (2011). «Ayurvedic Medicine». Skeptic. Volume 16 Number 2 (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 31-ին.
  54. ↑ Krisanaprakornkit, T.; Ngamjarus, C.; Witoonchart, C.; Piyavhatkul, N. (2010). «Meditation therapies for attention-deficit/hyperactivity disorder (ADHD)». Cochrane Database of Systematic Reviews. 2010 (6): CD006507. doi:10.1002/14651858.CD006507.pub2. PMC 6823216. PMID 20556767.
  55. ↑ Uebelacker, L. A.; Epstein-Lubow, G.; Gaudiano, B. A.; Tremont, G.; Battle, C. L.; Miller, I. W. (2010). «Hatha yoga for depression: critical review of the evidence for efficacy, plausible mechanisms of action, and directions for future research». Journal of Psychiatric Practice. 16 (1): 22–33. doi:10.1097/01.pra.0000367775.88388.96. PMID 20098228. S2CID 205423922.
  56. ↑ Ospina, M. B.; Bond, K.; Karkhaneh, M.; և այլք: (2008). «Clinical trials of meditation practices in health care: characteristics and quality». Journal of Alternative and Complementary Medicine. 14 (10): 199–213. doi:10.1089/acm.2008.0307. PMID 19123875. S2CID 43745958.
  57. ↑ Wieland, L. Susan; Skoetz, Nicole; Pilkington, Karen; Vempati, Ramaprabhu; D'Adamo, Christopher R; Berman, Brian M (2017 թ․ հունվարի 12). «Yoga treatment for chronic non‐specific low back pain». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 2017 (1): CD010671. doi:10.1002/14651858.CD010671.pub2. ISSN 1469-493X. PMC 5294833. PMID 28076926.
  58. ↑ Sources documenting the same:
  59. ↑ «NCAHF Position Paper on Over the Counter Herbal Remedies (1995)». National Council Against Health Fraud. 1995. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 17-ին.
  60. ↑ Carroll, Robert (2012 թ․ նոյեմբերի 26). «Natural». The Skeptic's Dictionary. Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 8-ին.
  61. ↑ Atwood, Kimball C., IV (2003). «Naturopathy: A critical appraisal». Medscape General Medicine. 5 (4): 39. PMID 14745386.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  62. ↑ Singh S, Ernst E (2009). Naturopathy. Transworld. էջեր 197–. ISBN 978-1-4090-8180-7. «many naturopaths are against mainstream medicine and advise their patients accordingly – for instance many are not in favour of vaccination.» {{cite book}}: |work= ignored (օգնություն)
  63. ↑ Gorski, David H. (2014 թ․ սեպտեմբերի 18). «Integrative oncology: really the best of both worlds?». Nature Reviews Cancer. 14 (10): 692–700. doi:10.1038/nrc3822. PMID 25230880. S2CID 33539406.
  64. ↑ «Naturopathy Textbook». sciencebasedmedicine.org (ամերիկյան անգլերեն). 2018 թ․ օգոստոսի 14. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 16-ին.
  65. ↑ «Naturopathy Embraces the Four Humors». sciencebasedmedicine.org (ամերիկյան անգլերեն). 2012 թ․ դեկտեմբերի 27. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 16-ին.
  66. ↑ Scientology – Is This a Religion? by Stephen A. Kent
  67. ↑ Matt Stefon Engram Արխիվացված է Նոյեմբեր 6, 2013 Wayback Machine-ի միջոցով: // Britannica:
  68. ↑ Энграммы или как пройти в библиотеку
  69. ↑ «Religion's Shocking Experience». St Petersburg Times. 1969 թ․ մայիսի 3. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 27-ին.
  70. ↑ Janssen, Wallace (1993). «The gadgeteers». In Barrett, Stephen; Jarvis, William (eds.). The health robbers: a close look at quackery in America. Consumer health library. Buffalo, NY: Prometheus Books. ISBN 978-0-87975-855-4.
  71. ↑ «What Were They Drinking? Researchers Investigate Radioactive Crock Pots». NIST (անգլերեն). 2010 թ․ հունվարի 12.
  72. ↑ Food and Drug Administration; Council of Better Business Bureaus (1990 թ․ ապրիլ) [February 1988]. «Quackery targets teens». cfsan.fda.gov. Washington, DC: Department of Health and Human Services. Public Health Service. Food and Drug Administration. DHHS Publication No. (FDA) 90-1147. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ մայիսի 12-ին. {{cite web}}: |author2= has generic name (օգնություն)
  73. ↑ Jarvis, WT (1992 թ․ օգոստոս). «Quackery: a national scandal». Clinical Chemistry. 38 (8B Pt 2): 1574–1586. ISSN 0009-9147. PMID 1643742.
  74. ↑ «"Operation Cure.all" Targets Internet Health Fraud». Federal Trade Commission. 1999 թ․ հունիսի 24. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 28-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  75. ↑ White House Commission on Complementary and Alternative Medicine Policy – Final report (PDF). NIH publication. Vol. 03–5411. Washington, DC: United States. Department of Health and Human Services. 2002 թ․ մարտ. ISBN 978-0-16-051476-0. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2004 թ․ հոկտեմբերի 16-ին. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 6-ին.
  76. ↑ 76,0 76,1 Norcross, John C.; Koocher, Gerald P.; Garofalo, Ariele (2006 թ․ հոկտեմբեր). «Discredited psychological treatments and tests: a Delphi poll». Professional Psychology: Research and Practice. 37 (5): 515–522. doi:10.1037/0735-7028.37.5.515. S2CID 35414392.
  77. ↑ Baldwin, Fred D. (2004 թ․ հուլիսի 19). «If it quacks like a duck...». medhunters.com. [s.l.]: MedHunters. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ փետրվարի 6-ին. Վերցված է 2007 թ․ հոկտեմբերի 13-ին.
  78. ↑ Nguyen-Khoa, Bao-Anh (1999 թ․ հուլիս). «Selected Web Site Reviews – Quackwatch.com». American Society of Consultant Pharmacists. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ դեկտեմբերի 14-ին. Վերցված է 2007 թ․ հունվարի 25-ին.
  79. ↑ Benedetti, Fabrizio (2009). Placebo effects: understanding the mechanisms in health and disease. Oxford University Press. back cover. ISBN 978-0-19-955912-1.
  80. ↑ J. Thomas Butler (2011). Consumer Health: Making Informed Decisions. Jones & Bartlett Publishers. էջեր 64–. ISBN 978-0-7637-9340-1.
  81. ↑ Shippee, Tetyana; Henning-Smith, Carrie; Shippee, Nathan; Kemmick Pintor, Jessie; Call, Kathleen T.; McAlpine, Donna; Johnson, Pamela Jo (2013). «Discrimination in Medical Settings and Attitudes toward Complementary and Alternative Medicine: The Role of Distrust in Conventional Providers». Journal of Health Disparities Research and Practice. 6 (1): 3.
  82. ↑ «Is cancer fundraising fuelling quackery?». British Medical Journal. 2018 թ․ սեպտեմբերի 12. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 19-ին.
  83. ↑ Scott CJ (1999). «The Life and Trials of TR Allinson ex L.R.C.P.ED 1858–1918». Proc. R. Coll. Physicians Edinb. 29 (3): 258–261. PMID 11624001.
  84. ↑ «Diet advice 1893 style lost doctor his job». Daily Express. 2008 թ․ հունվարի 2.
  85. ↑ Janet Smith (2005 թ․ հունվարի 27). «The Shipman Inquiry». Department of Health. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ հունիսի 19-ին. Վերցված է 2008 թ․ հունվարի 11-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  86. ↑ Barrett, Stephen (2001 թ․ սեպտեմբերի 18). «The grape cure». quackwatch.org. Արխիվացված օրիգինալից 2002 թ․ հոկտեմբերի 1-ին.
  87. ↑ Hutchens, John K. (1942 թ․ հունիսի 7). «Notes on the Late Dr. John R. Brinkley, Whom Radio Raised to a Certain Fame». New York Times. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 7-ին.
  88. ↑ Barrett, Stephen (2009 թ․ հոկտեմբերի 23). «The bizarre claims of Hulda Clark». quackwatch.org. Արխիվացված օրիգինալից 2009 թ․ դեկտեմբերի 10-ին.
  89. ↑ Lowell, James (1986 թ․ փետրվար). «Background History of the Gerson Clinic». Nutrition Forum Newsletter. Quackwatch. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 22-ին.
  90. ↑ «Gerson Therapy». American Cancer Society. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ ապրիլի 20-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 22-ին.
  91. ↑ Samuel Hahnemann. Organon of Medicine (5th ed.). para 29.
  92. ↑ «The Life and Letters of Dr Samuel Hahnemann». Վերցված է 2007 թ․ դեկտեմբերի 24-ին.
  93. ↑ Michael Emmans Dean (2001). «Homeopathy and the "Progress of Science» (PDF). Hist. Sci. xxxix (125 Pt 3): 255–283. Bibcode:2001HisSc..39..255E. doi:10.1177/007327530103900301. PMID 11712570. S2CID 23943688. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2007 թ․ նոյեմբերի 29-ին. Վերցված է 2007 թ․ դեկտեմբերի 30-ին.
  94. ↑ Oliver Wendell Holmes Sr. (1842). «Homoeópathy and its kindred delusions: Two lectures delivered before the Boston Society for the Diffusion of Useful Knowledge». Boston. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն) reprinted in Oliver Wendell Holmes Sr. (1861). Currents and Counter-currents in Medical Science. Ticknor and Fields. էջեր 72–188.
  95. ↑ E.C. Alft. «Chapter 7: Good Old Days». Elgin: Days Gone By. Elgin History. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ ապրիլի 29-ին. Վերցված է 2009 թ․ սեպտեմբերի 25-ին.
  96. ↑ «Operation Clambake presents: FBI Files on L Ron Hubbard». xenu.net.
  97. ↑ David S. Touretzky. «Secrets of Scientology: The E-Meter». Computer Science Department & Center for the Neural Basis of Cognition, Carnegie Mellon University.
  98. ↑ Virginia Linn (2005 թ․ հուլիսի 24). «L. Ron Hubbard». Pittsburgh Post-Gazette.
  99. ↑ "Unlicensed Prectitioner Kills", The Wellington Daily News, Wellington, Kansas, 8 August 1911, p. 4.
  100. ↑ Lerner BH (2006). Chapter 7: Unconventional Healing – Steve McQueen's Mexican Journey. Baltimore: The Johns Hopkins Press. էջեր 139–. ISBN 978-0-8018-8462-7. {{cite book}}: |work= ignored (օգնություն)
  101. ↑ Pdq Integrative, Alternative (2017 թ․ մարտի 15). «Laetrile/Amygdalin (PDQ®)–Health Professional Version: General Information». cancer.gov. Complementary and Alternative Medicine for Health Professionals. National Cancer Institute. PMID 26389425. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 9-ին.
  102. ↑ Lerner, Barron H. (2005 թ․ նոյեմբերի 15). «McQueen's Legacy of Laetrile». New York Times. Վերցված է 2010 թ․ ապրիլի 23-ին.
  103. ↑ Green, Saul (2000 թ․ ապրիլի 20). «Nicholas Gonzalez Treatment for Cancer: Gland Extracts, Coffee Enemas, Vitamin Megadoses, and Diets». Quackwatch. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 9-ին.
  104. ↑ «John Harvey Kellogg». Museum of Quackery.
  105. ↑ Hempel, Sandra (2014 թ․ մայիսի 3). «John St John Long: quackery and manslaughter». The Lancet. 383 (9928): 1540–1541. doi:10.1016/S0140-6736(14)60737-6. PMID 24800298. S2CID 34339856.
  106. ↑ Doyle, D (2005). «Adolf Hitler's Medical Care» (PDF). JR Coll Edinb. 35 (35): 75–82. PMID 15825245.
  107. ↑ Trevor-Roper, Hugh (2012). The Last Days of Hitler. Pan Macmillan. էջեր 79–82. ISBN 978-0-330-47027-8. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 8-ին – via Google Books, preview.
  108. ↑ Hitler's Hidden Drug Habit: Secret History ՅուԹյուբում directed and produced by Chris Durlacher. A Waddell Media Production for Channel 4 in association with National Geographic Channels, MMXIV. Executive Producer Jon-Barrie Waddell.
  109. ↑ Cleveland, Carl (1952 թ․ հուլիս). «History of Chiropractic». {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  110. ↑ Colquhoun, D (2008 թ․ հուլիս). «Doctor Who? Inappropriate use of titles by some alternative "medicine" practitioners». The New Zealand Medical Journal. 121 (1278): 6–10. ISSN 0028-8446. PMID 18670469. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ հունիսի 15-ին.
  111. ↑ John W. Campbell, Jr., ed. (1964 թ․ հունիս). Louis Pasteur, Medical Quack. Analog.
  112. ↑ Dunitz, Jack D. (1996 թ․ նոյեմբեր). «Linus Carl Pauling, 28 February 1901 – 19 August 1994». Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society. 42: 316–338. doi:10.1098/rsbm.1996.0020. PMID 11619334.
  113. ↑ Thomas Blair. Linus Pauling: Nobel Laureate for Peace and Chemistry 1901–1994 Արխիվացված 10 Հունվար 2010 Wayback Machine
  114. ↑ Margaret Claytor Woodbury and Ruth Claytor Marsh. Virginia Kaleidoscope: the Claytor family of Roanoke, and some of its kinships, from first families of Virginia and their former slaves. M.C. Woodbury, 1994. p. 408. Կաղապար:Oclc
  115. ↑ Case #19890. Misbranding of Pinkard's sanguinaria compound. U. S. v. John Henry Pinkard. Plea of guilty. Fine, $25.
  116. ↑ Blumenfeld, Robert (2006). Tools and Techniques for Character Interpretation: A Handbook of Psychology for Actors, Writers, and Directors (անգլերեն). Hal Leonard Corporation. ISBN 978-0-87910-326-2.
  117. ↑ JOEL CARLINSKY (2010 թ․ դեկտեմբերի 15). «Epigones of Orgonomy. The Incredible History of Wilhelm Reich and his Followers». Skeptic (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ հուլիսի 31-ին.
  118. ↑ «Nude Photos Are Sealed At Smithsonian». New York Times. 1995 թ․ հունվարի 21. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 1-ին. «Later, other photographs were taken by W. H. Sheldon, a researcher who believed that there was a relationship between body shape and intelligence and other traits. Mr. Sheldon has since died, and his work has long been dismissed by most scientists as quackery.»
  119. ↑ «Nude Photos of Yale Graduates Are Shredded». New York Times. 1995 թ․ հունվարի 29. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 7-ին. «Mr. Sheldon, whose work has since been dismissed by most scientists, died in 1977.»
  120. ↑ Heffernan Virginia (Feb. 4, 2011). «A Prescription for Fear». The New York Times Magazine: MM14.

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տես՝ շառլատանություն Վիքիբառարան, բառարան և թեզաուրուս
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Շառլատանություն» հոդվածին։
 ⛭ 
  Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Չափորոշչային վերահսկողություն
LCCN: sh85109407 · Microsoft: 2776514596, 2780541811
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Շառլատանություն&oldid=9743383» էջից