Պուրուշարտհա

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Պուրուշարտհա (արտասանությունը / pʊrʊʃɑːrθ /, սանսկրիտ՝ पुरुषार्थ puruṣa-artha IAST բառացիորեն նշանակում է «մարդկայինի հետապնդման օբյեկտ»)[1] կամ Չատուրարտհա (սանսկրիտ՝ caturartha IAST) — հինդուիզմում մարդկային կյանքի չորս նպատակներ[2]։

Ութակի ճանապարհը բնութագրող Դհարմաչակրա կամ Դհարմայի անիվ քանդակագործական ձևավորում, Հնդկաստան, Օդիշա նահանգ, Կոնարկ, Արևի աստված Սույայի տաճար, աշխարհում առավել հայտնի 13–րդ դարի քարե հուշարձան

Մարդկային կյանքի նպատակներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հինդուիզմում մարդկային կյանքի նպատակները, երջանկության ուղիները հետևյալ չորսն են ըստ կարևորության՝

  1. դհարմա (dharma – dhar, «բռնել», «հաստատել»), բարոյականություն արդարակեցություն, ուղղամտություն[3]
  2. արտհա (artha — «էություն», «օգուտ»), նյութական բարգավաճում[4]
  3. կամա (kāma — «սեր»), զգայական բավականություն[5]
  4. մոկշա (muc — «ազատագրել»), ազատություն ծննդյան և մահվան շրջապտույտից (սանսարա)[6]։

Ակունքները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հին հնդկական դհարմաշաստրաները և պոեմ-էպոսներից «Ռամայանան» և «Մահաբհարաթան» առաջին հայտնի աղբյուրներն են, որոնք համակողմանիորեն ներկայացնում են պուրուշարտհա կյանքի չորս ձգտումների հասկացությունը։ Մարդկային կյանքի նպատակների վերաբերյալ վաղ տեքստերն ընդհանուր առմամբ վերաբերում են կամա, արտհա և դհարմա կատեգորիաներին, որպես «երեք կատեգորիաներ» (trivarga IAST) հնարավոր մարդկային նպատակներ հետապնդելիս։ Ըստ Հիլթելբերիթելի, սա ամենևին էլ չի նշանակում, որ չորրորդ նպատակը՝ մոկշան (չատուրվարգա) ավելացվել է ավելի ուշ։ Դհարմաշաստրաները և էպիկական տեքստերը հիմնականում բնակչության խնդիրների ուղղվածություն ունեն (կյանքի Grihastha փուլում), որտեղ տրիվարգան ըստ էության առաջնային կարևորություն է ներկայացնում[7]։ Ըստ Պրասադի այդ բաժանումը տրիվարգայի և մոկշայի միջև սոցիալական (trivarga) և անձնական (mokṣa) ոլորտները ընդգծելու համատեքստով է արված[8]։

Նպատակների կարևորության հարաբերական լինելը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հին հնդկական գրականության մեջ շեշտվում է դհարմայի կարևորությունը։ Եթե այն անտեսվում է, ապա արտհան և կաման՝ շահն ու հաճույքը, հանգեցնում են սոցիալական քաոսի[9]։ Դհարմայի կարևորության մասին են վկայում Գաութամայի Դհարմաշաստրան (Gautama Dharmashastra), Ապասսթամբայի Դհարմասուտրան (Apastamba Dharma Sutra) և Յաջնավալկյայի Սմրիթին կամ Յաջնավալկյայի Դհարմաշաստրան (Yājñavalkya Smṛti)[10]։

Կամասուտրայում կաման ամենավերջին տեղում է, քանի որ այն հատուկ է նաև կենդանիներին, որոնք նույնպես մարմանական հաճույքի են ձգտում։ «Արտհան շատ ավելի կարևոր է, և պետք է նախորդի կամային, իսկ դհարման շատ ավելի կարևոր է, և պետք է նախորդի և՛ կամային, և՛ արտհային»[11]։

Կաուտիլիայի Արտհաշաստրայում արտհան հիմքն է մյուս երկուսի։ Թե հասարակության, թե անհատի համար առանց բարգավաճման և անվտանգության, բարոյական կյանքը և ցանկասիրությունը դժվար է։ Աղքատությունը ծնում է արատ և ատելություն, իսկ բարգավաճումը ծնում է արժանիքներ ու սեր։ Միաժամանակ Կաուտիլիան շեշտում է, որ կյանքի նպատակներից որևէ մեկը պետք չէ չարաշահել[12]։ Այդ նպատակների առաջնայնությունը հարաբերական է, քանի որ կախված է մարդու տարիքից[13]։

Մոկշան հինդուիզմում համարվում է parama-puruṣārtha կամ մարդկային կյանքի վերջնական նպատակ[14]։

Համեմատություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ներկայիս հինդուիստական փիլիսոփայության մեջ չորս պուրուշարտհաների կոնցեպցիան մարմնավորում է մարդու ֆիզիկական, էմոցիոնալ և հոգևոր պահանջմունքների բավարարումը։

Հաճախ զուգահեռներ է անցկացվում չորս պուրուշարտհաների և վեդայական վառնաշրամ՝ հինդուիզմում հոգևոր կյանքի չորս փուլերի համակարգի (աշրամա կամ աշրամ), նաև հասարակությունը չորս խավերի (վառնաներ) բաժանելու միջև[15]։

Աշրամներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. Բրահմաչարյա (Brahmacharya, աշակերտ), կյանքի առաջին տարիներ, ուսումնառության շրջան, երբ աշակերտը կուսակրոնություն է ընդունում, վարժվում է ժուժկալությանը, ծառայում է գուրուին, նրանից հոգևոր գիտելիքներ ստանալով։
  2. Գրիհասթհա (Grihastha, տանտեր), ընտանեկան կյանք, աշխատանք։ Այս փուլում իրագործվում է արտհա և կամա պուրուշարտհաները։ Հինդուն կատարում է ընտանիքի նկատմամբ իր պատքը՝ հոգալով ծնողների, երեխաների, հյուրերի և սուրբ անձանց կարիքները։
  3. Վանապրաստհա (Vanaprastha, «թոշակառու»), գործերից հեռանալու, նյութական աշխարհից հրաժարվելու նախապատրաստական փուլ, երբ նյութական պարտավորությունները աստիճանաբար փոխանցվում են արդեն հասուն երեխաներին և ավելի շատ ժամանակ է տրամադրվում հոգևորին, սկսվում է դեպի սրբավայրեր ուխտագնացության ժամանակաշրջանը։
  4. Սաննյասա (Sannyasa, ճգնավորություն, հրաժարում), կյանքի վերջին փուլը, նյութական աշխարհից լիովին հրաժարման շրջան, որը բնութագրվում է ասկետիզմով, ինքնագիտակցության և հոգևոր փորձին լիովին նվիրումով։ Այս աշրամում մարդը լիովին պատրաստ է լինում մահը ընդունելուն և մոկշային հասնելուն[16][17]։ Սանյասան ամբողջությամբ մոկշայի նպատակ է հետապնդում առանց դհարման խախտելու։

Վարնաներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հինդուիզմում սոցիալական անհավասարության արտահայտություն է հասարակությունը չորս խավերի՝ վարնաների բաժանելը․

  1. բրահմաններ (քրմեր)
  2. քշատրիներ (զինվորներ)
  3. վայշիներ (համայնքի շարքային անդամներ)
  4. շուդրաներ (ծառաներ) վարնան, որը ավելի ուշ է առաջացել՝ ստրկատիրական հարաբերությունների ձևավորման ժամանակաշրջանում[18]։

Պուրուշաստրաների գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հնդկաստանի պատմության մեջ այս չորս կանոնական պուրուշաստրաներից յուրաքանչյուրը գրական զարգացում է ապրել և ենթարկվել է ծավալուն ուսումնասիրության։ Այդ կապակցությամբ կան բազմաթիվ աշխատություններ, ինչպես նաև բազմազան դիտարկումներ ըստ յուրաքանչյուր կատեգորիայի։

Դհարմայի վերաբերյալ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այդ տեքստերը քննարկում են դհարման տարբեր կրոնական, սոցիալական պարտականությունների կատարման, բարոյականության և անձնական Էթիկայի տեսանկյուններից։ Հինդուիզմի վեց դպրոցներից յուրաքանչյուրն ունի իր գրականությունը դհարմայի վերաբերյալ։ Օրինակ,

  • դհարմասուտրաներ (մասնավորապես Գաութամայի, Ապասթամբայի, Բաուդհայանայի և Վայշիշտայի)
  • դհարմաշաստրաներ (մասնավորապես Մանուի օրենքներ (Manusmṛti), Յաջնյավալկյասմրիթի (Yājñavalkya Smṛti), Nāradasmṛti և Viṣṇusmṛti)
  • դհարմայի վերաբերյալ բազմաթիվ գլուխներ կան Յոգա սուտրաներում (Yogasutras)։

Արտհայի վերաբերյալ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտհային վերաբերող տեքստերում արտհան ներկայանում է որպես տնտեսական քաղաքականության, քաղաքականության և իրավունքի ժողովածու։ Օրինակ,

Օլիվիելեն նշում է, որ արտհային վերաբերվող հնդկական տեքստերից շատերը կորած են[23]։

Կամայի վերաբերյալ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դրանք դատողություններ են արվեստի, զգացմունքների, սիրո, էրոտիկայի, հարաբերությունների և հաճույք հետապնդող այլ գիտությունների մասին։

  • Աշխատություններից առավել հայտնի է Վաթսյայանայի Կամասուտրան (Kamasutra Vātsyāyana)։
  • Այդ մասին հայտնի տեքստերից է Կոկկոկայի Ռաթիրահասյան (Ratirahasya, թարգմանաբար՝ «Սիրո գաղտնիքներ»), որը հայտնի է որպես Կոկկոշաստրա։
  • Հայտնի են նաև Անանգա Ռանգան (Ananga Ranga, «Սիրո աստիճաններ»), Jayamangala, Smaradipika, Ratimanjari, Ratiratnapradipika և այլն[24]։
Բհագավատ Գիտա 19-րդ դարի ձեռագիր. Հյուսիսային Հնդկաստան

Մոկշայի վերաբերյալ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մոկշայի վերաբերյալ բանավեճ–զրույցները ազատագրման գործընթացի, ազատության և հոգևորի մասին են։ Մոկշայի վերաբերյալ զրույցներ են ներառում խոշոր տրակտատներից՝

Սանսկրիտ էպիկական պոեմներում մեծ բաժիններ են նվիրված չորս պուրուշաստրաներին[25], մասնավորապես՝ դհարմային[26]։

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Flood, Gavin (1996). An Introduction to Hinduism. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-43878-0.
  • Olivelle, Patrick (1993). The Āśrama System: The History and Hermeneutics of a Religious Institution. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-508327-X
  • Apte, Vaman Shivram (1965). The Practical Sanskrit Dictionary. Delhi: Motilal Banarsidass Publishers. ISBN 81-208-0567-4
  • Hopkins, Thomas J. (1971). The Hindu Religious Tradition. Cambridge: Dickenson Publishing Company
  • M Hiriyanna (2000), Philosophy of Values, in Indian Philosophy: Theory of value (Editor: Roy Perrett), Routledge, ISBN 978-0815336129
  • John Koller (1968) Puruṣārthas as Human Aims, Philosophy East and West, 18(4)։ 315–319
  • 50 հատորներ ինտերնեն կայքում՝ The Internet Sacred Text Archive

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Sanskrit-English Dictionary puruSArtha, Koeln University, Germany
  2. ↑ Sushil Mittal and Gene Thursby (2004), The Hindu World, Routledge, ISBN 0-415-21527-7, էջ 4
  3. ↑ Dharma, The Columbia Encyclopedia, 6th Ed. (2013), Columbia University Press, Gale, ISBN 978-0787650155
  4. ↑ Bruce Sullivan (1997), Historical Dictionary of Hinduism, ISBN 978-0810833272, pp 29-30
  5. ↑ Gavin Flood (1996), The meaning and context of the Purusarthas, in Julius Lipner (Editor) - The Fruits of Our Desiring, ISBN 978-1896209302, pp 11-13
  6. ↑ John Bowker, The Oxford Dictionary of World Religions, Oxford University Press, ISBN 978-0192139658, pp. 650
  7. ↑ Hiltebeitel, Alf (2002). "Hinduism" in: Kitagawa, J. M. (Ed.) The Religious Traditions of Asia: Religion, History and Culture. Routledge. ISBN 0-7007-1762-5, էջ 17
  8. ↑ Prasad, Rajendra (2008). A Conceptual-Analytical Study of Classical Indian Philosophy of Morals. Centre for Studies in Civilizations. ISBN 8-180-69544-1. էջեր 360-362
  9. ↑ Gavin Flood (1996), The meaning and context of the Purusarthas, in Julius Lipner (Editor) - The Fruits of Our Desiring, ISBN 978-1896209302, pp 16-21
  10. ↑ Տես՝
    Patrick Olivelle, Dharmasutras - The Law Codes of Ancient India, Oxford University Press, ISBN 0-19-283882-2, Note 24.23 at pp 364
    Gautama Dharmashastra at 1.9.46-47, Patrick Olivelle, Dharmasutras - The Law Codes of Ancient India, Oxford University Press, ISBN 0-19-283882-2, paragraph overlapping pp 92-93
    Yajnavalkya Smrti at 1.115, Translation by Rai Vidyarnava (1918), The Sacred Books of Hindus Volume XXI, Verse CXV and commentary at pp 232
    Apastamba Dharmasutra 2.20.18-23; Patrick Olivelle, Dharmasutras - The Law Codes of Ancient India, Oxford University Press, ISBN 0-19-283882-2, Miscellaneous Rules 18-23 at pp 64
  11. ↑ The Hindu Kama Shastra Society (1925), The Kama Sutra of Vatsyayana, University of Toronto Archives, էջ 8
  12. ↑ Gavin Flood (1996), The meaning and context of the Purusarthas, in Julius Lipner (Editor) - The Fruits of Our Desiring, ISBN 978-1896209302, էջեր 16-21
  13. ↑ P.V. Kane (1941), History of Dharmasastra, Volume 2, Part 1, Bhandarkar Oriental Research Institute, pp. 8-9
  14. ↑ Hiltebeitel, Alf (2002). "Hinduism" in: Kitagawa, J. M. (Ed.) The Religious Traditions of Asia: Religion, History and Culture. Routledge. ISBN 0-7007-1762-5. p. 17
  15. ↑ S.S. Rama Rao Pappu, «Hindu Ethics», in Rinehart 2004, էջեր 165–168
  16. ↑ Olivelle, Patrick (1993). The Āśrama System: The History and Hermeneutics of a Religious Institution. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-508327-X., էջ 216-219
  17. ↑ RK Sharma (1999), Indian Society, Institutions and Change, ISBN 978-8171566655, page 28
  18. ↑ ՀՍՀ Վարնա
  19. ↑ Arthasastra Ռ․ Շամասաստրիի թարգմանությամբ (անգլ.)
  20. ↑ Kamandakiya Niti Sara MN Dutt (Translator)
  21. ↑ Brihaspati Sutra - Politics and Government Sanskrit Original with English translation by FW Thomas (1921)
  22. ↑ Sukra Niti Bk Sarkar Գլուխ 1 հատված 43 – պետության և առաջնորդների պարտականությունների կանոններ, Գլուխ 1 հատված 424 – էկոնոմիկայի ենթակառուցվածքների ուղեցույցներ, Գլուխ 1 հատված 550 – գանձարանի, իրավունքի և ռազմական կառավարման ուղեցույցներ, Գլուխ 2 - պետական պաշտոնատար անձանց գործառույթներ և այլն։ (անգլ.)
  23. ↑ Patrick Olivelle (2011), Language, Texts, and Society: Explorations in Ancient Indian Culture and Religion, Anthem Press, ISBN 978-0857284310, էջ 174
  24. ↑ Alan Soble (2005), Sex from Plato to Paglia, ISBN 978-0313334245, էջ 493
  25. ↑ J․ L․ Brockington (1998), սանսկրիտ էպոսներ, Brill Academic, ISBN 978-9004102606, էջ 2 և Ներածություն (անգլ.)
  26. ↑ Daniel H. H. Ingalls (1957), Dharma and Moksa, Philosophy East and West, Vol. 7, N 1/2, էջեր 41-48
 ⛭ 
  Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Պուրուշարտհա&oldid=7845580» էջից