Արճիս

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Արճիս (այլ կիրառումներ)

Գյուղ
Արճիս
Արճիսի համայնապատկերը
Երկիր	Հայաստան
Մարզ	Տավուշ«Տավուշ»
Մակերես	13,72 կմ²
ԲԾՄ	740 մ
Կլիմայի տեսակ	մերձարևադարձային
Պաշտոնական լեզու	Հայերեն
Բնակչություն	1 109 մարդ (2008)
Ազգային կազմ	Հայեր
Կրոնական կազմ	Հայ Առաքելական եկեղեցի
Տեղաբնականուն	արճիսցի
Ժամային գոտի	UTC+4
Փոստային ինդեքս	4103
Արճիս Վիքիպահեստում

Արճիսի միջնակարգ դպրոց

Արճիս (Արճես,Առճիս, Արչիկ, Արջիս) գյուղ Հայաստանի Տավուշի մարզում, մարզկենտրոնից 63 կմ հյուսիս-արևմուտք, Դեբեդ գետից արևելք, նրա փոքրիկ վտակի ափին,թաղված է այգիների մեջ,շրջակայքում կան անտառներ:Կլիման մեղմ է,լեռնային

Բնակչություն

Արճիսի ազգաբնակչության փոփոխությունը.

Տարի	1831	1841	1844	1897	1926	1959	1964	1970	1979	1989	2001	2004
Բնակիչ	178	304	143	530	842	1193	1500	1333	1220	1519	1287	1143

Տնտեսություն

Բնակչությունը զբաղվում է անասնապահությամբ, պտղաբուծությամբ և ծխախոտի մշակությամբ։

Հիմնադրման պատմություն

Արճիս գյուղի ներկայիս տարածքում, մինչև Արճիս գյուղի հիմնադրվելը, դարեր առաջ մի քանի անգամ բնակավայր է հիմնադրվել։ Այդ է վկայում շրջակայքում հայտնաբերված դեռևս 8-րդ դարի գերեզմանների հետքերը, գյուղի «Աղաքարի ղաշ »կոչվող վայրում և «Մատուռի ձոր» մառուռի ճանապարհի վրա հայտնաբերված ձուլարանները, գերեզմանները և բրուտագործության հետքերը։ Հայտնի են պաշտպանական ամրոցներ, բերդատեղեր և նույնիսկ կիկլոպյան ոճի կառուցված ամրոց «Ռսի քարհանք» կոչվող տարածքում:Գյուղի ծայրամասում՝ 1.5 կմ-ի վրա են պահպանված կիկլոպյան հսկայական ամրոցի հետքերը։

   Պատմական ակնարկ

    Հայաստանում ամեն մի մասնագիտություն ուներ և այժմ էլ ունի իր անունը։ Օրինակ սև մետաղ մշակող վարպետին անվանում էին «դարբին», պղինձ մշակող վարպետին` «միսկար», ոսկի մշակող վարպետին` «ոսկերիչ» և այլն։

    Ըստ ավանդազրույցի Արճիս գյուղը հիմնադրող նահապետը ծնվել է Վանա լճի մոտ գտնվող Արճեշ քաղաքում և այնտեղ մասնագիտացել է պղնձագործության մեջ։

    Արճեշը հայտնի եղել իր բարձրորակ և ստեղծագործ վարպետներով, որտեղ Արճիս գյուղի հիմնադիր նահապետը, որի անունը հայտնի չէ, երիտասարդ հասակում սովորել է միսկարի մասնագիտությունը և դարձել հանրահայտ վարպետ միսկար։ Ներկայիս Ալավերդու պղնձամշակման գործարանը մոտ 250 տարի առաջ գտնվում էր Վրաստանի Հերակլ II թագավորի իշխանության տակ։ Հերակլ II թագավորը բարձր վարձատրությունով այս գործարանում աշխատանքի է հրավիրում երիտասարդ պղնձագործ վարպետների (միսկարների)։ Արճիս գյուղի հիմնադիր նահապետը, երիտասարդ միսկարը, Վանի Արճեշ քաղաքից տեղափոխվում է Սանահին և աշխատանքի անցնում Մանեսի պղնձամշակման գործարանում։ Մանեսի պղնձամշակման գործարանում նա իր վարպետության, միսկարի բազմազան գաղտնիքների գիտակության շնորհիվ դառնում է առաջատար, բոլորի կողմից հարգված արժանապատիվ վարպետ միսկար։ Արճիս գյուղի հիմնադիր նահապետին Սանահինում, գործարանում և ամենուր անվանում են ուղղակի Արճեշցի Վարպետ Միսկար, որը դառնում է նրա համար անուն։ Վարպետի իրական անունը մոռացության է տրվում։

    Երկար տարիներ աշխատելով Մանեսի պղնձամշակման գործարանում վարպետի գիտակությունը պղնձագործության մեջ և աշխատասիրությունը հայտնի է դառնում Հերակլ II թագավորին։ Նա այցելում է պղնձամշակման գործարան ու շրջագայության ժամանակ ձուլարանի մոտ հանդիպում է Արճեշցի Միսկարին և գովեստի խոսքերով զրուցում նրա հետ։ ՀերակլII թագավորը որպես երախտագիտություն հարցնում է, թե Միսկարը ինչ կցանկանար թագավորից։ Արճեշցի Միսկարը թագավորին խնդրանքով դիմում է, որ մեծացել է, երկարատև աշխատանքից հոգնել և ցանկանում է հողատարածք ունենալ ու ընտանիքով զբաղվել իր տնտեսությամբ։ Թագավորը վաստակաշատ աշխատանքի դիմաց Արճեշցի Միսկարին հատկացնում է ներկայիս Արճիս գյուղի տարածքը, որը եղել է թագավորական տարածք և հողի հարկը եղել է ավելի ցածր, քան կալվածատիրական հողերի հարկը։ Հողատարածքը հատկացնում է Դեբեդ գետի աջ ափին կից հովիտում։

Երբ Հերակլ II թագավորը մոտենում է ձուլարանի մոտ գտնվող վարպետ Միսկարին, նա մեծ արագությամբ մատը մտցնում է հալված պղնձի մեջ, օդում պտտելով մատանի է պատրաստում և նվիրում թագավորին, որի համար որպես պարգև թագավորը նրան հողատարածք է նվիրում։

    Արճեշցի Միսկարը ընտանիքով իր 3 տղաների հետ տեղափոխվում է ներկայիս Արճիս գյուղի տարածքը և բնակություն հաստատում անտառի մեջ գտնվող մի գեղատեսիլ աղբյուրի մոտ, որը գտնվել է ներկայիս Գիրագոսանց կոչվող տների տեղում։ Վարպետը նոր բնակավայրում նորից զբաղվում է միսկարությամբ, իսկ տղաները հողագործությամբ։ Արճեշցի միսկարի անունը հայտնի լինելով տարածաշրջանում, մարդիկ տարբեր պղնձե իրերի պատվերներով գալով վարպետի մոտ, բնակատեղն անվանում են Արճեշ, իսկ որոշ մարդիկ տեղափոխվում են ընտանիքով և հիմնական բնակություն հաստատում այդ տարածքում, հիմնականում /Արցախից տեղափոխված ընտանիքներ/:

    Մինչև 1900թ-ը բնակավայրը կոչվել է Արճեշ։ Ցարական արխիվներում եկեղեցու շինարարության թույլտվության փաստաթղթերում գրված է գյուղ Արճեշ։ Հետագայում գյուղի Արճեշ անվանումը տարածքի ժողովրդի խոսակցական լեզվի առանձնահատկություններից ելնելով, ձևափոխվում է Արճիս անվամբ և այդպես անվանվում է առ այսօր։

    Արճեշցի Վարպետ Միսկարը, որի անունը և հայրանունը հայտնի չէ, ունեցել է 3 տղա, աղջիկների մասին տեղեկություն չկա։

Միսկարենց Ստեփանը

Միսկարենց Վերանը

Միսկարենց, անունը հայտնի չէ

Առաջին տղան՝ Ստեփանը, մնացել և իր սերունդը շարունակել է հայրական տանը։ Միսկարենց Վերանը , ամուսնանալով, առանձին տուն է կառուցում հայրական տնից մոտ 100մ հեռավորության վրա և բաժանվելով հորից, ապրում է առանձին։ 3-րդ տղան, որի անունը հայտնի չէ, տեղափոխվել է Վրաստանի ներկայիս Մարնեուլի տարածաշրջան, ամուսնանում, ընտանիքավորվում և հիմնավորվում այնտեղ։ Այս տղայի հետագա սերունդների կապը Արճեշի եղբայրների սերունդների հետ տարիների ընթացքում  կտրվում է։

    Հայաստանում ազգանվան յան վերջավորությունը դեռ մինչև 1800-ական թվականները չի եղել։ Մարդկանց ճանաչում էին հոր կամ պապի անվամբ( ցեղերով)։ Ինչպես վերը նշվում է օրինակ` Միսկարենց Ստեփանը կամ Միսկարենց Վերանը։ 1800թ-ներին պետականորեն առաջ է քաշվում ազգանվան հարցը։ Մարդիկ հոր կամ պապի անվանման վերջում ավելացնելով յան վերջավորությունը ստանում էին իրենց ազգանունը։ Օրինակ Միսկարենցը դարձավ Միսկարյան, Վերանենցը` Վերանյան և այլն։ Միսկարենց Ստեփանը ունեցել է 2 տղա` Կիրակոսը և Արզումանը։ Արզումանը սերունդ չի տվել, իսկ Կիրակոսը ունեցել է 10 երեխա, 6 տղա, 4 աղջիկ, որոնց սերունդները բոլորը պահպանել են Միսկարենց, հետագայում Միսկարյան ազգանունը, հաճախ այս սերունդին ի պատիվ Կիրակոս պապի աղավաղված անվանում են Գիրագոսանց։

    Միսկարենց Վերանը նույնպես ունեցել է 2 տղա, Մինասը և Անդրեասը, աղջիկների մասին տեղեկություն չկա։ Քանի որ Միսկարանց Վերանը ապրում էր /Միսկարից/ բաժան, հետևաբար նրա տղաներին անվանում էին Վերանենց Մինասը, Վերանենց Անդրեասը։ Վերանենց Մինասը ունեցել է 8 երեխա, 6 տղա, 2 աղջիկ, որոնք հետա•այում ստացել են Վերանյան ազ•անունը իրենց հոր անվան պատվին։

    Վերանյան Ռոստոմի սերունդը /7 տղա/ հետագայում Վերանյան ազգանունը փոխել է Միսկարյանով` ի պատիվ իրենց պապի պապ վարպետ Միսկարի, հաշվի չառնելով, որ միսկարը Արճիս գյուղի հիմնադիր պապի մասնագիտությունն է, ոչ թե անունը կամ հայրանունը։ Վերանյան Ռոստոմի սերունդում դրսևորվել է վարպետ Միսկարից եկող մասնագիտական գենը։ Ռոստոմի տղան` Եղիշեն, եղել է դարբին, նրա տղան, Վերանյան Վոլոդյան, եղել է Ալավերդու պղնձամշակման գործարանում որպես գլխավոր տեխնոլոգ /գլխավոր միսկար/:

    Եղիշեի տղաները ի պատիվ Վերան պապի պահպանել են Վերանյան ազգանունը։

     Միսկարենց Վերանի տղա Անդրեասը ունեցել է 5 երեխա, որոնք կոչվել են Անդրեասենց և հետագայում ի պատիվ Անդրեասի, իրենք և իրենց սերունդները գրվել են Անդրեասյան ազգանունով։ Անդրեասի թոռներից Հովհաննեսը և Վասիլը նույնպես փոխել են ազգանունները` ի պատիվ նահապետ վարպետ Միսկարի, և իրենց սերունդներն էլ առ այսօր գրվում են Միսկարյան ազգանունով։

    Արճիս սովխոզի բարգավաճման, վերելքի տարիներին Արճիսի չորագետի տարածքում գտնվող 2-րդ տեղամասում կառուցվում է բնակարաններ, որոնք բնակեցվում են Վրաստանի Ծալկայի շրջանից տեղափոխված հայ ընտանիքներով և 1978թ-ին ստեղծվում է Դեղձավան գյուղը։

Պատմամշակութային կառույցներ

Գյուղում կա XVIII-XIX դարերի եկեղեցի, գերեզմանոց և մատուռ։ Գյուղից 1 կմ հարավում պահպանվել է մ.թ.ա. 2-րդ-1-ին հազարամյակի “Արճիս” դամբարանադաշտը։

Կրթություն

Արճիս գյուղն ունի մեկ դպրոց։ 2016 թվականին դպրոցում վերանորոգվել է ճաշարանը, որտեղ տարրական դասարանների երեխաներն ամեն օր թարմ սնունդ են ստանում։ Հայաստանի մանուկներ բարեգործական հիմնադրամի ջանքերով ճաշարանին կից կառուցվել է նաև ատամնակայան, որտեղ ամեն օր երեխաները լվանում են ատամները՝ դա դարձնելով առողջ սովորություն։

Պատկերասրահ

• 

  հուշարձան-կոթող

• 

  Քարայր կացարան

• 

  Քարայր կացարան

• 

  Քարայրի աջակողմյան սենյակ

• 

  սբ.Հակոբ եկեղեցի

• 

  Ռսի քարհանք

• 

  Թումանյանն Արճիսում

Տես նաև

• Արճիսի պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ցանկ (Տավուշի մարզ)
• Հայաստանի մանուկներ բարեգործական հիմնադրամ

Ծանոթագրություններ

Հայաստան   Տավուշի մարզ   Աշխարհագրություն