Հոգևորություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Հոգևորություն (ոգեղենություն), նշանակությունը զարգացել և տարածվել է ժամանակի ընթացքում, և զանազան իմաստներ կարելի է գտնել միմյանց կողքին[1][2][3]։ Սովորաբար հոգևորությունը վերաբերում է մարդու հոգևոր վերակազմավորման գործընթացին վերականգնելու մարդու սկզբնական ձևը, որն ուղղված է առ Աստված[4], օրինակ՝ այս ճանապարհով անցել են կրոնների հիմնադիրները և սուրբ գրերը։ Հասկացությունը օգտագործվել է վաղ քրիստոնեության մեջ՝ նկատի ունենալով դեպի Սուրբ Հոգին[5] տանող կյանքը և ընդլայնվել ուշ միջնադարում՝ ներառելով կյանքի մտավոր ոլորտները[6][7]։ Մեր ժամանակներում հասկացությունը օգտագործվում է և՛ կրոնական ավանդույթներում[8], և՛ ավելի լայն շրջանակներում՝ ներառյալ մի շարք էզոթերիկ և կրոնական ավանդույթներ։ Ներկայումս հասկացությունը մեծապես վերաբերում է սուրբ հարթությանը[9] և «ամենախորը արժեքներին ու իմաստությանը, որոնցով մարդիկ ապրում են»[10][11], հաճախ կրոնական հաստատություններից անջատ[5]։ Սա կարող է ներառել հավատք գերբնական ուժերի նկատմամբ, որը սովորաբար տեսանելի չէ[12], անձնային աճ[13], վերջնական կամ սուրբ առաքելության[14] որոնում, հոգևոր փորձառություն[15] կամ հանդիպում սեփական «ներքին հարթության» հետ[16]։

Ստուգաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հոգի եզրույթը նշանակում է «մարդու և կենդանիների մեջ կենդանացնող կամ կենսական ուժ»[web 1]։ Բառը ծագել է հին ֆրանսերեն «espirit» բառից, որն իր հերթին գալիս է լատիներեն «spiritus» (հոգի, ուրվական, քաջություն, եռանդ, շունչ) բառից և կապված է «spirare» (շնչել) բառի հետ։ Վուլգաթայում հունարեն «pneuma» և եբրայերեն «ruach» բառերը թարգմանելու համար օգտագործվում է լատիներեն «spiritus» բառը[web 1]։

«Հոգևոր» եզրույթը, որը նշանակում է «հոգու հետ կապված», առաջացել է հին ֆրանսերեն «spirituel» բառից, որը ծագում է լատիներեն «spiritualis» բառից, որն էլ իր հերթին գալիս է «spiritus» կամ «spirit» բառերից[web 2]։

«Հոգևորություն» տերմինը առաջացել է միջին ֆրանսերեն «spiritualité» բառից, որը ծագում է հին լատիներեն «spiritualitatem» (գոյական՝ «spiritualitas») բառից, որը նույնպես առաջացել է լատիներեն «spiritualis» բառից[web 3]։

Սահմանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հոգևորության համար համընդհանուր սահմանում գոյություն չունի[2][3]։ Եզրույթի սահմանումը տարբեր գիտական հետազոտություններում ներառում է սահմանումների լայն շրջանակ, սակայն սահմանափակ ընդհանրություններով[1]։ ՄակՔարոլին անց է կացրել հարցումներ, յուրաքանչյուր հարց վերաբերում էր հոգևորության թեմային, պետք է տրվեին քսանյոթ հստակ սահմանումներ[1]։ Սա որոշակի դժվարություններ է առաջացնում հոգևորությունը համակարգված ուսումնասիրելու համար. այսինքն՝ խոչընդոտում է ինչպես ըմբռնմանը, այնպես էլ բացահայտումները իմաստալից կերպով հաղորդելու կարողությանը։

Ըստ Քիս Ուաիջմանի, հոգևորությունը սովորաբար նշանակում է վերաձևավորման գործընթաց, որի «նպատակն է վերականգնել մարդու նախնական ձևը՝ Աստծո կերպարը։ Վերաձևավորումը հիմնվում է սկզբնական ձևի վրա՝ հուդայականության մեջ՝ Թորան, քրիստոնեության մեջ՝ Քրիստոսը, բուդդայականության մեջ՝ Բուդդան, իսկ իսլամում՝ Մուհամմադը»։ Հութմանը և Աուպերսը ներկայացնում են, որ ժամանակակից հոգևորությունը հումանիստական հոգեբանության, միստիկ, էզոթերիկ ավանդույթների և արևելյան կրոնների խառնուրդ է[13]։

Այժմ շեշտը դրվում է սուբյեկտիվ փորձառության[9] և «մարդու կյանքի ամենախորը արժեքների և նշանակության» վրա[10][11]՝ ներառելով անձնային աճը կամ վերափոխումը՝ սովորաբար կազմակերպված կրոնական հաստատություններից դուրս համատեքստում[5]։ Հոգևորությունը ընդհանուր առմամբ սահմանվում է որպես մարդու կողմից կյանքի վերջնական կամ սուրբ իմաստի և առաքելության փնտրտուք[14]։ Հոգևորության նպատակն է մարդուն ուղղոդել ձեռք բերել անձնային աճ, կրոնական փորձ, հավատ գերբնական ուժերի կամ անդրշիրիմյան աշխարհի նկատմամբ, կամ գիտակցել սեփական «ներքին հոգևոր հարթությունը»[12][13][15][16]։

Հոգևորության նշանակության զարգացում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դասական, միջնադարյան և վաղ ժամանակակից պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բերգոմին հայտնաբերում է «ոչ կրոնական հոգևորության լուսավոր կողմը» ուշ անտիկ ժամանակաշրջանում[17]։

«Հոգևորություն» թարգմանվող բառերն առաջին անգամ ի հայտ եկան 5-րդ դարում և ընդհանուր գործածության մեջ մտան միայն միջնադարի վերջում[18]։ Աստվածաշնչյան համատեքստում եզրույթը նշանակում է Աստծո կողմից կյանքի կոչվել[19]։ Նոր Կտակարանը առաջարկում է հետևել Սուրբ Հոգուն, և ոչ թե մերժել այս հայեցակարգը[5]։

11-րդ դարում փոխվեց «Հոգևորության» այս նշանակությունը։ Բառը սկսեց բնութագրել ոչ թե կյանքի նյութական և զգայական կողմերը, այլ մտավոր կողմը՝ «լույսի հոգևոր կողմն ընդդեմ նյութական մութ աշխարհի»[20]։ 13-րդ դարում «հոգևորությունը» ձեռք է բերել սոցիալական և հոգեբանական նշանակություն։ Սոցիալական տեսանկյունից վերաբերում էր կղերականությանը՝ «եկեղեցականն ընդդեմ ժամանակավոր հարստության, եկեղեցականն ընդդեմ աշխարհիկ իշխանության, կղերական դասը՝ ընդդեմ աշխարհիկ դասի»[21]։ Հոգեբանական տեսանկյունից վերաբերում էր ներքին կյանքին` «դրդապատճառների, զգացմունքների, մտադրությունների, ներքին տրամադրության անկեղծությունը, հոգևոր կյանքի հոգեբանությունը, զգացմունքների վերլուծությունը»[22]։

17-րդ և 18-րդ դարերում տարանջատվել հոգևորության բարձր և ցածր մակարդակներ[23]։ «Հոգևոր մարդը մյուսներից հոգեպես ավելի հարուստ և խորը քրիստոնյան է[22]։ Բառը կապվեց նաև միստիցիզմի և քվիետիզմի հետ՝ ստանալով բացասական իմաստ[24]։

Ժամանակակից հոգևորություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տե՛ս նաև՝ Էզոթերիզմ

Հոգևորության մասին ժամանակակից պատկերացումները զարգացան 19-րդ և 20-րդ դարերի ընթացքում՝ քրիստոնեական գաղափարները արևմտյան էզոթերիկ ավանդույթների և ասիական, հատկապես հնդկական կրոնների տարրերի հետ խառնելով։ Հոգևորությունն աստիճանաբար անջատվում էր կրոնական կազմակերպություններից և հաստատություններից։ Այն երբեմն ասոցացվում է այժմյան փիլիսոփայական, սոցիալական կամ քաղաքական շարժումների հետ, ինչպիսիք են լիբերալիզմը, ֆեմինիստական ​​աստվածաբանությունը և կանաչ քաղաքականությունը[25]։

Տրանսցենդենտալիզմ և ունիտար ունիվերսալիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ռալֆ Ուալդո Էմերսոնը (1803–1882 թվականներ) եղել է հոգևորության՝ որպես առանձին բնագավառի առաջամարտիկը[26]։ Նա տրանսցենդենտալիզմի՝ 19-րդ դարի սկզբի ազատական ​​բողոքական շարժման գլխավոր դեմքերից էր, որը հիմնված էր անգլիական և գերմանական ռոմանտիզմի, Յոհան Գոթֆրիդ Հերդերի և Ֆրիդրիխ Շլայերմախերի աստվածաշնչյան քննադատության, Հյումի սկեպտիցիզմի[web 4] և նեոպլատոնիզմի վրա[27][28]։

Տրանսցենդենտալիստները կարևորում էին կրոնի նկատմամբ ինտուիտիվ, կիրառական մոտեցումը[web 5]։ Հետևելով Շլայերմախերին[29]՝ որպես ճշմարտության չափանիշ ընդունվեց ինտուիտիվ ճշմարտությունը[web 5]։ 18-րդ դարի վերջին և 19-րդ դարի սկզբին հինդուական գրերը առաջին անգամ թարգմանվեցին։ Տրանսցենդենտալիստները կարդում էին այդ գրերը, որոնք մեծապես ազդեցին նրանց մտածողության վրա[web 5]։ Տրանսցենդենտալիստները նաև ընդունում էին ունիվերսալիստական ​​և ունիտարիստական ​​գաղափարները, ինչը հանգեցրեց ունիտար ունիվերսալիզմի ձևավորմանը, ըստ այս գաղափարի ճշմարտություն պետք է լինի նաև այլ կրոններում, քանի որ բարեգութ բացի քրիստոնյաներից պետք է փրկի նաև մյուս բոլոր կենդանի էակներին[web 5][web 6]։

Թեոսոֆիա, անթրոպոսոֆիա և հավերժական փիլիսոփայություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ժամանակակից հոգևորության վրա մեծ ազդեցություն ունեցավ «Թեոսոֆիական հասարակությունը», որը ասիական կրոններում «գաղտնի ուսմունքներ» էր փնտրում[30]։ Այն ազդել է ասիական մի քանի կրոնների ժամանակակից հոսանքների վրա՝ ներառելով նեո-Վեդանտան, Թերավադա բուդդիզմի վերածնունդը և բուդդայական ժամանակակից հոսանքը, որոնք տարածվել է անձնական փորձի և ունիվերսալիզմի ժամանակակից արևմտյան պատկերացումներում և ինտեգրել դրանք իրենց կրոնական հասկացություններում[30]։ Հոգևորության վրա ազդեցություն է ունեցել նաև «անթրոպոսոֆիան», որի հիմնադիր Ռուդոլֆ Շտայները շահագրգռված էր իսկական արևմտյան հոգևորության զարգացմամբ, որը պետք է կիրառական ազդեցություն ունենար տարբեր ենթակառուցվածքների վրա, ինչպիսիք են կրթութական, գյուղատնտեսական և բժշկական համակարգերը[31][32]։ Մարտինուսի հոգևոր գիտությունը ավելի անկախ կերպով իր ազդեցությունն ունեցավ Սկանդինավիայում[33]։

«Հավերժական փիլիսոփայության» տեսակետը նույնպես աջակցել է, որ ասիական ավանդույթների ազդեն արևմտյան ժամանակակից հոգևորության վրա, տեսակետի գլխավոր ջատագով Օլդոս Հաքսլին խորապես ազդվել էր Սվամի Վիվեկանանդայի նեովեդանտայից և ունիվերսալիզմից[34], ինչպես նաև նրա վրա ազդեցություն են ունեցել սոցիալական բարեկեցության ընդլայնումը, կրթության տարածումը և Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո երկարատև ճանապարհորդությունները։

Նեովեդանտա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արևմտյան հոգևորության վրա մեծ ազդեցություն է ունեցել նեովեդանտան, որը կոչվում է նաև նեոհինդուիզմ[35] և հինդուական ունիվերսալիզմ[36], սա հինդուիզմի ժամանակակից մեկնումն է, որը զարգացել է ի պատասխան արևմտյան գաղութատիրությանը և օրիենտալիզմին։ Սրա նպատակն է ներկայացնել «հինդուիզմի միատարր կատարելությունը»[37], որի կենտրոնական ուսմունքը Ադվաիտա-Վեդանտան է[38]։ Արևմտյան աշխարհի կողմից Ասիայի գաղութացման պատճառով 19-րդ դարից Արևմուտքի և Ասիայի միջև տեղի է ունենում գաղափարների փոխանակում, որն ազդել է նաև արևմտյան կրոնական հավատալիքների վրա[30]։ Ունիտարիզմը և ունիվերսալիզմի գաղափարը Հնդկաստան են բերել միսիոներները, սրանք մեծ ազդեցություն են ունեցել նեոհինդուիզմի վրա Ռամ Մոհան Ռոյի Բրահմո Սամաջի և բրահմոիզմի միջոցով։ Ռոյը փորձեց արդիականացնել և բարեփոխել հինդուիզմը՝ օգտվելով ունիվերսալիզմի գաղափարից[39]։ Այս ունիվերսալիզմը հետագայում տարածվեց և Սվամի Վիվեկանանդայի շնորհիվ վերադարձվեց արևմուտքին՝որպես նեովեդանտա[39]։

«Հոգևոր, ոչ թե կրոնական»[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո հոգևորությունն ու աստվածային կրոնը միմյանցից էականորեն տարանջատվեցին[22], հոգևորության ուղղությունը ավելի շատ փոխվել է դեպի անհատական փորձառություն, «ես-ը ավելի լայն գոյաբանական համատեքստում տեղավորելու փորձերի» փոխարեն[9]։

Ստեղծվեց նոր դիսկուրս, որում (հումանիստական) հոգեբանությունը, միստիկական և էզոթերիկ ավանդույթները և արևելյան կրոնները միախառնվում են՝ ինքնաբացահայտման, ազատ արտահայտման և մեդիտացիայի միջոցով բացահայտելու իրական «ես»-ը[13]։

20-րդ դարի վերջին՝ աշխարհականության զարգացմամբ և «Նոր դար» շարժման գալուստով, hոգևորության և կրոնականության միջև ժողովրդական մտածողության մեջ տարբերությունն ավելի տարածված դարձավ։ Հարցը տարբեր տեսանկյուններից իրենց գրքերում ուսումնասիրել են այնպիսի գրողներ, ինչպիսիք են Քրիս Գրիսքոմը և Շիրլի ՄաքԼեյնը։ Փոլ Հիլասը «Նոր դար»-ի շրջանակում ձևավոորվող զարգացումը անվանել է «գործնական հոգևորություն»[40]. կանոնակարգված առաջարկներ, որոնք ի պատասխան հոգևոր պահանջարկի առաջարկում են հոգևոր տարբերակներ։

Հոգևորության սահմանները ավելի են ընդլայնվել ի թիվս այլ գործոնների, որոնց թվում են ավանդական կրոնական համայնքներին անդամակցության նվազումը և արևմտյան աշխարհում աշխարհականության աճը[41]։ «Հոգևոր» եզրույթը այժմ հաճախ օգտագործվում է այն համատեքստերում, որտեղ նախկինում օգտագործվում էր «կրոնական» եզրույթը[8]։ Ե՛վ թեիստները, և՛ աթեիստները քննադատում են այս տեսակետը[42][43]։

Ավանդական հոգևորություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աբրահամական կրոններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հուդայականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Հուդայականություն
Թորայի ընթերցում

Հուդայական հոգևորությունը ներառում է հրեական էթիկայի, աղոթքի, մեդիտացիայի, Շաբաթի և տոների պահպանումը, Թորայի ուսումնասիրությունը, սննդակարգի օրենքները, թեշուվահը և այլ բաղադրիչներ։ Այն երբեմն ներառում է հալախայի կողմից սահմանված այլ օրենքներ[44]։

Կաբալան (բառացիորեն «ստանալ») հուդայականության էզոթերիկ մեթոդ է։ Կաբալան էզոթերիկ ուսմունքների մի ամբողջություն է, որի նպատակն է բացատրել անփոփոխ, հավերժական և առեղծվածային Էյն Սոֆի (անվերջ) և մահկանացու, վերջավոր տիեզերքի (նրա ստեղծման) միջև հարաբերությունները։ Կաբալիստական հոգևորության մեկնությունները հանդիպում են Հասիդական հուդայականության մեջ՝ ուղղափառ հուդայականության մի ճյուղ, որը հիմնադրվել է 18-րդ դարում Արևելյան Եվրոպայում ռաբբի Իսրայել Բաալ Շեմ Թովի կողմից։ Հասիդիզմը հաճախ է ընդգծում Աստվածային գոյությունը և կենտրոնանում է զգացմունքների, ցանկության և Ցադիկի կերպարի վրա։ Այս շարժումը ներառում էր պարադոքսալ աստվածային պանթեիզմը չեղյալ համարող գաղափար[45][46]։

Մուսար շարժումը հրեական հոգևոր շարժում է, որի կիզակետում են հավատքը, խոնարհությունը և սերը։ Մուսար շարժումը, որը հիմնադրվել է 19-րդ դարում Իսրայել Սալանտերի կողմից և զարգացվել է 21-րդ դարում Ալան Մորինիսի և Իրա Ֆ. Սթոունի կողմից, խրախուսել է հրեական մեդիտացիայի, հրեական աղոթքի, հրեական էթիկայի, ցեդակայի, թեշուվայի և մուսար (բարոյական) գրականության ուսումնասիրությունը[47]։

Ռեֆորմ հուդայականությունը և պահպանողական հուդայականությունը հաճախ ընդգծել են հրեական էթիկայի և տիկուն օլամի հոգևորությունը[48], ֆեմինիստական հոգևորությունը[49][50], հրեական աղոթքը[51][52], Թորայի ուսմունքը[53][54], ծեսը[55][56] և մուսարը[47][57]։

Քրիստոնեություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդվածներ՝ Կաթոլիկություն և Քրիստոնեական խորհրդապաշտություն
Քրիստոնեական խորհրդապաշտության նպատակը միացումն է Քրիստոսի հետ:

Կաթոլիկ հոգևորությունը հավատքի ընդունումից հետո (fides quae creditur) հոգևոր անձնական օրինակով (fides quae creditur) ապրելու փորձառություն է։ Թեև բոլոր կաթոլիկները պատարագի ժամանակ սովորաբար միասին են աղոթում, կան նաև հոգևորության և առանձնական աղոթքի շատ տարբեր ձևեր, որոնք զարգացել են դարերի ընթացքում։ Կաթոլիկ եկեղեցին և այլ կրոնական միավորներից յուրաքանչյուրն ունեն իրենց յուրահատուկ հոգևորությունը՝ աղոթքով Աստծուն մոտենալու և Ավետարանով ապրելու իրենց ձևը։

Քրիստոնեական միստիցիզմը (խորհրդապաշտություն) քրիստոնեության մեջ խորհրդապաշտական փորձառությունների և տեսության զարգացման մասին է։ Այն հատկապես կաթոլիկ և արևելյան ուղղափառ եկեղեցիներում հաճախ կապված է եղել խորհրդապաշտական աստվածաբանության հետ։ Քրիստոնեական խորհրդապաշտության ուսումնասիրման ձևերն ու միջոցները բազմազան են և տատանվում են Աստծո հետ հոգու առեղծվածային միության էքստատիկ տեսլականներից մինչև Սուրբ Գրքի պարզ աղոթքով խորհրդածություն (լատ.՝ Lectio Divina):

Առաջադիմական քրիստոնեությունը ժամանակակից շարժում է, որի նպատակն է մաքրել հավատքը դրանում գոյություն ունեցող գերբնական երևույթների մասին պնդումներից և դրանք փոխարինել աստվածաշնչյան հոգևորության հետքննադատական մոտեցումներով՝ հիմնված պատմական և գիտական հետազոտությունների վրա։ Շարժման կիզակետում են հոգևոր կենսակոչված փորձերը, և ոչ թե պատմական դոգմատիկ պնդումները։ Շարժումն ընդունում է, որ հավատքի և ճշմարիտ լինելու, և՛ մարդկային ներգործության արդյունք լինելու փաստը։ Ընդունում է, որ հոգևոր փորձառությունները հոգեբանորական և նյարդային տեսանկյունից իրական են և օգտակար։

Իսլամ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Իսլամ
Մեքքայում գտնվող Քաաբան մուսուլմանական գլխավոր աղոթատեղին և ուխտատեղին է:

Ներքին հոգևոր և արտաքին ֆիզիկական պայքարները արաբերեն ջիհադ բառի երկու ընդունված իմաստներն են[58]։ «Մեծ Ջիհադը» հավատացյալի ներքին պայքարն է՝ իր կրոնական պարտականությունները կատարելու և սեփական էգոյի դեմ պայքարելու միջև[58][web 7]։ Բառի այս իմաստը օգտագործվում է ինչպես մուսուլման, այնպես էլ ոչ մուսուլման հեղինակների կողմից[59][60]։

11-րդ դարի իսլամագետ Ալ-Խաթիբ ալ-Բաղդադին հրապարակել է Մուհամմեդի ուղեկից Ջաբիր իբն Աբդ-Ալլահի կոչը.

Մարգարեն… վերադարձավ իր մարտերից մեկից և մեզ ասաց. «Դուք հիանալի պահի եք հասել, այժմ Փոքր Ջիհադից գնում եք դեպի Մեծ Ջիհադ – երբ ծառան (Ալլահի) պայքարում է իր ցանկությունների դեմ (սրբազան պատերազմ)."[web 7][61]
Սուֆիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Սուֆիզմ

Իսլամական միստիկ հոգևորության ամենահայտնի ձևը սուֆիական դրսևորումն է (հայտնի Ռումիի և Հաֆեզի միջոցով). շեյխը կամ փիրը աշակերտներին սովորեցնում են հոգևոր կարգապահություն[62]։

Սուֆիզմը (արաբ․՝ تصوّف‎) իր հետևորդների կողմից սահմանվում է որպես իսլամի ներքին, միստիկական հարթություն[63][64][65]։ Սրա հետևորդներին համարում են սուֆիականներ (արաբ․՝صُوفِيّ): Սուֆիները կարծում են, որ նրանք զբաղվում են Իհսանով (ihsan նշանակում է անել գեղեցիկ գործ) (պաշտամունքի կատարելություն), ինչպես Գաբրիելը հայտնել է Մուհամմադին.

Տեսնում եք Ալլահին, երկրպագե՛ք և ծառայե՛ք Նրան, մինչ դուք չեք տեսնում Նրան, Նա իսկապես տեսնում է ձեզ։

Սուֆիներն իրենց համարում են իսլամի այս մաքուր բնօրինակի սկզբնական և իսկական ջատագովները։ Նրանք կողմ են հանդուրժողականությանը, խաղաղությանը և բռնության ցանկացած ձևի դեմ պայքարին։ Սուֆիները դաժան հալածանքների են ենթարկվել դաժան և ծայրահեղական խմբերի կողմից, ինչպիսիք են վահաբիական և սալաֆիական շարժումները։ 1843 թվականին սենուսի սուֆիները ստիպված եղան փախչել Մեքքայից և Մադինայից և մեկնել Սուդան և Լիբիա[66]։

Դասական սուֆի գիտնականները սուֆիզմը սահմանում են որպես «գիտություն, որի նպատակը սրտի մաքրումն է՝ հեռացնելով ամեն ինչից, բացի Աստծուց»[67]։ Որպես այլընտրանք, դարքավի սուֆի ուսուցիչ Ահմադ իբն Աջիբան ասում է. «գիտություն, որի միջոցով կարելի է իմանալ, թե ինչպես ճանապարհորդել դեպի Աստվածային իրողությունը, աղտից մաքրել ներքինը և գեղեցկացնել այն մի շարք արժանի հատկանիշներով»[68]։

Հնդկական կրոններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ջայնիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Ջայնիզմ
Քանդակված փիղ՝ Ռանաքպուրի տաճարում

Ջայնիզմը, սովորաբար հայտնի է որպես ջայն դհարմա, Հնդկաստանի հին կրոններից է։ Ջայնիզմի երեք հիմնական սյուներն են՝ ahiṃsā (ո՛չ բռնության), anekāntavāda (ո՛չ բացարձակության) և aparigraha (ո՛չ կապվածության)։ Ջայնականները հինգ հիմնական երդում են տալիս՝ ahiṃsā-ԱՀԻՄՍԱ (չվնասել կենդանի էակներին ), satya-ՍԱՏՅԱ (լինել անկեղծ և բարեսիրտ), asteya-ԱՍՏԵՅԱ (գողություն չանել), brahmacharya-ԲՐԱՀՄԱՉԱՐՅԱ (չդավաճանել) և aparigraha-ԱՊԱՐԻԳՐԱՀԱ (ժլատ չլինել)։ Այս սկզբունքները շատ առումներով ազդել են ջայնականների մշակույթի վրա, օրինակ՝ նրանց տարել է դեպի բուսակերությանը։ Parasparopagraho jīvānām-ը (հոգիների գործառույթը միմյանց օգնելն է) հավատքի նշանաբանն է, իսկ Ṇamōkāra մանտրան նրա ամենատարածված և հիմնական աղոթքն է։

Ջայնիզմը հետևում է իր հոգևոր գաղափարներին և պատմությանը քսանչորս հաջորդական առաջնորդների կամ տիրտհանկարների միջոցով, ընդ որում առաջինը Ռիշաբհան էր, ով ավանդույթի համաձայն ապրել է միլիոնավոր տարիներ առաջ։ Քսաներորդ տիրտհանկարը Պառշվան էր, որին պատմաբանները թվագրում են մ.թ.ա. 9-րդ դարերը, և քսանչորսերորդ տիրտհանկարները՝ Շրի Մահավիրը՝ մոտ 600 մ.թ.ա.: Ջայնիզմը համարվում է հավերժական դհարմա, որի տիրտհանկարները առաջնորդում են տիեզերագիտության յուրաքանչյուր ժամանակային ցիկլը։

Բուդդայականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Բուդդայականություն
Բուդդան կտրում է մազերը

Բուդդայական ծեսերը հայտնի են որպես Բհավանա, որը բառացիորեն նշանակում է «զարգացում» կամ «մշակում»[69] կամ «արտադրում»[70][71]՝ «կյանքի կոչում» իմաստով[72]։ Սա կարևոր հայեցակարգ է բուդդայականության մեջ (Պատիպատտի)։ Բհավանա բառը սովորաբար հայտնվում է մեկ այլ բառի հետ միասին՝ կազմելով հարադիր արտահայտություն, ինչպիսին է ցիտա-բհավանա (սրտի/մտքի զարգացումը կամ մշակումը) կամ մետտա-բհավանա (սեր-բարության զարգացում/մշակում)։ Երբ բհավանան օգտագործվում է ինքնուրույն, ընդհանուր առմամբ նշանակում է «հոգևոր մշակում»։

Ազատությանը տանող տարբեր բուդդայական ճանապարհներ զարգացել են դարերի ընթացքում։ Առավել հայտնի է Ազնիվ Ութակի ճանապարհը, մյուսներից են Բոդհիսատվա ճանապարհը և Լամրիմը։

Հինդուիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Հինդուիզմ
Մուրտի Ռադհաներն ու Կրիշնաները կրիշնայական տաճարում Մայապուրում, Արևմտյան Բենգալիա: Վայշնավիզմի մոնոթեիստական ավանդույթներում տարածված է երկրպագությունը Աստծուն իր տղամարդկային և կանացի ձևակերպություններում` որպես Ռադհա-Կրիշնայի և որպես Լակշմի-Նարայանայի

Հինդուիզմում չկան ավանդական եկեղեցական կարգեր, կենտրոնացված կրոնական իշխանություն, ղեկավար մարմին, մարգարեներ և որևէ պարտադիր սուրբ գիրք։ Հինդուիստները կարող են լինել բազմաստված, հենոթեիստ, պանթեիստ, միաստված կամ աթեիստ[73]։ Այս ցրված և բաց համակարգում հինդու փիլիսոփայության մեջ հոգևորությունը անհատական փորձառություն է և կոչվում է ksaitrajña (սանսկրիտ՝ क्षैत्रज्ञ[74]): Այն հոգևոր փորձառությունը սահմանում է որպես ճանապարհորդություն դեպի մոկշա, անձի ինքնագիտակցում, բարձրագույն ճշմարտությունների բացահայտում, իրականության իրական էություն, ազատագրված և գոհունակ գիտակցություն[75][76]։

Չորս ուղիներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հինդուիզմը սովորաբար նույնացվնում է հոգևոր փորձառության[77] երեք մարգաների հետ (ուղիներ)[78], մասնավորապես Ջնանա՝ (սանսկրիտ՝ ज्ञान) գիտելիքի կամ իմաստության ուղի, Բհագտի՝ սիրո և հավատարմության ուղի և Կարմա յոգան՝ անձնուրաց կյանքի ուղի։ 19-րդ դարում Վիվեկանանդան հինդուիզմի իր նեովեդանտայում որպես չորրորդ ուղի ավելացրեց Ռադջա յոգան՝ (սանսկրիտ՝ ज्ञान योग) մտորումների և մեդիտացիայի ուղին՝ բոլոր ուղիներին անվանելով «յոգա»[79]։

Ջնանա մարգան ուղի է, երբ ինչ-որ մեկը անցնում է այս հոգևոր փորձառության միջով, նրան հաճախ օգնում է գուրուն (ուսուցիչը)[80]։ Բհակգտի մարգան հավատքի և աստվածության կամ աստվածություններին նվիրվածության ուղին է. Հոգևոր փորձառությունն իր մեջ հաճախ ներառում է երգ, երաժշտություն, օրինակ՝ երգում են կիրտաններում, կուռքերի առջև, կամ մեկ կամ մի քանի աստվածների պատկերների կամ սրբերի խորհրդանիշների առջև[81]։ Կարմա մարգան մարդու աշխատանքի ճանապարհն է, որով քրտնաջան աշխատանքը կամ վարթթան (սանսկրիտ՝ वार्त्ता, մասնագիտություն) դառնում է հոգևոր փորձառություն, իսկ առօրյա կյանքում աշխատանքը կատարելագործվում է որպես հոգևոր ազատագրման ձև և ոչ թե նյութական պարգևներ ստանալու միջոց[82]։ Ռադջա մարգան անհրաժեշտ առաքինությունների, ինքնակարգապահության, տապասների (մեդիտացիա), խորհրդածությունների և ինքնամտածողության մշակման ուղին է, երբեմն մեկուսացումով և աշխարհից հրաժարվելով, դեպի բարձրյալ կետ, որը կոչվում է սամադհի[83][84]:Սամադհիի այս վիճակը համեմատելի է ամենավեհ փորձառության հետ[85]:

Շիվաին մեդիտացիայի ընթացքում պատկերող արձանը։ Բանգալոր, նկար

Հնդկական գրականության մեջ բանավեճ է ծավալվում այս տեսական հոգևոր փորձառությունների հարաբերական արժանիքների վերաբերյալ։ Օրինակ, Չանդոգյոպանիշադը առաջ է քաշում այն փաստը, որ նրանք, ովքեր զբաղվում են աստվածներին և քահանաներին ծիսական ընծաներ շռայլելով, կձախողվեն իրենց հոգևոր փորձառության մեջ, մինչդեռ նրանք, ովքեր զբաղվում են տապասներով (մեդիտացիա և ճգնակյաց կենսակերպ), հաջողության կհասնեն։ Սվետասվատարոպանիշադը նշում է, որ հաջողված հոգևոր փորձառության համար պահանջվում է ճշմարտության հանդեպ տենչանք, բայց զգուշացնում է «կեղծ ճգնավոր» դառնալու մասին, ով անցնում է հոգևոր փորձառության մեխանիզմներով՝ մոռանալով խորհրդածել «Ես»-ի և համընդհանուր Ճշմարտությունների էության մասին[86]։ Հինդուիզմի փորձառությունների մասին իրենց տեսակետներն են հայտնել մեր դարաշրջանի գիտնականները, ինչպիսիք են Վիվեկանանդան, նա առաջ է քաշում այն փաստը, որ ուղիների միջև ընտրությունը կախված է անհատից և նրա հակումներից[76][87]։ Այլ գիտնականներ[88] ենթադրում են, որ այս հինդուիստական հոգևոր փորձառությունները ոչ թե միմյանց բացառում են, այլ համընկնում և լրացնում են։ Հոգևորության այս չորս ուղիները հայտնի են նաև Հնդկաստանից դուրս, ինչպես, օրինակ, Բալինի հինդուիզմում, որտեղ այն կոչվում է Չատուր մարգա (բառացի՝ չորս ուղիներ)[89]։

Դպրոցներ և հոգևորություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հինդուիզմի տարբեր դպրոցներ խրախուսում են հոգևոր փորձառությունների տարբեր տեսակներ։

Տանտրիկ դպրոցում, օրինակ, հոգևոր փորձառությունը կոչվում է սադհանա։ Այն ներառում է դպրոց մուտք գործելու ընթացքը, ծեսերի իրականացումը և մոկշայի զգացումը՝ ազատագրում՝ զգալով տիեզերական բևեռների միավորումը[90]։ Հարե Կրիշնա դպրոցը հոգևոր փորձառություն է համարում Բհագտի յոգան[91]։ Ադվաիտա Վեդանտա դպրոցում հոգևոր փորձառությունը Ջնանա յոգան է իր փուլերով՝ սամնայասա (մշակել առաքինությունները), սրավանա (լսել, ուսումնասիրել), մանանա (արտացոլել) և դհյանա (նիդիդհյասանա, խորհել)[92]։

Սիկհականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Սիկհականություն
Սիկհը ոսկե մզկիթի առջև
18-րդ դար, Սիկհ Ռաջա

Ըստ սիկհականության հոգևոր և աշխարհիկ կյանքերը համարվում են փոխկապակցված[93]։ «Սիկհ Ուելտանսշաունգը ասում է... ժամանակավոր աշխարհը անեզեր իրականության մի մասն է և դրա բնութագրիչներից մեկն է»[94]։ Գուրու Նանակը «ակտիվ, ստեղծագործական և գործնական կյանքով» ապրելը համարել է «ճշմարտության, հավատարմության, ինքնատիրապետման և մաքրության» բարձր որակավորում, քան զուտ հայեցողական կյանքը[95]։

Գուրու Հարգոբինդը՝ սիկհականության վեցերորդ գուրուն, վերահաստատեց, որ քաղաքական/ժամանակավոր (Միրի) և հոգևոր (Պիրի) աշխարհները համատեղ գոյություն ունեն[96]։ Ըստ 9-րդ սիկհ գուրու՝ Թեգ Բահադուրի, իդեալական սիկհը պետք է ունենա և՛ Շակտի (ուժ, որը բնակվում է ժամանակավոր), և՛ Բհակտի (հոգևոր մեդիտացիոն որակներ)։ Սա մշակվել է Սուրբ զինվորի հայեցակարգի մեջ 10-րդ սիկհ գուրու Գոբինդ Սիկհի կողմից[97]։

Ըստ Գուրու Նանակի՝ միակ նպատակը պետք է լինի «առօրյա կյանքի ընթացքում պահպանել հավասարակշռությունը բաժանումի և միացման, ես-ի և ուրիշ-ի, գործողության և անգործության, կապվածության և անջատումի միջև»[98], պահպանել այս բևեռային հակադրությունը եսակենտրոն գոյության հետ[98]։ Նանակը հետագայում խոսում է մեկ Աստծո կամ աքալի (անժամանակության) մասին, որը ուղեկցում է ողջ կյանքում[99][100][101]։ Նրան պետք է տեսնել մարդու «ներքին աչքով» կամ «սրտով»[102]։

Սիկհականության մեջ չկան դոգմաներ[103], քահանաներ, վանականներ կամ յոգեր։

Աֆրիկյան հոգևորություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աֆրիկյան որոշ համատեքստերում հոգևորությունը համարվում է հավատքի համակարգ, որն ապահովում է հասարակության և այնտեղ գտնվող մարդկանց բարօրությունը և վերացնում է չարիքի հետևանքով առաջացած դժբախտության աղբյուրները[104]։

Նախքան գաղութացումը և քրիստոնեության կամ իսլամի լայնածավալ մուտքը, ավանդական հասարակության մեջ կրոնը ամենաուժեղ տարրն էր, որն ազդում էր մարդկանց մտածողության և գործողությունների վրա։ Ուստի հոգևորությունը կրոնի ենթաբաժին էր[105]։ Չնայած անցյալ դարի սոցիալական, տնտեսական և քաղաքական արագ փոփոխություններին, ավանդական կրոնը աֆրիկացիների մեծ մասի համար մնում է հիմնասյուն։ Այս կրոնը ընտրվում է համայնքի և ոչ թե անհատի կողմից։ Կրոնը ողջ կյանքին տալիս է իր իմաստը և գործելու համար հիմք է ծառայում։ Յուրաքանչյուր մարդ «իր կրոնի կենդանի կրողն է»։ Անհատական-ֆիզիկական և համայնքային կյանքից բացի, հոգևոր հարցերով մտահոգություն չկա։ Կյանքը շարունակվում է մահից հետո, սակայն նրանք կենտրոնացած են պրագմատիկ ընտանեկան և համայնքային հարցերի վրա։

Ժամանակակից հոգևորություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Հոգևոր» եզրույթը հաճախ օգտագործվում է այն համատեքստերում, որտեղ նախկինում օգտագործվում էր «կրոնական» եզրույթը[8]։ Ժամանակակից հոգևորությունը կոչվում է նաև «հետավանդական հոգևորություն» և «Նոր դարի հոգևորություն»[106]։ Հանեգրաաֆը տարբերակում է «Նոր դար» անվամբ երկու շարժումները՝ սահմանափակ իմաստով «Նոր դար», որը սկզբնավորվել է հիմնականում 20-րդ դարի կեսերին Անգլիայում, արմատները գալիս են թեոսոֆիայից և անթրոպոսոֆիայից, մյուս «Նոր դար» շարժումը ավելի ընդհանուր իմաստ ունի, այն առաջացել է 1970 թվականների վերջին։

երբ մարդկանց թիվն աճում էր… սկսեցին շատ նմանություններ նկատել «այլընտրանքային գաղափարների» և հետապնդումների մեծ պատկերի վրա և դրանց համարեցին որպես մեկ «շարժման» մաս[107]։

Նրանք, ովքեր կրոնից դուրս խոսում են հոգևորության մասին, հաճախ իրենց ոչ թե կրոնական, այլ հոգևոր են համարում, ընդհանուր առմամբ, հավատում են տարբեր «հոգևոր ճանապարհների» գոյությանը` ընդգծելով դեպի հոգևորություն տանող անձնական ուղին գտնելու կարևորությունը։ 2005 թվականի հարցման արդյունքների համաձայն՝ Միացյալ Նահանգների բնակչության մոտ 24%-ը իրեն համարում է «հոգևոր, ոչ թե կրոնական»[web 8]։

Լոքվուդը ուշադրության է հրավիրում Արևմուտքում ժամանակակից հոգևոր փորձառությունների բազմազանությունը.

Արևմտյան նոր հոգևոր պատկերը, որը բնութագրվում է սպառողականությամբ և ընտրության առատությամբ, ունի նաև նոր կրոնական բազմազան դրսևորումներ, որոնք հիմնված են հոգեբանության և «Մարդկային ներուժի զարգացում» շարժման վրա, այս դրսևորումները մասնակիցներին առաջարկում են ճանապարհ դեպի «Ես»[108]։

Բնութագրիչներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ժամանակակից հոգևորությունը կենտրոնանում է «մարդկային կյանքի ամենախոր արժեքների և իմաստների վրա»[109]։ Այն հաճախ իր մեջ ներառում է բացարձակ կամ ենթադրյալ ոչ նյութական իրականության գաղափարը[110]։ Այն առաջարկում է ներքին ուղի, որը հնարավորություն է տալիս մարդուն բացահայտել իր էության խորքերը։

Հոգևորության ոչ բոլոր ժամանակակից պատկերացումներն են գերմարդկային գաղափարներ։ Աշխարհիկ հոգևորությունը ներառում է բարոյականության վերաբերյալ հումանիստական գաղափարները (որակներ, ինչպիսիք են սերը, կարեկցանքը, համբերությունը, հանդուրժողականությունը, ներողամտությունը, գոհունակությունը, պատասխանատվությունը, ներդաշնակությունը և ուրիշների մասին մտահոգվելու կարողությունը)[111]։ Աշխարհի նկատմամբ մատերիալիստական հայացք՝ առանց պարտադիր կերպով գերբնական իրականության կամ որևէ աստվածային էակի հանդեպ հավատը ընդունելու։ Այնուամենայնիվ, շատ հումանիստներ (օրինակ՝ Բերտրան Ռասելը, Ժան Պոլ Սարտրը), ովքեր հստակորեն գնահատում են կյանքի ոչ նյութական, ընդհանուր և առաքինի կողմերը, կողմ չեն «հոգևորություն» եզրույթի այս օգտագործմանը, քանի որ հոգևորությունը ավելի լայն իմաստ ունի քան սա (այսինքն կարելի է սահմանել այսպես. «Ամեն ինչ և ցանկացած բան, ինչ լավ և առաքինի է, անպայման հոգևոր է»)[112]։

1930 թվականին Ռասելը, ով իրեն անվանում էր ագնոստիկ և հայտնի էր որպես աթեիստ, գրել է. «Մարդու էգոն աշխարհի այնքան էլ մեծ մասը չէ։ Մարդը, ով կարող է իր մտքերն ու հույզերը կենտրոնացնել ինչ-որ վերացական «ես»-ի վրա, կարող է որոշակի հանգստություն ապահովել կյանքի սովորական դժվարությունների մեջ, որն անհնար է էգոիստի համար»[113]։ Արիստոտելը, առաջին հայտնի արևմտյան մտածողներից մեկը, ով ցույց տվեց, որ բարոյականությունը, առաքինությունը և բարությունը կարելի է ստանալ առանց գերբնական ուժերին դիմելու, պնդում էր, որ «մարդիկ աստվածներին ստեղծում են իրենց պատկերով» (ոչ հակառակը)։ Ավելին, թեիստ և աթեիստ քննադատները նույնպես մերժում են «աշխարհիկ հոգևորություն» պիտակի անհրաժեշտությունը՝ հիմնավորելով, որ այն կարծես ոչ այլ ինչ է, քան խավարամտություն.[փա՞ստ]

  • «ոգի» եզրույթը սովորաբար ընդունվում է որպես անտեսանելի / այլաշխարհիկ / կենսարար ուժերի գոյությունը,
  • «բարոյականություն», «բարեգործություն» և «մարդասիրություն» բառերն արդեն արդյունավետ և լակոնիկ կերպով նկարագրում են այն պրոսոցիալական կողմնորոշումն ու քաղաքավարությունը, որը փոխանցում է «աշխարհիկ հոգևորություն» արտահայտությունը, բայց առանց շփոթության վտանգի, որ խոսքը վերաբերում է ինչ-որ գերբնական բանի։

Թեև անձնական բարեկեցությունը, ինչպես ֆիզիկական, այնպես էլ հոգեբանական, պետք է լինի ժամանակակից հոգևորության կարևոր կողմը, դա չի նշանակում, որ երջանկության հասնելու համար հոգևորությունը կենսական անհրաժեշտություն է (օրինակ՝ տես Արխիվացված 2015-10-13 Wayback Machine-ում)։ Ազատ մտածողները, ովքեր մերժում են այն գաղափարները, որ ոչ նյութական արժեքները կարևոր են լավ ապրելու համար, կարող են նույնքան երջանիկ լինել, որքան ավելի հոգևոր կողմնորոշում ունեցողները (Տես)[114]։

Ժամանակակից հոգևորության կողմնակիցները կարող են ենթադրել, որ հոգևորությունը ձևավորում է ներքին խաղաղությունը և հիմք է ստեղծում երջանկության համար։ Օրինակ, մեդիտացիա և նմանատիպ փորձառություններ են առաջարկվում, որոնք կօգնեն փորձնակին զարգացնել անձնական ներքին կյանք և բնավորություն[115][116]։ Էլիսոնը և Ֆանը (2008 թվական) պնդում են, որ հոգևորությունըառողջության վրա ունենում է մեծ դրական արդյունքների, ներառյալ «բարոյականությունը, երջանկությունը և գոհունակությունը»[117]։ Սակայն, Սխուրմանս-Ստեկհովենը (2013 թվական) ակտիվորեն փորձեց կրկնել այս հետազոտությունը և բախվեց ավելի «խառը» արդյունքների[118]։ Այնուամենայնիվ, հոգևորությունը կենտրոնական դեր է խաղացել որոշ ինքնօգնության շարժումներում, ինչպիսիք են Անանուն հարբեցողները.

Եթե հարբեցողը չկարողանար կատարելագործել և ընդլայնել իր հոգևոր կյանքը աշխատանքի և ուրիշների համար անձնազոհության միջոցով, նա չէր կարող գոյատևել որոշակի փորձություններին և գալիք անախորժություններին[119]։

Հոգևոր բուժման նման մոտեցումները համարվում են որպես կեղծ գիտություն[120]։

Հոգևոր փարձառություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հոգևոր փորձառությունները մեծ դեր են խաղում ժամանակակից հոգևորության մեջ[29]։ Ինչպես արևմտյան, այնպես էլ ասիացի հեղինակները տարածում են այս հասկացությունը[121][122]։ 20-րդ դարի սկզբի հայտնի արևմտյան գրողներից ոմանք ուսումնասիրել են հոգևորության երևույթը և ներառել իրենց ստեղծագործությունների մեջ, օրինակ՝ Ուիլյամ Ջեյմսի «Կրոնական փորձառության տեսակները» (The Varieties of Religious Experience) (1902 թվական) և Ռուդոլֆ Օտտոնի «Սրբի գաղափարը» (The Idea of the Holy) (1917 թվական)։ Ջեյմսի «հոգևոր փորձի» մասին պատկերացումները հետագայում ազդեցություն ունեցան ասիական ավանդույթների մոդեռնիստական հոսքերի վրա՝ դրանք արևմտյան լսարանի համար դարձնելով էլ ավելի ճանաչելի[29]։

Ուիլյամ Ջեյմսը հանրահռչակեց «կրոնական փորձ» եզրույթի օգտագործումը իր «Կրոնական փորձառության տեսակները» ստեղծագործության միջոցով[121]։ Նա նաև ազդեց միստիկայի՝ որպես առանձնահատուկ փորձառության ընկալման վրա, որն իբրև տալիս է գիտելիք[web 9]։

Ուեյն Փրաուդֆութի «կրոնական փորձ» հասկացության արմատները գալիս են գերմանացի աստվածաբան Ֆրիդրիխ Շլայերմախերին (1768–1834) աշխատություններից, ով պնդում էր, որ կրոնը հիմնված է անսահմանության զգացողության վրա։ Շլայերմախերը օգտագործեց «կրոնական փորձի» գաղափարը՝ կրոնը աճող գիտական և աշխարհիկ քննադատությունից պաշտպանելու համար։ Շատ կրոնագետներ, որոնցից ամենաազդեցիկն էր Ուիլյամ Ջեյմսը, ընդունեցին այս հայեցակարգը[123]։

Սվամի Վիվեկանանդան (1863–1902 թվականներ)[124] և Թեյտարո Սուզուկին (1870–1966 թվականներ)[29] էին ժամանակակից հոգևորության վրա ասիական հիմնական ազդեցության պատասխանատուները։ Վիվեկանանդան հանրահռչակեց ժամանակակից սինկրետիկ հինդուիզմը[125], որտեղ սուրբ գրությունների հեղինակությունը փոխարինվեց անձնական փորձառության վրա շեշտադրմամբ[125][126]։ Սուզուկին մեծ ազդեցություն ունեցավ Արևմուտքում Զենի հանրահռչակման վրա և տարածեց լուսավորության գաղափարը՝ որպես անժամկետ, գերմարդկային իրականության պատկերացում[web 10][web 11][127]։ Այլ ազդեցություններ եղան Փոլ Բրունթոնի «Գաղտնի Հնդկաստանի որոնում» աշխատության միջոցով (1934 թվական)[128], որն արևմտյան լսարանին ներկայացրեց Ռամանա Մահարշիին (1879–1950 թվականներ) և Մեհեր Բաբային (1894–1969 թվականներ)։

Հոգևոր փորձառությունները իրենց մեջ կարող են ներառել ավելի մեծ իրականությանը կապված լինելը, ավելի համապարփակ ես ստեղծելը. այն է միանալ այլ անհատների կամ համայնքին, բնությանը կամ տիեզերքին, կամ աստվածային աշխարհին[129]։

Հոգևոր փորձեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քիս Ուաիջմանը տարբերակում է հոգևոր 4 փորձառության տեսակ[130]։

  1. Մարմնական փորձառությունները ներառում են զրկանք և սահմանափակում։ Զրկանքների ենթարկվելը մաքրում է մարմինը, իսկ սահմանափակման նպատակը եսակենտրոնության ետ մղումն է։ Նման փորձառություններ են օրինակ՝ ծոմը և զղջումը[130]։
  2. Հոգեբանական փորձառություններ, օրինակ՝ մեդիտացիան[131]։
  3. Սոցիալական փորձառությունների նպատակն է ձևավորել հնազանդություն, համայնքային պատկանելիության զգացում, մարդու կենտրոնացումը ես-ից փոխել այլ ուղղության[131]։
  4. Հոգևոր փորձառությունն ամբողջովին ուղղված է եսակենտրոնության վերացմանը և մարդուն ուղղոդում է դեպի աստվածային իրականություն[131]։

Հոգևոր փորձառության տեսակներից են մեդիտացիա, արթության խոստում, աղոթք, սուրբ գրերի ուսումնասիրում, բարեվարքության զարգացում[111] և հոգևոր ճգնումներ մենաստանում։ Սերը և/կամ կարեկցանքը հաճախ համարվում են հոգևոր զարգացման հենարանները[111]։

Հոգևորության մեջ դրսևորվում է նաև «մտահենության արժեքի, անսահման սիրո, փորձառությունների և հավատքների նկատմամբ հանդուրժողականության, այլ կրոնական համայնքների և հասարակական գիտությունների կողմից առաջ քաշված և հեղինակություն վայելող աղբյուրների նկատմամբ ընդգծված գնահատում և արժևորում»[132]։

Գիտական հետազոտություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Առողջություն և բարեկեցություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տարբեր հետազոտություններ (հիմնականում Հյուսիսային Ամերիկայում կատարված) և՛ առողջ մարդկանց, և՛ ֆիզիկական հիվանդություններ կամ հոգեբանական խանգարումներ ունեցող մարդկանց մոտ հոգևորության և մտավոր բարեկեցության միջև արձանագրել են ուղիղ փոխկապակցվածություն[133][134]։ Թեև հոգևոր ոլորտի անհատները ավելի լավատես են[135], ավելի հաճախ են սոցիալական աջակցություն ցուցաբերում[136] և կյանքը[137], ուժը, ներքին խաղաղությունը[138] ավելի մեծ կենսական նշանակություն ունեն, այնուամենայնիվ, այս հարաբերակցության պատճառահետևանքային կապը վիճելի է։ Այս տեսակետի և՛ կողմնակիցները, և՛ ընդդիմախոսները համաձայն են, որ նախկինում կատարված վիճակագրության վերլուծությունը դժվար է մեկնաբանել, քանի որ հոգևորության սահմանման և չափման հետ կապված անհամաձայնություններ կան[118]։ Կան նաև ապացույցներ, որ հաճելի/դրական խառնվածքը և/կամ մարդամոտությունը (որոնք բոլորն էլ առնչվում են հոգևորության հետ) կարող են իրականում լինել այն հիմնական հոգեբանական հատկանիշները, որոնք օգնում են մարդկանց հետագայում հոգևոր կողմնորոշում ձեռք բերել, և որ այդ հատկանիշները խթանում են բարեկեցությանը։

Ըստ որոշ տեսակետների հոգևորուրթյան հետ կապ ունեցող մարդիկ առավել կապված են իրենց շրջապատի հետ։ Շրջապատի հետ կապված անձանց (անկախ հոգևոր աշխարհից) բարեկեցության մակարդակը բարձր է, այստեղ ընդհանուր առմամբ, հոգևորությունը, բարեխղճությունը և առաքինությունը չեն ամենակարևոր բաղադրիչները[112][139][140][141][142][143][144]։ Կան մարդկային հատկանիշներ, որոնք առավել տարածված են շատ հոգևոր մարդկանց մոտ, և որոնցով էլ կարող է բացատրվել հոգևորության ակնհայտ հարաբերակցությունը հոգեկան առողջության և սոցիալական աջակցության հետ[112][145][146][147][148]։

Բարեխոսական աղոթք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կեվին Մասթերսը և Գլեն Սփայելմենսը[149] իրականացրել են մետա-վերլուծություն՝ ուսումնասիրելու հեռակա բարեխոսական աղոթքի ազդեցության մասին գոյություն ունեցող և հեղինակավոր բոլոր հետազոտությունները։ Նրանք առողջության հետ կապված ոչ մի նկատելի ազդեցություն չգրանցեցին, երբ ինչ-որ մեկը աղոթում է մյուսի համար։ Իրականում, Հերբերտ Բենսոնի և գործընկերների[150] կողմից իրականացված խիստ գիտական ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ բարեխոսական աղոթքը սրտի կանգից հետո ոչ մի վերականգնմանն ուղղված ազդեցություն չի ունեցել, սակայն հիվանդներն ասում էին, որ մարդիկ աղոթում են իրենց համար, բայց իրականում բարդությունների մեծ վտանգ կար։

Հոգևոր առողջությունը առողջապահության ոլորտում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Առողջապահության ոլորտում աճում է «հոգևոր խնամքի» նկատմամբ հետաքրքրությունը՝ լրացնելու բժշկատեխնիկական մոտեցումները և բարելավելու բուժման արդյունքները[151][152]։ Պուչալսկին և այլ անձինք հաճախ են հոգևոր համատեքստում քննարկում «հոգատարության համակարգեր» թեմայի շուրջ։

Հոգևոր փորձառություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նյարդաբանները ուսումնասիրել են ուղեղի աշխատանքը հոգևոր փորձառությունների ժամանակ[153][154] և պարզել, որ որոշ նյարդային հաղորդիչներ և ուղեղի որոշակի հատվածներ ներգրավված են գործընթացի մեջ[155][156][157][158]։ Ավելին, ուսումնասիրողները, կիրառելով հոգեակտիվ նյութեր, որոնք հայտնի են էյֆորիա (բերկրաթմբիր) և ընկալման խանգարումներ առաջացնելու հատկանիշով, մարդկանց մոտ հաջողությամբ ստեղծել են հոգևոր փորձառության զգացումներ[159][160]։ Եվ նույնիսկ, կրոնավորությունը և հոգևորությունը ուղեղի էլեկտրամագնիսական դաշտի միջամտությամբ կարող են նաև թուլանալ[161]։ Այս արդյունքների վրա հիմնվելով՝ որոշ հայտնի տեսաբաններ ենթադրում են, որ հոգևորությունը կարող է լինել փսիխոզի բարորակ ենթատեսակ[139][web 12][162][163][164][165], այն իմաստով, որ նույն շեղված զգայական ընկալումները, կլինիկական փսիխոզ ունեցող մարդիկ գնահատում են որպես անհանգստացնող և անբացատրելի, իսկ հոգևոր անհատների կողմից մեկնաբանվում են որպես դրական (անձնային և նշանակալի վերացական փորձառություններ)[163][164]։

Չափելիություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հոգևորության և կրոնի միջև հարաբերությունների, դրա հարթությունների չափման և բովանդակության, բարեկեցության հասկացությունների և համընդհանուր լինելու վերաբերյալ չափումների շուրջ բանավեճերը շարունակվում են[166]։ Մի շարք հետազոտողներ մշակել են գործիքներ, որոնք փորձում են չափել հոգևորությունը, այդ թվում՝ միաչափ (օրինակ՝ Նիշերի ուժի ցուցիչ-Հոգևորություն[167] և ամենօրյա հոգևոր փորձառությունների սանդղակ) և բազմաչափ (օրինակ՝ Հոգևոր գերբնականության սանդղակ (STS) և կրոնի, հոգևորության ուժգնության բազմաչափ սանդղակներ։ Մաքդոնալդը և ուրիշները տվել է «Հոգևորության դրսևորումներ»-ի տվյալներ (ESI-R) որը ցույց է տալիս է հոգևորության հինգ չափումները ութ երկրներում ավելի քան 4000 մարդկանց համար։ Ուսումնասիրության արդյունքները և մեկնաբանությունը ցույց տվեցին, որ տարբեր մշակույթներում հոգևորության չափման բարդություններն ու մարտահրավերներ տարբեր են[166]։

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 McCarroll, O'Connor, էջ 44
  2. ↑ 2,0 2,1 Koenig, King, էջ 36
  3. ↑ 3,0 3,1 Cobb, Puchalski, էջ 213
  4. ↑ Waaijman, 2000, էջ 460
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Wong, Vinsky
  6. ↑ «The medieval mind». The Psychologist. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 11-ին.
  7. ↑ Safaria, Triantoro; Bashori, Khoiruddin (2022 թ․ հոկտեմբերի 27). «Relationship between Spirituality and Emotional Maturity with Cultural Intelligence in Preventing Culture Shock». Psympathic: Jurnal Ilmiah Psikologi. 9 (1): 45–54. doi:10.15575/psy.v9i1.15628. ISSN 2502-2903. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ հունվարի 6-ին. Վերցված է 2023 թ․ հունվարի 6-ին.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Gorsuch, Miller
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 Saucier, Skrzypinska, էջ 1259
  10. ↑ 10,0 10,1 Sheldrake, 2007, էջեր 1–2
  11. ↑ 11,0 11,1 Griffin, 1988
  12. ↑ 12,0 12,1 Schuurmans-Stekhoven, 2014
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 Houtman, Aupers
  14. ↑ 14,0 14,1 Snyder, Lopez, էջ 261
  15. ↑ 15,0 15,1 Sharf, 2000
  16. ↑ 16,0 16,1 Waaijman, 2002, էջ 315
  17. ↑ Bergomi, Mariapaola (2018). «Non-religious Spirituality in the Greek Age of Anxiety». In Salazar, Heather; Nicholls, Roderick (eds.). The Philosophy of Spirituality: Analytic, Continental and Multicultural Approaches to a New Field of Philosophy. Philosophy and Religion. Leiden: Brill. էջ 143. ISBN 9789004376311. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 29-ին. «My aim is to show that [...] an enlightened form of non-religious spirituality did exist.»
  18. ↑ Jones, L.G., "A thirst for god or consumer spirituality? Cultivating disciplined practices of being engaged by god," in L. Gregory Jones and James J. Buckley eds., Spirituality and Social Embodiment, Oxford: Blackwell, 1997, 3–28 [4, n. 4].
  19. ↑ Waaijman, 2000, էջեր 359–360
  20. ↑ Waaijman, 2000, էջ 360
  21. ↑ Waaijman, 2000, էջեր 360–361
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 Waaijman, 2000, էջ 361
  23. ↑ «Differences Between 17th Century And Early 18th Century | ipl.org». www.ipl.org. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ նոյեմբերի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ նոյեմբերի 5-ին.
  24. ↑ Pryce, Elaine. «"Negative to a marked degree" or "an intense and glowing faith"? Rufus Jones and quaker quietism». Common Knowledge. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2022 թ․ նոյեմբերի 19-ին.
  25. ↑ Snyder, Lopez, էջեր 261–261
  26. ↑ Schmidt, Leigh Eric. Restless Souls: The Making of American Spirituality. San Francisco: Harper, 2005. 0-06-054566-6
  27. ↑ Remes, 2014, էջ 202
  28. ↑ Versluis, 2014, էջ 35
  29. ↑ 29,0 29,1 29,2 29,3 Sharf, 1995
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 McMahan, 2008
  31. ↑ McDermott, Robert (2007). The Essential Steiner. Lindisfarne. ISBN 978-1-58420-051-2.
  32. ↑ William James and Rudolf Steiner, Robert A. McDermott, 1991, in ReVision, vol. 13 no. 4 [1] Արխիվացված 2015-09-23 Wayback Machine
  33. ↑ Ole Therkelsen: Martinus, Darwin and Intelligent design. A new Theory of Evolution, p. 7
  34. ↑ Roy, 2003
  35. ↑ King, 2002, էջ 93
  36. ↑ «Video: Gurus, Women, and Yoga: The Spiritual World of Hindu Universalism». cswr.hds.harvard.edu (անգլերեն). Վերցված է 2024 թ․ հունվարի 25-ին.
  37. ↑ Yelle, 2012, էջ 338
  38. ↑ King, 2002, էջ 135
  39. ↑ 39,0 39,1 King, 2002
  40. ↑ Paul Heelas, The New Age Movement: The Celebration of the Self and the Sacralization of Modernity. Oxford: Blackwell, 1996, p. 60. Cited in Anthony Giddens: Sociology. Cambridge: Polity, 2001, p. 554.
  41. ↑ Michael Hogan (2010). The Culture of Our Thinking in Relation to Spirituality. Nova Science Publishers: New York.
  42. ↑ Hollywood, Amy (Winter–Spring 2010). «Spiritual but Not Religious: The Vital Interplay between Submission and Freedom». Harvard Divinity Bulletin. Harvard Divinity School. 38 (1 and 2). Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ ապրիլի 16-ին. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 17-ին.
  43. ↑ David, Rabbi (2013 թ․ մարտի 21). «Viewpoint: The Limitations of Being 'Spiritual but Not Religious'». TIME Ideas. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 10-ին. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 4-ին.
  44. ↑ Green, Arthur. Jewish Spirituality. Vol. 1, 2.
  45. ↑ Biale, David; Assaf, David; Brown, Benjamin; Gellman, Uriel; Heilman, Samuel; Rosman, Moshe; Sagiv, Gadi; Wodziński, Marcin (2020 թ․ ապրիլի 14). Hasidism: A New History. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-20244-0.
  46. ↑ Garb, Jonathan (2020 թ․ հուլիսի 23). A History of Kabbalah: From the Early Modern Period to the Present Day. Cambridge University Press. ISBN 978-1-108-88297-2.
  47. ↑ 47,0 47,1 Claussen, Geoffrey (2012). «The Practice of Musar». Conservative Judaism. 63 (2): 3–26. doi:10.1353/coj.2012.0002. S2CID 161479970. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հոկտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2019 թ․ մայիսի 20-ին.
  48. ↑ Dorff, 2018, էջ 49
  49. ↑ Kaplan, 2013, էջ 53
  50. ↑ Dorff, 2018, էջեր 49, 151
  51. ↑ Sonsino, 2002, էջեր 72–92
  52. ↑ Dorff, 2018, էջ 69–70
  53. ↑ Sonsino, 2002, էջեր 56–59
  54. ↑ Dorff, 2018, էջ 91
  55. ↑ Sonsino, 2002, էջեր 112–129
  56. ↑ Kaplan, 2013, էջ 50
  57. ↑ Claussen, Geoffrey (2010 թ․ հունվար). «The American Jewish Revival of Musar». The Hedgehog Review. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հոկտեմբերի 12-ին. Վերցված է 2021 թ․ նոյեմբերի 23-ին.
  58. ↑ 58,0 58,1 Morgan, 2010, էջ 87
  59. ↑ Jihad and the Islamic Law of War Արխիվացված Օգոստոս 18, 2013 Wayback Machine
  60. ↑ Rudolph Peters, Islam and Colonialism. The doctrine of Jihad in Modern History (Mouton Publishers, 1979), p. 118
  61. ↑ Fayd al-Qadir vol. 4, p. 511
  62. ↑ Azeemi, K.S., "Muraqaba: The Art and Science of Sufi Meditation". Houston: Plato, 2005. (0-9758875-4-8), p. xi
  63. ↑ Alan Godlas, University of Georgia, Sufism's Many Paths, 2000, University of Georgia Արխիվացված 2011-10-16 Wayback Machine
  64. ↑ Nuh Ha Mim Keller, "How would you respond to the claim that Sufism is Bid'a?", 1995. Fatwa accessible at: Masud.co.uk Արխիվացված 2008-12-31 Wayback Machine
  65. ↑ Zubair Fattani, "The meaning of Tasawwuf", Islamic Academy. Islamicacademy.org Արխիվացված 2008-08-28 Wayback Machine
  66. ↑ Hawting, Gerald R. (2000). The first dynasty of Islam: The Umayyad Caliphate AD 661–750. Routledge. ISBN 978-0-415-24073-4. See Google book search Արխիվացված 2023-04-24 Wayback Machine.
  67. ↑ Ahmed Zarruq, Zaineb Istrabadi, Hamza Yusuf Hanson – "The Principles of Sufism". Amal Press. 2008.
  68. ↑ An English translation of Ahmad ibn Ajiba's biography has been published by Fons Vitae.
  69. ↑ Matthieu Ricard has said this in a talk.
  70. ↑ «Rhys Davids & Stede (1921–25), p. 503, entry for "Bhāvanā," retrieved 9 December 2008 from University Chicago». Dsal.uchicago.edu. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 11-ին. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 4-ին.
  71. ↑ Monier-Williams (1899), p. 755, see "Bhāvana" and "Bhāvanā," retrieved 9 December 2008 from University of Cologne Արխիվացված 4 Մարտ 2009 Wayback Machine (PDF)
  72. ↑ Nyanatiloka, 1980, էջ 67
  73. ↑ See:
    • Julius J. Lipner, Hindus: Their Religious Beliefs and Practices, 2nd Edition, Routledge, 978-0-415-45677-7, p. 8; Quote: "(...) one need not be religious in the minimal sense described to be accepted as a Hindu by Hindus, or describe oneself perfectly validly as Hindu. One may be polytheistic or monotheistic, monistic or pantheistic, even an agnostic, humanist or atheist, and still be considered a Hindu.";
    • Lester Kurtz (Ed.), Encyclopedia of Violence, Peace and Conflict, 978-0-12-369503-1, Academic Press, 2008;
    • MK Gandhi, The Essence of Hinduism Արխիվացված 2015-07-24 Wayback Machine, Editor: VB Kher, Navajivan Publishing, see p. 3; According to Gandhi, "a man may not believe in God and still call himself a Hindu."
  74. ↑ Jim Funderburk and Peter Scharf (2012) Monier-Williams Sanskrit-English Dictionary, क्षैत्रज्ञ Արխիվացված 2016-09-12 Wayback Machine; Quote: "क्षैत्रज्ञ [ kṣaitrajña ] [ kṣaitrajña ] n. (fr. [ kṣetra-jñá ] g. [ yuvādi ], spirituality, nature of the soul Lit. W.; the knowledge of the soul Lit. W."
  75. ↑ See the following two in Ewert Cousins series on World Spirituality:
    • Bhavasar and Kiem, Spirituality and Health, in Hindu Spirituality, Editor: Ewert Cousins (1989), 0-8245-0755-X, Crossroads Publishing New York, pp. 319–37;
    • John Arapura, Spirit and Spiritual Knowledge in the Upanishads, in Hindu Spirituality, Editor: Ewert Cousins (1989), 0-8245-0755-X, Crossroads Publishing New York, pp. 64–85
  76. ↑ 76,0 76,1 Gavin Flood, Brill's Encyclopedia of Hinduism, Editor: Knut Jacobsen (2010), Volume II, Brill, 978-90-04-17893-9, see Article on Wisdom and Knowledge, pp. 881–84
  77. ↑ D. Bhawuk (2011), Spirituality and Cultural Psychology, in Anthony Marsella (Series Editor), International and Cultural Psychology, Springer New York, 978-1-4419-8109-7, pp. 93–140
  78. ↑ John Lochtefeld (2002), The Illustrated Encyclopedia of Hinduism, Rosen Publishing New York, 0-8239-2287-1
  79. ↑ De Michelis, Elizabeth (2005). A History of Modern Yoga: Patanjali and Western Esotericism. Continuum. ISBN 978-0-8264-8772-8.[Հղում աղբյուրներին]
  80. ↑ Feuerstein, 2003, "Chapter 55"
  81. ↑ Jean Varenne (1976), Yoga and the Hindu Tradition, University of Chicago Press, 0-226-85116-8, pp. 97–130
  82. ↑ See discussion of Hinduism and karma yoga in two different professions in these journal articles:
  83. ↑ Vivekananda, S. (1980), Raja Yoga, Ramakrishna Vivekanada Center, 978-0-911206-23-4
  84. ↑ Richard King (1999), Indian philosophy: An introduction to Hindu and Buddhist thought, Edinburgh University Press, 0-7486-0954-7, pp. 69–71
  85. ↑ See:
    • Harung, Harald (2012). «Illustrations of Peak Experiences during Optimal Performance in World-class Performers Integrating Eastern and Western Insights». Journal of Human Values. 18 (1): 33–52. doi:10.1177/097168581101800104. S2CID 143106405.
    • Levin, Jeff (2010). «Religion and mental health: Theory and research». International Journal of Applied Psychoanalytic Studies. 7 (2): 102–15.;
    • Meyer-Dinkgräfe, Daniel (2011). «Opera and spirituality». Performance and Spirituality. 2 (1): 38–59.
  86. ↑ See:
    • CR Prasad, Brill's Encyclopedia of Hinduism, Editor: Knut Jacobsen (2010), Volume II, Brill, 978-90-04-17893-9, see Article on Brahman, pp. 724–29
    • David Carpenter, Brill's Encyclopedia of Hinduism, Editor: Knut Jacobsen (2010), Volume II, Brill, 978-90-04-17893-9, see Article on Tapas, pp. 865–69
  87. ↑ Klaus Klostermaier (2007), A Survey of Hinduism, 3rd Edition, SUNY Press, 978-0-7914-7081-7, pp. 119–260
  88. ↑ Mikel Burley (2000), Hatha-Yoga: Its context, theory and practice, Motilal Banarsidass Publications, 81-208-1706-0, pp. 97–98; Quote: "When, for example, in the Bhagavad-Gita Lord Krsna speaks of jnana-, bhakti- and karma-yoga, he is not talking about three entirely separate ways of carrying out one's spiritual practice, but, rather, about three aspects of the ideal life".
  89. ↑ Murdana, I. Ketut (2008), Balinese Arts and Culture: A flash understanding of Concept and Behavior, Mudra – Jurnal Seni Budaya, Indonesia; Volume 22, p. 5
  90. ↑ Gavin Flood (1996), An Introduction to Hinduism, Cambridge University Press, 0-521-43878-0
  91. ↑ Rochford, E.B. (1985), Hare Krishna in America, Rutgers University Press; 978-0-8135-1114-6, p. 12
  92. ↑ See:
    • Ramakrishna Puligandla (1985), Jñâna-Yoga – The Way of Knowledge (An Analytical Interpretation), University Press of America New York, 0-8191-4531-9;
    • Fort, A.O. (1998), Jīvanmukti in Transformation: Embodied Liberation in Advaita and Neo-Vedanta, State University of New York Press, 0-7914-3903-8;
    • Richard King (1999), Indian philosophy: An introduction to Hindu and Buddhist thought, Edinburgh University Press, 0-7486-0954-7, p. 223;
    • Sawai, Y. (1987), The Nature of Faith in the Śaṅkaran Vedānta Tradition, Numen, 34(1), pp. 18–44
  93. ↑ Nayar, Kamal Elizabeth & Sandhu, Jaswinder Singh (2007). The Socially Involved Renunciate – Guru Nanaks Discourse to Nath Yogi's. State University of New York Press. էջ 106. ISBN 978-0-7914-7950-6.
  94. ↑ Kaur Singh; Nikky Guninder (2004). Hindu spirituality: Postclassical and modern. Motilal Banarsidass. էջ 530. ISBN 978-81-208-1937-5.
  95. ↑ Marwha, Sonali Bhatt (2006). Colors of Truth, Religion Self and Emotions. New Delhi: Concept Publishing Company. էջ 205. ISBN 978-81-8069-268-0.
  96. ↑ Marty E. Martin & R. Scott Appleby, eds. (1993). Fundamentalisms and the State: Remaking Polities, Economies, and Militance. The Fundamentalism project. Vol. 3. University of Chicago Press. էջ 278. ISBN 978-0-226-50884-9.
  97. ↑ Singh Gandhi, Surjit (2008). History of Sikh Gurus Retold: 1606–708. Atlantic Publishers & Distributors. էջեր 676–677. ISBN 978-81-269-0857-8.
  98. ↑ 98,0 98,1 Mandair, Arvind-Pal Singh (2009 թ․ հոկտեմբերի 22). Religion and the Specter of the West – Sikhism, India, Postcoloniality and the Politics of Translation. University of Columbia. էջեր 372–. ISBN 978-0-231-14724-8.
  99. ↑ Singh, Nirbhai (1990). Philosophy of Sikhism: Reality and Its Manifestations. New Delhi: South Asia Books. էջեր 111–112.
  100. ↑ Singh Kalsi; Sewa Singh (2005). Sikhism. Chelsea House Publishers. էջ 49. ISBN 978-0-7910-8098-6.
  101. ↑ Hayer, Tara (1988). "The Sikh Impact: Economic History of Sikhs in Canada" Volume 1. Surrey, Canada: Indo-Canadian Publishers. էջ 14.Կաղապար:Verify source
  102. ↑ Lebron, Robyn (2012). Searching for Spiritual Unity...can There be Common Ground?: A Basic Internet Guide to Forty World Religions & Spiritual Practices. CrossBooks. էջ 399. ISBN 978-1-4627-1261-8.
  103. ↑ Singh, Nikky-Guninder (1993). The Feminine Principle in the Sikh Vision of the Transcendent. Cambridge University Press. էջ 172. ISBN 978-0-521-43287-0.
  104. ↑ «The spirituality of Africa». Harvard Gazette. 2015 թ․ հոկտեմբերի 6. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հունիսի 19-ին. Վերցված է 2020 թ․ փետրվարի 4-ին.
  105. ↑ Mbiti, John S. (1990). African religions & philosophy (2nd rev. and enl. ed.). Oxford: Heinemann. ISBN 0435895915.
  106. ↑ Otterloo, Aupers, էջեր 239–240
  107. ↑ Hanegraaff, 1996, էջ 97
  108. ↑ Lockwood, Renee D. (2012 թ․ հունիս). «Pilgrimages to the Self: Exploring the Topography of Western Consumer Spirituality through 'the Journey'». Literature and Aesthetics. 22 (1): 108. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հոկտեմբերի 12-ին. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 19-ին. «The new Western spiritual landscape, characterised by consumerism and choice abundance, is scattered with novel religious manifestations based in psychology and the Human Potential Movement, each offering participants a pathway to the Self.»
  109. ↑ Philip Sheldrake, A Brief History of Spirituality, Wiley-Blackwell 2007 pp. 1–2
  110. ↑ Ewert Cousins, preface to Antoine Faivre and Jacob Needleman, Modern Esoteric Spirituality, Crossroad Publishing 1992.
  111. ↑ 111,0 111,1 111,2 Dalai Lama, Ethics for the New Millennium, NY: Riverhead Books, 1999.
  112. ↑ 112,0 112,1 112,2 Schuurmans-Stekhoven, 2011
  113. ↑ Russell, Bertrand (1930). The Conquest of Happiness. Lulu.com (published 2018). ISBN 9781329522206. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 19-ին. «The man who can centre his thoughts and hopes upon something transcending self can find a certain peace in the ordinary troubles of life which is impossible to the pure egoist.»(չաշխատող հղում)
  114. ↑ Maisel, Eric (2009). The Atheist's Way: Living Well Without Gods. Novato, California: New World Library (published 2010). ISBN 9781577318422. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 19-ին.
  115. ↑ Wilkinson, Tony (2007). The lost art of being happy: spirituality for sceptics. Findhorn Press. ISBN 978-1-84409-116-4.
  116. ↑ Browner, Matthieu Ricard; translated by Jesse (2003). Happiness: A guide to developing life's most important skill (1st pbk. ed.). New York: Little Brown. ISBN 978-0-316-16725-3.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  117. ↑ Ellison, Christopher G.; Daisy Fan (2008 թ․ սեպտեմբեր). «Daily Spiritual Experiences and Psychological Well-Being among US Adults». Social Indicators Research. 88 (2): 247–71. doi:10.1007/s11205-007-9187-2. JSTOR 27734699. S2CID 144712754.
  118. ↑ 118,0 118,1 Schuurmans-Stekhoven, 2013
  119. ↑ Anonymous (2009). Alcoholics Anonymous: By the Anonymous Press. The Anonymous Press. էջեր 14–15. ISBN 978-1-892959-16-4. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 5-ին.
  120. ↑ Compare: Ross, Colin A.; Pam, Alvin., eds. (1995). Pseudoscience in biological psychiatry: blaming the body. Wiley Series in General and Clinical Psychiatry. Vol. 10. Wiley & Sons. էջ 96. ISBN 9780471007760. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 19-ին. «This doctrine [that alcoholism is a disease] has been adopted throughout the chemical dependency field including Alcoholics Anonymous (AA), despite the fact that it has no scientific foundation and is logically incorrect.»
  121. ↑ 121,0 121,1 Hori, 1999, էջ 47
  122. ↑ Rambachan, 1994
  123. ↑ Sharf, 2000, էջ 271
  124. ↑ Renard, 2010, էջ 191
  125. ↑ 125,0 125,1 Rambachan, 1994
  126. ↑ Comans, 1993
  127. ↑ McMahan, 2008
  128. ↑ «A Search in Secret India».
  129. ↑ Margaret A. Burkhardt and Mary Gail Nagai-Jacobson, Spirituality: living our connectedness, Delmar Cengage Learning, p. xiii
  130. ↑ 130,0 130,1 Waaijman, 2000, էջեր 644–645
  131. ↑ 131,0 131,1 131,2 Waaijman, 2000, էջ 645
  132. ↑ Seybold, Kevin S.; Peter C. Hill (2001 թ․ փետրվար). «The Role of Religion and Spirituality in Mental and Physical Health». Current Directions in Psychological Science. 10 (1): 21–24. doi:10.1111/1467-8721.00106. S2CID 144109851.
  133. ↑ Fehring, R.J., Miller, J.F., Shaw, C. (1997). Spiritual well-being, religiosity, hope, depression, and other mood states in elderly people coping with cancer 24. Oncology Nursing Forum. pp. 663–71.
  134. ↑ Nelson, C.J.; Rosenfeld, B.; Breitbart, W.; Galietta, M. (2002). «Spirituality, religion, and depression in the terminally ill». Psychosomatics. 43 (3): 213–20. doi:10.1176/appi.psy.43.3.213. PMID 12075036.
  135. ↑ Schuurmans-Stekhoven, 2019
  136. ↑ Salsman, J.M.; Brown, T.L.; Brechting, E.H.; Carlson, C.R. (2005). «The link between religion and spirituality and psychological adjustment: The mediating role of optimism and social support». Personality and Social Psychology Bulletin. 31 (4): 522–35. doi:10.1177/0146167204271563. PMID 15743986. S2CID 34780785.
  137. ↑ Park, C (2005). «Religion as a meaning-making framework in coping with life stress». Journal of Social Issues. 61 (4): 707–29. doi:10.1111/j.1540-4560.2005.00428.x.
  138. ↑ Hill, P.C. (1995). Affect theory and religious experience. In R.W. Hood, Jr (Ed.) Handbook of religious experience (pp.) Birmingham AL, Religious Education Press.
  139. ↑ 139,0 139,1 Schuurmans-Stekhoven, 2013a
  140. ↑ Emmons, R.A. (2005). Emotion and religion. In R.F. Paloutzian, & C.L. Park (Eds.), Handbook of the psychology of religion and spirituality (pp. 235–52). New York: Guilford Press.
  141. ↑ Saroglou, V.; Buxant, C.; Tilquin, J. (2008). «Positive emotions as leading to religion and spirituality». Journal of Positive Psychology. 3 (3): 165–73. doi:10.1080/17439760801998737. S2CID 145374566.
  142. ↑ Schuurmans-Stekhoven, 2010
  143. ↑ Saroglou, V (2010). «Religiousness as a cultural adaptation of basic traits: A five-factor model perspective». Personality and Social Psychology Review. 14 (1): 108–25. doi:10.1177/1088868309352322. PMID 20023209. S2CID 206682563.
  144. ↑ Saroglou, V (2002). «Religion and the five factors of personality: A meta-analytic review». Personality and Individual Differences. 32 (1): 15–25. doi:10.1016/s0191-8869(00)00233-6.
  145. ↑ «independent review». Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հուլիսի 14-ին. Վերցված է 2014 թ․ հուլիսի 14-ին.
  146. ↑ Schuurmans-Stekhoven, 2017
  147. ↑ Gebauer, J.; Bleidorn, W.; Gosling, S.; Rentfrow, P.; Lamb, M.; Potter, J. (2014). «Cross-cultural variations in Big Five relationships with religiosity: A sociocultural motives perspective». Journal of Personality and Social Psychology. 107 (6): 1064–91. doi:10.1037/a0037683. PMID 25180757. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հուլիսի 14-ին. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 9-ին.
  148. ↑ Löckenhoff, C.E.; Ironson, G.H.; O'Cleirigh, C.; Costa, P.T. (2009). «Five-Factor Model Personality Traits, Spirituality/Religiousness, and Mental Health Among People Living With HIV». Journal of Personality. 77 (5): 1411–1436. doi:10.1111/j.1467-6494.2009.00587.x. PMC 2739880. PMID 19686457.
  149. ↑ Masters, K.S.; Spielmans, G.I (2007). «Prayer and health: review, meta-analysis, and research agenda». Journal of Behavioral Medicine. 30 (4): 329–38. CiteSeerX 10.1.1.462.3003. doi:10.1007/s10865-007-9106-7. PMID 17487575. S2CID 3621477.
  150. ↑ Benson; և այլք: (2006). «Study of the Therapeutic Effects of Intercessory Prayer (STEP) in cardiac bypass patients: A multicenter randomized trial of uncertainty and certainty of receiving intercessory prayer». American Heart Journal. 151 (4): 934–42. doi:10.1016/j.ahj.2005.05.028. PMID 16569567.
  151. ↑ Koenig, King
  152. ↑ Puchalski, Vitillo
  153. ↑ Alper, Matthew, The "God" Part of the Brain: A Scientific Interpretation of Human Spirituality and God Sourcebooks, Inc., 2008 1-4022-1452-9
  154. ↑ Talan, Jamie Science Probes Spirituality February/March 2006: Scientific American Mind. [2] Արխիվացված 2010-12-31 Wayback Machine
  155. ↑ Kurup, R.K.; Kurup, P.A. (2003). «Hypothalamic digoxin, hemispheric chemical digoxin, and spirituality». International Journal of Neuroscience. 113 (3): 383–93. doi:10.1080/00207450390162155. PMID 12803140. S2CID 23851931.
  156. ↑ Necini, P., & Grant, K.A. (2010). Psychobiology of drug-induced religious experience: From the brain 'locus of religion' to cognitive unbinding. Substance Use & Misuse, 45(13), 2130–51.
  157. ↑ Joseph, R. (2001). The limbic system and the soul: Evolution and the neuroanatomy of religious experience, Zygon, 36(1), 105–36.
  158. ↑ D'Aquili, E.G., & Newberg, A.B. (1998) The neuropsychological basis of religions, or Why God won't go away. Zygon, 33(2), 187–201
  159. ↑ Griffiths, R.R., Richards, W.A., McCann, U., Jesse, R. (2006). Psilocybin can occasion mystical type experiences having substantial and sustained personal meaning and spiritual significance Psychopharmacology, 187:268–83
  160. ↑ Drevets, W.C.; Gautier, C.; Price, J.C.; Kupfer, D.J.; Kinahan, P.E.; Grace, A.A.; Price, J.L.; Mathis, C.A. (2001). «Amphetamine-induced dopamine release in human ventral striatum correlates with euphoria». Biological Psychiatry. 49 (2): 81–96. doi:10.1016/s0006-3223(00)01038-6. PMID 11164755. S2CID 16090732.
  161. ↑ Crescentini, Cristiano; Di Bucchianico, Marilena; Fabbro, Franco; Urgesi, Cosimo (2015). «Excitatory stimulation of the right inferior parietal cortex lessens implicit religiousness/Spirituality». Neuropsychologia. 70: 71–79. doi:10.1016/j.neuropsychologia.2015.02.016. PMID 25697502. S2CID 20251662.
  162. ↑ Claridge, G. (2010) Spiritual experience: Healthy psychoticism? In Clarke, I. (Ed), Psychosis and spirituality: Consolidating the new paradigm (pp. 75–86). Chester: Wiley-Blackwell.
  163. ↑ 163,0 163,1 Cottam, S.; Paul, S. N.; Doughty, O. J.; Carpenter, L.; Al-Mousawi, A.; Karvounis, S.; Done, D. J. (2011). «Does religious belief enable positive interpretation of auditory hallucinations? A comparison of religious voice hearers with and without psychosis». Cognitive Neuropsychiatry. 16 (5): 403–421. doi:10.1080/13546805.2010.548543. PMID 21390926. S2CID 21362892.
  164. ↑ 164,0 164,1 Davies, M.F.; Griffin, M.; Vice, S. (2001). «Affective reactions to auditory hallucinations in psychotic, evangelical and control groups» (PDF). British Journal of Clinical Psychology. 40 (4): 361–70. doi:10.1348/014466501163850. PMID 11760613. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2018 թ․ դեկտեմբերի 18-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 17-ին.
  165. ↑ Thalbourne, M.A.; Delin, P.S. (1994). «A common thread underlying belief in the paranormal, creative personality, mystical experience and psychopathology». Journal of Parapsychology. 58: 3–38.
  166. ↑ 166,0 166,1 MacDonald, Douglas A.; Friedman, Harris L.; Brewczynski, Jacek; Holland, Daniel; Salagame, Kiran Kumar K.; Mohan, K. Krishna; Gubrij, Zuzana Ondriasova; Cheong, Hye Wook; Sueur, Cédric (2015 թ․ մարտի 3). «Spirituality as a Scientific Construct: Testing Its Universality across Cultures and Languages». PLOS ONE. 10 (3): e0117701. Bibcode:2015PLoSO..1017701M. doi:10.1371/journal.pone.0117701. PMC 4348483. PMID 25734921.
  167. ↑ Schuurmans-Stekhoven, J.B. (2014). "Measuring Spirituality as Personal Belief in Supernatural Forces: Is the Character Strength Inventory-Spirituality subscale a brief, reliable and valid measure?". Implicit Religion. 17 (2): 211–222. doi:10.1558/imre.v17i2.211.

Աղբյուրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հրապարակված աղբյուրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վեբ աղբյուրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,0 1,1 «Online Etymology Dictionary, Spirit». Etymonline.com. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 21-ին. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 4-ին.
  2. ↑ «Online Etymology Dictionary, Spiritual». Etymonline.com. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 28-ին. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 4-ին.
  3. ↑ «Online Etymology Dictionary, Spirituality». Etymonline.com. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հունվարի 2-ին. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 4-ին.
  4. ↑ «Stanford Encyclopedia of Philosophy, Transcendentalism». Plato.stanford.edu. Արխիվացված օրիգինալից 2010 թ․ հուլիսի 11-ին. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 4-ին.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Jone Johnson Lewis. «What is Transcendentalism?». Transcendentalists.com. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հունիսի 27. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 4-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ unfit URL (link)
  6. ↑ «Barry Andrews, The Roots Of Unitarian Universalist Spirituality In New England Transcendentalism ». Archive.uua.org. 1999 թ․ մարտի 12. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ սեպտեմբերի 21-ին. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 4-ին.
  7. ↑ 7,0 7,1 «Jihad». Religions. BBC. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2012 թ․ փետրվարի 20-ին.
  8. ↑ «NewsweekBeliefnet Poll Results». Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ հունվարի 4-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունիսի 5-ին.
  9. ↑ Gellman, Jerome. «Mysticism». In Edward N. Zalta (ed.). The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2011 ed.). Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 4-ին. «Under the influence of William James' The Varieties of Religious Experience, philosophical interest in mysticism has been heavy in distinctive, allegedly knowledge-granting 'mystical experiences.'»
  10. ↑ «Robert H. Sharf, Whose Zen? Zen Nationalism Revisited» (PDF). Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2019 թ․ փետրվարի 2-ին. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 4-ին.
  11. ↑ «Hu Shih: Ch'an (Zen) Buddhism in China. Its History and Method». Thezensite.com. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ փետրվարի 17-ին. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 4-ին.
  12. ↑ Tom Rees (2013 թ․ հունիսի 5). «Does hallucinations + happiness = spirituality?». Epiphenom. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ հունիսի 13-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 12-ին.

Գրականության ցանկ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Downey, Michael. Understanding Christian Spirituality. New York: Paulist Press, 1997. 9780809136803. .
  • Charlene Spretnak, The Spiritual Dynamic in Modern Art: Art History Reconsidered, 1800 to the Present, 1986. 9781137350039. .
  • Eck, D. L. (2009). A new religious America: How a "Christian country" has now become the world's most religiously diverse nation. New York: Harper One. 9780060621599. .
  • Metzinger, Thomas (2013). Spirituality and Intellectual Honesty: An Essay (PDF). Self-Published. ISBN 978-3-00-041539-5.
  • «Spirituality and Intellectual Honesty with Thomas Metzinger». Krishnamurti Educational Center. 2017 թ․ հուլիսի 19. Արխիվացված օրիգինալից 2024 թ․ մարտի 26. Վերցված է 2024 թ․ մարտի 10-ին – via YouTube.{{cite web}}: CS1 սպաս․ bot: original URL status unknown (link)
  • Schmidt, L. E. (2012). Restless souls: The making of American spirituality. Berkeley, Calif: University of California Press. 9780520273672.
  • Carrette, J. R., & King, R. (2011). Selling spirituality: The silent takeover of religion. London: Routledge. 9780415302098.
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հոգևորություն» հոդվածին։
 ⛭ 
  Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Չափորոշչային վերահսկողություն
GND: 4116568-8 · LCCN: sh85126779 · Microsoft: 514793146 · NKC: ph116237
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Հոգևորություն&oldid=9800421» էջից