Մոկշա

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Jump to navigation Jump to search
Երկու հինդուիստներ սադհուներ Կատմանդուի Պաշուպանիտահ տաճարի մոտ, Նեպալ։ Սովորաբար սադհուներն ապրում են իրենք իրենց և օրերն անցկացնում են մոկշայի հետապնդումներով։

Մոկշա (սանսկրիտ՝ मोक्ष), հայտնի է նաև որպես վիմոկշա, վիմուկտի, մուկտի[1], հինդուիզմի և հինդուիստական փիլիսոփայության եզրույթ, որը վերաբերում է ազատմանը, ազատագրմանը[2]։ Փրկության և վախճանաբանության իմաստով մոկշան նշանակում է ազատում սամսարայից՝ մահվան և վերածննդի շրջափուլից[3]։ Իմացաբանության և հոգեբանոության իմաստով մոկշան նշանակում է ազատում արհամարհանքից՝ ինքնաիրացում և ինքնակրթում[4][5][6]։

Հինդուիստական ավանդույթներում մոկշան կենտրոնական հայեցակարգ է[7] և ներառվում է մարդու կյանքի չորս ասպեկտների և նպատակների մեջ․ մյուս երեք նպատակներն են դհարման (առաքինի, պատշաճ, բարոյական կյանք), արտհա (նյութական բարգավաճում, եկամտի ապահովություն, կյանքի միջոցներ), կամա (հաճույք, զգայունություն, զգայական բավականություն)[8][9][10][11]։ Այս չորս նպատակները միասին հինդուիզմում անվանվում են Պուրուշարտհա[12][13]։

Մոկշայի հայեցակարգին կարելի է հանդիպել ջաինիզմում, բուդդայականության և հինդուիզմի մեջ։ Հնդկական կրոնի որոշ դպրոցներում մոկշան համարվում է համարժեք և օգտագործվում է միմյանց փոխարինելով այնպիսի եզրույթների հետ, ինչպիսիք են վիմոկշա, վիմուկտի, կաիվալյա, ապավարգա, մուկտի, նիհսրեյասա, նիրվանա։ Այնուամենայնիվ, մոկշա և նիրվանա հասկացությունները տարբերվում են և հինդուիզմի, բուդդայականության ու ջաինիզմի տարբեր դպրոցներում նշանակում են տարբեր վիճակներ[14]։ Նիրվանա եզրույթն ավելի տարածված է բուդդայականության մեջ[15], իսկ մոկշան՝ հինդուիզմում[16]։

Ստուգաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մոկշան ստացվում է սանսկրիտի मुच् արմատից, որը նշանակում է ազատ, բաց թողել, ազատ արձակել, ազատագրել։ Վեդաներում և վաղ շրջանի ուպանիշադներում կարելի է հանդիպել սանսկրիտի मुच्यते բառին, որը նշանակում է ազատ արձակվել, ազատվել, ինչպես օրինակ՝ ձին թամբից։

Սահմանում և նշանակություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մոկշայի սահմանումը և նշանակությունը տարբերվում է ըստ հնդկական կրոնների տարբեր դպրոցների[17]։ Մոկշան նշանակում է ազատություն, ազատագրում․ տարբերությունը կայանում է նրանում, թե ինչից և ինչպես է տեղի ունենում ազատագրումը[18]։ Մոկշան նաև հայեցակարգ է, որը նշանակում է ազատագրում վերածնունդներից կամ սամսարայից[3]։ Այս ազատագրմանը կարելի է հասնել, երբ անձը երկրի վրա է (ջիվանմուկտի) կամ վախճանաբանորեն (կարամամուկտի[3], վիդեհամուկտի)։ Որոշ հնդկական ավանդույթներ ընդգծում են ազատագրումը որպես աշխարհում կոնկրետ, բարոյական գործողություն։ Այս ազատագրումն իմացաբանական վերափոխություն է, որը թույլ է տալիս անձին տեսնել ճշմարտությունն ու իրականությունն արհամարհանքի մշուշի հետևում[19]։

Մոկշան չի սահմանվում պարզապես որպես տառապանքի բացակայություն և ազատում սամսարայի գերությունից․ հինդուիզմի բազմաթիվ դպրոցներ այն բացատրում են որպես պարիպուրնա-բրահմանուբհավա (նույնություն Բրահմանի հետ, մեկ գերագույն ինքնություն) վիճակի առկայություն՝ գիտելիքի, խաղաղության և երանության վիճակ[20][21][22]։

Վախճանաբանական իմաստ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մոկշան հայեցակարգ է, որն ասոցացվում է սամսարայի հետ (ծնունդ-վերածնունդ շրջափուլ): Բուդդայականության, ջայնիզմի և հինդուիզմի նոր դպրոցների կողմից սամսարան դիտվում էր որպես վերածնունդների կրկնվող գործընթացի գերություն: Կրկնվող վերածննդի ու կյանքի այս գերությունը, որն ուղեկցվում է տանջանքներով, հիվանդություններով և ծերացմամբ, դիտվում էր որպես տառապանքի շրջափուլ: Այս շրջափուլից ազատումը վերջ էր դնում նաև տառապանքին: Այս ազատումն անվանվում էր մոկշա, նիրվանա, կաիվալյա, մուկտի, ինչպես նաև այլ անվանումներով[23]:

Վախճանաբանական գաղափարները զարգացում էին ապրում հինդուիզմի շրջանակներում[24]: Վաղ շրջանի վեդայական գրականության մեջ երկինքն ու դժոխքը բավարարում էին փրկության նկատմամբ հետաքրքրասիրությունը: Ժամանակի ընթացքում գիտնականները նկատեցին, որ մարդիկ տարբերվում են իրենց վարած առաքինի կամ մեղավոր կյանքի որակով և սկսեցին հարցադրել, թե ինչպես են տարբերությունները յուրաքանչյուր մարդու պունյայում (արժանիքներ, լավ արարքներ) կամ պապում (վատ գիծ, մեղք) ազդում նրանց հետմահու կյանքի վրա[25][26]: Այս հարցն առաջնորդեց մահից հետո կյանքի հայեցակարգի ձևավորմանը, թե իր լավ արարքների կամ վատ գծերի համաչափությամբ որտեղ է հայտնվում մարդը մահվանից հետո՝ երկնքում, թե դժոխքում, այնուհետև վերադառնում է երկիր և վերածնվում, իսկ շրջափուլը կրկնվում է անորոշ անգամներ: Վերածննդի գաղափարն ի վերջո հասունացավ սամսարայի գաղափարին կամ վերաբնակեցմանը, որտեղ կարմայի բալանսը որոշում է վերածննդի տարբերակը: Սամսարայի գաղափարին զուգընթաց գիտնականները զարգացրեցին մոկշայի հայեցակարգը՝ որպես վիճակ, որն ազատում է սամսարայի շրջափուլից: Հինդուիզմի այս հնագույն գրականության մեջ մոկշայով ազատագրման վախճանաբանական իմաստը բխում է ինքնաճանաչումից և գերագույն հոգու հետ նույնության գիտակցումից[26]:

Իմացաբանական և հոգեբանական իմաստ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գաջենդրայի մոկշան. վայշնավիզմի խորհրդանշական հեքիաթ: Գաջենդրա փիղը մտնում է լիճը, որտեղ կոկորդիլոս Հուհուն բռնում է նրա ոտքը և դառնում տառապանքը: Չնայած այս ցավին՝ փիղը անըդհատ հիշում է Վիշնու աստծուն, որն էլ նրան ազատագրում է: Գաջենդրան խորհրդանշում է մարդուն, Հուհուն մեղքերը, լիճը՝ սամսարան:

Մոկշան իմացաբանական և հոգեբանական իմաստով գիտնականների կողմից բազմաթիվ բացատրություններ ունի: Օրինակ՝ ըստ Դոյչեի՝ մոկշան տրանսցենդենտալ գիտակցություն է, գոյության, ինքնաիրացման, ազատության և «ողջ տիեզերքը որպես Ես զգալու» կատարյալ վիճակ[4]:

Հինդուիզմում մոկշան ենթադրում է խոչընդոտների հեռացում անարգել կյանքի հասնելու համար՝ թույլ տալով անձին զգալ իրեն իրական անձ բառի մաբողջ իմաստով[27]. հայեցակարգը ենթադրում է մարդու չօգտագործված ստեղծագործական պոտենցիալը, կարեկցությունը և ըմբռնումը, որոնք արգելափարկվել են և դադարել: Մոկշան սամսարայի շրջափուլից ազատումից առավել է[27][28]: Այն կարող է լինել կյանքի ընթացքում և մահվանից հետո: Այս կյանքում մոկշան ներառում է հոգեբանական ազատում ադհյասայից (կյանքը պաշարող վախեր) և ավիդյայից (արհմարանք կամ ցանկացած բան, որն իրական գիտելիք չէ)[27]:

Որպես կատարելության վիճակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հինդուիզմի բազմաթիվ դպրոցներում մոկշան հանդիսանում է կատարելության վիճակ: Այս հայեցակարգը դհարմայից վեր բնական նպատակ էր: Հնագույն գրականության մեջ այն համարվում էր հասանելի նույն միջոցներով, ինչ որ դհարման: Ինքնակարգապահությունը ուղի է դեպի դհարմա, իսկ մոկշան ինքնակարգապահություն է, որն այնքանկատարյալ է, որ դառնում է անգիտակցական, երկրորդ բնություն: Այդպիսով դհարման մոկշայի հասնելու միջոց է[29][30]: Հինդուիզմի շատ դպրոցների կողմից դհարման և մոկշան հասկացվել են որպես կյանքի մեկ ճանապարհորդության երկու կետեր, ճանապարհորդություն, որի միջոցները կարգապահությունը և ինքնակրթումն են[31]: Ժամանակի ընթացքում մոկշայի գաղափարները վիճարկվել են:

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հնդկաստանի և Բալիի առասպելներում ու տաճարներում Սարասվատին պատկերվում է կարապի հետ: Սարասվատին կրթության, ուսուցանման և ստեղծագործական արվեստի հինդուիստական աստվածուհին է, իսկ կարապը հոգևոր կատարելության, ազատագրման և մոկշայի խորհրդանիշն է[32][33]: Սարասվատիի և կարապի միասին պատկերումը նշանակում է, որ գիտելիքն ու մոկշան քայլում են ձեռք ձեռքի տված:

Մոկշայի հայեցակարգն ի հայտ է եկել շատ ավելի վաղ, քան դհարման: Ավելի վաղ Ուպանիշադներում հանդիպող եզրույթը մուկյատն է, որը նշանակում է ազատված, ազատագրված: Մոկշա եզրույթը հայտնվել է հետագա շրջանների Ուպանիշադներում՝ դառնալով կարևոր հայեցակարգ[30][34]:

Ուպանիշադների միջին ժամանակաշրջանից սկսած՝ մոկշան կամ համարժեք եզրույթները, ինչպիսիք են մուկտին և կաիվալյան, լուրջ թեմա է բազմաթիվ Ուպանիշադներում:

Վեդաներում ներկայացվում է կյանքի 3 փուլ՝ կրթություն, կենցաղ և հանգստի անցում: Ուպանիշադների շրջանում հինդուիզմն ավելացրեց նաև չորրորդ փուլը՝ ամբողջական հրաժարում: Վեդայական գրականության մեջ գոյություն ունի փորձի 3 ձև՝ զարթոնք, երազ, խորը քուն: Ուպանիշադների շրջանում ավելացավ չորրորդը՝ թուրիյամ՝ խորը քնից անդին փուլ: Վեդաներն առաջարկում են մարդու երեք նպատակ՝ կամա, արտհա, դհարմա: Դրանց Ուպանիշադների շրջանն ավելացրեց մոկշան[30]:

Մոկշան յոգայի առանցքային հասկացություններից[35][36]

Հինդուիզմում մոկշայի հայեցակարգի ընդունումը դանդաղ է տեղի ունեցել: Որոշ դպրոցներ հրաժարվում էին ընդունել այն՝ համարելով անտեղի: Հայտնի չէ, թե մոկշայի և սամսարայի գաղափորները երբ են զարգացում ապրել Հնդկաստանում, հնարավոր ՝ մ.թ.ա. 1-ին հազարմյակում: Պատմական տեսանկյունից մոկշայի հայեցակարգն ի հայտ է եկել երեք ձևերով՝ վեդայական, յոգայի և բհակտիի: Վեդայական շրջանում ընդունված էին ծեսեր, որոնք օգնում էին հասնել մոկշայի. գիտելիքը միջոց էր, ծեսը՝ դրա գործադրումը[37]: Հեատագայում ծեսը սկսեց դիտվել անտեղի[38]: Յոգայական մոկշան[39] եկավ փոխարինելու վեդայական ծեսերին ինքնազարգացման և մեդիտացիայի միջոցով: Այս մոտեցումն ընդունվեց տարբեր դպրոցների կողմից, որոշ դեպքերում՝ որոշակի տարբերություններով:

Բհակտի մոկշան ստեղծեց երրորդ ուղին, որտեղ ոչ ծեսերը, ոչ էլ մեդիտացիոն ինքնազարգացումն էին ուղին, այլ Աստծու մշտական սիրով ոգեշնչումը, ինչը ժամանակի ընթացքում հանգեցնում էր նրա հետ կատարյալ միության[37]: Հետագայում այլ դպրոցների շրջանակներում առաջ եկան մոկշայի այլ գաղափարներ և ուղիներ ևս[40]:

Մոկշա, նիրվանա, կաիվալյա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մոկշա, նիրվանա և կաիվալյա բառերը հաճախ օգտագործվում են որպես հոմանիշներ[41], քանի որ դրանք երեքն էլ վերաբերում են վիճակին, որն անձին ազատում է վշտի ու տառապանքի պատճառներից[42][43]: Այնուամենայնիվ, ներկայումս այս հասկացություններն օգտագործվում են տարբեր կրոններում: Նիրվանան հատուկ է բուդդայականությանը՝ ազատում, երբ չկա հոգի, դատարկություն է: Մինչդեռ մոկշան, որը հատուկ է հինդուիզմին, Եսի, հոգու ընդունումն է, ազատման գիտելիքի իրացումը, Բրահմանի հետ նույնության գիտակցումը, գոյություն ունեցող ամեն ինչի ընկալումը որպես Ես[44]:

Կաիվալյան, ի տարբերություն նիրվանայի, հանդիպում է հինդուիզմի այնպիսի դպրոցներում, ինչպիսին յոգան է: Այն ազատումն է և միացումը հոգևոր տիեզերքին:

Մոկշան հինդուիզմում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ջնանա յոգա
Բհակտի յոգա
Ռաջա մարգա
Հինդուիզմում հոգևոր վիճակի չորս ուղիներից երեքը, որոնցից յուրաքանչյուրն առաջարկում է մոկշայի հասնելու տարբեր ճանապարհներ:

Հինդուիզմի տարբեր դպրոցների հնագույն գրականությունը երբեմն օգտագործում է մոկշայի տարբեր արտահայտություններ։ Օրինակ՝ կեվալ ջնանան կամ կաիվալյան («բացարձակ վիճակ»), ապավարգան, նիհսրեյասան, պարամապադա, բրահմաբհավա, բրահմաջնանա, բրահմի սթիտի։ Ժամանակակից գրականությունն օգտագործում է բուդդայական նիրվանա եզրույթը որպես հինդուիզմի մոկշայի համարժեք[44][45]։ Այս գաղափարների մեջ կա տարբերություն, բայց դրանք բոլորը հնդկական կրոնների ավանդույթների փրկություն նշանակող հասկացություններ են։

Հինդուիստական փիլիսոփայության 6 մեծ ուղղափառ դպրոցներ ունեն երկու տարբեր կարծիք մոկշայի հասնելու վերաբերյալ. արդյոք մոկշայի հնարավոր է հասնել կյանքի ընթացքում, թե միայն մահվանից հետո[46][47]: Օրինակ՝ յոգայի դպրոցը գտնում է, որ մոկշան հնարավոր է այս կյանքում: Իսկ ահա այլադավան Քարվակա դպրոցը մերժում է հոգու կամ հետմահու մոկշայի գոյությունը[48][49]:

Մոկշան բուդդայականությունում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Նիրվանա

Բուդդայականության մեջ հայտնի է որպես նիրվանա: Գրական նշանակում է «հանգչել»[50]:

Մոկշայի հնարավոր է հասնել նիրվանայի հետ, ինչն ավարտին է հասցնում սամսարայի վեց ոլորտների վերածնունդների շրջափուլը[51]: Նիրվանան բուդդայականության մեջ նկարագրվում է որպես «դադարած գիտակցության» վիճակ, որը «գոյություն ունի», և «անհնար է թվում պատկերացնել, թե ինչպիսին կլիներ գիտակցությունից զուրկ օբյեկտը»[51][52]:

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ The Soka Gakkai Dictionary of Buddhism, vimoksha
  2. ↑ John Bowker, The Oxford Dictionary of World Religions, Oxford University Press, ISBN 978-0192139658, էջ 650
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Sharma 2000, էջ 113.
  4. ↑ 4,0 4,1 E. Deutsch, The self in Advaita Vedanta, in Roy Perrett (Editor), Indian philosophy: metaphysics, Volume 3, ISBN 0-8153-3608-X, Taylor and Francis, էջ 343-360
  5. ↑ T. Chatterjee (2003), Knowledge and Freedom in Indian Philosophy, ISBN 978-0739106921, էջ 89-102; Quote - "Moksa means freedom"; "Moksa is founded on atmajnana, which is the knowledge of the self."
  6. ↑ Jorge Ferrer, Transpersonal knowledge, in Transpersonal Knowing: Exploring the Horizon of Consciousness (editors: Hart et al.), ISBN 978-0791446157, State University of New York Press, Chapter 10
  7. ↑ John Tomer (2002), Human well-being: a new approach based on overall and ordinary functionings, Review of Social Economy, 60(1), էջ 23-45; Մեջբերում․ «Հինդուիստների գերագույն նպատակն ինքնաազատումն է կամ ինքնաիրացումը՝ մոկշա»։
  8. ↑ A. Sharma (1982), Puruṣārthas: a study in Hindu axiology, Michigan State University, ISBN 9789993624318, էջ 9-12; տես review by Frank Whaling in Numen, Vol. 31, 1 (Jul., 1984), էջ 140-142
  9. ↑ A. Sharma (1999), The Puruṣārthas: An Axiological Exploration of Hinduism, The Journal of Religious Ethics, Vol. 27, No. 2 (Summer, 1999), էջ 223-256
  10. ↑ Chris Bartley (2001), Encyclopedia of Asian Philosophy, Editor: Oliver Learman, ISBN 0-415-17281-0, Routledge, Article on Purushartha, էջ 443
  11. ↑ The Hindu Kama Shastra Society (1925), The Kama Sutra of Vatsyayana, University of Toronto Archives, էջ 8
  12. ↑ Gavin Flood (1996), The meaning and context of the Purusarthas, in Julius Lipner (Editor), The Fruits of Our Desiring, ISBN 978-1896209302, էջ 11-21
  13. ↑ Karl H. Potter (2002), Presuppositions of India's Philosophies, Motilal Banarsidass, ISBN 978-8120807792, էջ 1-29
  14. ↑ Loy, David (1982), Enlightenment in Buddhism and Advaita Vedanta: Are Nirvana and Moksha the Same?, International Philosophical Quarterly, 23 (1), էջ 65–74
  15. ↑ Peter Harvey (2013), An Introduction to Buddhism: Teachings, History and Practices, ISBN 978-0521859424, Cambridge University Press
  16. ↑ Knut Jacobsen, in The Continuum Companion to Hindu Studies (Editor: Jessica Frazier), ISBN 978-0-8264-9966-0, էջ 74-83
  17. ↑ M. Hiriyanna (2000), The essentials of Indian philosophy, ISBN 978-8120813304, էջ 50-52
  18. ↑ Daniel H. H. Ingalls, Dharma and Moksha, Philosophy East and West, Vol. 7, No. 1/2 (Apr. - Jul., 1957), էջ 41-48
  19. ↑ Patrick Olivelle (2012), Encyclopædia Britannica, Moksha (Indian religions)
  20. ↑ S. R. Bhatt (1976), The Concept of Moksha--An Analysis, Philosophy and Phenomenological Research, Vol. 36, No. 4 (Jun., 1976), էջ 564-570
  21. ↑ S.M.S. Chari (1994), Vaiṣṇavism: Its Philosophy, Theology, and Religious Discipline, ISBN 978-8120810983, 2nd Edition, Motilal Banarsidass, էջ 122-123
  22. ↑ David White (1960), Moksa as value and experience, Philosophy East and West, Vol. 9, No. 3/4 (Oct., 1959 - Jan., 1960), էջ 145-161
  23. ↑ R.C. Mishra, Moksha and the Hindu Worldview, Psychology & Developing Societies, Vol. 25, Issue 1, էջ 23, 27
  24. ↑ N. Ross Reat (1990), The Origins of Indian Psychology, ISBN 0-89581-924-4, Asian Humanities Press, Chapter 2
  25. ↑ Simon Brodbeck (2011), Sanskrit Epics: The Ramayana, Mahabharata and Harivamsa, in Jessica Frazier (Editor), The Continuum Companion to Hindu Studies, ISBN 978-0-8264-9966-0, էջ 83-100
  26. ↑ 26,0 26,1 J. A. B. Van Buitenen, Dharma and Moksa, Philosophy East and West, Vol. 7, No. 1/2 (Apr. - Jul., 1957), էջ 33-40
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 Klaus Klostermaier, Mokṣa and Critical Theory, Philosophy East and West, Vol. 35, No. 1 (Jan., 1985), էջ 61-71
  28. ↑ M. von Brück (1986), Imitation or Identification?, Indian Theological Studies, Vol. 23, Issue 2, էջ 95-105
  29. ↑ Karl Potter, Dharma and Mokṣa from a Conversational Point of View, Philosophy East and West, Vol. 8, No. 1/2 (Apr. - Jul., 1958), pp. 49-63
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 Daniel H. H. Ingalls, Dharma and Moksha, Philosophy East and West, Vol. 7, No. 1/2 (Apr. - Jul., 1957), pp. 41-48
  31. ↑ Daniel H. H. Ingalls, Dharma and Moksha, Philosophy East and West, Vol. 7, No. 1/2 (Apr. - Jul., 1957), էջ 45-46
  32. ↑ John Bowker (1998), Picturing God, Series Editor: Jean Holm, Bloomsbury Academic, ISBN 978-1855671010, pp 99-101
  33. ↑ Richard Leviton (2011), Hierophantic Landscapes, ISBN 978-1462054145, pp 543
  34. ↑ Daniel H. H. Ingalls, Dharma and Moksha, Philosophy East and West, Vol. 7, No. 1/2 (Apr. - Jul., 1957), pp. 47
  35. ↑ Mircea Eliade (1958, Reprinted: 2009), Yoga: Immortality and Freedom, Princeton University Press, ISBN 978-0691142036, pp 33-34
  36. ↑ Sarah Strauss (2005), Positioning Yoga, Berg/Oxford International, ISBN 1-85973-739-0, pp 15
  37. ↑ 37,0 37,1 J. A. B. Van Buitenen, Dharma and Moksa, Philosophy East and West, Vol. 7, No. 1/2 (Apr. - Jul., 1957), pp. 33-40
  38. ↑ Angelika Malinar (2011), in Jessica Frazier (Editor), The Bloomsbury companion to Hindu studies, ISBN 978-1-4725-1151-5, Chapter 4
  39. ↑ Knut Jacobson, in Jessica Frazier (Editor), Continuum companion to Hindu studies, ISBN 978-0-8264-9966-0, pp 74-82
  40. ↑ D. Datta (1888), Moksha, or the Vedántic Release, Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, New Series, Vol. 20, No. 4 (Oct., 1888), pp. 513-539
  41. ↑ K.N. Aiyar (Transl. 1914), Thirty Minor Upanishads, University of Toronto Robart Library Archives, Canada, pp 55-60
  42. ↑ A. Sharma, The realization of Kaivalya in the Poetry of Les A Murray: An Indian Perspective, Explorations in Australian Literature, ISBN 978-8176257091, Chapter 18, pp 187
  43. ↑ aini, Padmanabh (2000). Collected Papers on Jaina Studies. Delhi: Motilal Banarsidass Publ. ISBN 81-208-1691-9.: "Moksa and Nirvana are synonymous in Jainism". p.168
  44. ↑ 44,0 44,1 David Loy (1982), Enlightenment in Buddhism and Advaita Vedanta: Are Nirvana and Moksha the Same?, International Philosophical Quarterly, 23(1), pp 65-74
  45. ↑ Jaini, Padmanabh (2000). Collected Papers on Jaina Studies. Delhi: Motilal Banarsidass Publ. ISBN 81-208-1691-9.: "Moksa and Nirvana are synonymous in Jainism". p.168
  46. ↑ Sharma (2000), Classical Hindu Thought: An Introduction, Oxford University Press, ISBN 978-0195644418, pp 117
  47. ↑ The Purva-Mimamsa Sutra of Jaimini, Transl: M.L. Sandal (1923), Chapter II, Pada I and Chapter VI, Pada I through VIII; Also see Klaus Klostermaier, A Survey of Hinduism, 3rd Edition, ISBN 978-0-7914-7082-4, Chapter 26
  48. ↑ Miller, A. T. (2013), A review of "An Introduction to Indian Philosophy: Perspectives on Reality, Knowledge, and Freedom", Religion, 43(1), 119-123.
  49. ↑ Snell, M. M. (1894). Hinduism's Points of Contact with Christianity. IV. Salvation. The Biblical World, 4(2), pp 98-113
  50. ↑ Steven Collins (2010). Nirvana: Concept, Imagery, Narrative. Cambridge University Press. pp. 63–64, 33–34, 47–50, 74–75, 106. ISBN 978-0-521-88198-2.
  51. ↑ 51,0 51,1 Rupert Gethin (1998). The Foundations of Buddhism. Oxford University Press. pp. 74–84. ISBN 978-0-19-160671-7.
  52. ↑ Harvey 2013, pp. 75-76.

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Padmanabh Jaini (1980)։ Wendy Doniger, ed.։ Karma and Rebirth in Classical Indian Traditions։ University of California Press։ ISBN 978-0-520-03923-0 
  • Harvey, Graham (2016), Religions in Focus: New Approaches to Tradition and Contemporary Practices, Routledge 
  • Harvey, Peter (2013), An Introduction to Buddhism, Cambridge University Press 
  • Makransky, John J. (1997), Buddhahood Embodied: Sources of Controversy in India and Tibet, SUNY 
  • Rahula, Walpola (2007), What the Buddha Taught, Grove Press 
  • Spiro, Melford E. (1982), Buddhism and Society: A Great Tradition and Its Burmese Vicissitudes, University of California Press 
  • Sharma, Arvind (2000), Classical Hindu Thought: An Introduction, Oxford University Press 
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մոկշա&oldid=6751243» էջից