Արճիս

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Արճիս (այլ կիրառումներ)

Գյուղ
Արճիս
Արճիսի համայնապատկերը
Երկիր	Հայաստան
Մարզ	Տավուշ«Տավուշ»
Մակերես	13,72 կմ²
ԲԾՄ	740 մ
Կլիմայի տեսակ	մերձարևադարձային
Պաշտոնական լեզու	Հայերեն
Բնակչություն	1 109 մարդ (2008)
Ազգային կազմ	Հայեր
Կրոնական կազմ	Հայ Առաքելական եկեղեցի
Տեղաբնականուն	արճիսցի
Ժամային գոտի	UTC+4
Արճիս Վիքիպահեստում

Արճիսի միջնակարգ դպրոց

Արճիս գյուղ Հայաստանի Տավուշի մարզում, մարզկենտրոնից 63 կմ հյուսիս-արևմուտք, Դեբեդ գետից արևելք, նրա փոքրիկ վտակի ափին:

Բնակչություն

Արճիսի ազգաբնակչության փոփոխությունը.

Տարի	1831	1897	1926	1959	1964	1970	1979	1989	2001	2004
Բնակիչ	178	530	842	1193	1500	1333	1220	1519	1287	1143

Տնտեսություն

Բնակչությունը զբաղվում է անասնապահությամբ, պտղաբուծությամբ և ծխախոտի մշակությամբ։

Հիմնադրման պատմություն

Արճիս գյուղի ներկայիս տարածքում, մինչև Արճիս գյուղի հիմնադրվելը, դարեր առաջ մի քանի անգամ բնակավայր է հիմնադրվել: Այդ է վկայում շրջակայքում հայտնաբերված դեռևս 8-րդ դարի գերեզմանների հետքերը, գյուղի <Աղաքարի ղաշ> կոչվող վայրում և <Մատուռի ձոր> խեչի ճանապարհի վրա հայտնաբերված ձուլարանները, գերեզմանները և բրուտագուրծության հետքերը: Հայտնի են պաշտպանական ամրոցներ, բերդատեղեր և նույնիսկ կիկլոպյան ոճի կառուցված ամրոց <Ռսի քարհանք> կոչվող տարածքում:

   Պատմական ակնարկ

    Հայաստանում ամեն մի մասնագիտություն ուներ և այժմ էլ ունի իր անունը: Օրինակ սև մետաղ մշակող վարպետին անվանում էին «դարբին», պղինձ մշակող վարպետին` «միսկար», ոսկի մշակող վարպետին` «ոսկերիչ» և այլն:

    Ըստ ավանդազրույցի Արճիս գյուղը հիմնադրող նահապետը ծնվել է Վանա լճի մոտ գտնվող Արճեշ քաղաքում և այնտեղ մասնագիտացել է պղնձագործության մեջ:

    Արճեշը հայտնի եղել իր բարձրորակ և ստեղծագործ վարպետներով, որտեղ Արճիս գյուղի հիմնադիր նահապետը, որի անունը հայտնի չէ, երիտասարդ հասակում սովորել է միսկարի մասնագիտությունը և դարձել հանրահայտ վարպետ միսկար: Ներկայիս Ալավերդու պղնձամշակման գործարանը մոտ 250 տարի առաջ գտնվում էր Վրաստանի Հերակլ II թագավորի իշխանության տակ: Հերակլ II թագավորը բարձր վարձատրությունով այս գործարանում աշխատանքի է հրավիրում երիտասարդ պղնձագործ վարպետների (միսկարների): Արճիս գյուղի հիմնադիր նահապետը, երիտասարդ միսկարը, Վանի Արճեշ քաղաքից տեղափոխվում է Սանահին և աշխատանքի անցնում Մանեսի պղնձամշակման գործարանում: Մանեսի պղնձամշակման գործարանում նա իր վարպետության, միսկարի բազմազան գաղտնիքների գիտակության շնորհիվ դառնում է առաջատար, բոլորի կողմից հարգված արժանապատիվ վարպետ միսկար: Արճիս գյուղի հիմնադիր նահապետին Սանահինում, գործարանում և ամենուր անվանում են ուղղակի Արճեշցի Վարպետ Միսկար, որը դառնում է նրա համար անուն: Վարպետի իրական անունը մոռացության է տրվում:

    Երկար տարիներ աշխատելով Մանեսի պղնձամշակման գործարանում վարպետի գիտակությունը պղնձագործության մեջ և աշխատասիրությունը հայտնի է դառնում Հերակլ II թագավորին: Նա այցելում է պղնձամշակման գործարան ու շրջագայության ժամանակ ձուլարանի մոտ հանդիպում է Արճեշցի Միսկարին և գովեստի խոսքերով զրուցում նրա հետ: ՀերակլII թագավորը որպես երախտագիտություն հարցնում է, թե Միսկարը ինչ կցանկանար թագավորից: Արճեշցի Միսկարը թագավորին խնդրանքով դիմում է, որ մեծացել է, երկարատև աշխատանքից հոգնել և ցանկանում է հողատարածք ունենալ ու ընտանիքով զբաղվել իր տնտեսությամբ: Թագավորը վաստակաշատ աշխատանքի դիմաց Արճեշցի Միսկարին հատկացնում է ներկայիս Արճիս գյուղի տարածքը, որը եղել է թագավորական տարածք և հողի հարկը եղել է ավելի ցածր, քան կալվածատիրական հողերի հարկը: Հողատարածքը հատկացնում է Դեբեդ գետի աջ ափին կից հովիտում:

Երբ Հերակլ II թագավորը մոտենում է ձուլարանի մոտ գտնվող վարպետ Միսկարին, նա մեծ արագությամբ մատը մտցնում է հալված պղնձի մեջ, օդում պտտելով մատանի է պատրաստում և նվիրում թագավորին, որի համար որպես պարգև թագավորը նրան հողատարածք է նվիրում:

    Արճեշցի Միսկարը ընտանիքով իր 3 տղաների հետ տեղափոխվում է ներկայիս Արճիս գյուղի տարածքը և բնակություն հաստատում անտառի մեջ գտնվող մի գեղատեսիլ աղբյուրի մոտ, որը գտնվել է ներկայիս Գիրագոսանց կոչվող տների տեղում: Վարպետը նոր բնակավայրում նորից զբաղվում է միսկարությամբ, իսկ տղաները հողագործությամբ: Արճեշցի միսկարի անունը հայտնի լինելով տարածաշրջանում, մարդիկ տարբեր պղնձե իրերի պատվերներով գալով վարպետի մոտ, բնակատեղն անվանում են Արճեշ, իսկ որոշ մարդիկ տեղափոխվում են ընտանիքով և հիմնական բնակություն հաստատում այդ տարածքում, հիմնականում /Արցախից տեղափոխված ընտանիքներ/:

    Մինչև 1900թ-ը բնակավայրը կոչվել է Արճեշ: Ցարական արխիվներում եկեղեցու շինարարության թույլտվության փաստաթղթերում գրված է գյուղ Արճեշ: Հետագայում գյուղի Արճեշ անվանումը տարածքի ժողովրդի խոսակցական լեզվի առանձնահատկություններից ելնելով, ձևափոխվում է Արճիս անվամբ և այդպես անվանվում է առ այսօր:

    Արճեշցի Վարպետ Միսկարը, որի անունը և հայրանունը հայտնի չէ, ունեցել է 3 տղա, աղջիկների մասին տեղեկություն չկա:

Միսկարենց Ստեփանը

Միսկարենց Վերանը

Միսկարենց, անունը հայտնի չէ

Առաջին տղան՝ Ստեփանը, մնացել և իր սերունդը շարունակել է հայրական տանը: Միսկարենց Վերանը , ամուսնանալով, առանձին տուն է կառուցում հայրական տնից մոտ 100մ հեռավորության վրա և բաժանվելով հորից, ապրում է առանձին: 3-րդ տղան, որի անունը հայտնի չէ, տեղափոխվել է Վրաստանի ներկայիս Մարնեուլի տարածաշրջան, ամուսնանում, ընտանիքավորվում և հիմնավորվում այնտեղ: Այս տղայի հետագա սերունդների կապը Արճեշի եղբայրների սերունդների հետ տարիների ընթացքում  կտրվում է:

    Հայաստանում ազգանվան յան վերջավորությունը դեռ մինչև 1800-ական թվականները չի եղել: Մարդկանց ճանաչում էին հոր կամ պապի անվամբ( ցեղերով): Ինչպես վերը նշվում է օրինակ` Միսկարենց Ստեփանը կամ Միսկարենց Վերանը: 1800թ-ներին պետականորեն առաջ է քաշվում ազգանվան հարցը: Մարդիկ հոր կամ պապի անվանման վերջում ավելացնելով յան վերջավորությունը ստանում էին իրենց ազգանունը: Օրինակ Միսկարենցը դարձավ Միսկարյան, Վերանենցը` Վերանյան և այլն: Միսկարենց Ստեփանը ունեցել է 2 տղա` Կիրակոսը և Արզումանը: Արզումանը սերունդ չի տվել, իսկ Կիրակոսը ունեցել է 10 երեխա, 6 տղա, 4 աղջիկ, որոնց սերունդները բոլորը պահպանել են Միսկարենց, հետագայում Միսկարյան ազգանունը, հաճախ այս սերունդին ի պատիվ Կիրակոս պապի աղավաղված անվանում են Գիրագոսանց:

    Միսկարենց Վերանը նույնպես ունեցել է 2 տղա, Մինասը և Անդրեասը, աղջիկների մասին տեղեկություն չկա: Քանի որ Միսկարանց Վերանը ապրում էր /Միսկարից/ բաժան, հետևաբար նրա տղաներին անվանում էին Վերանենց Մինասը, Վերանենց Անդրեասը: Վերանենց Մինասը ունեցել է 8 երեխա, 6 տղա, 2 աղջիկ, որոնք հետա•այում ստացել են Վերանյան ազ•անունը իրենց հոր անվան պատվին:

    Վերանյան Ռոստոմի սերունդը /7 տղա/ հետագայում Վերանյան ազգանունը փոխել է Միսկարյանով` ի պատիվ իրենց պապի պապ վարպետ Միսկարի, հաշվի չառնելով, որ միսկարը Արճիս գյուղի հիմնադիր պապի մասնագիտությունն է, ոչ թե անունը կամ հայրանունը: Վերանյան Ռոստոմի սերունդում դրսևորվել է վարպետ Միսկարից եկող մասնագիտական գենը: Ռոստոմի տղան` Եղիշեն, եղել է դարբին, նրա տղան, Վերանյան Վոլոդյան, եղել է Ալավերդու պղնձամշակման գործարանում որպես գլխավոր տեխնոլոգ /գլխավոր միսկար/:

    Եղիշեի տղաները ի պատիվ Վերան պապի պահպանել են Վերանյան ազգանունը:

     Միսկարենց Վերանի տղա Անդրեասը ունեցել է 5 երեխա, որոնք կոչվել են Անդրեասենց և հետագայում ի պատիվ Անդրեասի, իրենք և իրենց սերունդները գրվել են Անդրեասյան ազգանունով: Անդրեասի թոռներից Հովհաննեսը և Վասիլը նույնպես փոխել են ազգանունները` ի պատիվ նահապետ վարպետ Միսկարի, և իրենց սերունդներն էլ առ այսօր գրվում են Միսկարյան ազգանունով:

    Արճիս սովխոզի բարգավաճման, վերելքի տարիներին Արճիսի չորագետի տարածքում գտնվող 2-րդ տեղամասում կառուցվում է բնակարաններ, որոնք բնակեցվում են Վրաստանի Ծալկայի շրջանից տեղափոխված հայ ընտանիքներով և 1978թ-ին ստեղծվում է Դեղձավան գյուղը:

Պատմամշակութային կառույցներ

Գյուղում կա XVIII-XIX դարերի եկեղեցի, գերեզմանոց և մատուռ։ Գյուղից 1 կմ հարավում պահպանվել է մ.թ.ա. 2-րդ-1-ին հազարամյակի “Արճիս” դամբարանադաշտը։

Կրթություն

Արճիս գյուղն ունի մեկ դպրոց։ 2016 թվականին դպրոցում վերանորոգվել է ճաշարանը, որտեղ տարրական դասարանների երեխաներն ամեն օր թարմ սնունդ են ստանում։ Հայաստանի մանուկներ բարեգործական հիմնադրամի ջանքերով ճաշարանին կից կառուցվել է նաև ատամնակայան, որտեղ ամեն օր երեխաները լվանում են ատամները՝ դա դարձնելով առողջ սովորություն։

Պատկերասրահ

• 

  Արճիս

• 

  հուշարձան-կոթող

Տես նաև

• Արճիսի պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ցանկ (Տավուշի մարզ)
• Հայաստանի մանուկներ բարեգործական հիմնադրամ

Ծանոթագրություններ

Հայաստան   Տավուշի մարզ   Աշխարհագրություն