Գալլական պատերազմներ

Գալլական պատերազմ
	; Գալլիական պատերազմի անիմացիոն քարտեզ 4 քայլով — Հռոմեական հանրապետությունը պատերազմի սկզբում↗ — Կեսարի գործողությունները; ↗ — Գալական ցեղերի ու նրանց դաշնակիցների գործողություններ; X — կռիվներ, սկզբում նշվում է հին տեղանունը, չակերտներում՝ ժամանակակից (եթե կան); Մոխրագույնով նշված են քաղաքները,որոնցով անցել է Կեսարը, քաղաքի ժամանակակից անվանումը նշվում է չակերտներում ; Մոխրագույն շեղատառով նշված են Հռոմի դաշնակից և չեզոք ցեղերը ; Կապույտ գույնով նշված են թշնամական ցեղերը, հրամանատարներն ու քաղաքները
Թվական	Մ.թ.ա 58-50 թվականներ
Վայր	Գալիա, Գերմանիա և Հռոմեական Բրիտանաիա
Արդյունք	Հռոմեական կայսրության հաղթանակ, Գալլիայի կցումը հռոմեական կալվածքներին
Հակառակորդներ
Հռոմեական հանրապետություն, գալական առանձին ցեղեր	Գալական, Աքվիտանական, հին գերմանական առանձին ցեղեր
Հրամանատարներ
պրոկոնսուլ:; Հուլիոս Կեսար;; լեգատներ:; Տիտոս ԼաբիենТит Лабиен,; Մարկոս Անտոնիոս,; Քվինթ Տուլիոս Ցիցերոն,; Պուբլիոս Լուցիոս Կրասոս (եռապետի որդին),; Քվինթ Տիտուրի ՍաբինКвинт†,; Մարկոս Լիցինի Կրասոս Դիվ (եռապետի որդի),; Լուցիոս Մուրնացիյ Պլանկ,; Գայոս Տրեբոնիոս	Արիովիստ (մ.թ.ա 58 թվական),; Կասսիվելաուն (մ.թ.ա 54 թվական),; Ամբիորիկս (մ.թ.ա 54—53 թթ),; Ինդուցիոմար† (մ.թ.ա 54—53 թթ ),; Վերսենժետողիքս (մ.թ.ա 52 թվական),; Կոմմի (մ.թ.ա 52—50 թթ)

Գալլական պատերազմ (լատին․՝ Bellum Gallicum)-մի քանի փուլով ընթացող կոնֆլիկտ Հռոմեական հանրապետության և գալլական ցեղերի մեջև (մ.թ.ա 58—50), որն ավարտվում է վերջիններիս հպատակեցմամբ։

Տեղական ցեղերի հրավերով մտնելով Գալիա Հուլիոս Կեսարը նվաճեց նրանց ամբողջ տարածքը, ճնշեց մի շարք ազատագրական ապստամբություններ՝ այդ թվում նաև մ.թ.ա. 52 թվականին գալլերի համընդհանուր ապստամբությունը։ Բացի այդ նա երկու անգամ արշավանք իրականացրեց դեպի Գերմանիա և Բրիտանիա՝ նվաճողական, ցուցադրական ու պատժիչ նպատակներով։ Մշտապես բախվելով գալլերի մեծաքանակ ուժերի հետ, հրամանատարը հաճախ դիմում էր խորամանկությունների ու հնարքների, օգտագործում էր բարդ ինժեներական կառույցներ, իսկ պատերազմի ամենաթեժ պահին ՝ Ալեզիայի ճակատամարտի ժամանակ միաժամանակ ջախջախեց քաղաքի պաշտպաններին ու նրանց օգնության եկած ուժերին։ Պատերազմի արդյունքներով Հռոմեական հանրապետությանը կցվեց 500 հազար քառակուսի կիլոմետր, որտեղ բնակվում էր մի քանի միլիոն մարդ։ Շնորհիվ իր տարած հաղթանակների Կեսարը հեղինակություն ձեռք բերեց Հռոմում և կարողացավ կուտակել հսկայական հարստություն, ինչը թույլ տվեց նրան մ.թ.ա. 49 թվականին հաջողությամբ սկսել քաղաքացիական պատերազմը։

Ռազմական գործողությունները մանրամասն նկարագրված են ԿԵսարի կողմից «Նոթեր Գալլական պատերազմի մասին» աշխատության մեջ։ XIX դարում ազգայնականության վերելքի հետ պատերազմը Ֆրանսիայում սկսվեց մեկնաբանվել որպես ազգային պատմության կարևորագույն իրադարձություն, իսկ Հռոմի դեմ ապստամբած գալլերի առաջնորդ Վերսենժետողիքսը համարվեց Ֆրանսիայի կարևորագույն հերոսներից մեկը։

Պատերազմի նախապատմություն

Գալլիան պատերազմի սկզբում

Մ.թ.ա I դ. հռոմեացիները անկախ Գալիայի տարածքն էին վերագրում երեք շրջաններ՝ Աքվիտանիա, Բելգիա^[1] և հենց Գալիան։ Մինչև մ.թ.ա. 50-ական թվականները այդ հողերի բնակչությունը հայտնի չէր։ Տարբեր գնահատականներով այն կազմում էր 4-5^[2], 5-10^[3], 10-15^[4] կամ 15-20 միլիոն մարդ^[5]:Բնակչության մեծ մասը կազմում կելտական լեզուներով խմբի լեզուներով խոսող ցեղերը, իսկ Աքվիտանիայի ցեղերը հավանաբար օգտագործում էին բասկերենին մոտ լեզուներ։ Բելգիական ցեղերի էթնիկ կազմն ու լեզվական պատկանելությունը հասկանալի չէ։ Դրանք համարվում են ինչպես կելտական, այնպես էլ խառը կելտա-գերմանական ժողովուրդներ^[6]^[7]:Ընդ որում կելտերի ու գերմանական ժողովուրդների միջև կարող էր ավելի շատ ընդհանրություն լինել, քան մեր օրերում, իսկ տարբերությունները այդքան էլ էական չէին, ինչպես ներկայացնում են աղբյուրները^[8]։

Քաղաքական տեսանկյունից Գալլիան միասնական չի եղել։ Դեռ մինչև Գալլական պատերազմը ցեղերի մեջ ազդեցության ձեռքբերման համար պայքարում էին բելգիա-բրիտանական միությունը և արվերների գլխավորությամբ միությունը, իսկ դրա սկզբին ավելի մեծ քաղաքական նշանակություն ուներ Հռոմի դաշնակիցներ էդուների պայքարը սեկվաների դեմ:Ցեղերի մեծ մասի մեջ կային ինչպես էդուների կողմնակիցներ (նաև Հռոմի), այնպես էլ նրաց հակառակորդներ^[9]:Ընդ որում Գալլիայի քաղաքական զարգացման և ցեղերի միջև հարաբերությունների մասին հայտնի է միայն Կեսարի «Նոթեր Գալլական պատերազմի մասին» աշխատությունից։ Գալլական պատերազմի սկզբից քիչ առաջ Ռեյնից սեկվաների կոչով ժամանեց նաև Արիովիստը գերմանացի վարձկանների հետ միասին։ Շուտով Արիովիստը զենքը ուղղեց իրենց կանչող սեկվաների դեմ և խլեց նրանցից տարածքի զգալի մասը և դրանք հանձնեց գերմանացիներին։ Կելտերը զգուշանում էին, որ Արիովիստը կարող են շարունակել գալլական տարածքների նվաճումը, սակայն չէին կարող ոչինչ ձեռնարկել. տեսակետներից մեկի համաձայն հենց Արիովիստին քշելու համար էին կանչվել գելվետները։

Ժամանակակից Ֆրանսիայի հարավային հատվածում մ.թ.ա 121 թվականին^[10](այլ տեսակետով մ.թ.ա 118^[11] թվականին ) հռոմեացիները ստեղծեցին Նարբոնային Գալիան։ Այս տարածքը բնակեցված էր հիմնականում կելտական ցեղերով, ովքեր ամուր սերտ կապի մեջ էին հյուսիսի իրենց ցեղակիցների հետ։ Մինչ Կիմվերական պատերազմը հռոմեացիների ներկայությունը նահանգում չնչին էր:Սակայն շուտով Իտալիայում հողերի անբավարարությունը դրդեց հռոմեացիներին ու իտալիկներին Նարբովյան Գալլիայի նվաճմանը:Արդեն մ.թ.ա 80 ական թվականներին հռոմեացիները նահանգում ակտիվ զբաղվում էին գյուղատնտեսությամբ ու անասնապահությամբ, իսկ մ.թ.ա. 60 ական թվականներին հայտնի է նրանց կողմից բռնագրավված հողերի ու արոտավայրերի մասին։ Բացի այդ հռոմեացիները տիրոպետող դարձան նաև նահանգի ֆինանսական համակարգում^[12]։

ամբողջ Գալլիան լցված էր հռոմի քաղաքացի առևտրականներով, Գալլիայում ոչ մի սեստերց չի կարող շարժվել, առանց հռոմեական քաղաքացիների ֆինանսական գրքերում տեղ գտնելու...

- -Ցիցերոն։ Ճառ Ֆոնտեյի մոտ II, 11^[13]

Հելվետների տեղափոխություն

Մ.թ.ա 60 ական թվականներին հին կելտական ցեղերից հելվետները, ովքեր ապրում են ժամանակակից Շվեյցարիայի տարածքում, որոշում ընդունեցին տեղափոխվել գերմանական ցեղերի հետ սահմանից հեռու։ Առաջին հելվետներն ու նրա դաշնակիցները լքել են հայրենիքը դեռ ավելի վաղ և հաստատվել են հավանաբար Նարբովյան Գալլիայում, սակայն սա առանձին ընտանիքների ու փոքր խմբերի, այլ ոչ թե ընդհանուր ցեղերի արտագաղթ էր^[14]։ Արտագաղթողների հիմնական մասի նպատակը հավանաբար եղել են սանտոնների (Գարոննայի ու Լուարայի մջև), որոնց հետ արտագաղթող ցեղերը ունեին հին ընկերական հարաբերություններ^[15]։

Կեսարը «Նոթեր Գալլական պատերազմի մասին» տեղափոխման նախաձեռնությունը վերագրում է Օրգենտորինգին, իսկ որպես մոտիվացիա մատնանշում է կելտերի ցանկությունը՝ իրենց ենթարկելու ամբողջ Գալիան.

Հելվետների մոտ իր հարստությամբ ու ճանաչվածությամբ առաջին տեղը զբաղեցնում էր Օրգենտորիգը:Սաստիկ ձգտելով արքայական իշխանության, նա մ.թ.ա 61 թվականին գաղտնի համաձայնության մեջ մտավ ազնվականների հետ և համոզեց հասարակությանը տեղափոխվել իր հողերից՝ քանի որ հելվետները,ըստ նրա, գերազանցում էին բոլորին իրնեց քաջությամբ և ուրեմն նրանց համար դժվար չէ իրենց ձեռը վերցնել ամբողջ Գալիայի իշխանությունը։

- - Կեսար, Նոթեր Գալլական պատերազմի մասին I, 2: Այստեղ և մյուս տեղերում «Նոթեր Գալլական պատերազմի մասին» մեջբերվում է Մ. Մ. Պոկրովսկու թարգմանության մեջ։

Ժամանակակից պատմաբանները ենթադրում են, որ հելվետների տեղափոխման վճռորոշ պատճառը գերմանացիների կողմից բացահայտ վտանգն էր, ովքեր տարածում էին իրենց ազդեցությունը Գալլիայում սեկվաների կողմից կանչվելուց հետո^[16]:Հռոմեացիների կողմից գելտերին ընդունելը որպես ամբողջ Գալլիայի զավթիչներ, հավանաբար կարող էր լինել Հռոմի դաշնակից էդուների ազդեցությունից^[17], իսկ նրանց կողմից գելտերին վերագրվող ցանկությունը՝ նվաճելու ամբողջ Գալլական կայսրությունը, ամենայն հավանականությամբ կարող էր լինել հենց էդուների թաքուն ցանկությունը^[16]։

Հաճախ որպես դեպքերի իրական պատճառ կապված ժամանակակից Շվեյցարիայի տարածքից գալլերի մասսայական տեղաշարժի հետ ՝ ավելի խորն է։ Օրինակ Գուլելմո Ֆերերոն հելվետների դեմ դաշինքը դիտարկում է որպես երկու եղբայր էդուների Դումնորիգի և Դիվիտիակի կողմից ղեակավարվող երկու խմբավորումների ներքին պայքար։ Իտալացի պատմաբանը հստակ նշում է երկու խմբավորում՝ «ռոմանոֆիլներ» և «ազգային ճակատ», ովքեր իրենց կողմնակիցներն ունեին յուրաքանչյուր գալլական ցեղում։ Նրա կարծիքով վերջին խմբավորումը սկզբում կարողացավ պայմանավորվել Արիոսվիստին քշելու գործում օգնություն ստանալու ապստամբ հելվետների հետ՝ Գալիայի կենտրոնում հող ստանալու դիմաց։ Համաձայն այս տեսակետի, Կեսարի ամբողջ խմբավորման գործունեությունը հելվետների դեմ պրովոկացիա էր «ռոմանոֆիլների» և հռոմեացիների կողմից Արիովիստի դեմ պայքարի օգտագործման նպատակով^[18]։

Կեսարի կողմից արտագաղթածների թվի մոտ 368 հազար մարդ ուռճացնելը հավանաբար կապված էր հռոմեացիների վրա ազդեցություն գործելու համար^[19]։ Գուլելմո Ֆերերոն կասկածելով Կեսարի նշած թվի ճշմարտացիությանն ու հղում կատարելով Օրոզիյային՝ ով օգտագործում է տեղեկատվության այլ աղբյուր^[20] ամբողջ արտագաղթողների թիվը նշում է 150 հազար:Իտալացի պատմաբանը ևս միանում է տեսակետին, որ հակառակ Կեսարի պնդման, արտագաղթել են ոչ բոլոր հելվետները, այլ նրանց միայն մի մասը։ Համաձայն Գանսա Ռաուխենշտայնի, 360 հազար հելվետները առևտրականների հետ միասին երեք ամսվա ընթացքում պետք է կազմեին բազմակիլոմետր քարավան՝անմատչեի բոլոր տեսակի հարձակումների համար^[21]։

Կեսար-նոր պրոկոնսուլ

Մ.թ,ա 59 թվականին կոնսուլ Հուլիոս Կեսարը իրավունք ստացավ որպես փոխարքա կառավարելերեք նահանգներում՝ Նարբովյան Գալլիան, Ցիզալպյան Գալլիան և Իլիրիկան, նախկին ավանդական մեկ տարվա փոխարեն հինգ հաջորդ տարիներին իշխելու հնարավորությամբ։ Սկզբում Կեսարը պետք է ստանար միայն Նարբովյան Գալլիան և Իլլիրիկան, սակայն նրա կոնսուլության առաջին տարում անսպասելի մահացավ Նարբովյան Գալլիայի նշանակված կառավարիչը՝ Քվանտ Ցեցիլի Ցելերը և սենատը տվեց նրա նահանգը Հուլիոսին^[8]։

Պրոկոնսուլը մ.թ.ա. 58 թվականին գործի անցնելով երեք նահանգներում իր ձեռքում կենտրոնացրեց ամբողջ իշխանությունն ու ղեկավարեց չորս լեգեոն (VII, VIII, IX и X):Բացի այդ նա ղեկավարում էր նաև օգնական զորքերը. հավանաբար դրանք բալեարյան հետևազորն էր,նումիդիական ու կրիտիկական նետաձիգները, իսպանական հեծելազորը։ Յուրաքանչյուր լեգեոնին կցվում էին նաև զինվորական ինժեներներ (լատին․՝ fabri), և գումակ 500-600 ձիեր, ջորեպաններ և եզնավարներ:Յուրաքանչյուր լեգեոնի ղեկավարումը իրականցնում էին հռետորները (մեկ լեգեոնին — 6 մարդ), սակայն հրամանատարը կարող էր նշանակել նաև տարբեր գործողությունների համար առանձին դեսպանների։ Բոլոր օժանդակ զորքերով Կեսարի բանակի սկզբնական թիվը կազմում էր 20 հազար մարդ^[22]։

Կեսարին են վերագրում հետագա դեպքերի շղթան (Գալլիայի ամբողջական հպատակեցումը, Պոմպեոսի դեմ պատերազմն ու Հռոմում իշխանության ուզուրպացիան)։ Այսպես Վիլհելմ Դրումանի կարծիքով Կեսարն էր մտածել ամբողջ Գալլական պատերազմը՝ սպասվելիք քաղաքացիական պատերազմի և Հռոմում միապետության հաստատման նպատակով՝ ինչը նա իբրև թե նախապատրաստել էր դեռ երիտասարդության տարիներին^[23]։ Էդուարդ Մեյերը Կեսարին էր վերագրում Ալեքսանդր Մակեդոնացու սխրանքները կրկնելու ձգտումը^[24]։ Սակայն գոյություն ունեն Կեսարի լուրջ նպատակների դեմ ուղղված փաստարկներ, քանի որ Կեսարի կյանքում այպիսի մեծ ձեռնարկի նախապատրաստման չենք հանդիպում։ Առաջին հերթին արշավանքի սկզբում Կեսարը լավ տեղեկացված չէր Գալլիայում տեղի ունեցող իրադարձություններից, ինչպես նաև աշխարհագրությունից և էթնիկական կազմից^[25], և երկար ժամանակ հենվում էր հռոմեացի առևտրականների ու գալլական ազնվականների փաստարկների վրա։ Երկրորդ հերթին նա գործնականում չուներ զորաբանակների ղեկավարման փորձ։ Ավանդաբար հռոմեական նոբիլները սկզբում զինվորական ձեռնարկումներին մասնակցում էին նահանգի գործող կառավարիչների կամ առանձին զորահրամանատարների ղեկավարության ներքո և միայն պրետորիատի կամ կոնսուլատի հաստատումից հետո ձեռք բերեցին ինքնուրույն նշանակություն (Կեսարի ժամանակակից և դաշնակից Գնեոս Պոմպեոսը եղել է ամենահայտնի բացառությունը)։ Հուլիոսի ամբողջ զինվորական կարիերան մինչև մ.թ.ա 58 թվականը հռոմեական չափանիշներով բավականին կարճ էր։ Մինչև մ.թ.ա 70 ական թվականները նա անձամբ մասկանցեց Միտիլենի գրավմանը, տասնամյակի կեսին գլխավորեց այն վերցրած ծովահենների դեմ ուղղված պայքարը և մի շարք գործողություններ ձեռնարկեց Միհրդատ VI Եվպատորին Ասիա նահանգից վտարելու ուղղությամբ, իսկ դեպի Հեռավոր Իսպանիա նրա կատարած արշավանքը համարյա թե աղբյուրներում բարձրացված չէ՝ բացառությամբ հաղթանակ ձեռք բերելու անհաջող փորձը:Գայոս Սալլուստիոս Կրիսպոսը նկարագրելով Կեսարին «Կատիլինայի դաշնակցության մասին»աշխատությունում, չի հիշատակում նրա զինվորական ձեռքբերումները, սակայն գրում է այդ ուղղությամբ մեծ ծրագրերի մասին։ Հուլիոսը ծանոթացավ զորահրամանատարի պարտականություններին պատերազմի ժամանակ,երբ կոնտրուբերնալ էր^{[Ն 2]} Մարկ Մինուցիյա Թերմանի մոտ։ Բացի այդ նա հավանաբար կարդացել էր հունական և հռոմեական զինվորական տրակտատները^[26]։ Այսպիսով մ.թ.ա 58 թվականին զորահրամանատարի հեղինակությունը Կեսարի վրա չէր տարածվում, և նա հայտնի էր առաջին հերթին որպես հասարակական-քաղաքական գործիչ՝ չնայած որ ուներ լուրջ ամբիցիաներ իր պրոկոնսուլի պաշտոնին։ Հնարավոր է Կեսարի նվաճումների հիմնական նպատակը, որի հետ նա մեծ հույսեր էր կապում, եղել է ոչ թե Գալիան, այլ Իլլիրիկը։ Դժվար թե պատահականություն լիներ նրա զորքերի մեծ մասի տեղակայումը վարվարների երկրից ոչ հեռու Իլլիրիկեի սահմանին՝ Աքվիլեյում։ Այս դեպքում գելվետների մասսայական արտագաղթը Կեսարի համար առիթ դարձավ՝ փոխելու սկզբնական ծրագիրը՝ նվաճելու Բալկանյան թերակղզին։ Ներխուժումը Բալկաններ Կեսարը կարող էր ծրագրել դեռ վաղուց, մանավանդ որ Նարբոնյան Գալիայում մ.թ.ա 60 ական թվականներին խաղաղ էր։ Ընդ որում իրավիճակը փոխվեց Արիովիստայի Բալկաններ ներխուժելով ու իր նպատակների տարածումով^[26]։ Թոմաս Ռայս-Խոլմսի կարծիքով, Կեսարը որպես իր գլխավոր հակառակորդ դիտում էր գերմանացիներին^[26]։

Կեսարը հավանաբար գիտեր գելվետների արտագաղթի մասին։ Հենց գալլական ցեղերը սկսեցին նախապատրաստել տեղափոխվելուն, հռոմեացիների դաշնակից էդուևների առաջնորդ,դեսպան Դիվիտիակը հռոմեական սենատին հաղորդեց սպասվող արտագաղթի մասին։ Բացի այդ նա կանխագուշակում էր, որ ռազմական գործում հմուտ գելվետները շուտով կմիավորեն ամբողջ Գալլիան Հռոմի դեմ:Կեսարը չէր կարող չիմանալ այս մասին մինչև մ.թ.ա 58 թվականը^{[Ն 3]}, սակայն ինչ ինչ պատճառներով գելվետների տեղափոխման ժամանակ չտեղափոխեց երեք լեգեոններ Ակվիլեյից Նարբովյան Գալիա ՝թույլ տալով իրենց անհարմար դրության մեջ գցել^[27]։

Պատմական սկզբնաղբյուրներ

Կոնֆլիկտի մասին կարևորագույն սկզբնաղբյուրը՝ «Նոթեր Գալական պատերազմի մասին», գրված է հենց Կեսարի կողմից:Անտիկ շրջանում այս աշխատանքը չէր համարվում լիարժեք վստահություն ունեցող Սվետոնիոսը մեջբերում է Ազինիյա Պոլիոնի բառերը, որ նրա ստեղծագործությունը գրված է«ոչ մանրազնին և առանց ճշմարտացիության մասին հոգալու, շատ բաներ, ինչ անում էին մյուսները Կեսարը ընդունում էր որպես ճշմարտություն, և շատ բաներ որոնք նա ինքն էր անում մտածված կամ մոռացության տալով՝ ներկայացնում է փոփոխված կերպով»^[28]:Պոլիոնը հավանաբար շփումներ է ունեցել Գալլական պատերազմի մասնակիցներից շատերի հետ, ովքեր և մատնանշել են Կեսարի աշխատության ոչ ճշմարտացի լինելը^[29]։ Չնայած մանրամասնությանն ու ճշտությանը Կեսարը համարյա թե չի օգտագործում բացարձակ թվագրություն, չի նշում իր զորքերի թվաքանակը և չի մատնանշում ճակատամարտերի ճիշտ տեղերը, իսկ ճակկատամարտերը ուրվագծում է ընդհանուր գծերով^[30]^[31]։

Միասնական կարծիք «Նոթերի» գրվելու թվականի մասին չկա:Մեր օրերում առավել ճշգրիտ է համարվում պատերազմի ավարտին ստեղծագործության գրվելու հավանականությունը, այլ ոչ յուրաքանչյուր տարվա ավարտին մի մասի հեղինակումը^[32]^[33]:Միևնույն ժամանակ, կա փաստ, որ Սենատին Կեսարի տված տարեկան զեկույցների նյութը մոտ է գրքի ձևաչափին, և այդպես ունեին նշանակալի ընդհանրություններ «Նոթերի» հետ^[33]։

Բացի Կեսարից Գալլական պատերազմի մասին պատմում է Դիոն Կասսիոսը, ավելի քիչ անդրադարձել են Պլուտարքոսը, Ապպիանոսը, Ֆլորը, Պաուլուս Օրոսիուսը, Փլավիոս Եվտրոպիուսը։ Բոլոր այս հեղինակները օգտագործում էին նաև այլ աղբյուրներ, սակայն նրանց վկայությունները կարճ են և երբեմն նաև ոչ ճշգրիտ^[34]։

Մ.թ.ա 58 թվական պատերազմներ

Պատերազմ Գելվետների դեմ

Տեղեկանալով գելվետների տեղափոխման մասին, Կեսարը լքեց Հռոմը մ.թ.ա 58 թվականի մարտի 19-ին, կամ մի քանի օր անց^[35]։ Մարտի վերջին ամբողջ կելտական ցեղը հավաքվեց նախապես նշանակված վայրում՝ Ժնևյան լճի մոտ^[15]։ Գելվետների հողերը Գալիայի հիմնական մասից բաժանող լեռնային տարածքով անցնելու երկու տարբերակ կար ՝Յուրայի լեռնաշղթայի լանջերով Ռոնայի աջ ափով, կամ համեմատաբար հարթավայրային ձախ ափով, որն անհամեմատ ավելի հարմար էր ամբողջ ցեղի տեղափոխման համար։ Սակայն Ռոնայի վերին հոսանքը ծառայում էր որպես սահման Հռոմի ու գալացիների անկախ հողերի միջև, և տեղափոխվողները կարող էին անցնել Ռոնայի ձախ հարթավայրային մասով միայն Հռոմի թույլտվությամբ։ Որոշում կայացվեց դեսպան ուղարկել Նարբովյան Գալիայի կոնսուլ Կեսարի մոտ, ով արդեն հասել էր Ջենավա (ժամանակաից Ժնև) և հսկում էր իրադրությունը։ Տեղափոխվողները հռոմեացիներից խնդրում էին նահագնով անցնելու թույլատվություն՝ խոստանալով պահպանել խաղաղություն և կարգուկանոն։ Գելվետների դեսպաններին լսելուց հետո Հուլիոսը մտածելու համար ժամանակ խնդրեց՝ մինչև ապրիլի 13-ը։ Այդ ընթացքում իր տնօրինության տակ գտնվող միակ լեգեոնը ուժեղացրեց Ռոնի ափից Ջենավայից մինչև Յուրայի լեռներ (ամրացման երկարությունը գնահատվում է կամ 19 հռոմեական միլ, կամ 30 կիլոմետր, կամ ընդամենը 4 միլ, այսինքն 6 կիլոմետր )։ Ռոնայի վերին հոսանքով Ջենավայի մոտ տոնող միակ կամուրջը արդեն ավերվել էր հռոմեացիների կողմից:Երբ գելվետների դեսպանները կրկին ապրիլի 13-ին եկան, Կեսարը մերժեց նրանց^[15]^[19]։ Չկարողանալով հարմար ճանապարհով անցնել խաղաղ կերպով, գելվետները հարձակվեցին հռոմեական ամրությունների վրա^[36]:Ընդ որում մի շարք պատմիչներ (մասնավորապես Ռոբեր Էտենը) ներխուժման մասին հաղորդող միակ աղբյուրը՝ Կեսարի հաղորդումը, համարում են հորինվածք։ Գուլելմո Ֆերերոն ավելացնում է, որ խոսքը կարող է գնալ միայն Ռոնայի անցման ժամանակ փոքր բախման մասին, որոնք Կեսարը կարող էր նեկայացնել որպես հարձակում՝ իր հետագա գործողությունները արդարեցնելու համար^[36]։

Այդ ընթացքում պրոկոնսուլի տնօրինության տակ գտնվում էր միայն X լեգեոնը։ VII, VIII и IX լեգեոնները գտնվում էին Աքվիլիայում, քանի որ Կեսարը միարժամանակ երեք նահանգների կառավարիչ էր՝ Նարբովյան Գալլիայի, Ցիզալպյան Գալիայի և Իլլիրիկայի, և պարտավոր էր պահպանել նրանց անվտանգությունը։ Սպասելով գելվետների հետ հնարավոր բախմանը, Հուլիոսը ճանապարհվեց Ցիզալպյան Գալիա, որտեղ ղեկավարեց երեք աքվիլյան լեգեոնները և սկսեսց հավաքել երկու նոր լեգեոններ՝ XI и XII^[15]:

Երբ Հուլիոսը վերադարձավ Նարբովյան Գալիա, գելվետները արդեն անցել էին Յուրայի լեռնաշղթայով և մտել էին էդուների ցեղի տարածք, որոնց հռոմեական սենատը ավելի վաղ ճանաչել էր որպես դաշնակիցներ։ Եկվորները թալանում էին էդուների հողերը և վերջիններիս ընտրված տիրակալ Դիվիտիակը օգնության խնդրանքով դիմեց Կեսարին:Արդեն անցած լինելով Ալպերը Կեսարը անմիջապես արձագանքեց էդուների խնդրանքին, անցավ Ռոնը, որը սահմանն էր Նարբովյան Գալիայի և ամբողջ Հռոմի միջև^[36]^[37]^[38]։ Հուլիոսը հանդիպեց գելվետներին, երբ նրանք անցնում էին Արար գետը (ժամանակակից Սոն) ժամանակակից Մակոն քաղաքի հարևանությամբ։ Վերջինը պետք է տեղափոխվեին գելվետ-տիգուրինները, ովքեր մ.թ.ա 107 թվականին ջախջախեցին հռոմեական զորքերին Բուրդիգալի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտում։ Հռոմեացիների համար այդ պարտությունը կրկնակի հիշարժան էր .հռոմեական լեգեոններին անցկացրեցին լծի տակով, իսկ գործող կոնսուլ Լուցիոս Կասիուս Լոնգինը մահացավ։ Հունիսի 6-ին Հուլիոսի զորքերը գրոհեցին տիգուրինների վրա և ամբողջությամբ ջախջախեց նրանց^[36]^[37]։ «Նոթեր Գալլական պատերազմի մասին» աշխատության մեջ Կեսարը գոհունակությամբ գրում է. «Այսպիսով, պատահական եղավ սա թե աստվածների նախախնամությամբ, բոլոր դեպքերում գելվետական ցեղերի այն մասը, որը երբևիցե հռոմեական ժողովրդին պարտության էր մատնել, հենց նա էլ առաջինը վարձահատույց եղավ»^[39]։

Ընդ որում առաջարկվում են տեսակետներ, որոնք նպատակ ունեն հստակեցնել ԿԵսարի գործողությունների ընթացքը։ Ռազմական գործողությունների թվագրումը մ.թ.ա. 58 թվականով առաջարկվել է Նապոլեոն III-ի կողմից XIX-րդ դարի երկրորդ կեսին, սակայն այն առավել խորը ուսումնասիրությունների պարագայում չի համապատասխանում գելվետների գործողություններին։ Համաձայն ընդունված տեսակետի, Կեսարը սկզբում ժամանեց Ժնև, մերժեց գելվետների հռոմեական կայսրության տարածքով անցնելու խնդրանքը և միայն դրանից հետո կանչեց երեք լեգեոն Ակվիլիայից^[35]։ Գելվետների հետ Յուրայի լեռնաշղթայի մոտ տեղի ունեցած ընդհարման և Սոն գետի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտերը Կեսարի մոտ չեն հիշատակվում։ Նապոլեոն III-ի հաշվարկներով Կեսարին անհրաժեշտ էր 60 օր, որպեսզի հրաման արձակեր լեգեոններին դուրս գալ Աքվիլիայից և հասնել Սոն, այսինքն ճակատամարտը պետք է տեղի ունեցած լիներ մոտավորապես հունիսի 7-ին^[40]։ Սակայն Սոն գետ հասնելու համար գնալով անգամ ամենաերկար ճանապարհով, գելվետներից կպահանջվեր մեկ ամսից ոչ ավելի։ Ձգտելով բացատրել, թե որտեղ գելվետները կորցրեցին ամսից ավելի, Ջեյմս Թորնը առաջարկեզ հիպոթեզ՝ ճակատամարտի թվի տեղափոխման անհրաժեշտության մասին։ Անգլիացի գիտնականի կարծիքով, գելվետները պետք է Սոն գետի անցումը սկսեին մեկ ամիս շուտ՝ մոտավորապես մինչև հունիսի 7-ը։ Սակայն այս դեպքում ավելի վաղ պետք է դուրս գային նաև Աքվիլիայում գտնվող լրացուցիչ լեգեոնները, որի համար Կեսարը նրանց պետք է կանչէր մինչև Ժնև ժամանելը։ Այս տեսակետը կասկածի տակ է դնում ընդունված տեսակետը՝ Կեսարի պատրաստ չլինլը կռվին, այն հիմքով, որ նա լքեց Իտալիան և իբրև թե թողեց հիմնական զորքերը Աքվիլիայում^[41]։

Չնայած պարենի պակասի, Կեսարը բանակի մատակարարում չկազմակերպեց և արագ անցավ գետը ^{[Ն 4]}: Շուտով գելվետները Կեսարի մոտ իրենց տոհմավագ Դիվիկոնի գլխավորությամբ դեսպանություն ուղարկեցին :Նրանք պատրաստակամություն էին հայտնում ներել իրենց վերջապահ գնդի վրա հարձակումը և առաջարկեցին հռոմեացի կառավարչին մատնաշել ինչ որ վայր՝ որտեղ նրանք կարող էին տեղափոխվել:Սակայն ԿԵսարը հրաժարվեց վստահել գելվետներին և նրանցից պատանդների պահանջեց^{[Ն 5]}, որից հետո Դիվիկոնը ընդհատեց բանակցությունները՝ ասելով որ «գելվետները իրենց նախնիներից սովորել են վերցնել, այլ ոչ թե տալ պատանդներ»^[43]։

Բանակցությունների ձախողումից հետո Կեսարը գելվետների դեմ ուղարկեց հեծելազոր Դիվիկատի եղբայր Դումնորիգի գլխավորությամբ։ Վերջինս, սակայն կարեկցեց արտագաղթողներին և Հուլիոսի հրամանն կատարեց ոչ ամբողջությամբ։ Միաժամանակ ԿԵսարը իմացավ, որ բանակի մատակարարման ուշացումները պատահական չէին, այլ գալիս էին Դումնորիգի և նրա կողմնակիցների գործողություններից։ Չնայած ռազմական գործողությունների սաբոտաժին, ԿԵսարը Դիվիկատի խնդրանքով ընդամենը ազատեց նրա եղբորը հեծելազորի հրամանատարիպաշտոնից^[37]:Ընդ որում Հուլիոսը պետք է հաշվի նստեր կելտերի շրջանում Դումնորիգի ունեցած հեղինակության հետ^[43]։

Գելվետներն ու նրանց հետևորդները շարժվում էին հյուսիս, իսկ մի քանի օր անց հետախույզները Կեսարին մատնանշեցին թիկունքից թշնամու ճամբարից սպասվող հարձակման մասին։ Գալլերի համար նշանակալի սխալ եղավ ստրատեգիական առումով կարևոր բարձունքը չզբաղեցնելը։ Իմանալով այդ մասին, Հուլիոսը այդտեղ ուղարկեց Տիտա Լաբիենայի գլպավորությամբ երկու լեգեոն, որ գրոհ կազմակերպեին հակառակորդի վրա երկու կողմից։ Ինչ որ պատճառով հռոմեացի հրամանատարը չգրոհեց հակառակորդի վրա լուսաբացին՝ օգտագործելու համար հանկարծակիության սկզբունքը։ Հռոմեական ուժերից մինչը հակառակորդի ճամբար հեռավորությունը արդեն կազմում էր ընդամենը 1,5 կիլոմետր:«Նոթեր Գալլական պատերազմի մասին» աղբյուրի տարբերակով մեղավոր դուրս եկան հետախույզները՝ Պուբլիոս Կոնսիդիեյի գլխավորությամբ, ով Լաբիենի դրոշակները շփոթել էր գալլականի հետ և հաղորդել Հուլիոսին, որ լեռը գրավված է հակառակորդի կողմից։ Ընդ որում, այս պատմությունը կարող է թաքցնել այդ ժամանակ դեռ ոչ այդքան հմուտ հրամանատար ԿԵսարի սխալները^[36]^[44]:Առավոտյան գելվետները շարունակեցին ճանապարհը։

Վերջիվերջո, հռոմեացիները, ովքեր այլևս չունեին պարեն, հրաժարվեցին հետապնդել գելվետներին և գործեցին էդույական քաղաք Բիբրակետում, որտեղ կային հսկա ամբարներ։ Թեոդոր Մոմզենայի տեսակետով, Կեսարը լուրջ ուսումնասիրում էր գելվետների հետապնդումը ավարտելու տարբերակը:Սակայն նրանք իմացան Կեսարի տեղափոխությունների մասին և նույնպես մոտեցան Բիբարկեյին՝ որոշելով հռոմեացիներին ներքաշել հռոմեացիներին կռվի մեջ։ Հնարավոր է որ գալլերի ծրագրերի փոփոխության վրա կարող էր ազդեցություն ունենալ այն ենթադրությունը, որ ԿԵսարը ունի պարենի պակաս և պատրաստվում է նահանջել^[36]^[45]:Այլ տարբերակով, գելվետները որոշեցին վրեժ լուծել նախօրյակի հանկարծակի հարձակման համար^[46]։

Բիբրակտեյի մոտ ճակատամարտի ժամանակ Կեսարը դասավորեց իր զինուժը բլրի լանջին և ստիպեց գելվետներին գրոհել իրեն ձեռնտու դիրքից:Նրա լեգեոնների վերևից արձակած նետերը հեշտ շակում էին հակառակորդի վահանները, որոնք ծալվում էին և խանգարում տեղաշարժվելուն, որի պատճառով շատ գալլեր մի կողմ էին նետում իրենց վահանները և կռվում էին առանց դրանց։ Շուտով Դավիկոնը փորձեց իր նահանջով ծուղակը գցել ԿԵսարին։ Հաշվարկը ամենայն հավանականության արվել էր հռոմեացի հրամանատարի անփորձ լինելու վրա:Նրա ծրագիրը պսակվեց հաջողությամբ. Հուլիոսը հրամայեց հետապնդել նահանջող զորքերին, իսկ Դիվիկոնը մարտի նետեց իր պահեստային ուժերը հռոմեացիների հսկայական ուժերի դեմ^[47]^[48]։ Գուլելիմո Ֆերերոն նկատում է, որ «Նոթեր Գալլական պատերազմի մասին» սկզբնաղբյուրում կա անհամապատասխանություն, իսկ ճակատամարտի նկարագրության մեջ կռվի հիմնական մասն ու բեկումը մնում են չլուսաբանված։ Ավանդապես պարզ ու ճշգրիտ համարվող ԿԵսարի պարագայում դա զարմանալի է։ Իտալացի պատմաբանը գտնում է, որ Կեսարը չի հաղթել այս մարտը, բայց իրականում մարտի արդյունքները հռոմեացիների համար ջախջախիչ չէին, ծայրահեղ դեպքում տակտիկապես ոչ ձեռնտու, իսկ ոչ հասկանալի պատմությունը նպատակ ուներ թաքցնել ոչ այնքան բարենպաստ ավարտը^[47]։ Միայն սկզբնական տեղափոխման պլանների իրականացման անհնարինությունը ստիպեց գելվետներին հաշտություն խնդրել:Ընդ որում առավել տարածված է մարտի ավարտը հոգուտ հռոմեացիների վերգրող տեսակետը.օրինակ Էդրիան Գոլդուորսը և Ռիչարդ Բիլլոուզը խոսում են Կեսարի դժվար հաղթանակի մասին^[49]^[50]։

Գելվետների մի մասը փախչում էր կռվի դաշտից, բայց ԿԵսարը հայտարարեց, որ բոլոր գալլերը, ովքեր կաջակցեն եկվորներին կհամարվեն Հռոմի թշնամիներ:Լինգոնների ցեղը, որոնց հողեր էին փախել գելվետները ենթարկվելով Կեսարի պահանջին մերժեցին օգնության խնդրանքը։ Շուտով փախստականները հանձնվեցին պրոկոնսուլին։ Խաղաղ հաշտությունը հռոմեացիների ու գելվետների միջև կայացավ պարտվողների համար անհամեմատ հեշտ պայմաններով։ Բոլոր գելվետները և ռոուրակները պարտավոր էին վերադառնալ իրենց հայրենիք,իսկ բոյերի ցեղերը իդուևների խնդրանքով տեղավերվեցին նրանց տարածքում^[45]։

Պատերազմ Արիովիստի դեմ

Գելվետնրի դեմ տարած հաղթանակից հետո Բիբրակտեյում տեղի ունեցավ Կեսարի կողմից գումարվեց գալլական ցեղերի առաջնորդների խորհրդակցություն։ Հանդիպման ժամանակ գալերը խնդրեցին պրոկոնսուլին քշել իրենց հողերից սկզբնապես որպես վարձկաններ կանչված Արիովիստի գլխավորած սվեվների գերմանական ցեղին։ Սվեվները դե-ֆակտո իշխանություն էին ձեռք բերել Գալիայի մեծ մասի վրա, հարկադրել էին շատ ցեղերի իրենց հարկեր վճարել՝ չխնայելով անգամ իրնեց վարձած սեկվաներին^[51]։ Հուլիոսը համաձայնեց օգնել գալերին։ Ընդ որում նախկինում հռոմեացիները ընկերական քաղաքականություն էին վրում Սվեվաներինկատմամբ, և Կեսարը կարող էր ունենալ ամուր հենարան գերմանացիների դեմ թշնամական գործողությունների ժամանակ^[52]։

Քանի որ Բիբրակեյում տեղի ունեցած խորհրդակցության ընթացքը հայտնի է միայն Կեսարի նկարագրությամբ, մի շարք պատմաբաններ կասկածանքի տակ են դնում այս տեսակետի ճշմարտացիությունը։ Առաջին հերթին Արիովիստը դժվար թե նպատակ ունենար փչացնել հռոմեացիների հետ լավ հարաբերություններն ու հարձակվեր առանց լուրջ նախապատրաստության հարձակվեր նրա դաշնակիցների վրա ՝ինչը հավասար էր Գալիայի հպատակեցմանը։ Բացի այդ ցեղերի առաջնորդների ժողովը կարող էր հրավիրված լինել ԿԵսարի կողմից, իսկ գալերի խնդրանքի փոխարեն Հուլիոսը կարող էր իրականում հայտարարել սվեվովների դեմ նախապատրաստվող ելույթի մասին և իր համար նախապես պաշտպանություն ապահովել^[53]։ Կա նաև կասկած ԿԵսարի պատմության ճշմարտացիությանը. նրա խոսքերով, գալլական առաջնորդները «անընդհատ նրա առաջ ծնկի էին գալիս, աղերսում էին նրան մեկա արցունքներով, մեկ բարձր լացով^[54]։»: Վերջապես Սվետոնիոսը փաստում է, որ Հուլիոսի կառավարիչ լինելու ժամանակ «բաց չէր թողնում պատերազմի ոչ մի առիթ, նույնիսկ անարդար կամ վտանգավոր, և առաջինն էր հարձակվում ինչպես դաշնակից ցեղերի վրա, այնպեսլ էլ թշնամական և վայրի^[54]^[55]»: Այլ տեսանկյունից ի դեմս Կեսարի գալլերը կարող էին գտնել կռիվ անելու հարմար զորահրամանատար, որն ի զորու էր քշել Արիովիստին։ Ընդ որում այժմ Կեսարը չէր կարող հենվել մարտական գելվետների օգնության վրա, ովքեր տանել չէին կարողանում գերմանացիներին ու Արիովիստին^[56]։

Առաջին հերթին Կեսարը առաջարկեց գալերին դադարեցնել գերմանացիներին տուրքեր տալը, ինչպես նաև պահանջեց հետ տալ պատանդներին։ Արիովիստը հարձակվեց գալերի վրա,մատնացույց անելով հաշտության կետի խախտումը և այդ ժամանակ պրոկոնսուլը կանչեց նրան բանակցությունների:Գերմանացի զորահրամանատարը հրաժարվեց ընդունել հաշտության նոր պայմանները, որոնց թվում կար նաև գերմանացիների դեպի Ռեյնի ձախ ափ տեղափոխվելուց հրաժարվելը։ Բոլոր բանակցությունները ընթանում էին միջնորդների միջոցով, բայց երբ Հուլիոսը առաջարկեց գերմանացիների առաջնորդին անձամբ ժամանել իր մոտ, նա հրաժարվեց։ Այս կերպ հռոմեացիները մարտի էին հրավիրում կախյալ կառավարիչներին^[57]:Իրեն վարկաբեկելու փոխարեն Դումնորիգը հեծելազորի նոր կառավարիչնշանակեց եռապետ Մարկոս Կրասսոսի որդի՝ Պուբլիոս Լուցիոս Կրասոսը^[58]։

Մոտավորապես այդ նույն ժամանակ Հուլիոսը տրեվերների ցեղից իմացավ, որ Ռեյնի անցմանն են պատրաստվում շատ սվեվներ։ Տեղեկություններ ստանալով այս ցեղի ծրագրերի մասին, ովքեր կարող էին ուժեղացնել Արիովիստի բանակը, նա անմիջապես շարժվեց արևելք:Շուտով Կեսարը ժամանեց Վեզոնտիոն (ժամանակակից Բեզանսոն)՝ սեկվաների գլխավոր քաղաքը, այստեղ մնաց մի քանի օր՝ կազմակերպելով բանակի մատակարարման գործը^[59]։ Մ.թ.ա 58 թվականի օգոստոսին Վեզոնտիոնից դուրս գալուց յոթ օր անց, հռոմեացիները քիչ հեռավորության վրա գտան Արիովիստի ճամբարը:Հինգերորդ օրը երկու հրամանատարներն էլ հանդիպեցին բայց չկարողացան հաշտության գալ։ Եվ հակառակը, բանակցությունների ժամանակ գերմանական հեծելազորը հարձակվեց հռոմեացիների վրա։ Կեսարի հեծելազորը հետ մղեց այս գրոհը, և պրոկոնսուլը շտապեց թագնվել^[52]։ Թեոդոր Մոմզեն գտնում է, որ հենց Կեսարի վրա հարձակումն էլ գերմանացիների հիմնական նպատակն էր, իսկ երկու հրմանատարների անձնական հանդիպումը Արիովիստի համար միայն առիթ էր^[57]։ Հարձակման հաջորդ օրը գերմանացիները առաջարկեցին շարունակել բանակցությունները, բայց Կեսարը հրաժարվեց։ Այսպես թե այնպես նա գերմանացիների ճամբար ուղարկեց երկու դեսպանների, որոնց ժամանելուն պես շղթայեցին՝ մեղադրելով լրտեսության մեջ^[60]։

«Նոթեր Գալիական պատերազմի մասին» ստեղծագործության մեջ Արիովիստը հանդես է գալիս որպես ամբարտավան հրամանատար, ով համարում էր, որ ինը Կեսարի նման գտնվում է նվաճված տարածքում։ Գերմանական առաջնորդը իբրև թե Հուլիոսին առաջարկել է դաշինք՝ փոխարենը առաջարկելով ճանաչել իր իշխանությունը Հյուսիսայի Գալիայի վրա, նա կմատակարարի զորքեր ԿԵսարին՝ Հռոմի իշխանության գրավման համար^[57] (բնականաբար «Նոթերում» Արիովիստը խոսում է ոչ թե Իատլիայի իշխանության գրավման մասին, այլ սահմանափակվում էր մատնանշումով՝ «բոլոր զորքերը, որոնք Կեսարը ցանկություն կունենա ղեկավարել»^[61]։

Վոգեզայի ճակատամարտում պրոկոնսուլի ղեկավարությած հռոմեացիների բանակի աջ թևը բավականին հաջող էր գործում և ջախջախեց հակառակորդին, սակայն ձախ թևը գերմանացիների կողմից խուճապի մատնվեց։ Պահեստային ուժերը կռվի մեջ մտցրեց Պուբլիոս Լուցիոս Կրասոսը։ Ի շնորհիվ նրա ճիշտ պահին մարտի մեջ մտնելու, Արիովիստի բանակը գլխովին ջախջախվեց^[62]։ Հռոմեական հեծելազորը հետապնդեց գերմանացիներին մինչև Ռեյն, որն հոսում էր մի քանի կիլոմետր դեպի արևելք։ Արիովիստը և նրա մի քանի զինակիցներ կարողացան անցնել գետը, սակայն սվեվովների մեծ մասը սպանվեց կամ գերի վերցվեց։ Ճամբարում գտնվող գերմանացի առաջնորդի երկու կանայք ու աղջիկներից մեկը մահացան, իսկ մյուս աղջկան գերի վերցրեցին։ Արիովիստի մոտ տարած հաղթանակի լուրը արագորեն տարածվեց Ռեյնից ներքը, և գերմանացիներից շատերը, ովքեր պատրաստվում էին անցնել գետը, ժամանակավորապես հրաժարվեցին այդ ծրագրից։ Սվեվովների մի մասը սկսեցին նահանջել Գերմանիայի խորքերը, սակայն ընկան ուբիևների ցեղի թակարդը և ջախջախվեցին^[63]։ Կեսարը թույլ տվեց մնալ արդեն տեղափոխված գերմանացիներին, հույս ունենալով նրանց օգտագործել Հռոմի նպատակներին Սակայն այս համաձայնության մանրամասները հայտնի չեն. «Նոթեր Գալլական պատերազմի մասին]]» աշխատությունը նման գործողությունների մասին լռում է^[64]։

Հաղթանակից հետո Կեսարը տարավ իր զորքերը ձմեռելու, որոնք տեղակայված էին սեկվանների տարածքների շրջանում^[63]։ Իր «Նոթերում» պրոկոնսուլը հատուկ նշում էր, որ մ.թ.ա. 58 թավականի ռազմական գործողությունները, որոնք իրենց մեջ ընդգրկում էին միանգամից երկու ճակատամարտեր, ավարտվում էին ժամանակից շուտ^{[Ն 6]}։

Մ.թ.ա 57 թվականի պատերազմներ

Մ.թ.ա 58-57 թվականներին Կեսարը գտնվում էր Ցիզալպյան Գալլիայում, որտեղ շատ էր շփվում Հռոմից եկած իր զինակիցների հետ։ Սեկվաների տարածքում մնացած Լաբիենը իր հրամանատարին տեղեկացնում էր նահանգում տեղի ունեցող իրադարձությունների մասին։ Մեծ ուշադրություն էր հատկացվում Գալիայի հյուսիսում բնակվող բելգիացիներին, ովքեր նախապատրաստվում էին ընդվզել հռոմեացիների դեմ։ Համոզվելով դրանում, ԿԵսարը հավաքեց ևս երկու լեգեոն՝ XIII և XIV և դրանց ընդհանուր թիվը հասցրեց ութի, սակայն որպես կառավարիչ նրան թույլատրված էր պահել չորսից ոչ ավելի^[65]^[66]։ Ինչպես գելվետներին «հրավիրելու» դեպքում, այնպես էլ այստեղ Գիլելմո Ֆերերոն բելգիացիների ելույթը համարում է հռոմեական և Գլաիայի ներսում անկախ խմբերի բախման արդյունք։ Նրա կարծիքով, կելտերի անկախության կողմնակիցները պարտություն կրելով արտաքին թշնամիներից Գալիան պաշտպանելու ունակ գելվետների հզոր բանակից, համանման դերի համար ընտրեցին ոչ պակաս մարտական բելգիացիներին^[67]։

Կեսարը ուներ ընտրության հնարավորություն՝ սպասել բելգիացիների զորքերի հարձակմանը, կամ վերջնականապես փչացնել իրենց հեղինակությունը գալերի շրջանում, բայց նախազգուշական հարված հասցնել հյուսիսային ցեղերին՝ չունենալով պատերազմի համար հստակ առիթ։ Հնարավոր է երկրորդ տարբերակի ընտրությունը կապված էր նրա հետ որ նոր ռազմական գործողությունները կարող էին էլ ավելի բարձրացնել պրոկոնսուլի հեղինակությունը։ Այդ առնչությամբ պրոկոնսուլը իր «Նոթերում» ընդունում է, որ գաղափար անգամ չուներ հյուսիսում տիրող իրավիճակի մասին^[68]։

Ձմեռանոցից դուրս բերելոով վեց լեգեոն, մ.թ.ա. 57 թվականին պրոկոնսուլը ուղղվեց դեպի հյուսիս։ Շուտով նա բախվեց ռեմների ցեղի դեսպանների հետ, ովքեր վստահեցրեցին նրան Հռոմի հետ իրենց բարեկամության մասին և հռոմեական զորքերին ապահովեցին անհրաժեշտ պաշարով^[69]։ Այդ ժամանակ բելգիացիները հավաքեցին խոշոր բանակ և դուրս եկան Կեսարի դեմ։ Երկու բանակները հանդիպեցին կռվի համար խիստ անհարմար ճահիճներով հարուստ Ակսոնա գետի մոտ (ժամանակակից անունը Էնա)։ Հռոեական հրամանատարը հաշվի առնելով հակառակորդի թվական գերակշռությունը, խուսափում էր կռվից՝ նպատակ ունենալով փակել հաղորդակցության ու պարենի մատակարարման ուղիները։ Միակ կարևոր ընդհարումը հայտնի է Ակսոնեյի ճակատամարտ անունով, ավարտվեց բելգիացիների խոշոր պարտությամբ։ Այս պարտությունից հետո սուեսինների ցեղի առաջնորդ Գալբան այլևս չէր կարող պահել խոշոր ուժերն ու աշխարհազորը մեկ տեղում, և շուտով նրա զորքերը հեռացան իրենց տները^[70]։ Միասնական բանակի բաժանմանն ու պարտությանը նպաստեց Հռոմի դաշնակից էդուների հարձակումը բելգիական ցեղերից ամենախոշորի՝ բելլովակների վրա^[71]։

Պրոկոնսուլը օգտվեց բելգիացիների անկանոն նահանջից և գրոհեց վերջապահ զորքերի վրա^[70]։ Այնուհետև հռոմեական զորքը թեքվեց դեպի հյուսիս-արևմուտք և առանց կռվի իրեն ենթարկեցրեց առանձնացած սուեսիոններին, բելլովակներին, ամբիանովներին և այլ ցեղերին։ Հյուսիս-արևելյան բելգիացիները, սակայն, ստեղծեցին հռոմեացիների դեմ պայքարի նոր դաշինք։ Սաբիս գետի վրա (ժամանակակից Սամբրա կամ Սելլ) ժամանակակից Բավե քաղաքից ոչ հեռու հռոմեացիները ճամբար դրեցին, սակայն նրանց վրա անակնկալ հարձակվեցին բելգիացիների զորքերը, որոնցից ամենաուժեղը ներվիեվների ցեղն էր։ Հռոմեացիների ձախ թևում գտնվում էին IX և X-րդ ջոկատները, կենտրոնում VIII և XI, աջ թևում VII и XII:-ԿԵսարը ստիպված էր կռվել առաջին շարքերում, ուստի հռոմեական բանակների կենտրոնական կառավարման մասին խոսք գնալ չէր կարող:Այսպես թե այնպես «Նոթեր Գալիական պատերազմի մասին» աշխատությունում բացատրվում է մարտի ընթացքի հետագա բեկումը՝ Կեսարի գլխավորությամբ։ Սակայն ավելի հավանական է, որ վճռորոշ դեր կատարեց լեգեոներների և ցենտուրիոնների հմտությունը, ինչպես նաև Տիտոս Լաբիենայի գործողությունները։ Հռոմեացիների ձախ թևը նրա ղեկավարությամբ կարողացավ իր հակառակորդներին փախուստի մատնել և որոշ ժամանակ հետապնդել նրանց։ Արդեն անցնելով գետը, Լաբիենը ուշադրություն դարձրեց աջ թևում տիրող բարդ իրավիճակին, որտեղ գտնվում էր Կեսարը և օգնության ուղարկեց X լեգեոնին։ Բացի այդ, մարտի մեջ մտավ նոր մոտեցած հռոմեական վերջապահ ուժերը XIII և XIV լեգեոնները:Այդ ժամանակ բելգիացիների մի մասը արդեն լքել էր մարտի դաշտը՝ տարածելով հռոմեացիների ջախջախման լուրերը և միայն ներվիեվների ցեղն էր շարունակում կռիվը։ Նրանք հրաժարվեցին նահանջել կամ հանձնվել, և վերջիվերջո համարյա ամբողջությամբ ջախջախվեցին^[72]^[73]^[74]։ Կռվից հետո ներվիների, ատրեբատների, վերմոնադուների ցեղերը ընդունեցին Հռոմի գերիշխանությունը։ Նրանք հանձնեցին ամբողջ զենքը և պրոկոնսուլին տվեցին պատանդներ։ Հաշտության համանման պայմաններ ընդունեցին հավանաբար գերմանական ցեղ ադուատուկիները, ովքեր հինգ տասնամյակ առաջ կիմվերների ու տևտոնների ցեղի հետ սկսեցին տեղափոխումը, սակայն տեղավորվեցին բելգիացիների շրջանում։ Ադուատուկիները թաքցրեցին իրենց զենքի մի մասը անտառներում, իսկ ԿԵսարի հետ հաշտության կնքումից հետո երեկոյան հարձակվեցին հռոմեական ճամբարի վրա, սակայն ջախջախվեցին։ Պրոկոնսուլը հետապնդեց ադուատուկովներին և ջախջախեց նրանց,իսկ ցեղի բոլոր ողջ մնացածներին բռնեցին ու վաճառեցին գերության^[75]^[76]։ Այդ նույն ժամանակ, երբ Կեսարը գտնվում էր բելգիացիների հողերում, Պուբլիոս Լուսիոս Կրասոսը ուղարկվել էր նվաճելու Գալիայի ատլանտյան ափերը, որտեղ նրան սպասվում էր լուրջ դիմադրություն:Առանց որևէ ընդհարման Արևմտյան Գալիայի բոլոր ցեղերը, որոնցից ամենաուժեղը վենետներն էին, ճանաչեցին Հռոմի տիրապետությունը^[77]^[78]:Բացի այդ Սերվիոս Սուլպիցի Գալբիի գլխավորությամբ մի լեգեոն ուղարկվեց Սեն-Գոտարդյան լեռնանցքի ցեղերին նվաճելու։ Գործողության նպատակը Գալիայի խորքերի առևտրական ուղիների վրա հսկողություն ձեռք բերելն էր^[79]։ Համոզված լինելուվ Գալիայի մեծ մասի կցմանը Հռոմին, Կեսարը համապատասխան հաղորդում ուղարկեց սենատ^[78]:Հնարավոր է, որ այդ նույն ժամանակ էլ հրատարակվեցին «Նոթերի» առաջին երկու գրքերը^{[Ն 7]}՝ նպատակ ունենալով ընդգծել հրամանատարի հաջողությունները^[66]:Կառավարչի հաղորդումների համաձայն նրա պատվին առաջին անգամ պատմության մեջ նշանակվեցին 15 օրյա աղոթքներ աստվածներին^[78]:Գիլելմո Ֆերերոյի կարծիքով այդ տոնախմբությունները կատարվում էին ոչ այնքան Կեսարի հաջողությունների պատվին, ինչքան նոր նահանգի ձևավորման նշանավորման առիթով^[80]:Նահանգների ձևավորման տեսքով իր նվաճումների իրավաբանական ձևակերպումը, թույլ կտար Կեսարին գերազանցել իր ժամանակի նշանավոր զորահրամանատարներին՝ Լուկուլոսին և Պոմպեոսին, քանի որ Գալիան անհամեմատ ավելի մեծ էր նրանց կողմից միացված տարածքներից՝ Պոնտոսից և Սիրիայից^[81]:Ընդ որում գալական նահանգները ստեղծվեցին ավելի ուշ^[78]։

Մ.թ.ա 57 թվականին պրոկոնսուլը լքեց Գալիան և զբաղվեց իր մեկ այլ նահանգի ՝ Իլլիրիկայի գործերով^[78]։

Մ.թ.ա. 56 թվականի ռազմական գործողություններ

Մ.թ.ա 57-56 թվականներին ձմռանն ու գարնանը հռոմեացիների կողմից նվաճված Գալիայում սկսվեցին ապստամբություններ։ Ալպերում Իտալիայից դեպի Գալիա տանող լեռնացնքների հսկողությունն իրականացնող Սուլպիցիոս Գալբոն ենթարկվեց տեղական ցեղերի գրոհին և նրա լեգեոնին հարկադրեցին լքել զբաղեցրած տարածքները։ Նոր նվաճված Արևմտյան Գալիայում վենետների գլխավորությամբ ստեղծվեց հակահռոմեական դաշինք :Հռոմեացիների դեմ ապստամբած վենետները պատանդ վերցրեցին Կեսարի մի քանի կերապաններին, ովքեր պարեն էին ձեռք բերում իրենց հողերում ^{[Ն 8]}:Նրանք պահանջեցին ԿԵսարից հետ տալ բոլոր պատանդներին, որոնց վերցրել էր Կրասոսը նախորդ տարի։ Վերջապես տեղեկություններ ստացվեցին, որ ապստամբ վենետներին պատրաստվում են միանալ դեռ անկախ ակվիտանները^[78]^[85]^[86]։

Տեղեկանալով ապստամբությունների մասին, ԿԵսարը իր ուժերը բաժանեց երեք մասի։ Տիտոս Լաբիենը պետք է միացներ բելգիական ամենաուժեղ և անկախ ցեղերից տրևերների տարածքը, իսկ Պուբլիոս Լուցիոս Կրասոսը հանձնարարություն ստացավ միացնել Աքվիտանիան։ Ինքը՝ պրոկոնսուլը զբաղվեց վենետների ապստամբության ճնշումամբ, իսկ Քվինթ Տիուր Սաբինին հանձնարարվեց ռազմական գործողություններ իրականացնել վենետների դաշնակից ցեղերի դեմ^[86]^[87]։

Նախապես կանխատեսելով վենետների նվաճման հետ կապված դժվարությունները, Կեսարը հրամայեց Լիգերա գետի վրա (ժամանակակից Լուար) ուժեղ նավատորմ ստեղծել, որը կարող էր կռվել գալական նավեր դեմ։ Բանը նրանում է, որ կելտերի ատլանտյան ցեղերը օգտագործում էին Ատլանտյան օվկիանոսի պայմաններում առավել բարենպաստ առագաստանավեր, մինչդեռ հռոմեացիները լայնորեն օգտագործում էին թիակավոր նավեր, որոնք չէին կարող դիմայայել այս տարածքների ուժեղ ալիքներին ու մակընթացություններին։ Բացի այդ վենետները փաստացիորեն իրենց ձեռքում էին կենտրոնացրել Գալիայի և Բրիտանիայի միջև իրականացվող առևտուրը, և ի շնորհիվ դրա տնօրինում էին խոշոր նավատորմի, այն դեպքում երբ Կեսարը նավեր չուներ ընդհանրապես։ Ի շնորհիվ դրա գալերի ծովափնյա քաղաքները ունեին վստահելի պաշարներ և անհրաժեշտության դեպքում կարող էին էվակուացնել քաղաքների ողջ բնակչությանը, որոնք վերցվում էին Կեսարի ցամաքային ուժերի կողմից։ Վենետների քաղաքների գրավման գործում խնդիր էին առաջացնում նաև մակընթացությունները, որոնք գալական ամրությունները վերածում էին կղզիների։ Հռոմեական նավատորմի ստեղծման գործը ղեկավարում էր Դեցիմ Յունի Բրուտ Ալբինը^[88]^[89]^[90]^[91]։

Մինչ Կեսարի լեգեոնները հպատակեցնում էին Գալիայի հեռավոր շրջանները, իսկ Բրուտը նախապատրաստում էր նավատորմը, պրոկոնսուլն անձամբ տեղափոխվեց Լուկկու, որտեղ ապրիլին,ծառացած մի շարք կարևորագույն հարցերի քննարկման համար ոչ պաշտոնական պայմաններում հանդիպեց իր գործընկեր եռապետերի՝ Պոմպեոսի և Կրասոսի հետ։ Որոշվել էր, որ Պոմպեոսն ու Կրասոսը իրենց ազդեցության տակ գտնվող պլեբեյ տրիբունների օգնությամբ պետք է հետաձգեին կոնսուլների ընտրությունը մինչև հաջորդ տարի:Կեսարը պետք է ավարտին հասցներ ամառվա ռազմական գործողությունները և իր լեգեոններին ուղղեր դեպի Հռոմ, որպեսզի նրանք մասնակցեին ընտրություններին և աջակցեին Պոմպեոսին ու Կրասոսին։ Ընտրությունների գլխավոր նպատակը դարձավ խոչընդոտել Լուցիոս Դոմինցի Ագենոբարբայի կոնսուլ դառնալուն^[92]։ Պոմպեոսը և Կրասոսը հաջողությամբ ընտրվելու դեպքում պետք է Կեսարի լիազորությունները երկարաձգեին ևս հինգ տարով, իսկ իրենց կառավարման համար վերցնեին ցանկացած նահանգ^[93]։ Շնորհիվ հռետորի, սենատը համաձայնեց ընդունել պրոկոնսուլի իրավունքը՝ ունենալու ոչ թե չորս, այլ ութ լեգեոն (դրանց պահպանության բոլոր ծախսերը կրում էր պետական գանձարանը), ինչպես նաև հնարավորություն տվեց Կեսարին հավաքել ևս տաս դեսպան։ Միաժամանակ ԿԵսարը կարողացավ նահանգում մեծացնել իր լիազորությունները։ Մ.թ.ա 56 թվականին Ցիցերոնը հռոմեական սենատում արտասանեց ճառ «Կոնսուլական լիազորությունների մասին» (այն պահպանվել է մինչ մեր օրերը), որտեղ պաշտպանեց Կեսարի լիազորությունների ընդլայնման միտքը։ Համապատասխան որոշումը շուտով ընդունվեց:Կեսարին հաճոյանալու Ցիցերոնի ջանքերը աննկատ չմնացին, և պրոկոնսուլը նոր դեսպան նշանակեց նրա եղբորը՝ Քվինթ Տուլիոս Ցիցերոնին^[94]^[95]։ Համարյա թե ամբողջ ամառ պրոկոնսուլը, իր տնօրինության տակ ունենալով չորս լեգեոն,ասպատակում էր վենետների քաղաքները, սակայն առանց շոշափելի հաջողությունների։ Գալերը օգտվում էին իրենց քաղաքների բնական յուրահատկություններից^[86]^[90]։ Երեք լեգեոնների հրամանատար Քվինթ Տիտուրի Սաբինը հաջողությամբ գործում էր Կեսարից ոչ հեռու^[96]։

Այնուամենայնիվ, շուտով Դեցիմ Բրուտը ավարտեց նավատորմի կառուցումը և դուրս բերեց այն բաց ծով, սակայն նույնիսկ նշանավոր հռոմեացի ծովագնացները չէին կարող որոշել, թե ինչպես պայքարեն իրենց համար անհայտ կառուցվածք ունեցող նավերի դեմ։ Հռոմեացիներն ավանդաբար խոյահարում էին հակառակորդի նավերը իրենց նավերի ծայրերով, կրակ էին բացում նավատորմի անդամների վրա։ Ամուր փայտե կառամատույցներով վենետների նավերը հարմար չէին ծովամարտի համար, որը հռոմեացիները մշակել էին դեռ Պունիկյան առաջին պատերազմի ժամանակ:Այնուամենայնիվ նրանք մշակեցին գալերի նավերի դեմ ծովամարտի նոր մեթոդներ։ Գալերի համար եղանակային նպաստավոր պայմանների ժամանակ, հռոմեացիները մոտենում էին ափին մոտ գտնվող թշնամական նավերին և մանգաղներով սկսում էին կտրել գալական նավերի պարանները՝ ձգտելով կտրել պարանները և թշնամու նավերը զրկել ճկունությունից^[97]։ Այնուհետև հռոմեացիները կարող էին անարգել տեղակայել իրենց զորամասերը, ինչը վերածում էր ծովամարտը հռոմեացիներին ձեռնտու ցամաքային կռվի:Շնորհիվ այս ռազմավարության Բրուտ ծովի վրա, Կիբերոնի ծովախորշի մոտ, Լուարի գետաբերանին պարտություն կրեցին վենետները։ Պրոկոնսուլն ու նրա զորքերը ափից հետևում էին մարտի ընթացքին:Դրանից հետո վենետներն ու նրանց դաշնակիցները հաշտություն խնդրեցին, բայց Կեսարը հրաման արձակեց կախաղան բարձրացնել ապստամբների ավագներին, իսկ ամբողջ բնակչությանը վաճառեց գերության^[98]^[99]^[100]։ Կեսարը արդարացնում էր այս գործողությունները ապստամբության սկզբում դեսպաններին գերելու հետ, սակայն շատ հնարավոր է, որ այս մարդիկ չունեին դիվանագիտական կարգավիճակ, այլ միայն վենետների հողերում զբաղվում էին պարենի հավաքմամբ^[101]։

Երբ ԿԵսարի հիմնական ուժերը Լուարի ծովածոցի և Արմորիկեյի շրջանում պաշարել էին ծովափնյա քաղաքները, Պուբլիոս Կրասոսը 4-5 հազար զինվորներով, օգնական զորքերով և հեծելազորով հասան Աքվիտանիա՝ Գարումնա գետի (ժամանակակից Գարոննա) և Պիրենեյան թերակզու միջև։ Տեղական ցեղերը (հնարավոր է ժամանակակից բասկերի ազգակիցներ) հավաքեցին աշխարհազոր, որի թիվը Կեսարը «Նոթերում» գնահատում է 50 հազար զինվոր, հրամանատարությունը վստահեցին զորահրամանատարներին, ովքեր կռվել էին հռոմեացիների դեմ Սերտորինյան պատերազմում։ Շնորհիվ Քվինթի բանակում ծառայության փորձ ունենալուն աքվիտանյան աշխարհազորը գործում էր մարտի վարման հռոմեական ավանդույթներով։ Նրանք ջախջախեցին ամրացված ճամբարը և աշխատում էին հռոմեացիներին զրկել պարենից։ Չնայած աքվիտանցիների թվական գերակշռությանը, Կրասոսը հարձակվեց նրանց ճամբարի վրա, իսկ պատերազմի թեժ պահին ուղղեց իր պահեստային ուժերը թշնամու ավելի թույլ ամրացված թիկունքը, ինչի շնորհիվ կարողացավ հասնել հաղթանակի։ Մարտից անմիջապես հետո աքվիտանական ցեղերի մեծ մասը ընդունեց Հռոմի գերիշխանությունը^[95]^[99]^[102]։

Ամռան վերջին պրոկոնսուլը ուղղվեց դեպի Ռեյնի ստորին ավազան՝ անկախ մնացած մորիների ու մենապիևների ցեղերի հպատակեցման նպատակով, սակայն մ.թ.ա. 56 թվականին այս ռազմական գործողությունները հնարավոր չեղավ ավարտել։ Աշնան վերջին ու ձմռան սկզբին եղանակի վատացումը (այլ տեսակետով, եղանակը վատացել էր դեռ ամռանը) այս ճահիճներով հարուստ տեղանքում ռազմական գործողությունների իրակացումը դարձնում էր անհնարին^[103]:Պատերազմին խոչընդոտում էր նաև այս ցեղերի պարտիզանական պայքարը, բաց ճակատամարտի փոխարեն, նրանք թաքնվում էին Ֆլանդրիայի անտառներում։ Պրոկոնսուլը հրամայեց իր լեգեոններին կտրել լայն կածանները, ճանապարհի երկարությամբ ծառերից ցանկապատներ կառուցել, սակայն չհասցրեց ավարտին հասցնել սկսածը^[96]^[98]։

Կեսարի լեգեոնների մեծ մասը, սակայն ոչ թե գնացին ձմեռանոց, այլ Հռոմ:Մ.թ.ա 56 թվականին տեղի ունեցան հաջորդ տարվա կոնսուլների ընտրությունները։ Ավանդաբար այս ընտրությունները անցկացվում էին ամռանը, սակայն այս անգամ տարբեր պատճառներով հետաձգվում էին եռապետների կողմնակից պլեբեյ տրիբունների կողմից։ Ընտրությունները անցկացվեցին միայն այն ժամանակ, երբ քաղաք վերադարձան Կեսարի զինվորները, որոնց բերեց Պուբլիոս Կրասոսը։ Լեգեոներները մասնակցություն ունեցան երկար սպասված ընտրություններին և պաշտպանեցին Պոմպեոսի ու Մարկոս Կրասոսի թեկնածությունը^[95]։ Ընտրություններն ուղեկցվում էին մի կողմից եռապետների կողմնակիցների, իսկ մյուս կողմից Ագենոբարբայի ու Կատոնի միջև բախումներով^[93]։

«Պոսմպեոսը «...»թույլ չտվեց հրապարակ գալԴոմիցիոսին, նա ուղարկեց զինված մարդկանց, ովքեր սպանեցին Դոմիցիոսին ուղեկցող ճրագատարին, իսկ մյուսներին փախուստի մատնեցին։ Վերջինը նահանջեց Կատոնըը, պաշտպանելով Դոմիցիոսին նա աջ արմունկի վրա վնասվածք ստացավ»։

- — Պլուտարքոս։ Պոմպեոսա, 52; թարգմանություն Գ.Ա. Ստրատանովսկի

Մ.թ.ա 55 թվականի մարտին, Պոմպեոսն ու Կրասոսը կոնսուլական հրամանագրով երկարեցրեցին ԿԵսարի լիազորությունները հինգ տարով՝ ի կատար ածելով պայմանավորվածության իրենց մասը^[95]:Այժմ Կեսարի կոնսուլության վերջին տարին մ.թ.ա 55-ից դարձավ մ.թ.ա 50 թվականը^[104]։

Մ.թ.ա 55 թվականի ռազմական գործողություններ

Առաջին արշավանք դեպի Գերմանիա

Ակզբում Կեսարը ծրագրել էր մ.թ.ա 55 թվականին ամրապնդել Հռոմի տիրապետությունը Գալիայում և կազմակերպել այնտեղ կառավարման համակարգը այլ նահանգների օրինակով,սակայն այծ ծրագրերին վիճակված չէր իրականություն դառնալ^[104]:Տարվա սկզբին պրոկոնսուլը տեղեկություններ ստացավ այն մասին, որ Ռեյնի ձախ են տեղափոխվել գերմանական ցեղեր տենկտերներն ու ուզիպետրերը, իսկ գալական ցեղերը հռոմեացիներից ազատվելու նպատակով ուզում են դիմել նրանց օգնությանը։ Հավաքելով գալական ցեղերի առաջնորդներին Կեսարը նրանցից պահանջեց ուղարկել իրեն հեծելազորային ջոկատներ, և շուտով ճանապարհվեց դեպի Ռեյն^[105]:Պատճառը, ինչի համար երկու բազմանդամ ցեղերը, իմանալով Արիովիստի մասնակցության մասին, որոշեցին անցնել Ռեյնը, հասկանալի չէ։ Ինքը՝ Կեսարը էմիգրացիայի փաստը վերագրում է սվեվովների գրոհով^[106], սակայն գերմանացիները կարող էին կանչել գալերին ՝ Կեսարի դեմ պայքարի նպատակով^[107]։

Հռոմեական բանակը գալական հեծելազորի օգնությամբ սկսեց արշավանքը դեպի Ռեյն, սակայն հռոմեացիներին դիմավորեց ոչ թե գերմանացիների բանակը, այլ նրանց դեսպանությունը։ Արտագաղթած ցեղերը հավաստիացրեցին ԿԵսարին իրենց խաղաղ նպատակներում և խնդրեցին նրան որոշել այն տարածքը, որտեղ իրենք կարող էին տեղավորվել։ Պրոկոնսուլը չհավատաց դեսպաններին և ենթադրեց, որ նրանք ժամանակ են ձգում՝ մինչև հետախուզման գնացած գերմանական հեծելազորի վերադառնալը։ Նա հրաժարվեց տարածքը տրամադրել նրանց,պատճառաբանելով ազատ տարածքների բացակայությունը, սակայն առաջարկեց վերադառնալ Գերմանի և տեղավորվել ուբիևների ցեղի մոտակայքում, ովքեր տևական ժամանակ խնդրում էին հռոմեացիներից օգնության ձեռք մեկնել իրենց սևերների դեմ պայքարում։ Կողմերը պայմանավորվեցին մնալ տեղում, մինչև երեք օրից գերմանացիները պատասխան կտային Կեսարին։ Պրոկոնսուլը, սակայն տարավ իր ուժերը առաջ և տեղավորվեց արտագաղթողների ճամբարից 18 կիլոմետր հեռավորության վրա։ Վերջին բանակցությունների ժամանակ «Նոթեր Գալլական պատերազմի մասին» աշխատության տարբերակով, գերմանական հեծելազորը հանկարծակի հարձակվեց հռոմեացիների վրա, և բանակցություններն ընդհատվեցին։ Հաջորդ օրը, սակայն հաջորդ օրը հռոմեական ճամբար եկան երկու գերմանական ճամբարիների ավագները, հավաստիացնելով՝ որ միջադեպը պատահականությունն էր։ Կեսարը ոչ միայն չհավատաց նրանց, ալյ հրամայեց գերի վերցնել նրանց։ Միաժամանակ հռոմեական բանակը սկսեց գերմանական ճամբարի վրա հարձակումը, ովքեր ընդհանրապես պատրաստ չէին գրոհն ընդունել։ Պրոկոնսուլը հրամայեց ոչ մեկին չխնայել, և հռոմեացիները ըստ Կեսարի ուռճացրածծ թվերի կոտորեցին ճամբարի բնակչության մեծ մասին՝ 400 հազար մարդու կանանց, երեխաներին և ծերերին^[108]։ Շատ քչերին հաջողվեց լողալով անցնել Ռեյնը ու փրկվել:Երկու գերմանական ցեղերի հետ դաժան հաշվեհարդարը նպատակ ուներ զրկելու գալլերին հռոմեացիների տիրապետությունից ազատվելու գործում գերմանացիների աջակցությունը ստանալու հույսից^[109]^[110]^[111]։

ԿԵսարի հեղինակած ստեղծագործությունը արադարացնում է ԿԵսարի գործողությունները այս ռազմական գործողություններին, սակայն ոչ միշտ են փաստերը համոզիչ:Ինչպես նշում է Ս.Լ. Ուտչենկոն, «այս անգամ նույնիսկ «Նոթերի» ստեղծագործության հեղինակը համոզված չէր նրանում, որ նա գործում էր հասանելի ռազմական խորամանկության սահմաններում^[104]^[105]»: Պրոկունսուլի արդարամտությանը կասկածում էին նաև Հռոմում:Մայրաքաղաքում արձագանքը նրա հաղթանակին հակասական էր, քանի որ նա խախտել էր ռազմական բոլոր ավանդույթները։ Սա համարվում էր խայտառակություն հռոմեական զենքի համար, իսկ դեսպանների գերեվարումը միանգամայն հարված էր Հռոմի հեղինակությանը։ Կատոնը սենատորներից պահանջեց, որ Կեսարին հանձնեն գերմանացիներին, սակայն նրա արմատական առաջարկը չպաշտպանվեց, իսկ ի պատիվ հաղթանակի ամեն դեպքում նշանակեցին հանդիսավոր զոհաբերությունը^[112]։

«…երբ սենատը որոշում կյացվեց հաղթանակի պատվին տոներ ու զոհաբերություններ կազմակերպելու մասին, Կատոնը առաջարկեց ԿԵսարին հանձնել վարվարներին, որպիսի քաղաքի վրայից մաքրեր երդմնազանցության բիծը և անեծքը ուղղել նրա վրա՝ ով մենակ է սրանում մեղավոր »

                                                   — Պլուտարքոս։ ԿԵսար, 22; թրագմանություն Գ.Ա. Ստրատանովսկի և Կ.Պ. Լամպսակովա։

Շուտով տենկտերների ու ուզիպետարների դեմ տարած հաղթանակից հետո հռոմեացի հրամանատարը սկսեց պատրաստվել Ռեյնի անցմանը, որտեղ դաշնակից ուբիևների ցեղը վաղուցվանից օգնություն էր խնդրում նաբեգներից և սվեվովներից պաշտպանվելու համար։ Հնարավոր է Գերմանիայում Կեսարը երկարատև նպատակներ չուներ, սակայն նա ցանկանում էր ցույց տալ հռոմեական զենքի ուժը գերմանական հողի վրա։ Ժամանակակից Կոբլենցի շրջանում Կեսարը անցկացրեց մոտ 400 մետր երկարությամբ փայտե կամուրջ, հավանաբար առաջին այսպիսի կառույցը Ռեյնի վրա։ Գերմանացիների վրա, ովքեր չէին տեսել այսպիսի կառույցներ, այս կամուրջը անմոռանալի տպավորություն թողեց նրանց վրա^[109]^[110]^[113]^[114]։ Այս կամրջի շինարարությունը՝ նկարագրված Կեսարի կողմից, շատ ավելի կարևոր ձեռնարկ էր, քանի ուղղակի հռոմեացի ինժեներների մասնագիտական որոկաները գալերին ու գերմանացիներին ցուցադրելը։ Առաջին հերթին, հետանտիկ դարաշրջանում հրամանատարի ձգտումները անցնելու բնության կողմից ստեղծված սահմաններով ոչ հայտնի երկրներ, եզրեր էր տանում Ալեքսանդր Մակեդոնացու հետ:Համապատասխան դեր էր կատարում նաև «Նոթերում» նկարագրված կամրջի կառուցումը։ Կեսարըապացուցում է, որ ինքը ոչ միայն հաջողակ հրամանատար է, այլ նաև խելացի և աշխատասեր կազմակերպիչ^[115]:Խոշոր գետի վրա կամուրջը կառուցվեց ընդամենը տաս օրվա ընթացքում ^{[Ն 9]}:Բացի այդ դրա անցկացման անհրաժեշտությունը այդքան էլ չկար, քանի որ ուբիները հռոմեացիներին անցման համար նավեր էին առաջարկում։ Սուգամբրները և սվեևների մի մասը (հնարավոր է խատտերը),իմանալով Կեսարի անցման մասին լքեցին իրենց բնակավայրերը և թաքնվեցին անտառներում։ Սա բարելավեց ուբիևների դրությունը, ովքեր ժամանակավորապես ազատվեցին անցանկալի հարևանությունից։ Այնուամենայնիվ պրոկոնսուլը չսպառնաց գերմանացիներին կռվով, և գետն անցնելուց 18 օր անց իր բանակի հետ միասին վերադարձավ Ռեյնի ձախ ափը, իսկ կամուրջը իր հետևից հրամայեց այրել^[117]:Իր «Նոթերում» նկարագրելով այս ռազմական գործողությունները, Կեսարը մեծ նշանակություն է տալիս գերմանացիների ավանդույթների ու բարքերի նկարագրությանը։

Առաջին արշավանք դեպի Բրիտանիա

շՇուտով դեպի Ռեյն կատարած արշավանքից հետո ԿԵսարը հրամայեց ափ դուրս գալ Բրիտանիայում։ Բացի ուժերի հերթական ցուցադրությունից պրոկունսուլը գիտեր, որ կղզային կելտերը սերտ կապեր էին պահպանում մայրցամաքայինների հետ, տրամադրում թին փախստականներին ապաստան, և հնարավոր է օգնում էին գալերին Հռոմի դեմ պայքարում^[118]:Բացի դրանից, սկսելով կելտերի հավաքագրումը օգնական և նույնիսկ հիմնական ուժերում, կարող է փաստել պրոկոնսուլի ցանկությունը՝ իր հսկողության տակ պահելու գալական ցեղերի հսկայական զորքերը, ովքեր մնացել էին առանց իրենց ավանդական զբաղմունքի։ Արշավանքը Բրիտանիա, այս կերպ նա պետք է ընդգրկեր գալական զորքերին նոր նախապատրաստվող ռազմական գործողությունների մեջ^[119]։ Չնայած Կեսարը հրաման արձակեց նախապատրաստվել արշավանքին, նա նախկինի նման պատկերացում չուներ կղզու մասին (համենայնդեպս նա այդպես նշում է «Նոթերում»^[120]։

Հյուսիսային կղզու մասին համարյա ոչինչ չգիտեին ոչ հին աշխարհագրագետները և նույնիսկ շատ մայրցամաքային գալերը։ Գալացի վաճառականները, ԿԵսարի հաղորդմամաբ հազվադեպ էին անցնում կղզու խորքը, բավարավում էին միայն ծովափնյա բնակավայրերի հետ առևտրով, և այդ պատճառով էլ շատ տեղեկություններ չէին կարող տրամադրել։ Ափերի հետախուզման նպատակով ԿԵսարը Լա-Մանշի նեղուցով ուղարկեց Գայոս Բոլուզենին։ Շուտով Բրիտանիայում իմացան Կեսարի ծրագրերի մասին, և մի շարք ցեղեր նրա մոտ ուղարկեցին իրենց դեսպաններին՝ առաջարկեոլվ դաշինք։ Պրոկոնսուլը նրանց հետ ուղարկեց, խնդրելով սպասել, իսկ նրանց հետ ուղարկեց գալ Կամիոսին, ով ում հանձնարարեց մանրամասն ուսումնասիրել տարածքը և իր կողմը կգրավել բոլոր տեղական ցեղերին։ Կոմիյոսը հասավ կղզու ափին, բայց որոշ ժամանակ չէր համարձակվում իջնել նավից^[121]:Երբ նա ափ իջավ, կելտերը նրան գերի վերցրեցին։

Հռոմեացիների ճամբարը գտնվում էր Պա-դե-Կալե նեղուցի ոչ հեռու։ ԿԵսարը փաստում է, որ օգտվել է ամենակարճ ճանապարհից, սակայն Լա-Մանշի աշխարագրական տեղանքին լավ չտիրապետելը հնարավորություն չի տալիս հաստատել այս տեսակետը^[118]։ Քանի որ լայնածավալ հարձակում չէր պլանավորվել, պրոկոնսուլը արշավանքի համար առանձնացրել էր երկու լեգեոն՝ չհաշված օգնական ուժերը:Նրանց տեղափոխման համար պատրաստվել էր 80 նավ, և հավանաբար օգտագործվել են նաև լաստանավեր, որոնք կառուցվել էին Բրուտոսի կողմից վենետների դեմ մարտի նպատակով։ Արշավանքի սկզբում ԿԵսարը հանձնարարեց Պուբլիոս Սուլպիցիոս Ռուֆոսին վերահսկել ուղարկման վայրը, իսկ Տիտուրիոս Սաբինին և Ավրունկուլեյ Կոտեյին՝ ղեկավարել մենապիեների ու մորիների ցեղի դեռ անկախ մնացած մասի դեմ արշավանքը։ Ենթադրաբար մ.թ.ա 55 թվականի օգոստոսի 27-ին VII և X լեգեոնները տեղավորվեցին նավերում և անցան նեղուցը. հեծելազորը պետք է տեղավորեր լաստերում ավելի ուշ և միանային Կեսարին արդեն բրիտանական ափին^[103]^[122]։

Բրիտանական արշավանքը հենց սկզբից անհաջողության մատնվեց։ Ափհանման համար նախատեսված մասում սպասում էին կելտերի թշնամական զորքերը, իսկ հեծելազորով նավերը եղանակային վատ պայմանների պատճառով այդպես էլ չերևացին:Հռոմեական զորավարին հաջողվեց իր զորքերը ափ հանել ոչ հեռու, սակայն ափհանման ժամանակ կելտերը փորձեցին հարձակվել հռոմեացիների վրա:Շուտով լեգեոների կողմից ճամբարի կառուցումից հետո ափին սկսվեցին խաղաղ բանակցություններ։ Հաշտության բանակցություններն ընդհատվեցին մակընթացության պատճոռով՝ ինչին հռոմեացիները չէին սպասում։ Եղանակի փոփոխությունը խիստ վնասեց այն Ատլանտյան օվկիանոսի պայմաններին անսովոր նավատորմիղը, որրից օգտվեցին կելտերն ու հարձակվեցին VII լեգեոնի վրա։ Երբ լուր հասավ կելտերի խոշոր զորաբանակի մոտենալու մասին, որոնց երկու լեգեոններ չէին կարող դիմակայել, Կեսարը հրամայեց վերադառնալ մայրցամաք^[123]։ Ամբողջ արշավանքը զբաղեցրեց մեկ ամսից քիչ ավելի և ավարտվեց մոտավորապես սեպտեմբերի 29-ին^[103]։

300 զինվորներով հռոմեական զինվորներ վատ եղանակի պատճառով չկարողացան կառանվել նշանակված վայրում, և դուրս էին շպարտվել մորիների հողերի այն մասի վրա, որոնք արդեն հպատակվել էին հռոմեացիներինи : Մորիները շրջափակեցին ափ դուրս եկած հռոմեացիներին և նրանցից պահանջեցին հանձնել զենքերը, իսկ երբ նրանք հրաժարվեցին՝ անմիջապես գրոհեցին։ Հարձակվողները թվական մեծ առավելություն ունեին, սակայն ջախջախվեցին ժամանակին տեղ հասած Կեսարի հեծելազորի կողմից։ Պրոկոնսուլը օգտագործեց այս փաստը մորիների և մենալիների դեմ նոր արշավանք ձեռնարկելու համար, հանձնարարելով նրանց վերջնականապես նվաճել Լաբիենը։ Դեսպանությունը հաջողությամբ կատարեց հանձնարարությունը, քանի որ ըստ Կեսարի խոսքերի «ճահիճը, որտեղ նրանք թաքնվում էին նախորդ տարի, չորացել էին^[123]^[124]»:

Վերադարձ Ցիզալպյան Գալիա

Ճանապարհվելով դեպի Ցիզալպյան Գալիա ձմռանը, Կեսարը հրամայեց պատրաստել նոր նավատորմ, որն Ատլանտյան օվկիանոսի պայմաններում կարող էր հաջողությամբ գործել:Ակներև է, որ պրոկոնսուլը մտադրվել էր լայնամասշտաբ ներխուժում իրականացնել դեպի Բրիտանիա հաջորդ տարի, չնայած հնարավոր է, նա նպատակ չուներ երկարաձգել կղզու յուրացումը^[125] :

Տեղեկանալով Կեսարի հաջողությունների մասին, սենատը ոչ միայն նրա պատվին հանդիսավոր աղոթքներ նշանակեց, այլ նաև երկարաձգեց դրանք մինչև քսան օր^[126]:Ինչպես գտնում է Ռիչարդ Բիլլոուզը, այս անգամ Հռոմում ոչ այնքան իրենց զորավարի հաղթանակը, ինչքան Գերմանիա և Բրիտանիա ներխուժելու փաստը։ Անտիկ ժամանակաշրջանում այս երկու խոշոր տարածքները շատ քիչ էին հայտնի և նրանց մասին տեղեկությունները մտացածին էին^[125]։ Հավատում էին, որ Բրիտանիայում հանդիպում է ոսկի, արծաթ և մարգարիտ^[127]։

Տարվա վերջում վերջնականապես հայտնի դարձավ, որ Կեսարին շուտով կլքի նրա խոստումնալից գեներալներից մեկը՝ Պուբլիոս Լուցիոս Կրասոսը պետք է միանար հորը է ՄԱրկոսին և նրա պարթևական արշավանքին։ Ընդ որում տաղանդավոր զորավարի Հուլիոսի ճամբարից մեկնման հստակ ժամանակը հայտնի չէր^{[Ն 10]},հայտնի է, որ Պուբլիոսը միացավ հոր արշավախմբին ավելի ուշ՝ մ.թ.ա 54-53 թվականների ձմռանը և ռազմական գործողություններին մասնակցելու համար բերեց Գալիայում հավաքված մոտ հազար ձիավորների^[128]։ Տարվա վերջում վերջնականապես հայտնի դարձավ, որ շուտով Կեսարին կլքի իր խոստումնալից գեներալներից Պուբլիոս Լուցիոս Կրասոսը, ով պետք է միանար իր հորը, իր ուղեկցեր նրան պարթևական արշավանքի ժամանակ։ Ընդ որում տաղանդավոր զորավարի ԿԵսար ճամբարը լքելու հստակ ժամանակը հայտնի չէ։

Հաջորդ տարի կոնսուլների ընտրության ժամանակ հաղթանակ տարան Ապիոս Կլավդիոս Պուլխիրը և Լուցիոս Դոմիցիոս Ագենոբարբը, իսկ պրետորնեից մեկը դարձավ Կատոնը. Կեսարի վաղեմի հակառակորդ Ագենոբարբը Գալիայից պրոկոնսուլի շուտափույթ կետ կանչման օգտին։ Հօգուտ Կեսարի հաջողությամբ ելույթ ունեցավ Ցիցերոնը. հավանաբար դա կապված էր Կեսարի նոր հաջողությունների արդյունքում ձևավորված հասարակական կարծիքը^[129]։

Մ.թ.ա 54 թվական ռազմական գործողություններ

Երկրորդ արշավանքը դեպի Բրիտանիա

Մ.թ..ա 55-54 թվականներին ԿԵսարը մնաց Իլլիրիկեյում, որտեղ ճնշում էր սկսված ապստամբությունը։ Ավարտելուց հետո պրոկոնսուլը միանգամից ուևորվեց դեպի Իտի նավահանգիստ, որի տեղադրությունը մինչ օրս հայտնի չէ^[130]։ Ժամանակակից Վիսսան քաղաքի մոտ ավարտեց 600 նոր բեռնատար և 28 մեծ ռազմական նավեր^[131]։

Դեպի Բրիտանիա երկրորդ ներխուժման ժամանակ Կեսարը արշավանք ծրագրեց դեպի տրեվերների հողեր,ովքեր իբր ծրագրել էին գերմանացիների հերթական ներխուժում Ռեյնով:Պրոկոնսուլը միջամտեց տրեվերների երկու առաջնորդների՝ Ինդուցիոնոմարի և Ցինգետորիգի միջև մղվող կռվին և աջակցեց վերջինիս^[131]։ Սկզբնապես ԿԵսարը ծրագրել էր Բրիտանիա ուղղել 8 լեգեոններ և 4 հազար հեծյալներ, սակայն փոխեց պլանները և արշավանքի տարավ ընդամենը 5 լեգեոն և 2 հազար հեծյալ։ Մնացած լեգեոնները նա տվեց Տիտոս Լաբիենին՝ հանձնարարելով ուշի ուշով հետևել Գալիայում տիրող իրավիճակին^[131]:Հսկայական կայազորի մնալը նվաճված նահանգում պայմանավորված էր Գալիայում տիրող իրադրությամբ, ինչը կապված էր Կեսարի և գալերի շրջանում հեղինակություն վայելող առաջնորդ էդու Դումնորինգի միջև ծագած կոնֆլիկտով։ Նա հրաժարվեց հրամանատարի հետ մեկնել կղզի, իսկ հետո նաև լքեց ճամբարը:Դրաանից հետո պրոկոնսուլը հրամայեց հասնել նրա ետևից և սպանել՝ որպես դասալիք^{[Ն 11]}: Բացի այդ, Քվինթ Ցիցերոնը իր եղբորը գրում էր այն մասին, որ ԿԵսարը մորում է արշավանքի չեղարկման մասին^[133]։

Ամռանը Կեսարի զորքերը 800 նավերով տեղափոխվեցին Իթիյա մոտավորապես նախորդ տարվա ափհանման վայրը։ Այս անգամ դեսանտը չհանդիպեց կղզու կելտերի հակագրոհներին՝ տեսնելով մոտեցող հարյուրավոր նավերը, մերձափնյա ցեղերը փախնում էին երկրի խորքերը։ Հարավ-արևելյան Բրիտանիայի առանձին ցեղերը ժամանակավորապես միավորվեցին հավանաբար կատուվելների ցեղի առաջնորդ Կասսիվելաունի շուրջ:Նրա հրամանատարությամբ մայրցամաքային կելտերը հրաժարվում էին հռոեացների հետ խոշոր ընդհարումից, նահանջելով կղզու խորքը և խոշոր հարված հասցնելով հեծելազորի ուժերին և մարտակառքերին,որոնց չէին կարող հետապնդել ծարազեն լեգեոներները^[134]^[135]։

Տեղափոխվելով Տեմզայի ձախ ափ, Կեսարը Կասսիվելաունի տարածքում վերցրեց գլխավոր ամրոցը (հնարավոր է ժամանակակից Խարտֆորդշիրի կոմսությունը ) և դաշինք կնքեց կելտերի հետ, քանի որ ցեղերի առաջնորդները դադարել էին վստահել հրամանատարին։ Ընդ որում խոշոր ռազմական հաջողությունների բացակայությունը հռոմեացի զորավարին թույլ չտվեց պահանջել կելտերի ամբողջական ենթակայությունը, և նրանք Կեսարի տվեցին պատանդներ և խոստացան չհարձակվել Հռոմի բարեկամ ցեղե տրինովանտների վրա։ Բացի այդ, Կեսարը հարկատվության ենթարկեց Բրիտանիայի հարավ-արևելյան ցեղերին, սակայն դրանք հավանաբար երբեք չվճարվեցին^[134]^[136]։ Մոտավորապես սեպտեմբերի 20-ին Կեսարը վերադարձավ Գալիա՝ ուժերն ուղարկելով երկու փուլով^[137]։

Հարուստ ավար ունենալու հույսերը չարդարացան, և Ցիցերոնը գրում է, որ ամբողջ ավարը կազմում էր հիմնականում ոչ մեծ թվով ստրուկներից, որոնց ոչ կիրթ լինելու պատճառով կարելի էր վստահել միայն հասարակ աշխատանք^[138]:Հետագայում ցամաքային կելտերի կողմից մայրցամաքայիններին ցույց տված օգնության մասին տեղեկություններ չկա^[139]։

Բրիտանական արշավանքից հետո Կեսարը ձմեռելու համար իր զորքերը բաժանեց ութ ճամբարների.

1.Գայոս Ֆաբիոսը - մորիների հողերում,

2.Քվինթ Տուլիոս Ցիցերոն - ներվիների հողերում,

3.Լուցիոս Ավրունկուլիոս Քոտտա և Քվինթ Տիտուրիոս Սաբին-էբուրների հողերում երկուսով ղեկավարում էին խոշոր ճամբարը, որտեղ ձմեռում էր մեկ ճամբար և ևս հինգ լեգեոնի տասերորդ մասեր:Նրանց չամբարը գտնվում էր Ադուատուկների տարածքներում (տարբեր տեսակետներով, սա ժամանակակից Տոնգերենը կամ Լեժն է),

4.Լուցիոս Ռոսցի Ֆաբաթ- էսուվիևների հողերում,

5.Մարկոս ԼՈւցիոս Կրասոս Կրտսեր-Բելգիայում, Սամարոբրիվից հարավ (ժամանակակից Ամեն),

6.Լուցիոս Մունացիոս Պլանկ-ինչ որ տեղ Բելգիայում,

7.Գայոս Տրեբոնիյ-Բելգիկում (հնարավոր է Սամարոբրիևում),

8.Տիտոս Լաբիեն-րեմերի հողերում տրեվերների հողերին կից^[140]։

Հայտնի է,որ Ցիցերոնին իրավունք էր տրված ճամբարի համար տեղանէ ընտրել, այսպիսի իրավունք հավանաբար ստացել էին նաև մյուս գեներալները^[141]։

«Նոթերը» հաղորդում են պատճառը, թե ինչու էր բանակը առանձին, երբեմն էլ իրարից բավականաչափ հեռավորության վրա ձմեռում։ Պատճառը ամռանը տեղի ունեցած երաշտն էր^[142]:Մյուս պատճառը, որ զորքերին չէր հերիքում պարենը՝ Կեսարի մղած երկարատև պատերազմներն էին^[141]։ Մ.թ.ա 54 թվականին Կեսարը սկզբում մնաց նվաճված տարածքներում՝ մինչև ճամբարներում իր գեներալների ամրանալը, իսկ հետո ընդհանրապես հրաժարվեց ձմեռել Ցիզալպյան Գալիայում։ Իր որոշումը պրոկոնսուլը փոխեց միայն քարնուտների ցեղի առաջնորդ Թազգեթիյայի սպանության լուրից հետո։ Մի լեգեոնով նա որոշեց ձմեռել Սամարոբրիվում^[141], իսկ Լուցիոս Մունցիոս Պլանկին հրամայեց տեղափոխվեց քարնուտների հողեր և ձեռել այնտեղ^[143]։

Բելգիացիների ապստամբությունը

Մ.թ.ա. 54 թվականի վերջին ավելի վաղ իշխանությունից Կեսարի կողմից հեռացված Ինդուցիոմարը իմացավ հռոմեական լեգեոնների բաժանված լինելու մասին և սկսեց հավաքել իրեն ենթական տրևերներին:Նա իր ծրագրերի մասին հայտնեց նաև հռոմեական տիրապետությունից դժգոհ բելգիացիների մյուս առաջնորդներին՝ առաջարկելով նրանց հարձակում գործել մոտակայքում գտնվող օկուպանտների ճամբարի վրա։ Ընդ որում, միասնական հարձակման միասնական ղեկավարություն չէր պլանավորվում, և յուրաքանչյուր ցեղ գործում էր իր նախաձեռնությամբ^[144]։

Առաջինը հռոմեացիների դեմ դուրս եկավ էբուների ցեղը, որոնց զորքերը գլխավորում էին Ամբիորիգը և Քատուվոլկը (կամ Քաթիվոլկը)։ Նրանք հարձակվեցին Ադուատուկի վրա, որտեղ տեղավորվել էր XIV լեգեոնը և ևս հինգ զորքի մի մասը, ընդհանուր մոտ 5-6 հազար զինվոր։ Հռոմեացիները ետ մղեցին առաջի գրոհը, իսկ նրանց ճամբար շուտով ժամանեց Ամբիորիգը։ Նա փաստում էր, որ էբուրոները հարկադրել էին գլխավորել արշավանքը հակառակ իր կամքի և առաջարկում էր նրանց անվտանգ լքել ճամբարը զորքերի հետ միասին։ Բացի այդ, նա ասաց, որ Ռեյնի վրայով արդեն անցել էր գերմանացիների մի զորաբանակ, որը շուտով կօգնի գալերին վերցնել հռոմեացիների ճամբարները մեկը մյուսի հետևից։ Քանի որ Ամբիորիգը վայելում էր Կեսարի վստահությունը, նրա տեսակետը կիսեց ճամբարի ու զորքերի երկու ղեկավարներից մեկը՝ Տիտոս Սաբինը և առաջարկեց օգտագործել առաջարկը։ Նրա գործընկեր Ավրունկուլիոս Կոտտան հրաժարվեց, սակայն ի վերջո որոշում կայացվեց առաջ շարժվել։ Սակայն էբունոնները օգտագործելով տարածքի իմացության առավելությունը հռոմեացիների դեմ թակարդ կազմակերպեցին:Լեգեոներների մեծ մասը կոտորվեց, և միայն քչերը կարողացան հասնել Լաբիենի ճամբարին^[145]։ Թակարդի արդյունքում հռոմեացիների կորուստը կազմում էր մոտ 7 հազար մարդ^[146] :

Այս բոլոր իրադարձությունները հայտնի են «Նոթերից» ոչ մեծ թվով կենդանի մնացած ու գերի տարված գալերի փաստարկներից։ Չնայած պատմության հիմքը արժանահավատ է. Պրոկոնսուլը ամբողջը մեղքը բարդում է Տիոտրիոս Սաբինի վրա։ Նրա ժամանակակիցները, սակայն մեղավորը համարում էին Կեսարին. երկու հրամանատարների նշանակումը մեկ ճամբարին Կեսարի միտքն էր .և որպես հրամանատար նա պետք է կրեր ամբողջ եղածի պատասխանատվությունը։ Հռոմեացիների պարտությունը հատկապես խայտառակություն էր թվում, որովհետև էբուրոնները Գալիայում երբեք էլ չէին համարվում շնորհաշատ զինվորներ։ Հռոմեական զորքի պարտությունը թուլացնում էր Կեսարի հեղինակությունը՝ որպես հրամանատար և հաստատում էր գալերի աչքում հռոմեական պետության փխրունությունը^[147]։

Իմանալով էբուրների հաջողության մասին, ներվիների ցեղը ևս որոշեց ելույթ ունենալ:Օգտվելով այն հանգամանքից, որ իրենց հողերում տեղակայված ճամբարը տեղեկացված չէր էբուրների հարձակման մասին, նրանք հավաքեցին խոշոր ուժեր և նախապատրաստվեցին հարձակման^[148]։ Կեսարը գրում է 60 հազար ներվիների մասին. այս թիվը հավանաբար ուռճացված է, սակայն անկասկած բելգիացիները ունեին զգալի թվական գերակշռություն^[149]։

Ներվիևների հողերում գտնվող ճամբարը (տեղավորված էր Սամբրա գետի վրա) ղկավարում էր Քվինթ Տուլիոս Ցիցերոնը, ով երբեք էլ աչքի չէր ընկել իր զորավարական տաղանդով, իսկ դեսպան նա դարձավ միայն ի շնորհիվ իր եղբոր հովանավորության։ Կեսարը Հռոմում իր հետաքրքրությունները պահպանելու գործում հենվում էր Մարկոսի աջակցության վրա։ Քվինթի եղբորը գրած նամակներից հայտնի է դառնում, որ ճամբարի ճանապարհին նա զբաղվում էր ոչ թե զորքերին ապահովելու հարցերով, այլ ողբերգություններ հեղինակելով։

Այնուամենայնիվ ներվիևների և նրանց դաշնակիցների անակնկալ գրոհի ժամանակ նա արժանիորեն դրսևորեց իրեն:Գալերի հարձակման ժամանակ ճամբարը վերջնականապես ամրացված չէր և Քվինթի գլխավորությամբ բոլոր գործերը ավարտվեցին մեկ գիշերվա ընթացքում։ Հաջորդ օրը ներվիները դեսպան ուղարկեցին առաջարկով՝ որն արդեն ընդունվել էր առաջին հռոմեական ճամբարում, բայց Քվինթը կտրականապես մերժեց այն^{[Ն 12]}։

Չի բացառվում, որ Քվինթի ձեռքբերումները <<Նոթերում>> հատուկ է ԿԵսարի կողմից ուռճացված, որպեսզի պահպանվի եղբոր կարգավիճակը, սակայն դժվար թե ուռճացումները լինեին համապարփակ:Բանակցությունների ձախողումից հետո բելգիացիները պաշարեցին ճամբարը^[148] : Նախկինում գալերը չէին տիրապետում հունա-հռոմեական քաղաքների պաշարման տեխնիկային,նրանք դա սովորեցին ԿԵսարից՝ իրենց սեփական կալվածքների պաշարման ժամանակ^{[Ն 13]} :

Քանի որ Քվինթը չհասցրեց ԿԵսարի տողյակ պահել հարձակման մասին, նա խոստացավ մեծ պարգև նրան, ով կկարողանա ճեղքել պաշարումը և հաղորդել պրոկոնսուլին պաշարման սկզբի մասին։ Շրջափակումից մեկ շաբաթ անց և մի քանի անհաջող փորձերից հետո դա հաջողվեց մի գալիացի ստրուկի, ով տեղեկությունը հասցրեց Սամարոբրիվում գտնվող ԿԵսարին։ Այս քաղաքում պրոկոնսուլը կենտրոնացրել էր մեծ քանակությամբ պարենի պաշարներ և հավաքել էր տարբեր ցեղերից գերիներ։ Բացի այդ այստեղ պահվում էին գումարներ, որոնք նախատեսված էին աշխատավարձ վճարման համար, ինչպես նաև բանակի նամակները։ Հրամանատարը կանչես Մարկոս Կրասոս կրտսերին, որպեսի նա անմիջապես թողի իր ճամբարը և իր վրա վերցնի Սամարոբրիվի պաշտպանությունը, իսկ Կեսարը շտապեց Քվինթ Ցիցերոնին օգնության։ «Նոթերում» նշվում է, որ Կրասոսի զորքերը գիշերվա ու ցերեկվա ընթացքում անցան 25 մլ (մոտ 40 կիլոմետր)։ Միաժամանակ պրոկոնսուլը նամակ գրեց մոտակայքում գտնվող երկու ճամբարների ղեկավարներին Գայոս Ֆաբիոսին և Տիտոս Լաբիենին՝ հրամայոլով անմիջապես միանալ իրենց Քվինթի ճամբարից ոչ հեռու^[150]։ Լաբիենին Կեսարը հնարավորություն ընձեռեց պահել ճամբարը, եթե դրա կարիքը լինի։ Տիտոսը օգտվեց այս վերապահությունից,քանի որ տրևերների ցեղը նամակի տեղ հասնելուն պես արդեն կենտրոնացնում էր ուժերը նրա ճամբարի շուրջ^[151]։ Կեսարի և ոչ մեծ թվով օգնական զորքերի ու Ֆաբիոսի ճամբարի միավորումից հետո հռոմեացիների այնուամենայնիվ տիրապետում էին ոչ մեծ ուժերի՝ մոտ 7 հազար զինվոր:Ոչ ճիշտ դասավորվածության պատճառով լեգեոնները ունեցան երկարատև արշավանք, իսկ օգնական ուժերը գալիս էին անկանոն կերպով^[151]:Վերջապես Կեսարի ուժերը մոտեցան Ցիցերոնի պաշարված ճամբարին:Այդ նույն ժամանակ շրջափակված լեգեոներները կազմակերպել էին լայնամասշտաբ հակագրոհ, որի ժամանակ զինվորները լուրջ վնասվածքներ էին ստացել։ Պրոկոնսուլի հետախույզը գալերից Ցիցերոնին զգուշացրել էր սպասվող օգնության մասին ՝ ճամբար մտցնելով երկաթե նետ (լատին․՝ tragula) ծայրին կապված նամակ, որը գրված էր հունարեն, սակայն այն ընկել էր աշտարակի վրա և երկու օր ոչ մեկը նրա վրա ուշադրություն չէր դարձրել^[152]։

Ներվիները թվապես գերակշռում էին հռոմեացիների, սակայն դժվար թե նրանք ունենային 60 հազար զինվոր, ինչպես նշում է ԿԵսարը։ Իմանալով Կեսարի մոտանալու մասին, նրանք դադարեցրեցին պաշարումը և դուրս եկան նրա դեմ։ ԿԵսարը չցանկանալով մարտը մղել ոչ շահավետ պայմաններում,գալերին դրդում էր հարձակման նախապես պատրաստված դրությունից։ Այդ նպատակով հրամանատարը սկսեց փոքրիկ ճամբարի կառուցում, իսկ իր զինվորներին հրամայեց նահանջել առաջին իսկ վտանգի դեպքում։ <<Նոթերում>> այս ծրագիրը նույնացվում էր ցանկության հետ <<թշնամու մեջ առաջացնել ատելություն մեր զորքերի հանդեպ>>: Երբ գալերը մոտեցան ճամբարին (Կեսարը հեռացրեց իր զինվորներին պատերից ու աշտարակի մոտից) և սկսեցին ձեռքով փորել խրամատ, նարնց վրա բոլոր դարպասներից հարձակվեցին լեգեոներներ և փախուստի մատնեցին հակառակորիդն^[151]^[153]։ Այդ նույն օրվա երեկոյան Կեսարի հաղթանակի մասին լուրը հասավ Լաբիենի Ինդուցիոմարի ճամբար,և Ինդուցիոմարիորը ով, նախապատրաստում էր հարձակում հռոմեական ճամաբարի վրա ցրեց իր զորքերը։ Սակայն Լաբիենը անմիջապես ուղարկեց իր հեծելազորը գալիական առաջնորդի հետևից, և նա ձերբակալվեց։ Հարձակումից հրաժարվեցին նաև XIII լեգեոնն ու Արմորիկեյում գտնվող ցեղերը^[154]^[155]։

Ք.ա 53 թվականի ռազմական գործողություններ

Բելգիացիների ապստամբության ճնշում և երկրորդ արշավանք դեպի Գերմանիա

Ձմռանը Կեսարը համալրեց իր զորքերը և ոչնչացածի փոխարեն նորից հավաքագրեց երկու լեգեոն ՝ 15 և 14։ Բացի այդ փոխկոնսուլը Պոմպեոսից խնդրեց և շուտով ստացավ վերջերս հավաքագրված 1-ին լեգեոնը, որը պետք է ուղարկվեր Իսպանիա:Այսպես, Գալիայում հռոմեական զորքերի թիվը հասցվել էր մինչև տաս լեգեոնի։ Ուժեղացումը հատկապես կարևոր էր գալերին Հռոմեական հանրապետության մարդկային ռեսուրսների անսպառությունը ցուցադրելու տեսակետից^[156]։

Ապստամբները չունեին միասնական ղեկավարություն, իսկ ԿԵսարը հույս ուներ օգտագործել այդ փաստը։ Ձմռան վերջին նա չորս լեգեոններով հարձակվեց ներվիևների վրա։ Նրանց սահմանային հողերը նվաճելուց հետո ցեղը ենթարկվեց զորահրամանատարին և տվեց գերիներ։ Կեսարը գարնան սկզբին կանչես գալական ցեղերի առաջնորդներին Լյուտենցիա (ժամանակակից Փարիզ)^[157]։ Լյուտեցիայի ճանապարհին նա հպատակեցրեց սենոներին, որից հետո նախկինում թշնամաբար տրամադրված կարնուտները խնդրեցին հաշտություն^[158]։

ժողովից հետո, որի արդյունքում Կենտրոնական Գալիայի ցեղերի առաջնորդները հավաստիացրեցին Կեսարին իրենց ենթակայության մեջ, նա շարժվեց դեպի Բելգիկա՝ այս հողերում ապստամբությունը վերջնակապես ճնշելու նպատակով։ Գայոսը սկսեց մանապիևների ցեղի վերանվաճումը, իսկ Տիտոս Լիբիենը երեք լեգեոններով ուղարկվեց ավելի հարավ ապրող տրևերների դեմ պայքարի^[159]։ Մենապիևները կրկին անգամ նահանջեցին՝ թաքնվելով անտառներում ու ճահիճներում, սակայն Կեսարը նրանց դեմ գործեց նոր պլանով։ Նրա զորքերը բաժանվեցին խմբերի, որոնք հատում էին անտառները, կառուցում պատնեշներ ու կամուրջներ ճահիճների ու գետերի վրայով՝ ներխուժելով թշնամական երկրների հողեր։ Կանխագուշակելով իրենց ուժերի մոտալուտ ջախջախումը՝ ցեղը անձնատուր եղավ։ Այդ նույն ժամանակ, Տիտոս Լաբիենը բախվեց տրեվերների հետ՝ ստիպելով նրանց մարտի բռնվել իրենց համար անհարմար վայրում, և գլխովին ջախջախեց հակառակորդին^[159]։

Հետո Կեսարը իմացավ Ամբիորիգի կանչով Ռեյնով գերմանական զորաբանակների անցման մասին։ Հռոմեական բանակը Ռեյնի հոսանքով բարձրացավ վեր, կառուցեց ևս մեկ կամուրջ, մոտավորապես նույն տեղում, որտեղ և առաջին անգամ և նորից ուղղվեց դեպի Գերմանիա։ Նպատակը արդեն կայանում էր ոչ թե հռոմեական ինժեներական մտքի ցուցադրությունը, այլ այսպիսի խնդրի ծամծմվածությունը։ Հռոմեացիները պարզորոշ հասկանալ տվեցին, որ Ռեյնը իրենց համար խոչընդոտ չի հանդիսանում, և չգրված սահմանի խախտման դեպքում հռոմեացիները միանգամից պատժիչ արշավանք կիրականացնեն դեպի մյուս ափ։ Սվեվիները մոտենալով գետին ու ուբիեվների ցեղին, անմիջապես խորացան Գերմանիայի խորքերը և Կեսարին կանչեցին կռվի իրենց տարածքում, սակայն նա չհեռացավ Ռեյնից և շուտով վերադարձավ Գալիա^[160]։

Պատժիչ արշավանք էբուրների դեմ և հարձակում գերմանացիների վրա

Նշումներ

↑ Ներկայումս այս տարածքները ընդգրկված են ժամանակակից Ֆրանսիայի, Բելգիայի, Նիդերլանդների, Լյուքսենբուրգի, Գերմանիայի, Շվեյցարիայի և ՄԵծ Բրիտանիայի կազմում.
↑ Կոնտուբերնալներ-ազնվական երիտասարդներ (սենատորների և հեծյալների երեխաներ, ովքեր գործող մագիստրոսի հսկողության տակ սովորում էին զինվորական գործ և նահանգային կառավարում։
↑ Այլ երկրների դեսպաններին ավանդաբար ընդունում էին սենատի նիստերում (հաճախ փետրվարին), և նույնիսկ եթե Կեսարը Հռոմում չէր, ամբողջը զեկուցվում էի նրա.
↑ Տեղափոխումը,որը գելվետների մոտ տևեց քսան օր, Կեսարի կողմից իրականացվեց մեկ օրվա ընթացքում^[42].
↑ Требование заложников было распространённой практикой в римской дипломатии при общении с варварскими народами, не являвшихся союзниками Рима.
↑ Կեսար։ «Նոթեր Գալլիական պատերազմի մասին», I, 54. Մեջբերում։ «Այս կերպ ԿԵսարը մեկ ամառվա ընթացքում ավարտեց երկու խոշոր ռազմական գործողություն և հետո մի փոքր առաջ, քան պահանջում էր տարվա եղանակը, տեղափոխեց զորքերը ձմեռելու վայրերէ սեկվանների մոտ»
↑ Հնարավոր է որ, «Նոթերը» գրվել են պատերազմի վերջում, կամ նրա ավարտից անմիջապես հետո (նայել «Պատմական սկզբնաղբյուրներ բաժինը»).
↑ Հնարավոր է, որ այս չորս մարդիկ, (Տիտոս Սիլվիոսը, Տիտոս Տերասիդին, Մարկ Տրեբին Գալը և Քվինթ Վելանին )զբաղեցնում էին ցածր պաշտոններ .հավանաբար զինվորական տրիբունների կամ պրեֆեկտների^[82]. Կեսարի հաղորդմամաբ^[83],այս մարդիկ ունեին դեսպանների կարգավիճակ (լատին․՝ legatus),չնայած մի շարք ուսումնասիրողներ գտնում են,որ նրանք դիվանագետի կարգավիճակ չունեին, իսկ Հուլիոսը, վերագրելով նրանց դեսպանի կարգավիճակ, հույս ուներ արդարեցնել իր հարձակումը՝ ելնելով դիվանագիտական կանոնների խախտումից^[84]:.
↑ Հնարավոր է Ռեյնը ծանծաղել էր,ինչը էականորեն հեշտացնում էր հռոմեացիների գործը^[116].
↑ «Նոթերի» IV և V գրքերում, որոնք տեղեկություններ են հաղորդում մ.թ.ա 55 և 54 թվականներին Պուբլիոսը չի հիշատակվում։
↑ Ինքը Կեսարը իր «Նոթերում» մեղադրեց առաջնորդին^[132].
↑ Կեսար. Նոթեր Գալական պատերազմի մասին, V, 38. Ն. «Այդ ժամանակ ներվևների առաջնորդներն ու իշխանները,ովքեր առիթ էին ունեցել զրուցել Սիցերոնի հետ և նրա հետ գտնվել ընկերական հարաբերությունների մեջ, հայտնում են ցանկություն կրկին զրուցել նրա ահետ:Թույլտվություն ստանալով, նրանք մատնանշում են այն նույն խնդիրների վրա, որոնց մասին Ամբիորիգը խոսում էր Տիտուրիոսի հետ. ամբողջ Գալիան գտնվում էր զենքի սպառնալիքի տակ՝ գերմանացիներն անցել էին Ռեյնը, ձմեռային ճամբարներն ու նրանց պատվիրակները վերցված էին։ Прибавляют и сообщение о смерти Сабина; в подтверждение этого ссылаются на Амбиорига: большая ошибка — рассчитывать на какую-либо помощь со стороны тех, которые сами отчаялись в своём спасении. Тем не менее они отнюдь не враждебно настроены по отношению к Цицерону и римскому народу; они только против зимнего постоя и не желают, чтобы он обратился в постоянную привычку. Цицерону и его людям они позволяют покинуть свой лагерь невредимыми и спокойно отправляться, куда им угодно. На это Цицерон дал один ответ: римский народ не привык принимать условия от вооружённых врагов; если им угодно положить оружие, то пусть они обратятся к нему за содействием и отправят послов к Цезарю: принимая во внимание его справедливость, он надеется, что они добьются от него исполнения своих пожеланий».
↑ Цезарь. Записки о Галльской войне, V, 42. Цитата: «Обманувшись в своих ожиданиях, нервии окружают наш лагерь валом в десять футов [3 метра] вышиной и рвом в пятнадцать футов [4,5 метра] шириной. Эти знания они получили от нас в своих сношениях с нами за предыдущие годы, а также пользовались указаниями некоторых бывших у них пленных римлян из нашего войска. Но за отсутствием подходящих для этого дела железных инструментов они принуждены были снимать дёрн мечами, а землю выгребать руками и выносить в плащах. По этому можно было составить себе представление об их многочисленности: менее чем в три часа они окончили линию укрепления в десять миль [16 километров] в окружности и пятнадцать футов [4,5 метра] высотой, а в следующие дни начали готовить и воздвигать башни соразмерно с высотой вала, стенные багры, устраивать „черепахи“, чему их научили те же пленные».

Ծանոթագրություններ

↑ В русскоязычной литературе для обозначения племён и их территории используются как варианты с мягким знаком (бельги, Бельгия), так и без него (белги, Белгия).
↑ Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 90.
↑ Игнаткович Г. М. Гай Юлий Цезарь — М.: Воениздат, 1940. — С. 23.
↑ Грант М. Юлий Цезарь: Жрец Юпитера. — М.: Центрполиграф, 2003. — С. 110.
↑ Утченко С. Л. Юлий Цезарь. — М.: Мысль, 1976. — С. 119.
↑ Утченко С. Л. Юлий Цезарь. — М.: Мысль, 1976. — С. 117.
↑ Например, в конце I века н. э. Публий Корнелий Тацит причислял два белгских племени нервиев и треверов к германцам
↑ ^8,0 ^8,1 Goldsworthy A. Caesar: Life of a Colossus. — New Haven; London: Yale University Press, 2006. — P. 238.
↑ Моммзен Т. История Рима. — Т. 3: От смерти Суллы до битвы при Тапсе. — СПб.: Наука, 2005. — С. 157.
↑ Грант М. Юлий Цезарь: Жрец Юпитера. — М.: Центрполиграф, 2003. — С. 92.
↑ Goldsworthy A. Caesar: Life of a Colossus. — New Haven; London: Yale University Press, 2006. — P. 243.
↑ Badian E. Roman Imperialism in the Late Republic. — P. 67.
↑ Цитируется по: Лесков В. А. Спартак. — М.: Молодая гвардия, 1983. — С. 219.
↑ Моммзен Т. История Рима. — Т. 3: От смерти Суллы до битвы при Тапсе. — СПб.: Наука, 2005. — С. 164.
↑ ^15,0 ^15,1 ^15,2 ^15,3 Этьен Р. Цезарь. — М.: Молодая гвардия, 2003. — С. 106.
↑ ^16,0 ^16,1 Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 42-43.
↑ Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 36-37.
↑ Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 46-48.
↑ ^19,0 ^19,1 Этьен Р. Цезарь. — М.: Молодая гвардия, 2003. — С. 105.
↑ Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 38-39.
↑ Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С.36-37.
↑ Rice Holmes T. Caesar’s Conquest of Gaul. 2nd Edition. — Oxford: Clarendon Press, 1911. — P. 42-44.
↑ Утченко С. Л. Юлий Цезарь. — М.: Мысль, 1976. — С. 27-28.
↑ Утченко С. Л. Юлий Цезарь. — М.: Мысль, 1976. — С. 31.
↑ Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 35.
↑ ^26,0 ^26,1 ^26,2 Rosenstein N. General and Imperialist // A Companion to Julius Caesar. — Malden; Oxford: Wiley-Blackwell, 2009. — P. 87-88.
↑ Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 36-37.
↑ Светоний. Божественный Юлий, 56.
↑ Rice Holmes T. Caesar’s Conquest of Gaul. 2nd Edition. — Oxford: Clarendon Press, 1911. — P. 211—212.
↑ Бонапарт Н. Войны Цезаря, Тюренна, Фридриха Великого. — М.; Жуковский: Кучково поле, 2005. — С. 116.
↑ Rice Holmes T. Caesar’s Conquest of Gaul. 2nd Edition. — Oxford: Clarendon Press, 1911. — P. 212.
↑ Ogliwie R. M. Caesar / Cambridge History of Classical Literature. — Cambridge: Cambridge University Press, 1982. — P. 281—282.
↑ ^33,0 ^33,1 Альбрехт М. История римской литературы. — Том 1. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2002. — С. 456.
↑ Rice Holmes T. Caesar’s Conquest of Gaul. 2nd Edition. — Oxford: Clarendon Press, 1911. — P. 215.
↑ ^35,0 ^35,1 Thorne J. The Chronology of the Campaign against the Helvetii: A Clue to Caesar’s Intentions? // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte. — 2007. — Bd. 56, H. 1. — P. 27.
↑ ^36,0 ^36,1 ^36,2 ^36,3 ^36,4 ^36,5 Утченко С. Л. Юлий Цезарь. — М.: Мысль, 1976. — С. 121-123.
↑ ^37,0 ^37,1 ^37,2 Этьен Р. Цезарь. — М.: Молодая гвардия, 2003. — С. 107.
↑ Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 41-42.
↑ Цезарь. Записки о Галльской войне, I, 12.
↑ Thorne J. The Chronology of the Campaign against the Helvetii: A Clue to Caesar’s Intentions? // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte. — 2007. — Bd. 56, H. 1. — P. 28.
↑ Thorne J. The Chronology of the Campaign against the Helvetii: A Clue to Caesar’s Intentions? // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte. — 2007. — Bd. 56, H. 1. — P. 35-36.
↑ Моммзен Т. История Рима. — Т. 3: От смерти Суллы до битвы при Тапсе. — СПб.: Наука, 2005. — С. 166.
↑ ^43,0 ^43,1 Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 49-50.
↑ Игнаткович Г. М. Гай Юлий Цезарь — М.: Воениздат, 1940. — С. 28.
↑ ^45,0 ^45,1 Моммзен Т. История Рима. — Т. 3: От смерти Суллы до битвы при Тапсе. — СПб.: Наука, 2005. — С. 167.
↑ Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 54.
↑ ^47,0 ^47,1 Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 55-57.
↑ Игнаткович Г. М. Гай Юлий Цезарь — М.: Воениздат, 1940. — С. 29.
↑ Billows R. Julius Caesar: The Colossus of Rome. — London; New York: Routledge, 2009. — P. 134.
↑ Goldsworthy A. Caesar: Life of a Colossus. — New Haven; London: Yale University Press, 2006. — P. 222.
↑ Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 44.
↑ ^52,0 ^52,1 Этьен Р. Цезарь. — М.: Молодая гвардия, 2003. — С. 108.
↑ Утченко С. Л. Юлий Цезарь. — М.: Мысль, 1976. — С. 124.
↑ ^54,0 ^54,1 Утченко С. Л. Юлий Цезарь. — М.: Мысль, 1976. — С. 125.
↑ Светоний. Божественный Юлий, 24.
↑ Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 65-66.
↑ ^57,0 ^57,1 ^57,2 Моммзен Т. История Рима. — Т. 3: От смерти Суллы до битвы при Тапсе. — СПб.: Наука, 2005. — С. 168.
↑ Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 69.
↑ Утченко С. Л. Юлий Цезарь. — М.: Мысль, 1976. — С. 125-126.
↑ Цезарь. Записки о Галльской войне, I, 47.
↑ Цезарь. Записки о Галльской войне, I, 44.
↑ Կաղապար:UCaes
↑ ^63,0 ^63,1 Կաղապար:UCaes
↑ Моммзен Т. История Рима. — Т. 3: От смерти Суллы до битвы при Тапсе. — СПб.: Наука, 2005. — С. 169—170.
↑ Утченко С. Л. Юлий Цезарь. — М.: Мысль, 1976. — С. 128-129.
↑ ^66,0 ^66,1 Этьен Р. Цезарь. — М.: Молодая гвардия, 2003. — С. 109.
↑ Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 81.
↑ Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 82.
↑ Կաղապար:UCaes
↑ ^70,0 ^70,1 Утченко С. Л. Юлий Цезарь. — М.: Мысль, 1976. — С. 130.
↑ Моммзен Т. История Рима. — Т. 3: От смерти Суллы до битвы при Тапсе. — СПб.: Наука, 2005. — С. 171.
↑ Моммзен Т. История Рима. — Т. 3: От смерти Суллы до битвы при Тапсе. — СПб.: Наука, 2005. — С. 171—172.
↑ Утченко С. Л. Юлий Цезарь. — М.: Мысль, 1976. — С. 131.
↑ Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 85-86.
↑ Моммзен Т. История Рима. — Т. 3: От смерти Суллы до битвы при Тапсе. — СПб.: Наука, 2005. — С. 172
↑ Billows R. Julius Caesar: The Colossus of Rome. — London; New York: Routledge, 2009. — P. 141.
↑ Моммзен Т. История Рима. — Т. 3: От смерти Суллы до битвы при Тапсе. — СПб.: Наука, 2005. — С. 173.
↑ ^78,0 ^78,1 ^78,2 ^78,3 ^78,4 ^78,5 Утченко С. Л. Юлий Цезарь. — М.: Мысль, 1976. — С. 132-133.
↑ Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 92.
↑ Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 93.
↑ Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 89.
↑ Կաղապար:Книга:Broughton.2
↑ Կեսար. Նոթեր Գալիական պատերազմի մասին, III, 9.
↑ Грант М. Юлий Цезарь: Жрец Юпитера. — М.: Центрполиграф, 2003. — С. 131.
↑ Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 123.
↑ ^86,0 ^86,1 ^86,2 Billows R. Julius Caesar: The Colossus of Rome. — London; New York: Routledge, 2009. — P. 142.
↑ Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 124.
↑ Моммзен Т. История Рима. — Т. 3: От смерти Суллы до битвы при Тапсе. — СПб.: Наука, 2005. — С. 151—152.
↑ Моммзен Т. История Рима. — Т. 3: От смерти Суллы до битвы при Тапсе. — СПб.: Наука, 2005. — С. 173—174.
↑ ^90,0 ^90,1 Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 124—125.
↑ Billows R. Julius Caesar: The Colossus of Rome. — London; New York: Routledge, 2009. — P. 142—143.
↑ Агенобарб желал получить после консулата Нарбонскую Галлию[94].
↑ ^93,0 ^93,1 Утченко С. Л. Юлий Цезарь. — М.: Мысль, 1976. — С. 137-138.
↑ Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 128.
↑ ^95,0 ^95,1 ^95,2 ^95,3 Этьен Р. Цезарь. — М.: Молодая гвардия, 2003. — С. 111—112.
↑ ^96,0 ^96,1 Моммзен Т. История Рима. — Т. 3: От смерти Суллы до битвы при Тапсе. — СПб.: Наука, 2005. — С. 174.
↑ Цезарь. Записки о Галльской войне, III, 14.
↑ ^98,0 ^98,1 Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 131.
↑ ^99,0 ^99,1 Утченко С. Л. Юлий Цезарь. — М.: Мысль, 1976. — С. 133.
↑ Billows R. Julius Caesar: The Colossus of Rome. — London; New York: Routledge, 2009. — P. 143.
↑ Грант М. Юлий Цезарь: Жрец Юпитера. — М.: Центрполиграф, 2003. — С. 131.
↑ Цезарь. Записки о Галльской войне, III, 20-27.
↑ ^103,0 ^103,1 ^103,2 Этьен Р. Цезарь. — М.: Молодая гвардия, 2003. — С. 113.
↑ ^104,0 ^104,1 ^104,2 Billows R. Julius Caesar: The Colossus of Rome. — London; New York: Routledge, 2009. — P. 144.
↑ ^105,0 ^105,1 Утченко С. Л. Юлий Цезарь. — М.: Мысль, 1976. — С. 139.
↑ Цезарь. Записки о Галльской войне, IV, 1.
↑ Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 139.
↑ В декабре 2015 года нидерландский археолог Нико Ройманс заявил, что обнаружил место массового убийства узипетов и тенктеров в районе деревни Кессел на юге Нидерландов (Осс, Северный Брабант): Plek historische veldslag Caesar ontdekt bij Kessel; Roymans N., Fernández-Götz M. Caesar in Gaul. New perspectives on the archaeology of mass violence // TRAC 2014. Proceedings of the Twenty Fourth Theoretical Roman Archaeology Conference. Eds. T. Brindle, M. Allen, E. Durham, A. Smith. Oxford: Oxbow Books, 2015. P. 70—80.
↑ ^109,0 ^109,1 Утченко С. Л. Юлий Цезарь. — М.: Мысль, 1976. — С. 139-140.
↑ ^110,0 ^110,1 Моммзен Т. История Рима. — Т. 3: От смерти Суллы до битвы при Тапсе. — СПб.: Наука, 2005. — С. 176.
↑ Billows R. Julius Caesar: The Colossus of Rome. — London; New York: Routledge, 2009. — P. 144—145.
↑ Утченко С. Л. Юлий Цезарь. — М.: Мысль, 1976. — С. 141.
↑ Billows R. Julius Caesar: The Colossus of Rome. — London; New York: Routledge, 2009. — P. 145.
↑ Махлаюк А. В. Римские войны: Под знаком Марса. — М.: Центрполиграф, 2003. — С. 288.
↑ Brown R. D. Caesar’s Description of Bridging the Rhine (Bellum Gallicum 4.16-19): A Literary Analysis // Classical Philology. — 2013. — Vol. 108, No. 1. — P. 41.
↑ Բոնապարտ Ն. Կեսարի Զինվորները, Թյրեննա, Ֆրիդրիխ ՄԵծ։ — М.; Ժուկովսկի Կուչկովյան դաշտ, 2005. — ՈՒ. 35-36.
↑ Моммзен Т. История Рима. — Т. 3: От смерти Суллы до битвы при Тапсе. — СПб.: Наука, 2005. — С. 176—177.
↑ ^118,0 ^118,1 Моммзен Т. История Рима. — Т. 3: От смерти Суллы до битвы при Тапсе. — СПб.: Наука, 2005. — С. 177.
↑ Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 146.
↑ Цезарь. Записки о Галльской войне, IV, 20.
↑ Цезарь. Записки о Галльской войне, IV, 21.
↑ Billows R. Julius Caesar: The Colossus of Rome. — London; New York: Routledge, 2009. — P. 145—146.
↑ ^123,0 ^123,1 Billows R. Julius Caesar: The Colossus of Rome. — London; New York: Routledge, 2009. — P. 146.
↑ Цезарь. Записки о Галльской войне, IV, 37-38.
↑ ^125,0 ^125,1 Billows R. Julius Caesar: The Colossus of Rome. — London; New York: Routledge, 2009. — P. 147.
↑ Этьен Р. Цезарь. — М.: Молодая гвардия, 2003. — С. 114.
↑ Грант М. Юлий Цезарь: Жрец Юпитера. — М.: Центрполиграф, 2003. — С. 141.
↑ Կաղապար:CAH.2.9
↑ Cambridge Ancient History. — 2nd ed. — Volume IX: The Last Age of the Roman Republic, 146–43 BC. — Cambridge: Cambridge University Press, 1992. — P. 401.
↑ Goldsworthy A. Caesar: Life of a Colossus. — New Haven; London: Yale University Press, 2006. — P. 279.
↑ ^131,0 ^131,1 ^131,2 Billows R. Julius Caesar: The Colossus of Rome. — London; New York: Routledge, 2009. — P. 148.
↑ Կեսար Նոթեր Գալիական պատերազմի մասին, V, 7-8.
↑ Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 156.
↑ ^134,0 ^134,1 Billows R. Julius Caesar: The Colossus of Rome. — London; New York: Routledge, 2009. — P. 148—149.
↑ Моммзен Т. История Рима. — Т. 3: От смерти Суллы до битвы при Тапсе. — СПб.: Наука, 2005. — С. 178—179.
↑ Моммзен Т. История Рима. — Т. 3: От смерти Суллы до битвы при Тапсе. — СПб.: Наука, 2005. — С. 178—179.
↑ Этьен Р. Цезарь. — М.: Молодая гвардия, 2003. — С. 116.
↑ Billows R. Julius Caesar: The Colossus of Rome. — London; New York: Routledge, 2009. — P. 149.
↑ Моммзен Т. История Рима. — Т. 3: От смерти Суллы до битвы при Тапсе. — СПб.: Наука, 2005. — С. 178—179.
↑ Цезарь. Записки о Галльской войне, V, 24.
↑ ^141,0 ^141,1 ^141,2 Goldsworthy A. Caesar: Life of a Colossus. — New Haven; London: Yale University Press, 2006. — P. 298.
↑ Цезарь. Записки о Галльской войне, V, 24.
↑ Цезарь. Записки о Галльской войне, V, 25.
↑ Goldsworthy A. Caesar: Life of a Colossus. — New Haven; London: Yale University Press, 2006. — P. 298—299.
↑ Goldsworthy A. Caesar: Life of a Colossus. — New Haven; London: Yale University Press, 2006. — P. 299.
↑ Cambridge Ancient History. — 2nd ed. — Volume IX: The Last Age of the Roman Republic, 146–43 BC. — Cambridge: Cambridge University Press, 1992. — P. 404.
↑ Goldsworthy A. Caesar: Life of a Colossus. — New Haven; London: Yale University Press, 2006. — P. 300.
↑ ^148,0 ^148,1 Goldsworthy A. Caesar: Life of a Colossus. — New Haven; London: Yale University Press, 2006. — P. 301.
↑ Goldsworthy A. Caesar: Life of a Colossus. — New Haven; London: Yale University Press, 2006. — P. 304.
↑ Goldsworthy A. Caesar: Life of a Colossus. — New Haven; London: Yale University Press, 2006. — P. 302.
↑ ^151,0 ^151,1 ^151,2 Goldsworthy A. Caesar: Life of a Colossus. — New Haven; London: Yale University Press, 2006. — P. 303.
↑ Цезарь. Записки о Галльской войне, V, 48.
↑ Цезарь. Записки о Галльской войне, V, 49.
↑ Цезарь. Записки о Галльской войне, V, 53.
↑ Goldsworthy A. Caesar: Life of a Colossus. — New Haven; London: Yale University Press, 2006. — P. 306.
↑ Goldsworthy A. Caesar: Life of a Colossus. — New Haven; London: Yale University Press, 2006. — P. 306.
↑ Goldsworthy A. Caesar: Life of a Colossus. — New Haven; London: Yale University Press, 2006. — P. 306—307.
↑ Цезарь. Записки о Галльской войне, VI, 3-4.
↑ ^159,0 ^159,1 Goldsworthy A. Caesar: Life of a Colossus. — New Haven; London: Yale University Press, 2006. — P. 308.
↑ Goldsworthy A. Caesar: Life of a Colossus. — New Haven; London: Yale University Press, 2006. — P. 308—309.

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Գալլական պատերազմներ» հոդվածին։

[1] Ներկայումս այս տարածքները ընդգրկված են ժամանակակից Ֆրանսիայի, Բելգիայի, Նիդերլանդների, Լյուքսենբուրգի, Գերմանիայի, Շվեյցարիայի և ՄԵծ Բրիտանիայի կազմում.

[27] Կոնտուբերնալներ-ազնվական երիտասարդներ (սենատորների և հեծյալների երեխաներ, ովքեր գործող մագիստրոսի հսկողության տակ սովորում էին զինվորական գործ և նահանգային կառավարում։

[29] Այլ երկրների դեսպաններին ավանդաբար ընդունում էին սենատի նիստերում (հաճախ փետրվարին), և նույնիսկ եթե Կեսարը Հռոմում չէր, ամբողջը զեկուցվում էի նրա.

[46] Տեղափոխումը,որը գելվետների մոտ տևեց քսան օր, Կեսարի կողմից իրականացվեց մեկ օրվա ընթացքում^[42].

[47] Требование заложников было распространённой практикой в римской дипломатии при общении с варварскими народами, не являвшихся союзниками Рима.

[70] Կեսար։ «Նոթեր Գալլիական պատերազմի մասին», I, 54. Մեջբերում։ «Այս կերպ ԿԵսարը մեկ ամառվա ընթացքում ավարտեց երկու խոշոր ռազմական գործողություն և հետո մի փոքր առաջ, քան պահանջում էր տարվա եղանակը, տեղափոխեց զորքերը ձմեռելու վայրերէ սեկվանների մոտ»

[napiszap-86] Հնարավոր է որ, «Նոթերը» գրվել են պատերազմի վերջում, կամ նրա ավարտից անմիջապես հետո (նայել «Պատմական սկզբնաղբյուրներ բաժինը»).

[92] Հնարավոր է, որ այս չորս մարդիկ, (Տիտոս Սիլվիոսը, Տիտոս Տերասիդին, Մարկ Տրեբին Գալը և Քվինթ Վելանին )զբաղեցնում էին ցածր պաշտոններ .հավանաբար զինվորական տրիբունների կամ պրեֆեկտների^[82]. Կեսարի հաղորդմամաբ^[83],այս մարդիկ ունեին դեսպանների կարգավիճակ (լատին․՝ legatus),չնայած մի շարք ուսումնասիրողներ գտնում են,որ նրանք դիվանագետի կարգավիճակ չունեին, իսկ Հուլիոսը, վերագրելով նրանց դեսպանի կարգավիճակ, հույս ուներ արդարեցնել իր հարձակումը՝ ելնելով դիվանագիտական կանոնների խախտումից^[84]:.

[125] Հնարավոր է Ռեյնը ծանծաղել էր,ինչը էականորեն հեշտացնում էր հռոմեացիների գործը^[116].

[137] «Նոթերի» IV և V գրքերում, որոնք տեղեկություններ են հաղորդում մ.թ.ա 55 և 54 թվականներին Պուբլիոսը չի հիշատակվում։

[143] Ինքը Կեսարը իր «Նոթերում» մեղադրեց առաջնորդին^[132].

[161] Կեսար. Նոթեր Գալական պատերազմի մասին, V, 38. Ն. «Այդ ժամանակ ներվևների առաջնորդներն ու իշխանները,ովքեր առիթ էին ունեցել զրուցել Սիցերոնի հետ և նրա հետ գտնվել ընկերական հարաբերությունների մեջ, հայտնում են ցանկություն կրկին զրուցել նրա ահետ:Թույլտվություն ստանալով, նրանք մատնանշում են այն նույն խնդիրների վրա, որոնց մասին Ամբիորիգը խոսում էր Տիտուրիոսի հետ. ամբողջ Գալիան գտնվում էր զենքի սպառնալիքի տակ՝ գերմանացիներն անցել էին Ռեյնը, ձմեռային ճամբարներն ու նրանց պատվիրակները վերցված էին։ Прибавляют и сообщение о смерти Сабина; в подтверждение этого ссылаются на Амбиорига: большая ошибка — рассчитывать на какую-либо помощь со стороны тех, которые сами отчаялись в своём спасении. Тем не менее они отнюдь не враждебно настроены по отношению к Цицерону и римскому народу; они только против зимнего постоя и не желают, чтобы он обратился в постоянную привычку. Цицерону и его людям они позволяют покинуть свой лагерь невредимыми и спокойно отправляться, куда им угодно. На это Цицерон дал один ответ: римский народ не привык принимать условия от вооружённых врагов; если им угодно положить оружие, то пусть они обратятся к нему за содействием и отправят послов к Цезарю: принимая во внимание его справедливость, он надеется, что они добьются от него исполнения своих пожеланий».

[162] Цезарь. Записки о Галльской войне, V, 42. Цитата: «Обманувшись в своих ожиданиях, нервии окружают наш лагерь валом в десять футов [3 метра] вышиной и рвом в пятнадцать футов [4,5 метра] шириной. Эти знания они получили от нас в своих сношениях с нами за предыдущие годы, а также пользовались указаниями некоторых бывших у них пленных римлян из нашего войска. Но за отсутствием подходящих для этого дела железных инструментов они принуждены были снимать дёрн мечами, а землю выгребать руками и выносить в плащах. По этому можно было составить себе представление об их многочисленности: менее чем в три часа они окончили линию укрепления в десять миль [16 километров] в окружности и пятнадцать футов [4,5 метра] высотой, а в следующие дни начали готовить и воздвигать башни соразмерно с высотой вала, стенные багры, устраивать „черепахи“, чему их научили те же пленные».

[2] В русскоязычной литературе для обозначения племён и их территории используются как варианты с мягким знаком (бельги, Бельгия), так и без него (белги, Белгия).

[3] Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 90.

[4] Игнаткович Г. М. Гай Юлий Цезарь — М.: Воениздат, 1940. — С. 23.

[5] Грант М. Юлий Цезарь: Жрец Юпитера. — М.: Центрполиграф, 2003. — С. 110.

[6] Утченко С. Л. Юлий Цезарь. — М.: Мысль, 1976. — С. 119.

[7] Утченко С. Л. Юлий Цезарь. — М.: Мысль, 1976. — С. 117.

[8] Например, в конце I века н. э. Публий Корнелий Тацит причислял два белгских племени нервиев и треверов к германцам

[Goldsworthy_A._Caesar_2006._P._238-9] 8,0 ^8,1 Goldsworthy A. Caesar: Life of a Colossus. — New Haven; London: Yale University Press, 2006. — P. 238.

[10] Моммзен Т. История Рима. — Т. 3: От смерти Суллы до битвы при Тапсе. — СПб.: Наука, 2005. — С. 157.

[11] Грант М. Юлий Цезарь: Жрец Юпитера. — М.: Центрполиграф, 2003. — С. 92.

[12] Goldsworthy A. Caesar: Life of a Colossus. — New Haven; London: Yale University Press, 2006. — P. 243.

[13] Badian E. Roman Imperialism in the Late Republic. — P. 67.

[14] Цитируется по: Лесков В. А. Спартак. — М.: Молодая гвардия, 1983. — С. 219.

[15] Моммзен Т. История Рима. — Т. 3: От смерти Суллы до битвы при Тапсе. — СПб.: Наука, 2005. — С. 164.

[ReferenceA-16] 15,0 ^15,1 ^15,2 ^15,3 Этьен Р. Цезарь. — М.: Молодая гвардия, 2003. — С. 106.

[ReferenceB-17] 16,0 ^16,1 Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 42-43.

[18] Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 36-37.

[19] Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 46-48.

[ReferenceC-20] 19,0 ^19,1 Этьен Р. Цезарь. — М.: Молодая гвардия, 2003. — С. 105.

[21] Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 38-39.

[22] Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С.36-37.

[23] Rice Holmes T. Caesar’s Conquest of Gaul. 2nd Edition. — Oxford: Clarendon Press, 1911. — P. 42-44.

[24] Утченко С. Л. Юлий Цезарь. — М.: Мысль, 1976. — С. 27-28.

[25] Утченко С. Л. Юлий Цезарь. — М.: Мысль, 1976. — С. 31.

[26] Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 35.

[Rosenstein_N_2009._P._87-88-28] 26,0 ^26,1 ^26,2 Rosenstein N. General and Imperialist // A Companion to Julius Caesar. — Malden; Oxford: Wiley-Blackwell, 2009. — P. 87-88.

[f.3637-30] Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 36-37.

[31] Светоний. Божественный Юлий, 56.

[32] Rice Holmes T. Caesar’s Conquest of Gaul. 2nd Edition. — Oxford: Clarendon Press, 1911. — P. 211—212.

[33] Бонапарт Н. Войны Цезаря, Тюренна, Фридриха Великого. — М.; Жуковский: Кучково поле, 2005. — С. 116.

[34] Rice Holmes T. Caesar’s Conquest of Gaul. 2nd Edition. — Oxford: Clarendon Press, 1911. — P. 212.

[35] Ogliwie R. M. Caesar / Cambridge History of Classical Literature. — Cambridge: Cambridge University Press, 1982. — P. 281—282.

[ReferenceD-36] 33,0 ^33,1 Альбрехт М. История римской литературы. — Том 1. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2002. — С. 456.

[37] Rice Holmes T. Caesar’s Conquest of Gaul. 2nd Edition. — Oxford: Clarendon Press, 1911. — P. 215.

[Thorne_J_2007._P._27-38] 35,0 ^35,1 Thorne J. The Chronology of the Campaign against the Helvetii: A Clue to Caesar’s Intentions? // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte. — 2007. — Bd. 56, H. 1. — P. 27.

[ReferenceE-39] 36,0 ^36,1 ^36,2 ^36,3 ^36,4 ^36,5 Утченко С. Л. Юлий Цезарь. — М.: Мысль, 1976. — С. 121-123.

[ReferenceF-40] 37,0 ^37,1 ^37,2 Этьен Р. Цезарь. — М.: Молодая гвардия, 2003. — С. 107.

[41] Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 41-42.

[42] Цезарь. Записки о Галльской войне, I, 12.

[43] Thorne J. The Chronology of the Campaign against the Helvetii: A Clue to Caesar’s Intentions? // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte. — 2007. — Bd. 56, H. 1. — P. 28.

[44] Thorne J. The Chronology of the Campaign against the Helvetii: A Clue to Caesar’s Intentions? // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte. — 2007. — Bd. 56, H. 1. — P. 35-36.

[mm.166-45] Моммзен Т. История Рима. — Т. 3: От смерти Суллы до битвы при Тапсе. — СПб.: Наука, 2005. — С. 166.

[ReferenceG-48] 43,0 ^43,1 Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 49-50.

[49] Игнаткович Г. М. Гай Юлий Цезарь — М.: Воениздат, 1940. — С. 28.

[ReferenceH-50] 45,0 ^45,1 Моммзен Т. История Рима. — Т. 3: От смерти Суллы до битвы при Тапсе. — СПб.: Наука, 2005. — С. 167.

[51] Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 54.

[ReferenceI-52] 47,0 ^47,1 Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 55-57.

[53] Игнаткович Г. М. Гай Юлий Цезарь — М.: Воениздат, 1940. — С. 29.

[54] Billows R. Julius Caesar: The Colossus of Rome. — London; New York: Routledge, 2009. — P. 134.

[55] Goldsworthy A. Caesar: Life of a Colossus. — New Haven; London: Yale University Press, 2006. — P. 222.

[56] Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 44.

[ReferenceJ-57] 52,0 ^52,1 Этьен Р. Цезарь. — М.: Молодая гвардия, 2003. — С. 108.

[58] Утченко С. Л. Юлий Цезарь. — М.: Мысль, 1976. — С. 124.

[ReferenceK-59] 54,0 ^54,1 Утченко С. Л. Юлий Цезарь. — М.: Мысль, 1976. — С. 125.

[60] Светоний. Божественный Юлий, 24.

[61] Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 65-66.

[ReferenceL-62] 57,0 ^57,1 ^57,2 Моммзен Т. История Рима. — Т. 3: От смерти Суллы до битвы при Тапсе. — СПб.: Наука, 2005. — С. 168.

[63] Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 69.

[64] Утченко С. Л. Юлий Цезарь. — М.: Мысль, 1976. — С. 125-126.

[65] Цезарь. Записки о Галльской войне, I, 47.

[66] Цезарь. Записки о Галльской войне, I, 44.

[uc.127-67] Կաղապար:UCaes

[uc.128-68] 63,0 ^63,1 Կաղապար:UCaes

[mm.169170-69] Моммзен Т. История Рима. — Т. 3: От смерти Суллы до битвы при Тапсе. — СПб.: Наука, 2005. — С. 169—170.

[71] Утченко С. Л. Юлий Цезарь. — М.: Мысль, 1976. — С. 128-129.

[ReferenceM-72] 66,0 ^66,1 Этьен Р. Цезарь. — М.: Молодая гвардия, 2003. — С. 109.

[73] Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 81.

[f.82-74] Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 82.

[uc.128129-75] Կաղապար:UCaes

[ReferenceN-76] 70,0 ^70,1 Утченко С. Л. Юлий Цезарь. — М.: Мысль, 1976. — С. 130.

[77] Моммзен Т. История Рима. — Т. 3: От смерти Суллы до битвы при Тапсе. — СПб.: Наука, 2005. — С. 171.

[78] Моммзен Т. История Рима. — Т. 3: От смерти Суллы до битвы при Тапсе. — СПб.: Наука, 2005. — С. 171—172.

[79] Утченко С. Л. Юлий Цезарь. — М.: Мысль, 1976. — С. 131.

[80] Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 85-86.

[81] Моммзен Т. История Рима. — Т. 3: От смерти Суллы до битвы при Тапсе. — СПб.: Наука, 2005. — С. 172

[82] Billows R. Julius Caesar: The Colossus of Rome. — London; New York: Routledge, 2009. — P. 141.

[83] Моммзен Т. История Рима. — Т. 3: От смерти Суллы до битвы при Тапсе. — СПб.: Наука, 2005. — С. 173.

[ReferenceO-84] 78,0 ^78,1 ^78,2 ^78,3 ^78,4 ^78,5 Утченко С. Л. Юлий Цезарь. — М.: Мысль, 1976. — С. 132-133.

[85] Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 92.

[87] Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 93.

[88] Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 89.

[89] Կաղապար:Книга:Broughton.2

[90] Կեսար. Նոթեր Գալիական պատերազմի մասին, III, 9.

[grant.131-91] Грант М. Юлий Цезарь: Жрец Юпитера. — М.: Центрполиграф, 2003. — С. 131.

[93] Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 123.

[Billows_R._Julius_Caesar_2009._P._142-94] 86,0 ^86,1 ^86,2 Billows R. Julius Caesar: The Colossus of Rome. — London; New York: Routledge, 2009. — P. 142.

[95] Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 124.

[96] Моммзен Т. История Рима. — Т. 3: От смерти Суллы до битвы при Тапсе. — СПб.: Наука, 2005. — С. 151—152.

[97] Моммзен Т. История Рима. — Т. 3: От смерти Суллы до битвы при Тапсе. — СПб.: Наука, 2005. — С. 173—174.

[ReferenceP-98] 90,0 ^90,1 Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 124—125.

[99] Billows R. Julius Caesar: The Colossus of Rome. — London; New York: Routledge, 2009. — P. 142—143.

[100] Агенобарб желал получить после консулата Нарбонскую Галлию[94].

[ReferenceQ-101] 93,0 ^93,1 Утченко С. Л. Юлий Цезарь. — М.: Мысль, 1976. — С. 137-138.

[102] Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 128.

[ReferenceR-103] 95,0 ^95,1 ^95,2 ^95,3 Этьен Р. Цезарь. — М.: Молодая гвардия, 2003. — С. 111—112.

[ReferenceS-104] 96,0 ^96,1 Моммзен Т. История Рима. — Т. 3: От смерти Суллы до битвы при Тапсе. — СПб.: Наука, 2005. — С. 174.

[105] Цезарь. Записки о Галльской войне, III, 14.

[ReferenceT-106] 98,0 ^98,1 Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 131.

[ReferenceU-107] 99,0 ^99,1 Утченко С. Л. Юлий Цезарь. — М.: Мысль, 1976. — С. 133.

[108] Billows R. Julius Caesar: The Colossus of Rome. — London; New York: Routledge, 2009. — P. 143.

[109] Грант М. Юлий Цезарь: Жрец Юпитера. — М.: Центрполиграф, 2003. — С. 131.

[110] Цезарь. Записки о Галльской войне, III, 20-27.

[ReferenceV-111] 103,0 ^103,1 ^103,2 Этьен Р. Цезарь. — М.: Молодая гвардия, 2003. — С. 113.

[Billows_R._Julius_Caesar_2009._P._144-112] 104,0 ^104,1 ^104,2 Billows R. Julius Caesar: The Colossus of Rome. — London; New York: Routledge, 2009. — P. 144.

[ReferenceW-113] 105,0 ^105,1 Утченко С. Л. Юлий Цезарь. — М.: Мысль, 1976. — С. 139.

[114] Цезарь. Записки о Галльской войне, IV, 1.

[115] Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 139.

[116] В декабре 2015 года нидерландский археолог Нико Ройманс заявил, что обнаружил место массового убийства узипетов и тенктеров в районе деревни Кессел на юге Нидерландов (Осс, Северный Брабант): Plek historische veldslag Caesar ontdekt bij Kessel; Roymans N., Fernández-Götz M. Caesar in Gaul. New perspectives on the archaeology of mass violence // TRAC 2014. Proceedings of the Twenty Fourth Theoretical Roman Archaeology Conference. Eds. T. Brindle, M. Allen, E. Durham, A. Smith. Oxford: Oxbow Books, 2015. P. 70—80.

[ReferenceX-117] 109,0 ^109,1 Утченко С. Л. Юлий Цезарь. — М.: Мысль, 1976. — С. 139-140.

[ReferenceY-118] 110,0 ^110,1 Моммзен Т. История Рима. — Т. 3: От смерти Суллы до битвы при Тапсе. — СПб.: Наука, 2005. — С. 176.

[119] Billows R. Julius Caesar: The Colossus of Rome. — London; New York: Routledge, 2009. — P. 144—145.

[120] Утченко С. Л. Юлий Цезарь. — М.: Мысль, 1976. — С. 141.

[121] Billows R. Julius Caesar: The Colossus of Rome. — London; New York: Routledge, 2009. — P. 145.

[122] Махлаюк А. В. Римские войны: Под знаком Марса. — М.: Центрполиграф, 2003. — С. 288.

[123] Brown R. D. Caesar’s Description of Bridging the Rhine (Bellum Gallicum 4.16-19): A Literary Analysis // Classical Philology. — 2013. — Vol. 108, No. 1. — P. 41.

[124] Բոնապարտ Ն. Կեսարի Զինվորները, Թյրեննա, Ֆրիդրիխ ՄԵծ։ — М.; Ժուկովսկի Կուչկովյան դաշտ, 2005. — ՈՒ. 35-36.

[126] Моммзен Т. История Рима. — Т. 3: От смерти Суллы до битвы при Тапсе. — СПб.: Наука, 2005. — С. 176—177.

[ReferenceZ-127] 118,0 ^118,1 Моммзен Т. История Рима. — Т. 3: От смерти Суллы до битвы при Тапсе. — СПб.: Наука, 2005. — С. 177.

[128] Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 146.

[129] Цезарь. Записки о Галльской войне, IV, 20.

[130] Цезарь. Записки о Галльской войне, IV, 21.

[131] Billows R. Julius Caesar: The Colossus of Rome. — London; New York: Routledge, 2009. — P. 145—146.

[Billows_R._Julius_Caesar_2009._P._146-132] 123,0 ^123,1 Billows R. Julius Caesar: The Colossus of Rome. — London; New York: Routledge, 2009. — P. 146.

[133] Цезарь. Записки о Галльской войне, IV, 37-38.

[Billows_R._Julius_Caesar_2009._P._147-134] 125,0 ^125,1 Billows R. Julius Caesar: The Colossus of Rome. — London; New York: Routledge, 2009. — P. 147.

[135] Этьен Р. Цезарь. — М.: Молодая гвардия, 2003. — С. 114.

[136] Грант М. Юлий Цезарь: Жрец Юпитера. — М.: Центрполиграф, 2003. — С. 141.

[cah.402-138] Կաղապար:CAH.2.9

[139] Cambridge Ancient History. — 2nd ed. — Volume IX: The Last Age of the Roman Republic, 146–43 BC. — Cambridge: Cambridge University Press, 1992. — P. 401.

[140] Goldsworthy A. Caesar: Life of a Colossus. — New Haven; London: Yale University Press, 2006. — P. 279.

[Billows_R._Julius_Caesar_2009._P._148-141] 131,0 ^131,1 ^131,2 Billows R. Julius Caesar: The Colossus of Rome. — London; New York: Routledge, 2009. — P. 148.

[142] Կեսար Նոթեր Գալիական պատերազմի մասին, V, 7-8.

[144] Ферреро Г. Юлий Цезарь. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — С. 156.

[Billows_R._Julius_Caesar_2009-145] 134,0 ^134,1 Billows R. Julius Caesar: The Colossus of Rome. — London; New York: Routledge, 2009. — P. 148—149.

[146] Моммзен Т. История Рима. — Т. 3: От смерти Суллы до битвы при Тапсе. — СПб.: Наука, 2005. — С. 178—179.

[147] Моммзен Т. История Рима. — Т. 3: От смерти Суллы до битвы при Тапсе. — СПб.: Наука, 2005. — С. 178—179.

[148] Этьен Р. Цезарь. — М.: Молодая гвардия, 2003. — С. 116.

[149] Billows R. Julius Caesar: The Colossus of Rome. — London; New York: Routledge, 2009. — P. 149.

[150] Моммзен Т. История Рима. — Т. 3: От смерти Суллы до битвы при Тапсе. — СПб.: Наука, 2005. — С. 178—179.

[151] Цезарь. Записки о Галльской войне, V, 24.

[Goldsworthy_A._Caesar_2006._P._298-152] 141,0 ^141,1 ^141,2 Goldsworthy A. Caesar: Life of a Colossus. — New Haven; London: Yale University Press, 2006. — P. 298.

[153] Цезарь. Записки о Галльской войне, V, 24.

[154] Цезарь. Записки о Галльской войне, V, 25.

[155] Goldsworthy A. Caesar: Life of a Colossus. — New Haven; London: Yale University Press, 2006. — P. 298—299.

[156] Goldsworthy A. Caesar: Life of a Colossus. — New Haven; London: Yale University Press, 2006. — P. 299.

[157] Cambridge Ancient History. — 2nd ed. — Volume IX: The Last Age of the Roman Republic, 146–43 BC. — Cambridge: Cambridge University Press, 1992. — P. 404.

[158] Goldsworthy A. Caesar: Life of a Colossus. — New Haven; London: Yale University Press, 2006. — P. 300.

[Goldsworthy_A._Caesar_2006._P._301-159] 148,0 ^148,1 Goldsworthy A. Caesar: Life of a Colossus. — New Haven; London: Yale University Press, 2006. — P. 301.

[160] Goldsworthy A. Caesar: Life of a Colossus. — New Haven; London: Yale University Press, 2006. — P. 304.

[163] Goldsworthy A. Caesar: Life of a Colossus. — New Haven; London: Yale University Press, 2006. — P. 302.

[Goldsworthy_A._Caesar_2006._P._303-164] 151,0 ^151,1 ^151,2 Goldsworthy A. Caesar: Life of a Colossus. — New Haven; London: Yale University Press, 2006. — P. 303.

[165] Цезарь. Записки о Галльской войне, V, 48.

[166] Цезарь. Записки о Галльской войне, V, 49.

[167] Цезарь. Записки о Галльской войне, V, 53.

[168] Goldsworthy A. Caesar: Life of a Colossus. — New Haven; London: Yale University Press, 2006. — P. 306.

[gs.306-169] Goldsworthy A. Caesar: Life of a Colossus. — New Haven; London: Yale University Press, 2006. — P. 306.

[gs.306307-170] Goldsworthy A. Caesar: Life of a Colossus. — New Haven; London: Yale University Press, 2006. — P. 306—307.

[171] Цезарь. Записки о Галльской войне, VI, 3-4.

[gs.308-172] 159,0 ^159,1 Goldsworthy A. Caesar: Life of a Colossus. — New Haven; London: Yale University Press, 2006. — P. 308.

[gs.308309-173] Goldsworthy A. Caesar: Life of a Colossus. — New Haven; London: Yale University Press, 2006. — P. 308—309.

[Ն 1]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[Ն 2]

[26]

[Ն 3]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[Ն 4]

[Ն 5]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[Ն 6]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[Ն 7]

[80]

[81]

[Ն 8]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]