Լակշմի

Լակշմի;
Տեսակ	Դևի, wealth deity? և love deity?
Դիցաբանություն	հինդուիզմ և բուդդայականություն
Սեռ	իգական
Ամուսին	Վիշնու
	Lakshmi Վիքիպահեստում

Լակշմի (սանսկրիտ՝ लक्ष्मी, Lakṣmī^IAST - «երջանկություն»), Հինդուիզմում բարգավաճման, առատության, հարստության, բախտի և երջանկության աստվածուհին է^[4]: Նա շնորհի, գեղեցկության և հմայքի մարմնացումն է։ Լակշմին Վիշնուի կինն է և մարմնավորում է նրա էներգիան։ Վայշնավներները կարծում են, որ Լակշմիին երկրպագելը կպաշտպանի իրենց աշխարհիկ բոլոր դժբախտություններից և աղքատությունից։ Լակշմին խոստացել է ամուսնուն, երեք աշխարհներում որտեղ էլ որ նա լինի, որ միշտ նրա կողքին է լինելու։ Երկրային կյանքում ամուսնացած է Ավատար Վամանայի (ինչպես Պադման կամ Կամալան^[5]), Ռամի (ինչպես Սիտա) և Կրիշնայի (ինչպես Ռադխա, իսկ ավելի ուշ որպես Ռուկմինին)։ Լակշմին երբեմն անվանում են «Շրի» («բարեկեցություն», «երջանկություն» և «փառք»^[6]), թեև վաղ վայշնավիզմում Շրին եղել է առանձին աստվածուհի, որի կերպարը հետագայում միաձուլվել է Լակշմիի հետ։

Պատկերագրության մեջ Լակշմին պատկերված է լոտոս ծաղկի վրա նստած կամ կանգնած։ Ունի սպիտակ կամ ոսկեգույն մաշկ և չորս ձեռքեր։ Դրանցից երկուսում պահում է լոտոսներ, իսկ մյուսներով ցույց է տալիս մուդրաներ (ձեռքի շարժումներ), որոնք օրհնում են երջանկություն և բարգավաճում։ Ավանդաբար Լակշմին պատկերվում է երկու երկնային փղերի ուղեկցությամբ, որոնց կոճղերից բխում են ջրի շատրվաններ (պատկերը կոչվում է «Գաջա-Լակշմի» կամ Լակշմի փղերով)^[7]: Վիշնուի հետ միասին, Լակշմին պատկերված է երկու ձեռքերով, որոնցով նա մերսում է ամուսնու ոտքերը, կամ նստած է նրա գրկում կամ ամուսնու ոտքերի մոտ։ Երբ Վիշնուն պատկերվում է որպես Յագնա-պուրուշա (Yagna-purusha) կամ զոհաբերության աստված, Լակշմին պատկերվում է որպես Դակշինա (Dakshina)՝ զոհաբերության աստվածուհի։

Լակշմին հանդիսանում է կին աստվածություն, որի պաշտնում են ջայնիզմում^[5]: Նախկինում Լակշմին բուդդայականության մեջ եղել է առատության և բարգավաճման աստվածուհին։ Տիբեթի, Նեպալի և Հարավարևելյան Ասիայի բուդդայական աղանդներում Լակշմիի փոխեն Վասուդհարա աստվածուհին է։

Սվաստիկայի խորհրդանիշը, քաղցր սնունդը, սիսեռը (ոլոռը) և ուրբաթ օրը, երբ աստվածուհուն պուջա են անում, այդ ամեն կապված է Լակշմիի հետ։ Հնդկական լույսերի փառատոնը, որը հայտնի է որպես Դիվալի կամ Դիպավալի, նշվում է հոկտեմբերին կամ նոյեմբերին և նվիրված է Լակշմիին։ Լակշմիի նվիրյալները աստվածուհուն սնունդ, փող, հագուստ և զարդեր են նվիրաբերում։ Կանայք տունը զարդարում են վառվող լամպերով Լակշմիի խորհրդանիշներով, տղամարդիկ խաղում են փողի համար, քանի որ Լակշմին բախտի աստվածուհին է^[5]: Ժամանակակից հնդկական հասարակության մեջ սանսկրիտ «Շրի» խորհրդանիշն օգտագործվում է որպես բարենպաստ խորհրդանիշ շենքերի, գրքերի, ապրանքների և այլնի վրա։ «Շրի» պատվավոր նախածանցը ավելացվում է նշանավոր մարդկանց անուններին և օգտագործվում է նաև հարգալից դիմելու համար, օրինակ որպես՝ «պարոն»։

Ծագում

Պտղաբերության լոտոսի աստվածուհու պաշտամունքը՝ լոտոսի ծաղիկը ձեռքին կամ մազերին, տարածված է եղել Հին Հնդկաստանի գյուղատնտեսական մշակույթներում։ Լոտոսի աստվածուհիները կանանց շրջանում սիրված աստվածություններ են եղել, նրանք հայտնվել են ծեսերի ժամանակ։ Տեսողական արվեստում և ավելի քիչ, գրավոր տեքստերում հայտնի են կոմպոզիցիաներ, որտեղ լոտոսի աստվածուհին նստած է տղամարդ աստծո գրկում կամ գրկել նրա ոտքերը։

Լակշմին և Շրի, որպես երկու տարբեր աստվածուհիներ, հայտնվում են յաջուրվեդայի ուշ վեդական գրականության մեջ և, ըստ երևույթին, փոխառված են նախաարիական պաշտամունքից։ Լակշմին եղել է հավանաբար հարստության և երջանիկ նախանշանների աստվածուհին իսկ Շրին՝ պտղաբերության և առատության աստվածուհին։ Երկու պատկերները սկսում են միաձուլվել Ուպանիշադների դարաշրջանում։ Այնուամենայնիվ, Մահաբհարատայում որոշակի տարբերություն կա Լակշմիի և Շրի-ի միջև՝ որպես նույն աստվածուհու երկու հիպոստասներ^[6]:

Ամենատարածված համոզմունքի համաձայն՝ Լակշմին Վիշնուի կինն է։ Վիշնուի դիցաբանության մեջ Լակշմին դիտվում է որպես նրա կինը, ինչպես նաև Ոսկե լոտոսի անձնավորումը, որը աճում է Վիշնուի տիեզերական մարմնից և նույնացվում Տիեզերքի հետ^[6]: Հնագույն գրվածքներում՝ Մահաբհարաթայում, Լակշմին ամուսնացած է Պրաջապատիի, Բրահմայի, Կուբերայի, Դհարմայի, Ինդրա հետ։ Մահաբհարաթայում (գիրք I, գրվածք 189) Դրաուպադին համարվում է Լակշմիի մարմնացումը։ Նա պանչալ ցեղի թագավորի դուստրն է և պանդավ եղբայրների կինը։ Բացի այդ, Մահաբհարատայում իսկ Մարկանդեյա պուրանում, Դրաուպադին նույնացվում է Շրի աստվածուհու երկրային մարմնավորման հետ^[6]:

Բացի Մահաբհարաթայից, Հարիվանշայից (գրվածք 200), Կամասիրո աստվածը նծվում է որպես Լակշմիի և Դհարմայի որդի^[6]: Լակշմին երբեմն նույնացվում է իմաստության աստվածուհի Սարասվաթիի հետ։ Այնուամենայնիվ, որոշ աղբյուրներում Լակշմին և Սարասվատին Բրահմա աստծո երկու մրցակից կանայք են^[6]: Վիշնուի և արևի աստված Սուրյայի պատկերների միաձուլման արդյունքում Լակշմին հարգվում է որպես Սուրյայի կին^[6]:

Լակշմիի ծննդյան մասին մի քանի առասպելներ կան։ Նրանցից մեկի համաձայն՝ Լակշմին իմաստուն Բհրիգուի և Խյատիի դուստրն է։ Մեկ ուրիշի համաձայն, երբ աստվածներն ու ասուրաները կաթի օվկիանոսն էին թափահարում (սանսկրիտ՝ समुद्रमन्थन), Լակշմին ծնվել է ջրերից՝ լոտոսը ձեռքին (կամ լոտոսի վրա նստած)։ Այլ գաղափարների համաձայն, Լակշմին առաջացել է ստեղծագործության սկզբում՝ լոտոսի ծաղկի վրա անաղարտ ջրերից դուրս գալով։ Նրա լոտոսի հատկանիշները բացատրում են Լակշմիի էպիթետները։ Նրա մյուս հայտնի անունների թվում են Ինդիրան («գեղեցիկ» կամ «հզոր»), Չանչալան և Լոլան («անկայուն») և Լոկամատան («աշխարհի մայրը»)։

Լակշմի-Նարայանա զույգը անձնավորում է գոյության հիմնական տիեզերական սկզբունքներն ու տարրերը։ Ավելի ուշ վայշնավիզմում Լակշմին հարգվում է որպես Վիշնուի շակտի (էներգիա)։ Նա ուղեկցում է Վիշնուին բոլոր ավատարներում՝ մարմնավորվելով որպես նրա երկրային կինը։ Մասնավորապես, Սիտան դիտվում է որպես Լակշմիի ավատար։ Սկզբում Սիտան համարվել է Ինդրայի կինը (նրա մարմնավորման մեջ որպես անձրևի աստված Փարջանյա)։ Հարե Կրիշնայի որոշ ավանդույթներում Ռադան հարգվում է որպես Լակշմիի մարմնավորում։ Այլ ավանդույթներում Կրիշնայի առաջին կինը՝ Ռուկմինին են համարում Լակկշմիի մարմնավորումը^[6]:

Լակշմին ուղեկցում է Վիշնուի ծնունդը երկրային մարմնավորումներում՝ որպես նրա կինը
Ռաման, Սիտան և Լակշմանան ճգնավորությունում, հնդկական մանրանկարչական ջրաներկ, 1830-ականներ, Փենջաբ
Կրիշնա և Ռադա, հնդկական մանրանկարչական ջրաներկ, 1750-ականներ, Ֆիլադելֆիայի արվեստի թանգարանի հավաքածու
Դրաուպադին, Լակշմիի մասնակի մարմնավորումը, շրջապատված նրա հինգ պանդավա ամուսիններով: Մահաբհարատայի նկարազարդում, Հնդկաստան, Փենջաբ, 1730 թվական

Լակշմիի ծնունդը կաթի օվկիանոսի ջրերից

Լակշմիի տեսքը նկարագրված է Վիշնու Պուրանայում, թեև լեգենդի տարբերակները կարելի է գտնել նաև Ռամայանայում և Մահաբհարատայում։ Վիշնու Պուրանան պարունակում է առասպելներ Վիշնուի, ինչպես նաև նրա կնոջ՝ Լակշմիի մասին։ Վիշնու Պուրանան պարունակում է տիեզերական առասպել արարչագործության ծագման մասին։ Պատմությունը պտտվում է ամրիտա՝ անմահության նեկտար փնտրելու շուրջ, որն իր ծագումն ունի ավելի վաղ վեդայական ծեսերից՝ առաջարկելով սուրբ բույս, որը հայտնի է սոմա անունով։ Կաթնային օվկիանոսի՝ առասպելական տիեզերական համաշխարհային օվկիանոսի փոթորկի մասին լեգենդը հինդուիզմի գլխավոր տիեզերական առասպելներից մեկն է, որը հետագայում ընդունվել է վաղ բուդդիզմի կողմից։ Պատմությունը նաև պատմում է հնագույն խորհրդանիշների մասին, ինչպիսիք են՝ բախտի կրիան, Նագա օձ արքա Վասուկին, թանկարժեք փիղն ու ձին, ցանկություն հայտնող ծառը, գոհարն ու կովը, միրոբալան և կուշա խոտը, տիեզերական լեռը և գլխավոր աստվածները^[8]:

Կաթի օվկիանոսի թափահարում
Ռելիեֆ Մալիկարջունա տաճարում, 8-րդ դար
Անգկոր Վաթի խորաքանդակ, 12-րդ դար։ Արևելյան արվեստի ազգային թանգարան (Փարիզ)
1820 թվականի նկարազարդում, Բրիտանական թանգարան
Ժամանակակից տեղադրում

Պատմությունն ասում է, որ աստվածները (դևաները), հոգնած դևերի (ասուրաների) հետ անվերջ պատերազմից, դիմել են Վիշնուին՝ խնդրելով նրանց շնորհել անմահության շնորհը։ Վիշնուն նրանց խորհուրդ է տվել ընդհանուր լեզու գտնել ասուրաների հետ և միասին խարխափել մեծ տիեզերական օվկիանոսը։ Նրա թրթռումը ջրի երես դուրս կբերեր զարդեր, խոտաբույսեր և «անմահության նեկտար»՝ թաքնված կաթնագույն ջրերի խորքերում։ Բրահմայի և մեծ օձ Վասուկիի օգնությամբ նրանք կարողացել են արմատախիլ անել Մանդարան մեծ լեռը, որպեսզի այն օգտագործեն որպես խրճիթ (կլոր ծայրով գավազան՝ հավանգի մեջ զարկելու համար) ցցելու համար։ Օվկիանոսի խորքերից Վիշնուն հայտնվել է մեծ կրիայի տեսքով և բարձրացել մակերես։ Կրիայի պատյանի գագաթին Մանդարա լեռն է, որը Բրահման ամրացրել է՝ սեղմելով վրան վերեւից։ Մեծ օձ Վասուկին պարանով փաթաթել է լեռան շուրջը, և աստվածներն ու ասուրաները հերթով քաշում էին այն երկու ծայրերից՝ պտտելով լեռը և փոթորկելով մեծ օվկիանոսը։ Ջրերի խառնաշփոթը քաոս է առաջացրել օվկիանոսում, և աստիճանաբար ջուրը վերածվել է կաթի, այնուհետև պարզեցված կարագի կամ յուղի։ Օվկիանոսից առաջինը դուրս է եկել արևը հազար ճառագայթներով և զով լուսինը (Սոմա), որը Շիվան վերցրել է իր համար որպես զարդարանք իր դիադեմի համար։ Հաջորդը հայտնվել է թանկարժեք սպիտակ ձի Ուչչայխշրավասը և սպիտակ փիղ Աիրավատան վեց ժանիքներով՝ նրանց հեծել էր Ինդրան։ Հետո հայտնվել են մաղթանք մատուցող ծառը կամ պարիջատան և փայլող Կաուստուբհա քարը։ Աստվածները պահանջել են ծառի նկատմամբ իրենց իրավունքները, և Վիշնուն կրել է քարը որպես կրծքավանդակի զարդարանք։ Վերջում ջրերի խորքից հայտնվել է աստվածուհի Լակշմին (Շրի), որին Վիշնուն առել է որպես իր կին։

Ծանոթագրություններ

↑ https://books.google.com/books?id=UxGEy6m4N9kC&pg=PA167 — P. 167.
↑ Лакшми (ռուս.) // Большая советская энциклопедия / под ред. О. Ю. Шмидт — 1 — М.: Акционерное общество «Советская энциклопедия», 1920.
↑ Вс. М. Лакшми (ռուս.) // Энциклопедический словарь — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1896. — Т. XVII. — С. 272.
↑ Klostermaier, 2003, էջ 175
↑ ^5,0 ^5,1 ^5,2 Ellwood, Alles, 2006, էջ 262
↑ ^6,0 ^6,1 ^6,2 ^6,3 ^6,4 ^6,5 ^6,6 ^6,7 Мифы народов мира, 2008
↑ Jones, 2007, էջ 256
↑ Бир, 2013

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Լակշմի» հոդվածին։

[_2bff6590722e970b-1] ttps://books.google.com/books?id=UxGEy6m4N9kC&pg=PA167 — P. 167.

[_8c7ab2e41db32b4c-2] Лакшми (ռուս.) // Большая советская энциклопедия / под ред. О. Ю. Шмидт — 1 — М.: Акционерное общество «Советская энциклопедия», 1920.

[_1b9a9b8204a728f2-3] Вс. М. Лакшми (ռուս.) // Энциклопедический словарь — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1896. — Т. XVII. — С. 272.

[Klostermaier—2003——175-4] Klostermaier, 2003, էջ 175

[Ellwood,_Alles—2006——262-5] 5,0 ^5,1 ^5,2 Ellwood, Alles, 2006, էջ 262

[Мифы_народов_мира—2008——-6] 6,0 ^6,1 ^6,2 ^6,3 ^6,4 ^6,5 ^6,6 ^6,7 Мифы народов мира, 2008

[Jones—2007——256-7] Jones, 2007, էջ 256

[Бир—2013——-8] Бир, 2013

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]