Օդեկոլոն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Օդեկոլոնի հեղինակ Յոհան Մարիա Ֆարինան օդեկոլոնի սրվակը ձեռքին (ձախից) Քյոլնի քաղաքապետարանի աշտարակի վրա

Օդեկոլոն (ֆր.` Eau de Cologne) կամ քոլոն (գերմ.` Kölnisch Wasser կամ cologne, "Քյոլնի ջուր"), օծանելիք, որը սկիզբ է առել Գերմանիայի Քյոլն քաղաքում[1]։ Ի սկզբանե խառնուրդը ստեղծել է Յոհան Մարիա Ֆարինան, 1709 թվականին։ Այդ ժամանակից ի վեր այն դարձել է ընդհանուր տերմին 2–5% կոնցենտրացիայով բուրավետ բաղադրությունից կազմված խառնուրդների համար, ինչպես նաև առավելապես կախված եթերայուղերի տեսակից կամ էքստրակտների ալկոհոլ և ջուր խառնուրդից[2]։ Նոսրացած էթանոլի հիմքով (70–90%) օդեկոլոնը պարունակում է ցիտրուսային յուղերի խառնուրդ, այդ թվում՝ կիտրոնի, նարնջի, մանդարինի, կլեմենտինի, բերգամոտ նարնջի, լայմի, գրեյպֆրուտի, արյնագույն նարնջի, դառը նարնջի և ներոլի նարնջի յուղեր։ Այն կարող է պարունակել նաև նարդոսի, ռոզմարինի, ուրցի, օրեգանոյի, պետիտգրենի (նարնջի տերև), հասմիկի, ձիթապտղի, ձիթապտղի այ տեսակների և ծխախոտի յուղեր։

Ներկայումս «օդեկոլոն» տերմինը դարձել է տղամարդկանց համար վաճառվող օծանելիքների ընդհանուր տերմին։ Այն կարող է նաև նշանակել հայտնի օծանելիքի ավելի նոսր խտությամբ, ավելի մատչելի տարբերակ։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆարինայի օդեկոլոնի օրիգինալ սրվակ (1811)

Օրիգինալ Օդեկալոնը սպիրտ-ցիտրուսային օծանելիք է, որը հանրահայտ է դարձել Քյոլնում 1709 թվականին Յոհան Մարիա Ֆարինայի շնորհիվ (1685–1766), որը իտալացի օծանելիք արտադրող էր Սանտա Մարիա Մաջիորե քաղաքից (Վիգեցո հովիտ)։ 1708 թվականին Ֆարինան գրել է իր եղբորը՝ Ժան Բապտիստ Ֆարինային. «Ես գտա մի բուրմունք, որն ինձ հիշեցնում է Իտալիայի գարնանային առավոտը, լեռնային նարգիզների և անձրևից հետո նարնջի ծաղիկների մասին»[3]։

Ֆարինա Մարիա Մաջիորեն Քյոլն տեղափոխվել էր այն ժամանակ, երբ օտարերկրյա վերաբնակիչների հետ կապված շատ խիստ օրենքներ կային։ Ի երախտագիտություն քաղաքացիություն ստանալու` Ֆարինան իր հորինած բուրմունքն անվանել է Eau de Cologne (լատիներենից ֆրանս.` «Քյոլնի ջուր»)` ի պատիվ իր նոր հայրենի քաղաքի` Քյոլնի[4]։ Այս օծանելիքը, լինելով իսկական սենսացիա այն ժամանակ, նպաստեց Քյոլնի համաշխարհային համբավին։

Ֆարինայի կողմից ստեղծված Օդեկոլոնը օգտագործվել է միայն որպես օծանելիք և առաքվել «Եվրոպայի գրեթե բոլոր թագավորական տներին»[5]։ Այն, որ նա կարողանում էր տասնյակ մոնոէսենցիաներից բաղկացած բուրմունքը շարունակաբար նույնությամբ ստանալ, այն ժամանակ դիտվում էր որպես սենսացիա։ Այս aqua mirabilis-ի մեկ սրվակը (լատիներեն նշանակում է հրաշք ջուր) արժեր պետական ծառայողի տարեկան աշխատավարձի կեսը[4]։ Երբ 1797 թվականին ֆրանսիացիների կողմից Քյոլնում հաստատվեց ազատ առևտուրը, օդեկոլոնի հաջողությունը դրդեց բազմաթիվ այլ գործարարների վաճառել իրենց սեփական բուրմունքները Eau de Cologne անունով։

Ֆարինայի գործարանի լոգոն 1709

Յոհան Մարիա Ֆարինայի բանաձևով օդեկալոնն արտադրվել է Քյոլնում 1709 թվականից ի վեր Ֆարինայի Johann Maria Farina gegenüber dem Jülichs-Platz լոգոյով[6], որը թարգմանաբար նշանակում է` Յոհան Մարիա Ֆարինա Յուլիխի հրապարակի դիմաց կամ պարզապես` Ֆարինա։ Ֆարինայի բանաձևը մինչ օրս գաղտնի է մնում։ Նրա խանութը Obenmarspforten-ում (Վերին Մարի դարպասներ) բացվել է 1709 թվականին և այսօր հանդիսանում է աշխարհի ամենահին բույրերի գործարանը։

4711 օդեկոլոնն իր անվանումն ստացել է իր գտնվելու վայրից (Glockengasse No. 4711): Այն նաև մշակվել է 18-րդ դարում Վիլհելմ Մյուլենսի կողմից և արտադրվել է Քյոլնում առնվազն 1799 թվականից և, հետևաբար, հավանաբար աշխարհում դեռևս արտադրված ամենահին բույրերից մեկն է։ . 2006 թվականի դեկտեմբերի 12-ին Mäurer & Wirtz օծանելիքի և կոսմետիկայի ընկերությունը ձեռք բերեց 4711-ը Procter & Gamble կորպորացիայից, և այդ ժամանակից ի վեր այն ընդլայնեց մինչև մի ամբողջ ապրանքանիշ։

1806 թվականին Ժան Մարի Ժոզեֆ Ֆարինան՝ Յոհան Մարիա Ֆարինայի ծոռը, Փարիզում բացեց օծանելիքի բիզնես, որը հետագայում վաճառվեց Roger & Gallet օծանելիքի ձեռնարությանը։ Այդ ընկերությանն այժմ պատկանում է Eau de Cologne extra vieille-ի իրավունքները՝ ի տարբերություն Քյոլնի Original Eau de Cologne-ի։

19-րդ դարում օդեկոլոնի ներմուծումը Գերմանիայից Թուրքիա հանգեցրել է թուրքական Kolnya օծանելիքի ստեղծմանը, որի առաջնային բումունքը վարդաջուրն է[7]։

Օգտագործում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Օծանելիք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆարինայի կողմից ստեղծված Օդեկոլոնն ի սկզբանե օգտագործվել է միայն որպես օծանելիք և առաքվել «Եվրոպայի գրեթե բոլոր թագավորական տներին»[5]։

Ներկայումս Eau de Cologne կամ «օդեկոլոն» բառը դարձել է ընդհանուր տերմին։ «Օդեկոլոն» տերմինը կարող է կիրառվել տղամարդկանց կամ կանանց օծանելիքի նկատմամբ, սակայն ամերիկյան անգլերենում օգտագործումը սովորաբար վերաբերում է տղամարդկանց համար վաճառվող օծանելիքներին։

Ջրի հիմնական բույրը բաղկացած էր երեք ցիտրուսային յուղերից՝ նարինջ, կիտրոն և բերգամոտ[8]։ Այդ իսկ պատճառով նախահեղափոխական Ռուսաստանում օդեկոլոնը կոչվում էր «Տրոյնոյ» (ֆր.՝ triple - եռակի)[9][10]։ Բացի այդ, Մոսկվայում «A. Ciy и К°» գործարանն արտադրել է նաև «Դվոյնոյ» (double - կրկնակի) և «բարձրակարգ» օդեկոլոն (quadruple - քառապատիկ)[11]։ Brocard and Co. գործարանի կողմից արտադրվող «Ցվետոչնի» օդեկոլոնը, որն արտադրվում է 1882 թվականից[10], գովազդվում է որպես ունիվերսալ միջոց, որը փոխարինում է օծանելիքի, խնամքի հեղուկին և ծխեցնելու (բուրավետության) միջոցներին[12]։

Տեսակները ԽՍՀՄ-ում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տրոյնոյ օդեկոլոն Մոսկվայի Նովայա Զարյա արտադրության

Հիգիենիկ (տրոյնոն)[13], եռակի օդեկոլոններ, որոնք նախատեսված են մաշկը մաքրելու[14] և ախտահանելու համար (այդ թվում՝ սափրվելուց հետո)։ Օգտագործված կոկիկ կամ նոսրացված (1-2 ճաշի գդալ օդեկոլոն մեկ բաժակ ջրի համար)[10]։ Ապրանքանիշերի օրինակներ՝ Тройной, Экстра, Мойдодыр (մանկական), Цитрусовый, Для мужчин, Extra, Moidodyr (երեխաներ), Ցիտրուս, Տղամարդկանց համար։ Պատրաստված են բնական ցիտրուսային յուղերից՝ կիտրոնի, նարնջի, մանդարինի, բերգամոտի և այլն, պարունակում են 1-2% անուշաբույր նյութեր և 59-60% սպիրտ[13]։

Բուրավետ (Душистые) օդեկոլոն, ոնոք բաժանվում են երեք որակական խմբի` կախված անուշաբույր նյութերի և թուրմերի քանակից։

  • А (բարձրակագ) — 3,0—7,5 % բուրավետ նյութեր և մինչև 10 % թուրմեր (օրինակ` Шипр, Красная Москва)
  • Б — 3—4 % բուրավետ նյութեր և մինչև 6 % թուրմեր
  • В — 3 % բուրավետ նյութեր

Բուրավետ օդեկոլոններում սպիրտի պարունակությունը հասնում է 75 %-ի[8]։

Որպես բուժիչ միջոց[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ի սկզբանե ենթադրվում էր, որ Քյոլնի ջուրը կարող է պաշտպանել բուբոնային ժանտախտից[15]։ Օդեկոլոնը խմելով ցիտրուսային յուղի բույրը կներծծվի ծակոտիների միջով՝ վանելով լվերը։ Ճիշտ այնպես, ինչպես այսօր շների լվերի դեմ նախատեսված շամպունը կարող է հիմնված լինել ցիտրուսային յուղերի վրա։

Որպես խմիչք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ռուսաստանում օդեկոլնն ալկոհոլային խմիչքների հիմնական փոխարինողներից է եղել[16][17]։ Լոսյոնների հետ միասին այն սպառվել է գրեթե ողջ 20-րդ դարում[18], զանգվածային սպառման պարբերական բռնկումներով, որոնք առաջացել են ալկոհոլի վաճառքի իրավական սահմանափակումներով և տնտեսական պատճառներով։ Այսպիսով, օդեկոլոնի օգտագործման առաջին գագաթնակետը տեղի ունեցավ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ (1914-1918 թթ.), երբ ներմուծվեց արգելքը։ Օդեկոլոնի առևտուրը եկամտի կարևոր աղբյուր էր դեղատների և խանութների համար։ Օդեկոլոնի կտրուկ աճող պահանջարկի պատճառով Պետրոգրադում այդ ժամանակ բացվեց օդեկոլոնի մոտ 60 արտադրամաս[19]։ Հեղուկ են խմել նաև գավառական քաղաքներում[20]։ Միաժամանակ ի հայտ են եկել մեթիլ սպիրտի հիման վրա պատրաստված օդեկոլոնով թունավորման առաջին մահացու դեպքերը[21]։

Օդելոլոնի օգտագործման հաջորդ մեծ աճը տեղի ունեցավ ԽՍՀՄ-ում 1980-ականներին Գորբաչովի հակաալկոհոլային արշավի ժամանակ[22]։ Օդեկոլոնը հայտնի էր ռուս հարբեցողների շրջանում ևս 2000-ականներին։ Օրինակ, Իժևսկում 2003-2005 թվականներին սովորական ալկոհոլային խմիչքների 32 ապրանքանիշերի մեջ 4-ը օդեկոլոններ էին[23]։ Այն խմել են նաև հետխորհրդային տարածքի այլ երկրներում՝ Էստոնիայում[24] և Լիտվայում[25]։

Պատկերասրահ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գրականությունում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Եվգենի Եվտուշենկոյի «Խմելու մասին» բանաստեղծությունը նկարագրում է, որ հեղինակը գալիս է կետորսության ճամփորդությունից և ժամանում է մի փոքրիկ քաղաք, որտեղ տեղի խանութում խմիչքը վերջացել է, և որպես փոխարինող, նրանք խմում են օդեկոլոն[28]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ «Perfume & Cologne Market 2019-2025 | Professional Survey By ICRW». Big Fashion trends (ամերիկյան անգլերեն). 2019 թ․ սեպտեմբերի 20. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 20-ին.
  2. ↑ «Finding Queen Victoria's perfume». Royal Central (բրիտանական անգլերեն). 2019 թ․ մայիսի 12. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 20-ին.
  3. ↑ Eckstein, Markus; Sykes, John (2009). Eau de Cologne: Farina's 300th Anniversary. Cologne: J. P. Bachem. էջ 8. ISBN 978-3-7616-2313-8.
  4. ↑ 4,0 4,1 Fischer, Carmen (2011). «'Französisch Kram' aus Köln» (PDF). Damals (գերմաներեն). Vol. 43, no. 6. էջեր 70–71.
  5. ↑ 5,0 5,1 «Fragrance Museum | Farina-House» (բրիտանական անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 1-ին.
  6. ↑ Fischer, Carmen (2011). «'Französisch Kram' aus Köln» (PDF). Damals (գերմաներեն). Vol. 43, no. 6. էջեր 70–71.
  7. ↑ Yalav-Heckeroth, Feride (2016 թ․ դեկտեմբերի 29). «A Brief History Of Kolonya, Turkey's Fragrance». Culture Trip. Վերցված է 2020 թ․ ապրիլի 8-ին.
  8. ↑ 8,0 8,1 «ОДЕКОЛОН • Большая российская энциклопедия - электронная версия». old.bigenc.ru. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 1-ին.
  9. ↑ Каспаров Г.Н. (1988). «Одеколоны и душистые воды // Основы производства парфюмерии и косметики». zinref.ru. Агропромиздат. էջեր 12–13. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 1-ին.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Фридман, Р. А. (1968). Парфюмерия и косметика (ռուսերեն). Рипол Классик. ISBN 978-5-458-34170-7.
  11. ↑ «Оптовый прейскурант A. Ciy и К°. Москва. Парфюмерия высшего качества. — М.: Русское т-во печатного дела». rusneb.ru - Национальная электронная библиотека (անգլերեն). 1904. էջ 13. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 1-ին.
  12. ↑ «Столетние новости: отравления одеколоном». web.archive.org. 2017 թ․ փետրվարի 8. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 1-ին.
  13. ↑ 13,0 13,1 Одеколон // Товарный словарь. Том 6 / Гл. ред. И.А. Пугачёв. — М.: Госторгиздат, 1959. — Стб. 470—475.
  14. ↑ А.И. Ревин, ed. (1959). «Одеколон // Краткая энциклопедия домашнего хозяйства. Том 2». tehne.com. Москва. էջ 400. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 1-ին.
  15. ↑ Monk, Paul M. S. (2004). «Physical Chemistry: Understanding Our Chemical World» (PDF). John Wiley & Sons Ltd.
  16. ↑ Александр Никишин. «Тайны русской водки. Эпоха Михаила Горбачева».
  17. ↑ Ерофеев, Венедикт; Власов, Эдуард (2016 թ․ հունվարի 12). Москва-Петушки.: С комментариями Эдуарда Власова (ռուսերեն). Азбука-Аттикус. ISBN 978-5-389-11002-1.
  18. ↑ Лихова И. Что такое «час волка» и как пить одеколон. Каким был алкоголизм в СССР Արխիվացված 2020-09-27 Wayback Machine // anews.com. 19.03.2019
  19. ↑ Аржанов Н. П. Аптеки и алкогольная монополия Արխիվացված 2013-01-22 Wayback Machine // Провизор
  20. ↑ Щербинин П. П. Алкоголь в повседневной жизни российской провинции в период Первой мировой войны 1914—1918 гг. Արխիվացված 2017-02-08 Wayback Machine
  21. ↑ «Столетние новости: отравления одеколоном». Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 7-ին.
  22. ↑ Грибань Е. Ф. «ПРОФИЛАКТИКА НАРКОМАНИИ» (PDF).
  23. ↑ McKee M. и др. The Composition of Surrogate Alcohols Consumed in Russia Արխիվացված 2012-03-24 Wayback Machine
  24. ↑ Lang K. и др. The composition of surrogate and illegal alcohol products in Estonia Արխիվացված 2013-09-29 Wayback Machine
  25. ↑ Lachenmeier D. и др. The Composition of Alcohol Products from Markets in Lithuania and Hungary Արխիվացված 2016-11-12 Wayback Machine
  26. ↑ «HOME - Die Welt der Düfte - 4711.com». www.4711.com (գերմաներեն). Վերցված է 2023-08-01-ին.
  27. ↑ «penhaligons | penhaligon's | british perfumers established 1870 | |». PenhaligonsUK (անգլերեն). Վերցված է 2023-08-01-ին.
  28. ↑ Yevtushenko, Yevgeny Aleksandrovich (1991). The collected poems, 1952-1990 (1st ed.). New York: Henry Holt. էջեր 145–146. ISBN 978-0-8050-0696-4. OL 1883915M.

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Fenaroli, Giovanni; Maggesi, L. (1960). «Acqua di Colonia». Rivista italiana essenze, profumi, piante offizinali, olii vegetali, saponi (իտալերեն). 42.
  • La Face, Francesco (1960). «Le materie prime per l'acqua di colonia». Relazione al Congresso di Sta. Maria Maggiore (իտալերեն).
  • Monk, Paul M. S. (2004 թ․ մայիս). Physical Chemistry: Understanding Our Chemical World. Wiley. ISBN 978-0-471-49181-1.
  • Sabetay, Sébastien (1960). Les Eaux de Cologne Parfumée. Sta. Maria Maggiore Symposium (ֆրանսերեն).
  • Wells, Frederick V. (1960). Variations on the Eau de Cologne Theme. Sta. Maria Maggiore Symposium.
  • Wells, Frederick V.; Billot, Marcel (1981). Perfumery Technology. Art, science, industry. Chichester: Horwood Books. էջեր 25, 278. ISBN 0-85312-301-2.
  • Wilhelm, Jürgen, ed. (2005). Das große Köln-Lexikon (գերմաներեն). Cologne: Greven Verlag. ISBN 3-7743-0355-X.
  • Eckstein, Markus; Sykes, John (2009). Eau de Cologne: Farina's 300th Anniversary. Cologne: J. P. Bachem. ISBN 978-3-7616-2313-8.
  • Fischer, Carmen (2011). «'Französisch Kram' aus Köln» (PDF). Damals (գերմաներեն). Vol. 43, no. 6. էջեր 70–71.

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիքիդարանի պատկերանիշը
Վիքիդարանի պատկերանիշը
Վիքիդարանում կան նյութեր այս թեմայով՝
Eau de Cologne
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Օդեկոլոն» հոդվածին։
 ⛭ 
  Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Չափորոշչային վերահսկողություն
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Օդեկոլոն&oldid=9771899» էջից