Հան դինաստիայի տնտեսություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Հան դինաստիայի տնտեսությունը (մ.թ.ա. 206 թ – 220 մ.թ.) Հին Չինաստանի իր տնտեսական ցիկլում ունեցել է վերելքի և անկման միտումներ, տնտեսական բարգավաճման և անկման ժամանակաշրջաններ։ Այն սովորաբար բաժանվում է երեք ժամանակաշրջանի՝ Արևմտյան Հան (մ.թ.ա. 206 թ – 9 մ.թ.), Սին դինաստիան (մ.թ. 9–23) և Արևելյան Հանը (մ.թ. 25–220)։ Սին ռեժիմը, որը ստեղծվել է նախկին ռեգենտ Վան Մանի կողմից, ձևավորել է կարճ միջպետական շրջան Հանի կառավարման երկար ժամանակաշրջանների միջև։ Վան Մանի անկումից հետո Հանի մայրաքաղաքը Չանանից տեղափոխվել է դեպի արևելք՝ Լոյան։ Հետևաբար, պատմաբանները հաջորդ դարաշրջանները անվանել են համապատասխանաբար Արևմտյան Հան և Արևելյան Հան[1]։

Հանի տնտեսությունը որոշվում էր բնակչության զգալի աճով, աճող ուրբանիզացիայով, արդյունաբերության և առևտրի աննախադեպ աճով և ազգայնականացման փորձերով։ Կառավարության մեկ այլ խոշոր բաղադրիչն այն էր, որ այն ղեկավարում էին ազդեցիկ ընտանիքները, որոնք ունեին ամենաշատ դրամական միջողները։ Այս դարաշրջանում մետաղադրամների հատման և շրջանառության մակարդակները զգալիորեն աճել են՝ ձևավորելով կայուն դրամավարկային համակարգի հիմքը։ Մետաքսի ճանապարհը նպաստել է Եվրասիայի ողջ տարածքում օտարերկրյա երկրների հետ առևտրի հաստատմանը և փոխադարձ փոխանակմանը, որոնցից շատերը նախկինում անհայտ էին հին Չինաստանի բնակիչներին։ Թե՛ Արևմտյան Հանի (Չանան) և թե՛ Արևելյան Հանի (Լոյան) կայսերական մայրաքաղաքներն այդ ժամանակ աշխարհի ամենամեծ քաղաքներից էին և՛ բնակչությամբ, և՛ տարածքով։ Այստեղ կառավարական արհեստանոցները կահավորում էին պատրաստում կայսեր պալատների համար և ապրանքներ արտադրում հասարակ ժողովրդի համար։ Կառավարությունը վերահսկում էր ճանապարհների և կամուրջների կառուցումը, ինչը հեշտացնում էր պաշտոնական պետական բիզնեսը և խրախուսում առևտրային աճը։ Հանի իշխանության ներքո արդյունաբերողները, մեծածախ վաճառողները և վաճառականները՝ փոքր խանութպաններից մինչև հարուստ գործարարներ, կարող էին զբաղվել ձեռնարկությունների լայն շրջանակով և առևտուր անել կենցաղային, հասարակական և նույնիսկ ռազմական ոլորտներում։

Հանի վաղ ժամանակաշրջանում գյուղական ֆերմերները հիմնականում ինքնաբավ էին, բայց նրանք սկսել են մեծապես ապավինել առևտրային փոխանակումներին գյուղատնտեսական խոշոր կալվածքների հարուստ հողատերերի հետ։ Շատ գյուղացիներ հետագայում պարտքեր են կուտակել և ստիպված եղել դառնալ կա՛մ վարձու բանվորներ, կա՛մ հողատեր դասակարգերի վարձակալներ։ Հանի կառավարությունը շարունակաբար ջանում էր տնտեսական օգնություն տրամադրել աղքատ ֆերմերներին, որոնք պետք է մրցեին հզոր և ազդեցիկ ազնվականների, հողատերերի և վաճառականների հետ։ Կառավարությունը փորձել է սահմանափակել այս հարուստ խմբերի իշխանությունը ծանր հարկերի և բյուրոկրատական կարգավորման միջոցով։ Վու կայսեր (մ.թ.ա. 141–87 թթ.) կառավարությունը նույնիսկ ազգայնացրել է երկաթի և աղի արդյունաբերությունը. սակայն այս կառավարական մենաշնորհները վերացել են Արևելյան Հանի ժամանակ։ 2-րդ դարի վերջին մասնավոր տնտեսության մեջ կառավարության միջամտության աճը լրջորեն թուլացրել է առևտրական վաճառականների դասը։ Դա թույլ է տվել հարուստ հողատերերին մեծացնել իրենց իշխանությունը և ապահովել ագրարային գերիշխող տնտեսության շարունակականությունը։ Հարուստ տանտերերը ի վերջո գերիշխում էին նաև առևտրային գործունեության վրա՝ պահպանելով վերահսկողությունը գյուղացիների վրա, որոնց վրա կառավարությունը հենվում էր հարկային եկամուտների, ռազմական աշխատուժի և հասարակական աշխատանքների համար։ 180-ական թվականներին տնտեսական և քաղաքական ճգնաժամերը պատճառ դարձան, որ Հանի կառավարությունը դարձավ խիստ ապակենտրոնացված, մինչդեռ մեծ հողատերերը դառնում էին ավելի անկախ և հզոր իրենց համայնքներում։

Դրամավարկային համակարգ և ուրբանիզացիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քաղաքաշինություն և բնակչություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ներկված կերամիկական ճարտարապետական մոդել, որը գտնվել է Հանի դամբարանում, որը պատկերում է քաղաքային բնակելի աշտարակ՝ պատշգամբներով, սալիկապատ տանիքներով, դյուգոնգի հենարաններով և երրորդ հարկից մյուս աշտարակ տարածվող ծածկված կամուրջով։

Պատերազմող պետությունների ժամանակաշրջանում (մ.թ.ա. 403–221 թթ.) մասնավոր առևտրի, նոր առևտրային ուղիների, արհեստագործական արդյունաբերության և դրամական տնտեսության զարգացումը հանգեցրել է նոր քաղաքային կենտրոնների աճին։ Այս կենտրոնները զգալիորեն տարբերվում էին հին քաղաքներից, որոնք ազնվականության համար պարզապես ուժային հիմքեր էին ծառայել[2]։ Ստանդարտացված, համազգային արժույթի օգտագործումը Ցին դինաստիայի օրոք (մ.թ.ա. 221–206 թթ.) հեշտացրել է քաղաքների միջև հեռավոր առևտուրը[3]։ Հանի շատ քաղաքներ խոշորացել են. Արևմտյան Հանի մայրաքաղաք Չանանը ուներ մոտավորապես 250,000 բնակիչ, մինչդեռ Արևելյան Հանի մայրաքաղաք Լոյանը, ուներ մոտավորապես 500,000 բնակիչ[4]։ Հան կայսրության բնակչությունը, որը գրանցված էր մ.թ. 2-րդ թվականի հարկային մարդահամարում, կազմում էր 57,6 միլիոն մարդ՝ 12,366,470 տնային տնտեսություններում[5]։ Քաղաքներում բնակեցված հասարակ բնակիչների մեծամասնությունն ապրում էր քաղաքային և ծայրամասային տարածքներում՝ քաղաքի պարիսպներից և դարպասներից դուրս[6]։ Արևմտյան Հանի Չանանի ընդհանուր քաղաքային տարածքը, ներառյալ պարիսպներից դուրս գտնվող ընդարձակումները, կազմում էր 36 կիլոմետր քառակուսի, . Արևելյան Հանի Լոյանի ընդհանուր քաղաքային տարածքը, ներառյալ պատերից դուրս գտնվող ընդարձակումները, կազմում էր 24.5 կիլոմետր քառակուսի[7]։ Ե՛վ Չանանը, և՛ Լոյանը ունեցել են երկու նշանավոր շուկաներ, որոնցից յուրաքանչյուրն ունեցել է երկհարկանի կառավարական գրասենյակ, որը սահմանազատված էր դրոշով և թմբուկով վերևի հատվածում[2]։ Շուկայի պաշտոնյաներին մեղադրանք է առաջադրվել կարգուկանոնի պահպանման, առևտրային հարկերի հավաքագրման, ամսական կտրվածքով ապրանքների ստանդարտ գների սահմանման և առևտրականների և հաճախորդների միջև պայմանագրեր կնքելու համար[2]։

Արժույթի տատանումները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վաղ Արևմտյան Հանի ժամանակաշրջանում հիմնադիր Հանի կայսր Գաոզուն (մ.թ.ա. 202–195 թթ.) փակել է պետական դրամահատարանները ՝ հօգուտ մասնավոր հատվածի կողմից արտադրվող մետաղադրամների[2]։ Գաոզուի այրին՝ կայսրուհի Լյու Չժին, որպես մեծ կայսրուհի, վերացրել է մասնավոր դրամահատումը մ.թ.ա. 186 թվականին։ Նա առաջին անգամ թողարկել է կառավարության կողմից հատված բրոնզե մետաղադրամը, որը կշռում էր 5,7 գրամ (0,20 ունցիա), սակայն թողարկվել է մեկ այլ՝ 1,5 գրամ (0,053 ունցիա) քաշով, մ.թ.ա. 182 թվականին[2]։ Թեթև մետաղադրամի փոփոխությունը համատարած գնաճ է առաջացրել, ուստի մ.թ.ա. 175-ին Հան կայսր Վենը (մ.թ.ա. 180–157 թթ.) հանել է մասնավոր հատման արգելքը։ Մասնավոր դրամահատարաններից պահանջվում էր հատել մետաղադրամներ, որոնք կշռում էին ուղիղ 2,6 գրամ (0,092 ունցիա)[2]։ Մասնավոր դրամահատումը կրկին վերացվել է մ.թ.ա. 144 թվականին Հանի կայսր Ցզի Դինի (մ.թ.ա. 157–141 թթ.) թագավորության վերջում։ Չնայած դրան, 2,6 գրամ (0,092 ունցիա) բրոնզե մետաղադրամը թողարկվել է ինչպես կենտրոնական, այնպես էլ տեղական հրամանատարական կառավարությունների կողմից մինչև մ.թ.ա. 120 թվականը, երբ մեկ տարի այն փոխարինվել է 1,9 գրամ (0,067 ունցիա) կշռող մետաղադրամով[2]։ Մոտ այս ժամանակաշրջանում ներկայացվեցել են այլ արժույթներ։ Կառավարության եկամուտները հավաքագրելու համար օգտագործվել են ասեղնագործ սպիտակ եղնիկի մորթուց պատրաստված խորհրդանշական դրամական թղթադրամներ, որոնց անվանական արժեքը 400 000 մետաղադրամ էր[2]։ Վուն կայսրը նաև ներկայացրել է երեք անագ արծաթաձույլ մետաղադրամներ՝ համապատասխանաբար 3000, 500 և 300 բրոնզե մետաղադրամներ, որոնցից յուրաքանչյուրը կշռում էր 120 գրամից (4,2 ունցիա) պակաս[2]։

Ուշուի (五銖) մետաղադրամ, որը թողարկվել է Վու կայսեր օրոք (մ.թ.ա. 141–87), 25,5 միլիմետր (1 դյույմ) տրամագծով։

Ք.ա. 119 թվականին կառավարությունը թողարկել է ուշուի (五銖) բրոնզե մետաղադրամը՝ 3,2 գրամ (0,11 ունցիա) քաշով, որը մնացել է որպես ստանդարտ արժույթ Չինաստանում մինչև Թան դինաստիան (մ.թ. 618–907 թթ.)[2]: Սին դինաստիայի (Մ.թ. ա. 9-23)՝ Վան Մանի (մ. թ. ա. 45 – մ. թ. 23) շրջանում կարճատև կառավարման ընթացքում, կառավարությունը մի քանի նոր անվանումներ ՝ մտցրել մ. թ. 7, 9, 10 և 14 թվականներին։ Այս նոր միավորները (ներառյալ բրոնզե դանակի փողը, ոսկին, արծաթը, կրիայի և կաուրի կճեպի արժույթարժույթները) հաճախ ունեցել են իրենց քաշին անհավասար շուկայական գին և նվազեցրել են մետաղադրամի արժեքը[8]։ Երբ Վանի տապալմանը հաջորդած լայնածավալ քաղաքացիական պատերազմները թուլացել են, ուշուի մետաղադրամը կրկին ներմուծվել է Հանի կայսր Գուանգվուի կողմից (մ.թ. 25–57) մ.թ. 40-ին՝ Մա Յուանի (մ.թ.ա. 14– 49 մ.թ.) դրդմամբ[8]։ Քանի որ պարետատան թողարկած մետաղադրամները հաճախ անորակ էին և ավելի քիչ քաշ ունեին, կենտրոնական կառավարությունը փակել է պարետատան բոլոր դրամահատարանները մ. թ. ա. 113 թվականին և կենտրոնական կառավարության ջրային ուղիների և զբոսայգիների կառավարչին շնորհել մետաղադրամներ հատելու բացառիկ իրավունք[2]։ Թեև Արևելյան Հանի սկզբին կենտրոնական կառավարության դրամադրման հարցը փոխանցվել է ֆինանսների նախարարի գրասենյակին (կենտրոնական կառավարության ինը նախարարներից մեկը), սակայն կենտրոնական կառավարության մենաշնորհը պահպանվել է դրամի թողարկման հարցում[9]։

Գարի լի Թոդը (պատմության գիտությունների թեկնածու, Իլինոյսի համալսարանի Ուրբանա-Շամպայն և Չինաստանի Հենան նահանգի Սինչժենգի Սիաս միջազգային համալսարանի պատմության պրոֆեսոր) իր կայքում ներկայացնում է Արևմտյան Հան և Սին ժամանակաշրջաններում թողարկված մետաղադրամների հետևյալ պատկերները[10]․

Արևմտյան Հան դինաստիա (մ.թ.ա. 202 - մ.թ. 9) ոսկյա սկավառակներ (նաև կոչվում են տորթաձև ոսկի), Շենսիի պատմության թանգարան, պեղվել է Դոնգշիլիպու գյուղից, Տանջիա քաղաքից, Վեյանգի շրջանից, Սիան քաղաքից, Շենսիում։ Ընդհանուր առմամբ կա 219 օրինակ, որոնցից յուրաքանչյուրը կշռում է 227,6-254,4 գ, որոնց թիվն ամենամեծն է Հան դինաստիայի հայտնաբերված ոսկյա մետաղադրամների մեջ: Նրանցից շատերը կրում են կերպարներ, նշաններ, կնիքներ։ Դրանք նախատեսված չէին որպես արժույթ շրջանառության համար, այլ հիմնականում օգտագործվում էին որպես պարգևներ և նվերներ։

Շրջանառություն և աշխատավարձեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հան դինաստիայի բրոնզե կաղապար՝ վուժու (五銖) մետաղադրամներ պատրաստելու համար; վերջինիս կենտրոնում քառակուսի անցք կար, որպեսզի թելերը կարողանան անցնել և այդպիսով թույլ տալ միանգամից բազմաթիվ մետաղադրամներ կրել:

Առևտրականներն ու գյուղացիական ֆերմերները վճարում էին գույքահարկեր՝ մետաղադրամների տեսքով և հողի հարկեր՝ իրենց բերքի մի մասով[2]։ Գյուղացիները մետաղադրամներ էին ստանում՝ աշխատելով որպես վարձու բանվորներ հարուստ հողատերերի համար, բիզնեսներում, ինչպիսիք են գարեջրի գործարանները կամ քաղաքային շուկաներում գյուղատնտեսական ապրանքներ և տնական ապրանքներ վաճառելով[2]։ Հանի կառավարությունը հավանաբար գտել էր մետաղադրամով հարկեր հավաքելը ամենահեշտ մեթոդը, քանի որ հարկվող ապրանքների տեղափոխումն ավելորդ կլիներ[2]։

Ք.ա. 118-ից մինչև մ.թ. 5-ը կառավարությունը հատել է ավելի քան 28,000,000,000 մետաղադրամ, տարեկան կտրվածքով միջինը 220,000,000 մետաղադրամ (կամ 1000 մետաղադրամի 220,000 շղթա)[2]։ Համեմատության համար նշենք, որ Տյանբաոյի (天寶) ժամանակաշրջանում (մ.թ. 742-755) Թան դինաստիան տարեկան արտադրում էր 327,000,000 մետաղադրամ, մինչդեռ մ. թ. 1045 թվականին թողարկվում էր 3,000,000,000 մետաղադրամ, իսկ մ. թ. 1080 թվականին թողարկվում էր 5,860,000,000 մետաղադրամ Սոնգ դինաստիայում (Մ. թ. 960-1279)[2]: Դրամական մետաղադրամը դարձավ հարստության ընդունված չափանիշ Արևելյան Հանի ժամանակաշրջանում, քանի որ շատ աշխատավարձեր վճարվում էին բացառապես կանխիկ[11]։ Դիվու Լունը (第五倫) ( մ.թ. 40–85)՝ Շու նահանգի (ժամանակակից Սիչուան ) կառավարիչը, նկարագրել է իր ենթակա պաշտոնյաների հարստությունը ոչ թե հողային ունեցվածքի տեսքով, այլ ընդհանուր սեփականության տեսքով, որի արժեքը կազմում է մոտ 10,000,000 մետաղադրամ կանխիկ[11]։ Առևտրային գործարքները, որոնք ներառում էին հարյուր հազարավոր մետաղադրամներ, սովորական էին[11]։

Անգուս Մեդիսոնը գնահատում է, որ երկրի համախառն ներքին արդյունքը համարժեք էր մեկ շնչի հաշվով 1990 թ.-ի 450 ԱՄՆ դոլարին, մի գումար, որը գերազանցում էր կենսապահովման մակարդակը և որը էապես չէր փոխվել մինչև 10-րդ դարի վերջին Սոնգ դինաստիայի իշխանության սկիզբը[12]։ Սինոլոգ Ջոզեֆ Նիդհեմը վիճարկել է դա և պնդել, որ Չինաստանի մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ն զգալի տարբերությամբ գերազանցել է մ.թ.ա. 5-րդ դարի Եվրոպային ՝ պնդելով, որ Հան Չինաստանը շատ ավելի հարուստ է եղել, քան ժամանակակից Հռոմեական կայսրությունը[13]։ Մետաղադրամների համատարած շրջանառությունը հարստացրել է բազմաթիվ վաճառականների, որոնք իրենց փողերը ներդրել են հողում և դարձել հարուստ հողատերեր։ Կանխիկի շրջանառության կառավարության ջանքերը հզորացրել էին հենց այն սոցիալական խավին, որը նա ակտիվորեն փորձում էր ճնշել ծանր հարկերի, տուգանքների, բռնագրավումների և գների կարգավորման սխեմաների միջոցով[2]։

Հարկը, գույքը և սոցիալական դասը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հողատերեր և գյուղացիներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կին ծառա և տղամարդ խորհրդական՝ հագած մետաքսե զգեստներ, արևմտյան Հանի դարաշրջանի կերամիկական արձանիկներով

Այն բանից հետո, երբ Շանգ Յան (մ.թ.ա. 338 թ.) Ցին նահանգից վերացրել է համայնքային և արիստոկրատական լավ դաշտային համակարգը՝ փորձելով զսպել ազնվականների իշխանությունը, Չինաստանում հողերը կարող էին գնել և վաճառվել[2]։ Հան դինաստիայի պատմաբան գիտնականները, ինչպիսիք են Տոն Ճոնշուն (մ.թ.ա. 179–104 թթ.) հարուստ հողատերերի դասակարգի աճը վերագրում են այս բարեփոխմանը[2]։ Հան Ֆեյզին նկարագրում է այս հողատերերի կողմից վարձու աշխատուժի օգտագործումը գյուղատնտեսության մեջ, պրակտիկա, որը թվագրվում է մ.թ.ա. 3-րդ դարով, հավանաբար ավելի վաղ[2]։ Որոշ հողատերեր ունեցել են փոքր թվով ստրուկներ, բայց շատերն ապավինել են գյուղացի վարձու ֆերմերներին, որոնք վարձավճար էին վճարում իրենց գյուղատնտեսական արտադրանքի մի մասով[2][3]։ Վարձակալներից ավելի շատ փոքր հողատեր-մշակիչներն ապրում և աշխատում էին ինքնուրույն, բայց հաճախ պարտքերի տակ էին ընկնում և իրենց հողերը վաճառում հարուստներին[3]։ Դատարանի պաշտոնյա Չաո Կուոն (մ.թ.ա. 154 թ.) պնդում էր, որ եթե միջին անկախ հողատեր 5 հոգանոց ընտանիքը կարող է մշակել ոչ ավելի, քան 4,57 հա (11,3 ակր) հող և արտադրել ոչ ավելի, քան 2000 լիտր տարեկան հացահատիկ, այնուհետև բնական աղետները և հարկման բարձր դրույքաչափերը կստիպեն շատերին պարտքերի մեջ մտնել, վաճառել իրենց հողը, տները և նույնիսկ երեխաներին և կախված լինել հարուստներից՝ որպես վարձակալ ֆերմերներ[14]։

Հանի կայսեր Այի արքունիքի պաշտոնյաները (մ.թ.ա. 7–1) փորձել են բարեփոխումներ իրականացնել, որոնք սահմանափակել են ազնվականների և հարուստ հողատերերի օրինական սեփականության իրավունքը, բայց դա չի հաջողվել[15]։ Երբ Վան Մանը վերահսկում էր կառավարությունը մ.թ. 9-րդ թվականին, նա վերացրել է հողերի առք ու վաճառքը թագավորի դաշտեր (王田) կոչվող համակարգում։ Սա լավ դաշտերի համակարգի տարբերակն էր, որտեղ կառավարությունը հողի սեփականատերն էր և յուրաքանչյուր գյուղացու մշակելու հավասար բաժին էր ապահովում[16]։ Երեք տարվա ընթացքում հարուստ հողատերերի և ազնվականների բողոքները ստիպել են Վան Մանին չեղյալ համարել բարեփոխումը[16]։ Այն բանից հետո, երբ Ջենգշին (մ.թ. 23–25) և Գուանգվուն (մ.թ. 25–57) վերականգնել են Հան դինաստիան, նրանք ապավինել են մեծ հողատեր ընտանիքների ծառայությանը հասարակության մեջ իրենց դիրքն ապահովելու համար։ Նրանց պետական պաշտոնյաներից շատերը նույնպես դարձան հարուստ հողատերեր[15]։

Հան դինաստիայի կավե մոդելը, որը պատկերում է ծածկված ջրհորը դույլով

Արևելյան Հանի ուշ ժամանակաշրջանում գյուղացիությունը հիմնականում դարձել էր հողազուրկ և ծառայում էր հարուստ հողատերերին։ Սա կառավարությանը բերել է զգալի հարկային եկամուտներ[2]։ Թեև Հի կայսեր (մ.թ. 88–105 թթ.) ղեկավարությամբ կենտրոնական կառավարությունը նվազեցրել է հարկերը բնական աղետների և դժբախտությունների ժամանակ՝ առանց գանձարանի վրա մեծ ազդեցության, հաջորդող կառավարիչները ավելի քիչ են կարողացել հաղթահարել մեծ ճգնաժամերը։ Կառավարությունը շուտով հույսը դրել է տեղական վարչակազմերի վրա՝ օգնություն ցուցաբերելու համար[11]։ Այն բանից հետո, երբ կենտրոնական կառավարությունը չի կարողացել ապահովել տեղական ինքնակառավարման մարմիններին ինչպես մորեխների պարսի, այնպես էլ Դեղին գետի վարարման ժամանակ՝ մ.թ. 153 թվականին, շատ հողազուրկ գյուղացիներ օգնության դիմաց դարձան խոշոր հողատերերի ծառաներ[11]։ Պատրիսիա Էբրին գրում է, որ Արևելյան Հանը «անցումային շրջան» էր Արևմտյան Հանի և երեք թագավորությունները (Մ.թ. 220-265) և ավելի ուշ տասնվեց թագավորությունները (Մ. թ. 304-439) միջև, երբ փոքր անկախ ֆերմերները ճնշող մեծամասնություն էին կազմում և ընտանեկան խոշոր կալվածքներում օգտագործվում էր անազատ աշխատուժ[17]։

184-ի դեղին չալմա ապստամբությունը, ներքինիների սպանդը մ.թ. 189-ին և Դոն Չժուի դեմ արշավանքը մ.թ. 190-ին ապակայունացրել են կենտրոնական կառավարությունը, իսկ Լոյանը այրվել է մինչև վերջ[18]։ Այս պահին «...պետական իշխանությանը փոխարինելու է եկել մասնավոր և տեղական իշխանությունը»[17]։

Ցածր կրակի կանաչ փայլով կավե բադի արձանիկ, որը թվագրվում է Արևելյան Հան դարաշրջանին
Արևելյան Հանի կերամիկական արձանիկներ՝ եզան սայլ, ձի և մարդկային պատկերներ, որոնք հայտնաբերվել են Լոյանի դամբարանում

Հան կանցլերը և Վեյ Կաո Կաոյի թագավորը (մ.թ. 155–220) կատարել են վերջին նշանակալից փորձը՝ սահմանափակելու հարուստ հողատերերի իշխանությունը։ Կաո Կաոն հիմնել է կառավարության կողմից կառավարվող գյուղատնտեսական գաղութներ հողազուրկ հասարակ մարդկանց համար, որտեղ հողի և էժան տեխնիկայի դիմաց գյուղացիները վճարում էին իրենց բերքի մի մասը[19]։ Ք.ա. 120-ական թվականներին Վուն կայսրը փորձել էր գյուղատնտեսական գաղութներ հիմնել նոր նվաճված Հեքսի միջանցքի հյուսիս-արևմտյան սահմանին (ժամանակակից Գանսուում )։ 600,000 նոր վերաբնակիչներ հողագործություն են կատարել այս պետական հողերում՝ օգտագործելով սերմեր, քաշող կենդանիներ և կառավարության կողմից փոխառված սարքավորումներ[20]։ Մ․թ․ 85 թվականին կայսերական հրամանագրով հրամանատարությունների և ենթակա թագավորությունների տեղական կառավարություններին հրամայվել է հողազուրկ գյուղացիներին վերաբնակեցնել պետական սեփականություն հանդիսացող հողերում, որտեղ նրանց կվճարեն աշխատավարձ, կտրամադրվեն բերքի սերմեր, փոխառու գյուղատնտեսական գործիքներ և կազատվեն հինգ տարով վարձավճարներից և հարկերից՝ երեք տարի ժամկետով[11]։ Հրամանագիրը նաև թույլ էր տալիս գյուղացիներին ցանկացած ժամանակ վերադառնալ իրենց հայրենի շրջանները[11]։ Երեք թագավորությունների հաջորդ կառավարությունները այս մոդելներով հիմնել են գյուղատնտեսական գաղութներ[20]։

Ապրուստ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Շատ գիտնականներ պնդում են, որ Հանի ֆերմերները հիմնականում ապրում էին կենսապահովման մակարդակի վրա՝ հիմնականում հիմնվելով Հանշուի երկու փաստաթղթերի վրա։ Առաջինը վերագրվում է Պատերազմող պետությունների նախարար Լի Կուի (չինարեն՝ 李悝) (մ.թ.ա. 455-395), երկրորդը հուշագիր է, որը գրել է Հանի ժամանակաշրջանի պաշտոնյան Չաո Կուո (չինարեն՝ 晁錯) (մ.թ.ա. 200-154)[21][21]: Երկուսն էլ հայտնվում են Հանսյուի 24-րդ գլխում՝ «Սննդի և փողի մասին տրակտատում»։ Լի Կույը և Չաո Կուոն երկուսն էլ ընդգծում են Հանի գյուղատնտեսական կյանքի ծայրահեղ անկայունությունը, մի տեսակետ, որն ամփոփել է Չո-յուն Հսուն, ով գրում է, որ Հանի և մինչհանյան ֆերմերներին մնացել էր միայն «համեմատաբար փոքր սահման՝ այլ ծախսերը հոգալու համար»․ «Նախա-Չին (Չան-կուո) ժամանակաշրջանում փոքր ֆերմայի եկամուտների և ծախսերի հաշվետվությունը, որը նշված է Հան-շուում, տալիս է տարեկան եկամտի 10 տոկոսի դեֆիցիտ, ենթադրաբար, միջին բերքի տարում… [Չաո Կուոյի] ժամանակ իրավիճակը մնացել է միանման»[22]։

Ըստ Հանս Բիլենշտեյնի, հացահատիկի գոյության ֆիզիկական պահանջները կարող են հաշվարկվել նաև Հանսյուից. «Ընտանիքը, որը բաղկացած է ծեր կնոջից, մեծ տղամարդուց, մեծ կնոջից, մեծ երեխայից և փոքր երեխայից, տարեկան սպառում է 127 հու չմաքրված հացահատիկ, որն ամսական կազմում է մոտ 10,5 հու » (Ըստ Սվանի, մեկ հու- ն հավասար է ԱՄՆ բուշելի 0,565-ին, որը կազմում է մոտ 5 գալոն կամ 20 լիտր)[9][21][22]։ Բիլենշտեյնը նաև ուսումնասիրում է աշխատավարձի աղյուսակները, որոնք տրված են ինչպես Hanshu-ում, այնպես էլ Houhan shu-ում ( Հետագա Հանի գիրք), որտեղ թվարկված են պաշտոնական աշխատավարձերը կեսը կանխիկ, իսկ կեսը՝ չթաքած հացահատիկով։ Այս աղյուսակների հիման վրա նա դուրս է բերում փոխարկումը կանխիկի և հու-ի միջև. «ընդհանուր ընդունված միջինը 70-ից 80 կանխիկ է նախկին Հանի համար և 100 կանխիկ՝ ավելի ուշ Հանի համար»[9]։ Այս փոխակերպման հիման վրա ապրուստի համար անհրաժեշտ հացահատիկի դրամական արժեքը Հան դինաստիայի օրոք կազմում էր տարեկան մոտ 8890-14000 մետաղադրամ։

Մենք կարող ենք նաև գնահատել այս քանակությամբ հացահատիկի արտադրության համար անհրաժեշտ հողի քանակը՝ շնորհիվ Վոլֆրամ Էբերհարդի, ով «միջին բերքատվությունը գնահատում է որպես 1,0-ից 1,5 շիհ /մյու», թեև Հսուն նշում է, որ «շատ բարձր բերքատվությունը կարող է հասնել այնքան, որքան 6,4 հու մեկ մյու»[22]։ Սվանը տալիս է 1 շի 石 (որը նա թարգմանում է որպես «պիկուլ»՝ «64 ֆունտ 8.8 ունցիա» կշռով), որպես 1-ից 2 հու ՝ կախված հացահատիկի տեսակից։ Ելնելով միայն Էբերհարդի բերքատվության և Սվանի փոխակերպման միջակայքից՝ շիի և հու միջև, ֆերմերին անհրաժեշտ կլինի մոտ 85-ից 254 մյու (մոտ 9,7-ից 29 ակր), որպեսզի արտադրի 127 հու հացահատիկ, որը Էբերհարդը համարում է անհրաժեշտ՝ հինգ հոգուց բաղկացած ընտանիքի գոյատևելու համար։ Սակայն այլ գիտնականներ այլ թվեր են տալիս։ Հսուն պնդում է, որ 50 մյու (մոտ 5,7 ակր) իրականում «կենսապահովման համար անհրաժեշտ տարածքն է», մինչդեռ Վան Չժոնշուն հաշվարկում է, որ «մեկ ընտանիքում եղել է միջինը 24,6 մյու, կամ մեկ անձի համար 6 մյուից պակաս յուրաքանչյուր մյու–ին համարժեք 456 քառակուսի մետր)»[22][23]։ Ե՛վ Լի Կույը, և՛ Չաո Կուոն պնդում էին, որ 100 մյու-ն հողի քանակն է, որը պահանջվում է ընտանիք պահելու համար, թեև մյու բառով նշված հողի քանակը փոխվել է Լի Կուի և Չաո Կուոյի ժամանակների միջև[21]։

Հարկային բարեփոխումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քանի որ փոքր հողատեր ընտանիքները ներկայացնում էին Հանի հարկային բազայի հիմնական հենարանը, Հանի կառավարությունը փորձել է օգնել և պաշտպանել փոքր հողատերերին և սահմանափակել հարուստ տանտերերի և վաճառականների իշխանությունը[24]։ Կառավարությունը նվազեցրել է հարկերը վատ բերքի ժամանակ և օգնություն ցուցաբերել աղետներից հետո[25]։ Հարկային զիջումները և բերքի սերմացուի վարկերը խրախուսել են տեղահանված գյուղացիներին վերադառնալ իրենց հողերը[25]։ Մ.թ. 94 թվականիի հրամանագրով տեղահանված գյուղացիներին սեփական ագարակներ վերադառնալուց հետո մեկ տարի ազատում էր հողի և աշխատանքի ծառայության հարկերը վճարելուց[11]։ Գյուղատնտեսական արտադրանքի հողի հարկը մ.թ.ա. 168-ին իջեցվել է բերքի մեկ տասնհինգերորդից մինչև երեսուներորդը և վերացվել մ.թ.ա. 167-ին։ Սակայն հարկը վերականգնվել է մ.թ.ա 156 թվականին՝ մեկ երեսուներորդ դրույքաչափով[26]։ Արևելյան Հանի սկզբում հողի հարկի դրույքաչափը կազմում էր բերքի մեկ տասներորդը, բայց Վան Մանի մահից հետո կայունացումից հետո դրույքաչափը նվազել է մեկ երեսուներորդը՝ մինչև մ.թ. 30-ի սկզբնական շրջանները[27]։

Հան դինաստիայի վերջում հողի հարկի դրույքաչափը նվազեցվել է մինչև մեկ հարյուրերորդի, կորցրած եկամուտը փոխհատուցվել է՝ ավելացնելով գլխահարկի և գույքահարկի դրույքաչափերը[2]։ Չափահասների մեծամասնության համար գլխահարկը տարեկան 120 մետաղադրամ էր, վաճառականների համար՝ 240 մետաղադրամ և երեքից տասնչորս տարեկան անչափահասների համար՝ 20 մետաղադրամ։ Անչափահասների համար ցածր հարկման շեմը հասավ յոթ տարվա Հան կայսեր Յուան թագավորության օրոք (մ.թ.ա. 48–33) և դրանից հետո[15]։ Պատմաբան Չարլզ Հակերը գրում է, որ տեղական իշխանությունների կողմից բնակչության մասին թերզեկուցումը դիտավորյալ և համատարած էր, քանի որ դա նվազեցնում էր նրանց հարկային և աշխատանքային ծառայության պարտավորությունները, որոնք տրվել էին կենտրոնական կառավարությանը[28]։

Հեծյալի արևմտյան-հանյան կերամիկական արձանիկ, մ.թ.ա. 2–րդ դար

Թեև Հան-Քսյոննուի պատերազմը ֆինանսավորելու համար հավելյալ եկամուտ էր պահանջվում, կառավարությունը Հանի կայսեր Վուի օրոք (մ.թ.ա. 141–87) ձգտում էր խուսափել փոքր հողատերերի ծանր հարկումից։ Եկամուտները մեծացնելու համար կառավարությունը ավելի ծանր հարկեր է սահմանել վաճառականների վրա, ազնվականներից բռնագրավել հողերը, վաճառել պաշտոններ , տիտղոսներ և հաստատել պետական մենաշնորհներ մետաղադրամների, երկաթի արտադրության և աղի արդյունահանման վրա[24]։ Նոր հարկեր են սահմանվել նավակների, սայլերի, կառքերի, ձեռնասայլերի, խանութների և այլ գույքի նկատմամբ։ Առևտրականների ընդհանուր գույքահարկը բարձրացվել է մ.թ.ա. 119 թվականին՝ սեփականության յուրաքանչյուր 10000 մետաղադրամի դիմաց 120 մետաղադրամից մինչև 120 մետաղադրամ՝ յուրաքանչյուր 2000 մետաղադրամի սեփականության դիմաց[29]։ Հարկերի դրույքաչափերը գրեթե բոլոր ապրանքների համար անհայտ են, բացառությամբ լիկյորի ։ Այն բանից հետո, երբ մ.թ.ա. 81 թվականին լիկյորի նկատմամբ կառավարության մենաշնորհը վերացել է, ալկոհոլային խմիչքների առևտրականներից գանձվեց գույքահարկ՝ 2 մետաղադրամ յուրաքանչյուր 0,2 լիտրի դիմաց[2]։

Որոշ պաշտոնների և տիտղոսների վաճառքը Արևելյան Հանում վերականգնվել է կայսրուհի Դուագեր Դեն Սուի կողմից, որը թագավորել է մ.թ. 105-ից մինչև 121 թվականը, կառավարության եկամուտները մեծացնելու համար բնական աղետների և արևմտյան Չինաստանում Ցիանգ ժողովրդի համատարած ապստամբության ժամանակ[30]։ Պաշտոնների վաճառքը չափազանց կոռումպացված է դարձել ներքինիների գերիշխող կառավարության՝ Լինգ Հան կայսեր (մ.թ. 168–189 թթ.) ժամանակ, երբ շատ բարձր պաշտոններ վաճառվեցին ամենաբարձր գնով, փոխարենը տտրվեին ստուգված թեկնածուներին, ովքեր կայսերական քննություններ էին հանձնել, կամ հաճախել էին Կայսերական համալսարան[31]։

Զորակոչ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ներկված կերամիկական հեծելազոր և հետևակայիններ, Արևմտյան Հան դինաստիա

Հանի ժամանակաշրջանում գոյություն է ունեցել զանգվածային զորակոչի երկու ձև, դրանք էին քաղաքացիական զորակոչը (更卒) և զինվորական զորակոչը (正卒): Բացի իրենց դրամական և բերքի հարկերը վճարելուց, արևմտյան Հանի շրջանի բոլոր գյուղացիները՝ տասնհինգից մինչև հիսունվեց տարեկան, պարտավոր էին կատարել պարտադիր զորակոչի պարտականություններ յուրաքանչյուր տարվա մեկ ամսվա ընթացքում։ Այս պարտականությունները սովորաբար կատարվում էին շինարարական նախագծերի վրա աշխատելով[2]։

Քսաներեք տարեկան հասակում արական սեռի գյուղացիները զորակոչվում էին զինվորական ծառայության, որտեղ նրանք նշանակվում էին հետևակի, հեծելազորի կամ նավատորմի ծառայության[2]։ Մեկ տարի ուսուցումից հետո նրանք մեկ տարի փաստացի զինվորական ծառայություն են անցել մայրաքաղաքի սահմանապահ կայազորներում կամ որպես պահակ[2]։ Նրանք պարտավոր էին կատարել ծառայության այս տարին մինչև հիսունվեց տարեկանը[2]։ Սա նաև այն տարիքն էր, երբ նրանք հեռացվել են իրենց տեղի զինյալներից, որոնց կարող էին միանալ զորակոչի տարին ավարտելուց հետո[9]։ Այս ոչ պրոֆեսիոնալ զորակոչված զինվորները կազմում էին Հարավային բանակը (南軍), մինչդեռ Հյուսիսային բանակը (北軍) մշտական բանակ էր, որը բաղկացած էր վարձատրվող զինվորներից[9]։

Արևելյան Հանի ժամանակ գյուղացիները կարող էին խուսափել ամենամյա զորակոչված աշխատանքի ամսից՝ վճարելով հարկ՝ որպես կոմուտացիա (更賦): Այս զարգացումը զուգընթաց ընթացավ կառավարության կողմից վարձու աշխատուժի աճող օգտագործման հետ[32]։ Նմանապես, քանի որ Արևելյան Հանի կառավարությունը հավանություն էր տալիս կամավորների զինվորական հավաքագրմանը, քսաներեք տարեկան գյուղացիների պարտադիր զինվորական զորակոչից կարելի էր խուսափել՝ փոխարինող հարկ վճարելով[30]։

Առևտրականներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հան դինաստիայի ոսկեզօծ բրոնզե կենդանիների արձանիկներ, ներառյալ ձի, փիղ, կով և միաեղջյուր

Հան վաճառականների երկու կատեգորիա է եղել՝ նրանք, ովքեր ապրանքներ էին վաճառում քաղաքային շուկաներում գտնվող խանութներում, և ավելի լայնածավալ շրջիկ առևտրականներ, ովքեր ճանապարհորդում էին քաղաքների միջև և արտասահմանյան երկրներ[2]։ Քաղաքի փոքր խանութպանները գրանցված էին պաշտոնական գրանցամատյանում և ստիպված էին վճարել առևտրային մեծ հարկեր[2]։ Թեև գրանցված այս վաճառականները հարկվում էին, մ.թ. 94-ի հրամանագրով հրամայվում էր, որ հողազուրկ գյուղացիները, ովքեր պետք է գնային առևտուր անեին, պետք է ազատվեին հարկումից[11]։

Շրջիկ առևտրականները հաճախ հարուստ էին և ստիպված չէին գրանցվել[2]։ Այս շրջիկ վաճառականները հաճախ մասնակցում էին խոշոր առևտրի հզոր ընտանիքների և պաշտոնյաների հետ[2]։ Նիշիջիման գրում է, որ Մեծ պատմաբանի և Հանշուի գրառումներում «հարուստ մարդկանց» կենսագրությունների մեծ մասը շրջագայող վաճառականների կենսագրություններն էին[2]։

Ի հակադրություն, շուկայի գրանցված վաճառականներն ունեին շատ ցածր սոցիալական կարգավիճակ և հաճախ ենթարկվում էին լրացուցիչ սահմանափակումների[15]։ Կայսր Գաոզուն ընդունել է օրենքներ, որոնք գանձում էին ավելի բարձր հարկեր, արգելում էին վաճառականներին մետաքս կրել և արգելում նրանց ժառանգներին պետական պաշտոններ զբաղեցնել։ Այս օրենքները դժվար էր կիրառել[15]։ Վու կայսրը թիրախավորել է ինչպես գրանցված, այնպես էլ չգրանցված վաճառականներին, որոնց հարկերն ավելի բարձր են եղել։ Թեև գրանցված վաճառականներին թույլ չէր տրվում հող ունենալ, եթե նրանք խախտեին այս օրենքը, իրենց հողը և ստրուկները կբռնագրավվեին[15]։ Այնուամենայնիվ, չգրանցված հարուստ վաճառականները մեծ հողատարածքներ ունեին[33]։ Վու կայսրը զգալիորեն նվազեցրել է մեծ վաճառականների տնտեսական ազդեցությունը՝ բացահայտորեն մրցելով նրանց հետ շուկայում, որտեղ նա հիմնել է կառավարության կողմից կառավարվող խանութներ, որոնք վաճառում էին առևտրականներից որպես գույքահարկ հավաքագրված ապրանքները[24]։

Արհեստներ, արդյունաբերություններ և պետական զբաղվածություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մասնավոր արտադրություն և պետական մենաշնորհներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հան դամբարանից ալրաղացի կերամիկական մոդել

Երկաթ և աղ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հան դինաստիայի սկզբում Չինաստանի աղի ձեռնարկությունները մասնավոր սեփականություն էին հանդիսանում մի շարք հարուստ վաճառականների և ենթակա տարածաշրջանային թագավորների կողմից։ Այս արդյունաբերության շահույթը մրցակցում էր կայսերական արքունիքի միջոցների հետ[2]։ Վու կայսրը ազգայնացրել էր աղի և երկաթի արդյունաբերությունը մ.թ.ա. 117 թվականին[34]։

Կառավարությունը նաև սահմանել է լիկյորի մենաշնորհ մ.թ.ա. 98 թվականին։ Այնուամենայնիվ, սա չեղյալ է հայտարարվել մ.թ.ա. 81 թվականին՝ փորձելով նվազեցնել կառավարության միջամտությունը մասնավոր տնտեսության մեջ[35]։

Ռեֆորմիստական կուսակցությունը աջակցում էր սեփականաշնորհմանը, ընդդիմանալով մոդեռնիստական կուսակցությանը, որը գերիշխում էր քաղաքականության մեջ կայսեր Վուի և Հուո Գուանի հետագա ռեգենտի օրոք (մ.թ.ա. 68)[36]: Մոդեռնիստները նշում էին, որ պետական մենաշնորհները ապահովում են առատ հումք, լավ աշխատանքային պայմաններ և բարձրորակ երկաթ։ Ռեֆորմիստը պնդում էր, որ պետական երկաթյա գործարանները արտադրում են մեծ և անիրագործելի գործիքներ, որոնք նախատեսված են քվոտաներին համապատասխանելու համար, քան գործնական օգտագործման համար, ցածր որակի են և չափազանց թանկ սովորական մարդկանց համար[35]։ Ք.ա. 44-ին ռեֆորմիստները վերացրել են և՛ աղի, և՛ երկաթի մենաշնորհները, սակայն մենաշնորհները վերականգնվել են մ.թ.ա. 41-ին, երբ դրանց կտրուկ փակումը հանգեցրել է կառավարության եկամուտների զգալի կորստի և մասնավոր տնտեսության խաթարմանը[35]։

Վան Մանը պահպանել է այս կենտրոնական կառավարության մենաշնորհները։ Երբ Արևելյան Հանը սկսել է, դրանք ևս մեկ անգամ չեղյալ են հայտարարվել, արդյունաբերությունները տրվել են տեղական հրամանատարության կառավարություններին և մասնավոր ձեռներեցներին[37]։ Հան կայսր Չժանը (մ.թ. 75–88) հակիրճ կերպով վերականգնել է կենտրոնական կառավարության մենաշնորհները աղի և երկաթի վրա մ.թ. 85-ից մինչև 88 թվականը, բայց վերացրել է դրանք իր գահակալության վերջին տարում։ Կայսր Չժանից հետո Հանը երբեք չի վերադարձրել աղի և երկաթի արդյունաբերությունը կառավարության սեփականությանը[38]։

Ապակեպատ կերամիկական վառարանի մոդել Արևելյան Հանի ժամանակներից

Հացահատիկ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հացահատիկի առևտուրը շահութաբեր մասնավոր ձեռնարկություն էր վաղ արևմտյան Հանի ժամանակաշրջանում, սակայն կայսր Վուի կառավարությունը միջամտել է հացահատիկի առևտրին ՝ մ.թ. ա. 110 թվականին հաստատելով հավասարակշռված բաշխման համակարգ (հայտնի է նաև որպես մշտապես գործող հացահատիկի պահեստների համակարգ)[39]։ Կառավարությունը հացահատիկ էր գնում, երբ այն առատ և էժան էր՝ այն առաքելով ամբարներ՝ պահեստավորման համար կամ այն տարածքները, որտեղ հացահատիկը սակավ էր[25]։ Համակարգը նպատակ ուներ վերացնել հացահատիկի սպեկուլյացիաները, ստեղծել ստանդարտ գին և ավելացնել պետական եկամուտները[25]։ Համակարգը նախագծվել է քաղաքացիական ծառայող Սան Հոնյանի կողմից (մ.թ.ա. 80), որը նախկինում վաճառական էր։ Սան Հոնյանը քննադատության էր ենթարկվել վաճառականների կողմից պետական պաշտոնյաներին շուկայի տաղավարներում տեղավորելու համար[40]։ Այս մատակարարման համակարգը դադարեցվել է Արևելյան Հանում, թեև այն կարճ ժամանակով վերակենդանացել է Հանի կայսր Մինի կողմից (57–75): Կայսր Մինը նույնպես վերացրել է համակարգը մ.թ. 68-ին, երբ կարծում էր, որ կառավարության կողմից հացահատիկի պահեստավորումը բարձրացնում է գները և հարուստ հողատերերին ավելի հարստացնում[30]։

Էբրեյը պնդում է, որ չնայած կայսր Վուի ֆինանսական քաղաքականության մեծ մասը չեղյալ է հայտարարվել Արևելյան Հանի ժամանակ, դրանց վնասը վաճառականների դասին և Արևելյան Հանի հետագա անձեռնմխելիության քաղաքականությունը թույլ են տվել ամենահարուստ հողատերերին գերիշխել հասարակության մեջ՝ ապահովելով, որ Չինաստանի տնտեսությունը մնա ամուր դարերով հիմնված մնալով գոյւղատնտեսության վրա[24]։ Արևելյան Հանի կենտրոնական կառավարությունը կորցրել է եկամտի կարևոր աղբյուրը` հրաժարվելով իր աղի և երկաթի արդյունաբերությունից և գնելով իր բանակի թրերն ու վահանները մասնավոր արտադրողներից։ Այնուամենայնիվ, եկամուտների այս կորուստը հաճախ փոխհատուցվում էր վաճառականներից գանձվող ավելի բարձր հարկերով[11]։

Կառավարական սեմինարներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արևելյան Հանի դարաշրջանի բրոնզե հայելու հակառակ կողմը զարդարված է կատվի գլուխներով ՝ ֆեստոնային շրջանակում: Հայելու վրա նշված է արտադրության ամսաթիվը (մ.թ. 174):

Հանի կառավարական արհեստանոցները արտադրում էին սովորական, շքեղ և նույնիսկ գեղարվեստական թաղման իրեր, ինչպիսիք են կերամիկական արձանիկները և գերեզմանների սալիկները, որոնք զարդարում էին ստորգետնյա դամբարանների պատերը[41]։ Կայսերական արհեստանոցները շահագործում էր նախարար Ստյուարդը, որի նախարարությունը վերահսկում էր գանձարանը և կայսեր մասնավոր ֆինանսները[2]։

Նախարար Ստյուարդին ենթակա Արվեստների և արհեստների գրասենյակը արտադրում էր զենքեր, բրոնզե հայելիներ, նավերի իրեր և այլ ապրանքներ[2]։ Արդյունաբերական գրասենյակը, որը նույնպես ենթակա էր նախարար Ստյուարդին, պատրաստել է ավելի էժան զենքեր, սպասքներ և զրահներ[2]։ Գործվածքն ու հագուստը, որ կրում էին կայսրը և թագավորական ընտանիքը, պատրաստվում էին Արևմուտքի և Արևելքի ջուլհակների տանը։ Վերջինս վերացվել է մ.թ.ա. 28-ին, իսկ Արևմուտքի ջուլհակը վերանվանվել է Ջուլհակատուն[2]։

Պարետատներում տեղակայված արհեստանոցները արտադրում էին մետաքս և ասեղնագործ գործվածքներ, արծաթե և ոսկե շքեղ իրեր, ինչպես նաև զենք։ Մի արհեստանոց, ժամանակակից Անհույ նահանգում, ունեցել է նավաշինարան, որտեղ ռազմանավեր էին կառուցվում[2]։ Թեև կառավարությունն իր արհեստանոցներում օգտագործում էր պետական ստրուկների, կորվեի բանվորների և դատապարտյալների աշխատանքը, նրանք նաև վարձում էին հմուտ արհեստավորների, որոնք լավ վարձատրվում էին[2]։

Հան լաքերը պատրաստվում էին մասնավոր կերպով, ինչպես նաև արտադրվում էին պետական արտադրամասերում[42]։ Հարյուրավոր բանվորներ կարող էին աշխատել մեկ շքեղ իրի վրա, օրինակ՝ լաքապատ գավաթի կամ էկրանի վրա[23]։ Որոշ լաքապատ իրերի վրա գրված էր պարզապես այն ընտանիքի տոհմի անունը, որը պատկանում էր դրանց։ Մյուսների վրա գրված էին սեփականատիրոջ տիտղոսները, անոթների հատուկ տեսակը, դրանց հզորությունը, արտադրության ճշգրիտ օրը, ամիսը և տարեթիվը (ըստ չինական դարաշրջանի անունների և նրանց արևային օրացույցի), հարկերի կառավարիչների անունները, ովքեր վերահսկում էին իրերի արտադրությունը և դրանք պատրաստած աշխատողների անունները[23]։Նույնիսկ մենաշնորհի դարաշրջանում պատրաստված որոշ երկաթյա իրեր ունեին իրենց պատրաստման տարեթվի և արտադրամասի անվան գրություններ[23]։ Սին դինաստիայի բրոնզե տրամաչափերը, որոնք օգտագործվում էին րոպեների չափումների համար, ունեին մակագրություն, որտեղ ասվում էր, որ այն «պատրաստվել է Շիջյան գուո ժամանակաշրջանի առաջին տարվա առաջին ամսվա նորալուսնի օրը»։ Տրամաչափերը թվագրվում են մ.թ. 9-ով[43]։ Հան լաքերը, որոնք կրում են կայսերական նշանը, հայտնաբերվել են ժամանակակից հնագետների կողմից Հանի մայրաքաղաքի շրջաններից շատ հեռու, այնպիսի վայրերում, ինչպիսիք են Ցինչժենը ( Գույչժոուում), Փհենյանը (Հյուսիսային Կորեա) և Նոին Ուլան (Մոնղոլիա)[23]։

Հանրային շինարարության նախագծեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դատարանի ճարտարապետին կենտրոնական կառավարությունը մեղադրել է վերահսկելու բոլոր կայսերական շինարարական և հասարակական աշխատանքների նախագծերը, ներառյալ պալատների և դամբարանների կառուցումը[2]։

Հան դինաստիայի խեցեգործական դամբարան՝ պալատական նստավայրի մոդել՝ դիտաշտարակներով, դարպասներով, սրահներով, արտաքին պատերով, բակերով, պատշգամբներով, սալիկապատ տանիքներով և պատուհաններով։

Արևմտյան Հանի ժամանակաշրջանում զորակոչված գյուղացիները կազմակերպվում էին ավելի քան հարյուր հազար բանվորներից բաղկացած աշխատանքային թիմերի։ Մոտ 150,000 զորակոչված բանվորներ, որոնք երեսուն օր անընդմեջ ծառայում էին ընդհանուր հինգ տարվա ընթացքում, աշխատում էին Չանանի հսկայական պաշտպանական պատերի վրա, որոնք ավարտվել են մ.թ.ա. 190 թվականին[36]։ Ժամկետային աշխատողներին հանձնարարվել է կառուցել և պահպանել սրբավայրեր՝ նվիրված տարբեր աստվածություններին և կայսեր նախնիների ոգիներին[36]։ Զորակոչիկները նաև պահպանում էին ջրանցքային համակարգեր, որոնք օգտագործվում էին գյուղատնտեսական տրանսպորտի և ոռոգման համար[23]։ Հան ջրանցքի վերանորոգման ավելի մեծ նախագծերից մի քանիսը ներառում էին Դուջյանյան ոռոգման համակարգի և Չժենգուո ջրանցքի վերանորոգումը, որոնք կառուցվել էին, համապատասխանաբար, նախորդ Քին նահանգի և Ցին դինաստիայի կողմից (մ.թ.ա. 221–206)[23]:

Տասնինը քարե արձանագրություններ են պահպանվել՝ ի հիշատակ Արևելյան Հանի կառավարության կողմից նոր ճանապարհների և կամուրջների կառուցման[11]։ Չանգանի հնագիտական պեղումները ցույց են տալիս, որ փայտե կամուրջներ են կառուցվել պաշտպանական խրամատի վրա և տանում են դեպի դարպասներ[23]։ Ճանապարհները նույնպես պարբերաբար վերանորոգման կարիք են ունեցել. 63 թվականին Կիլիան լեռներից, Հանժոնով (ժամանակակից հարավային Շանսի) և դեպի մայրաքաղաք Լոյան տանող երթուղին ենթարկվել է հիմնանորոգման[11]։ Այս նախագծի համար կառուցվել են՝ 623 կամուրջ, հինգ մեծ կամուրջ, 107 կմ նոր ճանապարհների, և 64 շենքեր՝ ներառյալ հանգստյան տներ, փոստային կայաններ և ռելեային կայաններ[11]։ Զինվորական լիազորություններ ունեցողները նաև կամուրջներ են կառուցել։ Օրինակ՝ մ.թ.ա. 127 թվականին Օրդոս անապատում Սյոննուի դեմ իր արշավի ժամանակ գեներալ Վեյ Ցինը (մ.թ.ա. 106 թ.) նոր կամուրջ է կառուցել Վուջիա գետի վրա ( Հուանհեի նախկին վտակը) ներկայիս Ներքին Մոնղոլիայում։ Նա օգտագործել է այս կամուրջը զորքեր և պաշարներ տեղափոխելու համար Սյոննուի վրա հարձակման համար, որը գտնվում է ժամանակակից Վույուան շրջանի հյուսիս-արևմուտքում (五原县)[44]: Էբրեյը գրում է[11] .

Ճանապարհների պահպանման համար, իհարկե, բազմաթիվ պատճառներ կային։ Միասնական քաղաքական համակարգը կարող էր պահպանվել միայն այնքան ժամանակ, քանի դեռ կառավարությունն ուներ անհրաժեշտության դեպքում պաշտոնյաներ, զորքեր կամ սուրհանդակներ արագ ուղարկելու միջոցներ։ Տրանսպորտի նման համակարգը, երբ հաստատվեց, հեշտացրեց առևտուրը։ Տեղական մակարդակում ճանապարհների և կամուրջների նախագծերը կարծես թե նախաձեռնվել են նույնքան շրջիկ առևտրականների, որքան պաշտոնյաների համար[11]։

Ներքին առևտուր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Առևտրային ապրանքներ և ապրանքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կարմիր-սև լաքապատ ֆլանգավոր բաժակների և սպասքի հավաքածու Մաուանգդուի Հան դամբարանների վայրում, մ.թ.ա. 2-րդ դար, Արևմտյան Հան դինաստիա

Հանի դարաշրջանի պատմաբանները, ինչպիսիք են Սիմա Ցյանը (մ.թ.ա. 145–86) և Բան Գուն (մ.թ. 32–92), ինչպես նաև ավելի ուշ պատմաբան Ֆան Յեն ինչպես նաև ավելի ուշ պատմաբան ֆան Յեն (մ.թ. 398-445), արձանագրել են բիզնես գործարքների և Հան վաճառականների կողմից վաճառվող ապրանքների մանրամասները։ Այս ապրանքների մասին վկայություններ են ի հայտ եկել նաև հնագիտական հետազոտություններից։

Հան դինաստիայի ժամանակ գյուղատնտեսական հիմնական մթերքներն էին աղվեսի կորեկը, պրոզո կորեկը, բրինձը (ներառյալ կպչուն բրինձը), ցորենը, լոբին և գարին[23]։ Սննդի այլ ապրանքներ ներառում էին սորգո, տարո, փիփերթ, մանանեխի բույս, ջինջ, տանձ, սալոր (ներառյալ Prunus salicina և Prunus mume), դեղձ, ծիրան և մուրիկա[23]։ Սովորաբար որպես միս էին օգտագործում հավը, բադը, սագը, տավարի միսը, խոզի միսը, նապաստակը, սիկա եղնիկը, կրիա աղավնին, բուն, չինական բամբուկե կաքավը, կաչաղակը, սովորական փասիանը, կռունկը և ձկների տարբեր տեսակներ[23]։

Շերամաբուծության միջոցով մետաքսի արտադրությունը ձեռնտու էր ինչպես մանր ֆերմերների, այնպես էլ խոշոր արտադրողների համար։ Մետաքսե հագուստը չափազանց թանկ էր աղքատների համար, ովքեր կրում էին կանեփից պատրաստված հագուստ[23]։ Գյուղացի կանայք սովորաբար հյուսում էին ընտանիքի բոլոր հագուստները[45]։

Ընդհանուր բրոնզե իրերը ներառում էին կենցաղային իրեր, ինչպիսիք են նավթի լամպերը, խնկարկիչները, սեղանները, արդուկները, վառարանները և կաթող կարասները։ Երկաթյա իրերը հաճախ օգտագործվում էին շինարարության և գյուղատնտեսական աշխատանքների համար, ինչպիսիք են՝ գութանները, քլունգները, բահերը, թիակները, թիակները, մանգաղները, կացինները, մուրճերը, դանակներ, սղոցներ, քերծվածքներ և մեխեր[23]։ Երկաթ օգտագործվել է նաև թրեր, հալբերդներ, նետերի ծայրեր և զրահներ պատրաստելու համար[23]։

Թեև Հանի ժամանակ շան միս էին ուտում, շները նույնպես ընտելացվեցին որպես ընտանի կենդանիներ։ Շների մեծ մասը պահվում էր որպես ընտանի կենդանիներ, մինչդեռ հատուկ տեսակներ բուծվում էին սպառման համար[23]։ Հան դինաստիայի դամբարանի այս երկու խեցեգործ շները կրում են դեկորատիվ օձիքներ։

Այլ սովորական ապրանքներ ներառում են՝ սպառվող նյութեր (լիկյոր, թթու վարունգ և սոուսներ, ոչխարներ և խոզեր, հացահատիկ, խմորիչ խմորիչ, լոբի ախորժակ, չորացրած ձուկ և ձուկ, խուրմա, շագանակ, մրգեր և բանջարեղեն), հումք (խոշոր եղջերավոր անասունների մորթ, նավակի փայտանյութ, բամբուկ, ձողեր, ներկանյութեր, եղջյուրներ, դարչին, հում լաք, նեֆրիտ, սաթ), հագուստի նյութեր (մետաքսե գործվածքներ, նուրբ և կոպիտ կտորներ, սփռի և աղվեսի կաշվից հագուստ, ֆետր և գորգեր, եղնիկի կաշվից հողաթափեր), ուտելու պարագաներ (բրոնզե պարագաներ և փայտիկներ, արծաթե, փայտե և երկաթե անոթներ, կերամիկական իրեր), արվեստի առարկաներ (լաքի ամանեղեն, կերամիկա), էլեգանտ դագաղներ (պատրաստված կատալպայից, մորեխից, գիհից և լաքապատ փայտից), տրանսպորտային միջոցներ, ինչպիսիք են թեթև երկանիվ սայլերը և ծանր եզան սայլերը և ձիերը[27]։

Բացի ընդհանուր ապրանքներից, Հանի պատմաբանները թվարկում են որոշակի շրջանների ապրանքները։ Ժամանակակից Շանսիի տարածաշրջանի սովորական առևտրային իրերը ներառում էին բամբուկ, փայտանյութ, հացահատիկ և թանկարժեք քարեր։ Շանդունը ուներ ձուկ, աղ, լիկյոր և մետաքս։ Ջիաննանը ուներ կամֆորա, կատալպա, կոճապղպեղ, դարչին, ոսկի, անագ, կապար, դարչին, ռնգեղջյուրի եղջյուր, կրիայի պատյան, մարգարիտներ, փղոսկր և կաշի[2]։ Էբրեյը թվարկում է մ.թ. 2-րդ դարի Գանսուի դամբարանում հայտնաբերված իրերը ( Չինական Մեծ պարսպով ամրացված Հեքսի միջանցքի երկայնքով), վկայում է այն մասին, որ շքեղ իրեր կարելի է ձեռք բերել նույնիսկ հեռավոր սահմաններում[11]։

...տասնչորս կտոր խեցեղեն, փայտե առարկաներ, ինչպիսիք են ձին, խոզը, եզը, հավը, հավի տնակը և մեկ եղջյուր կենդանին, յոթանասուն պղնձի կանխիկ, բրոնզից պատրաստված խաչադեղ մեխանիզմ, գրելու խոզանակ, լաքապատ թանաքաքար, լաք սկուտեղ և գունդ, փայտե սանր, նեֆրիտի զարդ, մի զույգ կանեփ կոշիկներ, ծղոտե պայուսակ, մակագրված դրոշի մնացորդներ, բամբուկե մազակալ, երկու ծղոտե պայուսակ, և քարե ճրագ[11]։

Գույքի կառավարում և առևտուր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չենգդուի հարուստ և ազդեցիկ ընտանիքի գերեզմանի պատի այս փորագրված Արևելյան Հան աղյուսը պատկերում է հարուստ և ազդեցիկ Հան պաշտոնյայի տունը: Այն պատկերում է պարսպապատ բակը, տունը, ննջասենյակները, սրահները, խոհանոցը, ջրհորը և դիտարանը: Տանտերն ու նրա հյուրը նստած խմում են բակում, մինչ երկու աքլորները կռվում են, իսկ երկու կռունկները պարում ։
Բրոնզե կոուրի կոնտեյներ, Արևմտյան Հան դինաստիա (մ.թ.ա. 202 - մ.թ. 9), Յունան նահանգային թանգարան, Կունմինգ։ Չինաստանի այս տարածաշրջանում կովերի խեցիները օգտագործվել են որպես փողի վաղ ձև և պահվել են մանրակրկիտ զարդարված բրոնզե տարաներում, ինչպիսին է սա, որի վրա կանգնած է ոսկեզօծ ձիավորը, որը շրջապատված է չորս եզներով, որոնց հերթով մոտենում են երկու վագրեր, որոնք բարձրանում են: տարայի հակառակ կողմերում:

Վաղ Արևելյան Հանում կայսր Մինն ընդունել է օրենքներ, որոնք արգելում էին գյուղատնտեսությամբ զբաղվողներին միաժամանակ զբաղվել առևտրով[11]։ Այս օրենքները հիմնականում անարդյունավետ էին, քանի որ հարուստ հողատերերն ու տանտերերը զգալի շահույթ էին ստանում իրենց կալվածքներում արտադրված ապրանքների առևտուրից[11]։ Կույ Շի (催寔) (մ.թ. 170 թ.), տեղական հրամանատարության ադմինիստրատոր էր, ով հետագայում ծառայել է որպես պաշտոնյա՝ կենտրոնական կառավարության քարտուղարությունում, իր տանը գինեգործություն է սկսել՝ իր հոր հուղարկավորության ծախսերը հոգալու համար։ Նրա ընկերները քննադատել են նրան՝ պնդելով, որ այդ պրակտիկան անբարոյական է, բայց ոչ անօրինական[11]։

Կուի Շիի «Sìmín yuèlìng» (四民月令) գիրքը արևելյան Հանի ժամանակաշրջանի գյուղատնտեսության վերաբերյալ պահպանված միակ նշանակալից աշխատությունն է, չնայած Ֆան Շենչժի շուի մոտ 3000 գրավոր կերպարներ, որոնք թվագրվում են Հանի կայսր Չենի օրոք (մ.թ.ա. 33– 7 թթ), դեռևս գոյատևում են[2][2]։ Կուի Շիի գիրքը ներկայացնում է նախնիների պաշտամունքի, փառատոների և կրոնական տոների, ընտանեկան և ազգակցական հարաբերությունների, գյուղատնտեսական աշխատանքների և տղաների դպրոցական սեզոնի վարքագծի նկարագրությունները։ Կուի Շիի գիրքը նաև մանրամասն հրահանգներ է տալիս այն մասին, թե որ ամիսներն են առավել շահավետ ժամանակներ գնելու և վաճառելու որոշակի տեսակի ֆերմայում արտադրված ապրանքներ[46]։

Հետևյալ աղյուսակը ձևավորված է Էբրիի «Գույքի և ընտանիքի կառավարումը հետագա Հանում, ինչպես երևում է մարդկանց չորս դասերի ամսական ցուցումներում» (1974 թ.) հիման վրա[17]։ Էբրեյը գրում է. «...նույն ապրանքը հաճախ գնում և վաճառվում էր տարվա տարբեր ժամանակներում։ Դրա հիմնավորումը շատ հստակ ֆինանսական է. ապրանքները գնվել են, երբ գինը ցածր է եղել և վաճառվել, երբ այն բարձր է եղել»[17]։ Վաճառված յուրաքանչյուր ապրանքի համար հատուկ գումարներ նշված չեն, սակայն տարվա ընթացքում վաճառքի և գնման ժամկետները պատմաբանների համար ամենաարժեքավոր տեղեկատվությունն են[17]։ Կույ Շիի ցուցակից բացակայում են կարևոր իրեր, որոնք նրա ընտանիքը, անշուշտ, գնել և վաճառել է տարվա որոշակի ժամանակներում, ինչպիսիք են աղը, երկաթե գյուղատնտեսական գործիքներն ու խոհանոցային պարագաները, թուղթն ու թանաքը ( թղթի պատրաստման գործընթացը հորինվել է Ցեյ Լունի կողմից մ.թ. 105 թվականին), ինչպես նաև մետաքսից և էկզոտիկ մթերքներից պատրաստված շքեղ իրեր[17][47]։

Կույ Շի (催寔) կալվածքում ամբողջ տարվա ընթացքում գնված և վաճառվող ապրանքներ[17]
Տարվա ամիս Գնվել է Վաճառվել է
2 Վառելափայտ և փայտածուխ Չաղացած կորեկ, սոսնձու կորեկ, սոյա և փոքր լոբի, կանեփ և ցորեն
3 Հեմպենի կտոր սնձան կորեկ
4 Առանց կեղև և սովորական գարի, ջարդոն մետաքսե բամբակ
5 Առանց կեղև և սովորական գարի, ցորեն, մետաքսի թել, կանեփ և մետաքսե կտոր, ծղոտ Սոյա և ավելի քիչ լոբի, քունջութ
6 Անկեղև գարի, ցորեն, հաստ ու բարակ մետաքս Սոյայի հատիկներ
7 Ցորեն և կամ գարի, հաստ ու բարակ մետաքս Սոյա և ավելի քիչ լոբի
8 Կաշվե կոշիկներ, սոսնձվող կորեկ Ցորենի և կամ գարու սերմացու
10 Կեղևազուրկ կորեկ, սոյա և փոքր լոբի և կանեփի սերմեր Հաստ մետաքս, մետաքս և մետաքսե թել
11 Ոչ սոսնձված բրինձ, կեղևավորված և առանց կեղևի կորեկ, լոբի և կանեփի սերմեր
Կերամիկական խոզեր և եզներ արևմտյան Հանի դարաշրջանի դամբարանից

Արևելյան Հանի ժամանակաշրջանում հողազուրկ գյուղացիների շրջանում զանգվածային գործազրկություն էր։ Այնուամենայնիվ, հնագիտական և գրական վկայությունները ցույց են տալիս, որ հարուստ գյուղատնտեսական կալվածքները տնօրինողները մեծ բարգավաճում էին և ապրում էին հարմարավետ[11]։ Բացի Կուիի աշխատանքից, գյուտարար, մաթեմատիկոս և պալատական աստղագետ Չան Հենգը (մ.թ. 78–139) գրել է մի ռապսոդիա՝ նկարագրելով Նանյանգի հարուստ գյուղերը և նրա ոռոգվող բրնձի դաշտերը։ Նա նշում է հացահատիկի արտերը, ձկներով լցված լճակները, ինչպես նաև բամբուկի բողբոջներով, աշնանային պրասներով, ձմեռային շաղգամներով, պերիլաով, էվոդիայով և մանուշակագույն կոճապղպեղով լցված կալվածքների ու պտղատու այգիների մասին[48]։

Հարուստ Հանի դամբարանների պատերին պատված աղյուսները զարդարված էին փորագրված կամ ձուլված ռելիեֆներով և ներկված որմնանկարներով։ Դրանք հաճախ ցույց էին տալիս գերեզմանի բնակիչների կալվածքի, սրահների, հորերի, կառքերի ամբարների, անասունների, ոչխարների, հավերի և խոզերի համար նախատեսված գրիչներ, ձիերի ախոռներ և աշխատող բանվորներ, որոնք հավաքում էին թթի տերևներ, հերկում էին ցանքատարածությունները և թխում բանջարեղենի կտորները[11]։

Փոքր և միջին կալվածքները կառավարվում էին միայնակ ընտանիքների կողմից։ Հայրը հանդես էր գալիս որպես գլխավոր կառավարիչ, որդիները՝ դաշտային աշխատողներ։ Կանայք և դուստրերը աշխատում էին կին ծառաների հետ՝ գործվածքներ հյուսելու և մետաքս արտադրելու համար[11]։ Շատ հարուստ հողատերերը, ովքեր ունեցել են մեծ գյուղացիների հետևորդներ, հաճախ օգտագործում էին բաժնետոմսերի մշակման համակարգը, որը նման էր պետական սեփականություն հանդիսացող հողերի կառավարական համակարգին։ Այս համակարգի համաձայն՝ գյուղացիները ստանում էին հող, գործիքներ, եզներ և տուն՝ իրենց բերքի մեկ երրորդի կամ կեսի դիմաց[11]։

Արտաքին առևտուր և վտակների փոխանակում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հյուսված մետաքսե գործվածք թիվ 1 դամբարանից, Չանշա, Հունան նահանգ, Արևմտյան Հանի դարաշրջանում, մ.թ.ա. 2-րդ դարում:
Արևմտյան Հանի դարաշրջանի բրոնզե ռնգեղջյուր

Մինչ Հան դինաստիան, Չինաստանի հյուսիսային սահմանին մոտ գտնվող շուկաները առևտուր էին անում արևելյան եվրասիական տափաստանի քոչվոր ցեղերի հետ[49]։ Հանի և քոչվոր Հուննուի միջև կնքված հեքինյան համաձայնագիրը նախատեսում էր Չինաստանից վտակային ապրանքների տեղափոխում։ Մ.թ.ա 2-րդ դարում Հուննուներին ուղարկվող տարեկան տուրքի ճշգրիտ գումարը հայտնի չէ։ 89 թվականին, երբ Հուլուգու Չանյուն (狐鹿姑) (մ.թ.ա. 95–85) խնդրել է երկարացնել Հեքինի պայմանագիրը, նա պահանջել է տարեկան 400,000 լիտր տուրք, կամ 10,000 դան գինի, 100,000 լիտր կամ 5000 հու հացահատիկ և 10000 հակ մետաքս[50][51]։ Գինու, հացահատիկի և մետաքսի այս քանակները համարվում էին զգալի աճ նախկինում տրված տուրքի համեմատ, որը պետք է շատ ավելի քիչ լիներ[50]։ Բացի այդ պայմանավորվածություններից, Հուննուի և Հանի առևտրականների միջև ամենատարածված առևտրային փոխանակումները բաղկացած էին Հուննուի ձիերի և մորթիների առևտուրից՝ Հանի գյուղատնտեսական սննդամթերքի և շքեղ իրերի, հատկապես մետաքսի համար[49]։ Սև շուկայի միջոցով Սիոնգնուն նաև կարողացել է մաքսանենգ ճանապարհով Հանի երկաթե զենքեր տեղափոխել սահմանով[49]։

Հանը դիվանագիտական ներկայություն է հաստատել Կենտրոնական Ասիայի Թարիմի ավազանում Հանի կայսր Վուի օրոք (մ.թ.ա. 141–87): Հան բանագնացները ոչխարների, ոսկու և մետաքսի նվերներ էին բերում քաղաք-պետություններին[49]։ Չինացիները երբեմն օգտագործում էին ոսկին որպես արժույթ։ Այնուամենայնիվ, մետաքսը համարվում էր սննդի և կացարանի համար վճարելու միջոց[49]։ Երբ Հանը հպատակեցրել է Թարիմի ավազանը և այնտեղ հիմնել պրոտեկտորատ, այս նահանգներում Հանի բանագնացներին տրվել է անվճար սնունդ և կացարան։ Այս բանագնացներից պահանջվում էր Հանի արքունիք ուղարկել մուշտակներից, թանկարժեք քարերից և դելիկատեսներից, ինչպիսիք են միջինասիական չամիչը[49]։ Արշակյան արքունիքը էկզոտիկ կենդանիներ, այդ թվում՝ առյուծներ և ջայլամներ է ուղարկել Հանի արքունիքը, իսկ թագավորը, որը իշխել է ներկայիս Բիրմայի տարածքում, ուղարկել է փղեր և ռնգեղջյուրներ[30]։ Հանի դիվանագիտական առաքելությունները թագավորական դատարաններում ամբողջ Ասիայում սովորաբար ուղեկցվում էին առևտրային քարավաններով, որոնք զգալի շահույթ էին ստանում[52]։

Հանի արքունիքը հարկային հնազանդություն է ստացել Սյոնգնու առաջնորդ Հուհանյեից (呼韓邪) (մ.թ.ա. 58–31), ով Ժիժի Չանյուի կարևոր մրցակիցն էր (մ.թ.ա. 56–36, մահացել է Ժիժիի ճակատամարտում )։ Հուհանյեի հարգանքի տուրքը, պատանդների փոխանակումը և Չանգանում ներկայությունը մ.թ.ա. 51-ի Նոր տարում պարգևատրվել են կայսեր կողմից հետևյալ նվերներով. մետաքսե գործվածք, 1500 կգ (3300 ֆունտ) մետաքսե թել, 15 ձի և 680.000 լիտր հացահատիկ[53]։ Այնուամենայնիվ, սա պարգևատրվող նվերների միակ դեպքն է, որոնք ներկայացնում են այլ նյութեր, բացի գործվածքից։ Ինչպես ցույց է տրված ստորև բերված աղյուսակում, որը հիմնված է Յու Յին Շիհի «Հանի արտաքին հարաբերություններ» աշխատության վրա (1986), մ.թ. ա. 51-ից հետո նվերները բաղկացած էին միայն մետաքսից, և առաջնորդ սիոնգի քաղաքական հպատակությունը երաշխավորված էր միայն այնքան ժամանակ, քանի դեռ Հանը կարող էր նրան ավելի ու ավելի մեծ կայսերական առատաձեռնություն տրամադրել՝ մետաքս՝ յուրաքանչյուր հաջորդ այցով չինական դատարան[50]։

Կայսերական Հանի նվերները, որոնք ստացվել են Սյոննու Չանյուի կողմից Չանգանի Հանի արքունիքում հարգանքի տուրք մատուցելու ժամանակ[50]
Տարի (մ.թ.ա.) Մետաքսի թել (չափված կիլոգրամներով ) Մետաքսե գործվածք (չափված բալերով)
51 1500 8000
49 2000 9000
33 4000 18000
25 5000 20000
1 7500 30000

Մետաքսի ճանապարհի ստեղծումը տեղի է ունեցել Վուի օրոք՝ շնորհիվ դիվանագետ Ճան Ցիանի ջանքերի։ Հռոմեական կայսրությունից մետաքսի աճող պահանջարկը խթանել է առևտրային երթևեկությունը ինչպես Կենտրոնական Ասիայում, այնպես էլ Հնդկական օվկիանոսով մեկ։ Հռոմեացի վաճառականները նավարկել են դեպի Բարբարիկոն՝ ներկայիս Կարաչիի մոտ, Պակիստան և Բարիգազա՝ ներկայիս Գուջարաթում, Հնդկաստան ՝ գնելու չինական մետաքս[49]։ Մ.թ.ա. 111–ին, երբ կայսր Վուն նվաճել է Նանյուեն (այժմյան Հարավարևմտյան Չինաստանում և Հյուսիսային Վիետնամում ),արտաքին առևտուրը տարածվել է Հարավարևելյան Ասիայում և Հնդկական օվկիանոսում, քանի որ ծովային առևտրականները Հանի ոսկին և մետաքսը փոխանակում էին մարգարիտների, նեֆրիտի, լապիս լազուրի և ապակյա իրերի հետ[2]։

Ավելի ուշ Հանի գրքում ասվում է, որ հռոմեացի բանագնացները, որոնք ուղարկվել էին կայսր Մարկոս Ավրելիոսի (մ.թ. 161–180 թթ.), հարավային ճանապարհով, նվերներ են բերել Հուան կայսեր արքունիքին (մ.թ. 146–168 թթ.) 166 թվականին[54]։ Այս հռոմեական առաքելությանը հետևել է Հան դիվանագետ Գան Ինի անհաջող փորձին՝ Հռոմ հասնել 97 թվականին։ Արշակունիների իշխանությունները Պարսից ծոցում ձերբակալել են Գան Ինին, և նա կարողացել է Հռոմի մասին զեկույց կազմել միայն բանավոր հաղորդագրությունների հիման վրա[2][30][50]։ Պատմաբաններ Չարլզ Հակերը և Ռաֆե դե Կրեսպիգնին երկուսն էլ ենթադրում են, որ մ.թ. 166 թվականին հռոմեական առաքելությունը իրական դիվանագետների փոխարեն ներգրավել է նախաձեռնող հռոմեական առևտրականներին[55]։ Հակերը գրում է[28].

Վասալ պետությունների վտակային առաքելությունները սովորաբար թույլատրվում էին ներառել առևտրականներին, որոնք այդպիսով հնարավորություններ էին ստանում բիզնես անել կապիտալի շուկաներում։ Անկասկած, այն, ինչ չինական դատարանը որոշել է անվանել հարկային առաքելություններ, իրականում խորամանկորեն կազմակերպված առևտրային ձեռնարկություններ էին օտարերկրյա առևտրականների կողմից, որոնք ընդհանրապես դիվանագիտական կարգավիճակ չունեին։ Սա, անկասկած, այդպես էր, հատկապես, երբ մի խումբ առևտրականներ, որոնք հայտնվեցին մ.թ. 166 թվականին հարավային ափին, պնդում էին, որ իրենք են հռոմեական կայսր Մարկուս Ավրելիուս Անտոնինոսի բանագնացները[28]։

Հիմնական առևտրային ճանապարհը, որը տանում էր դեպի Հան Չինաստան, անցնում էր նախ Կաշգարով, սակայն հելլենացված Բակտրիան, որը գտնվում էր դեպի արևմուտք, միջազգային առևտրի կենտրոնական հանգույցն էր[49]։ 1-ին դարում Բակտրիան, Կենտրոնական Ասիայի և Հյուսիսային Հնդկաստանի մեծ մասը վերահսկվում էին Քուշանական կայսրության կողմից[49]։ Մետաքսը Չինաստանից Հնդկաստան արտահանվող հիմնական ապրանքն էր։ Հնդիկ վաճառականները Չինաստան էին բերում տարբեր ապրանքներ, այդ թվում՝ կրիայի պատյան, ոսկի, արծաթ, պղինձ, երկաթ, կապար, անագ, նուրբ կտոր, բրդյա գործվածքներ, օծանելիք և խունկ, բյուրեղյա շաքար, պղպեղ, կոճապղպեղ, աղ, մարջան, մարգարիտ, ապակյա իրեր, և հռոմեական իրեր[49]։ Հնդիկ վաճառականները հռոմեական ստիրաքս և խունկ են բերել Չինաստան, մինչդեռ չինացիները բդելիումը համարում էին որպես բուրավետ ապրանք Պարսկաստանից, թեև այն հայրենիքը էրԱրևմտյան Հնդկաստանն[49]։ Ֆերգանայից ներկրված բարձրահասակ Ֆերգանա ձիերը բարձր են գնահատվել Հան Չինաստանում[49]։ Նոր ներմուծված միջինասիական էկզոտիկ խաղողը (այսինքն vitis vinifera–ն) օգտագործվում էր խաղողի գինի պատրաստելու համար, թեև չինացիները մինչ այդ ունեին բրնձի գինի[56]։ Հին Միջագետքի ապակյա շքեղ իրեր հայտնաբերվել են չինական դամբարաններում և թվագրվել են ուշ գարնան և աշնան շրջանով (մ.թ.ա. 771–476 թթ.): Հռոմեական ապակյա իրեր են հայտնաբերվել չինական դամբարաններում, որոնք թվագրվում են մ.թ.ա. 1-ին դարի սկզբին, իսկ ամենավաղ նմուշը հայտնաբերվել է հարավային Չինաստանի ծովային Գուանչժոու նավահանգստում[57]։ Հան դամբարաններում հայտնաբերվել են նաև հռոմեական և պարթևական տարածքների արծաթյա իրեր[58]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Hinsch 2002; Cullen 2006.
  2. ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 2,14 2,15 2,16 2,17 2,18 2,19 2,20 2,21 2,22 2,23 2,24 2,25 2,26 2,27 2,28 2,29 2,30 2,31 2,32 2,33 2,34 2,35 2,36 2,37 2,38 2,39 2,40 2,41 2,42 2,43 2,44 2,45 Nishijima 1986.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Hinsch 2002.
  4. ↑ Nishijima 1986; Stearns & Langer 2001.
  5. ↑ Schinz 1996; Nishijima 1986.
  6. ↑ Schinz 1996; Wang 1982.
  7. ↑ Wang 1982; Hansen 2000.
  8. ↑ 8,0 8,1 Ebrey 1986; Bielenstein 1986; Nishijima 1986.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 Bielenstein 1980.
  10. ↑ GaryLeeTodd.com (March 4, 2009). China: Ancient coinage Արխիվացված 2011-07-11 Wayback Machine . Retrieved on 2009-03-09.
  11. ↑ 11,00 11,01 11,02 11,03 11,04 11,05 11,06 11,07 11,08 11,09 11,10 11,11 11,12 11,13 11,14 11,15 11,16 11,17 11,18 11,19 11,20 11,21 11,22 11,23 Ebrey 1986.
  12. ↑ Maddison 2001.
  13. ↑ Maddison 2007
  14. ↑ Nishijima 1986; Ebrey 1999; Wang 1982.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 15,5 Nishijima 1986; see also Hucker 1975.
  16. ↑ 16,0 16,1 Nishijima 1986; Hansen 2000; Bielenstein 1986; Lewis 2007; Hucker 1975.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 17,4 17,5 17,6 Ebrey 1974.
  18. ↑ de Crespigny 2007; Ebrey 1999; Beck 1986.
  19. ↑ Wang 1982; Hucker 1975.
  20. ↑ 20,0 20,1 Deng 1999.
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 21,3 Swann 1974.
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 Hsu 1980.
  23. ↑ 23,00 23,01 23,02 23,03 23,04 23,05 23,06 23,07 23,08 23,09 23,10 23,11 23,12 23,13 23,14 Wang 1982.
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 Ebrey 1999.
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 25,3 Ebrey 1999; Hucker 1975.
  26. ↑ Loewe 1986; Nishijima 1986; see also Hucker 1975.
  27. ↑ 27,0 27,1 Nishijima 1986; Ebrey 1986.
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 Hucker 1975.
  29. ↑ Ebrey 1999; Nishijima 1986.
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 30,3 30,4 de Crespigny 2007.
  31. ↑ de Crespigny 2007; Kramers 1986; Ebrey 1999.
  32. ↑ de Crespigny 2007; Ebrey 1986.
  33. ↑ Ch'ü (1972), 113–114; see also Hucker 1975.
  34. ↑ Ebrey 1999; Hinsch 2002; Wagner 2001.
  35. ↑ 35,0 35,1 35,2 Wagner 2001.
  36. ↑ 36,0 36,1 36,2 Loewe 1986.
  37. ↑ Wagner 2001; Nishijima 1986.
  38. ↑ Wagner 2001; see also Hucker 1975.
  39. ↑ Ebrey 1999; Wagner 2001; Hucker 1975.
  40. ↑ Wagner 2001; Hucker 1975.
  41. ↑ Bower 2005; Ruitenbeek 2005; Steinhardt 2005.
  42. ↑ Wang 1982; Nishijima 1986.
  43. ↑ Colin A. Ronan; Joseph Needham (1994 թ․ հունիսի 24). The Shorter Science and Civilisation in China. Cambridge University Press. էջ 312. ISBN 978-0-521-32995-8. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 15-ին. «adjustable outside caliper gauge... self-dated at AD 9»
  44. ↑ Di Cosmo 2002.
  45. ↑ Nishijima 1986; Hinsch 2002.
  46. ↑ Ebrey 1986; Nishijima 1986.
  47. ↑ Tom 1989; Cotterell 2004.
  48. ↑ Ebrey 1986; Knechtges 1997.
  49. ↑ 49,00 49,01 49,02 49,03 49,04 49,05 49,06 49,07 49,08 49,09 49,10 49,11 Liu 1988.
  50. ↑ 50,0 50,1 50,2 50,3 50,4 Yü 1986.
  51. ↑ Book of Han, vol. 94a.
  52. ↑ Torday 1997.
  53. ↑ Yü 1986; Loewe 1986.
  54. ↑ Liu 1988; de Crespigny 2007; Nishijima 1986.
  55. ↑ Hucker 1975; de Crespigny 2007.
  56. ↑ Gernet 1962.
  57. ↑ An 2002.
  58. ↑ Harper 2002.

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • An, Jiayao (2002), «When Glass Was Treasured in China», in Juliano, Annette L.; Lerner, Judith A. (eds.), Silk Road Studies VII: Nomads, Traders, and Holy Men Along China's Silk Road, Turnhout: Brepols Publishers, էջեր 79–94, ISBN 978-2-503-52178-7.
  • Beck, Mansvelt (1986), «The Fall of Han», in Twitchett, Denis; Loewe, Michael (eds.), The Cambridge History of China: Volume I: the Ch'in and Han Empires, 221 B.C. – A.D. 220, Cambridge: Cambridge University Press, էջեր 317–376, ISBN 978-0-521-24327-8.
  • Bielenstein, Hans (1980), The Bureaucracy of Han Times, Cambridge: Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-22510-6.
  • Bielenstein, Hans (1986), «Wang Mang, the Restoration of the Han Dynasty, and Later Han», in Twitchett, Denis; Loewe, Michael (eds.), The Cambridge History of China: Volume I: the Ch'in and Han Empires, 221 B.C. – A.D. 220, Cambridge: Cambridge University Press, էջեր 223–290, ISBN 978-0-521-24327-8.
  • Bower, Virginia (2005), «Standing man and woman», in Richard, Naomi Noble (ed.), Recarving China's Past: Art, Archaeology, and Architecture of the 'Wu Family Shrines', New Haven and London: Yale University Press and Princeton University Art Museum, էջեր 242–245, ISBN 978-0-300-10797-5.
  • Ch'ü, T'ung-tsu (1972), Dull, Jack (ed.), Han Dynasty China: Volume 1: Han Social Structure, Seattle and London: University of Washington Press, ISBN 978-0-295-95068-6.
  • Cotterell, Maurice (2004), The Terracotta Warriors: The Secret Codes of the Emperor's Army, Rochester: Bear and Company, ISBN 978-1-59143-033-9.
  • Cullen, Christoper (2006), Astronomy and Mathematics in Ancient China: The Zhou Bi Suan Jing, Cambridge: Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-03537-8
  • de Crespigny, Rafe (2007), A Biographical Dictionary of Later Han to the Three Kingdoms (23-220 AD), Leiden: Koninklijke Brill, ISBN 978-90-04-15605-0.
  • Deng, Gang (1999), The Premodern Chinese Economy: Structural Equilibrium and Capitalist Sterility, New York: Routledge, ISBN 978-0-415-16239-5.
  • Di Cosmo, Nicola (2002), Ancient China and Its Enemies: The Rise of Nomadic Power in East Asian History, Cambridge: Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-77064-4.
  • Ebrey, Patricia (1974), «Estate and Family Management in the Later Han as Seen in the Monthly Instructions for the Four Classes of People», Journal of the Economic and Social History of the Orient, 17 (2): 173–205, doi:10.1163/156852074X00110, JSTOR 3596331.
  • Ebrey, Patricia (1986), «The Economic and Social History of Later Han», in Twitchett, Denis; Loewe, Michael (eds.), Cambridge History of China: Volume I: the Ch'in and Han Empires, 221 B.C. – A.D. 220, Cambridge: Cambridge University Press, էջեր 608–648, ISBN 978-0-521-24327-8.
  • Ebrey, Patricia (1999), The Cambridge Illustrated History of China, Cambridge: Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-66991-7.
  • Gernet, Jacques (1962), Daily Life in China on the Eve of the Mongol Invasion, 1250-1276, Translated by H. M. Wright, Stanford: Stanford University Press, ISBN 978-0-8047-0720-6.
  • Hansen, Valerie (2000), The Open Empire: A History of China to 1600, New York & London: W.W. Norton & Company, ISBN 978-0-393-97374-7.
  • Harper, P. O. (2002), «Iranian Luxury Vessels in China From the Late First Millennium B.C.E. to the Second Half of the First Millennium C.E.», in Juliano, Annette L.; Lerner, Judith A. (eds.), Silk Road Studies VII: Nomads, Traders, and Holy Men Along China's Silk Road, Turnhout: Brepols Publishers, էջեր 95–113, ISBN 978-2-503-52178-7.
  • Hinsch, Bret (2002), Women in Imperial China, Lanham: Rowman & Littlefield Publishers, ISBN 978-0-7425-1872-8.
  • Hsu, Cho-yun (1980), Han Agriculture: The Formation of Early Chinese Agrarian Economy, 206 B.C.-A.D. 220, Seattle: University of Washington Press, ISBN 0-295-95676-3.
  • Hucker, Charles O. (1975), China's Imperial Past: An Introduction to Chinese History and Culture, Stanford: Stanford University Press, ISBN 978-0-8047-0887-6.
  • Knechtges, David R. (1997), «Gradually Entering the Realm of Delight: Food and Drink in Early Medieval China», Journal of the American Oriental Society, 117 (2): 229–339, doi:10.2307/605487, JSTOR 605487.
  • Kramers, Robert P. (1986), «The Development of the Confucian Schools», in Twitchett, Denis; Loewe, Michael (eds.), Cambridge History of China: Volume I: the Ch'in and Han Empires, 221 B.C. – A.D. 220, Cambridge: Cambridge University Press, էջեր 747–756, ISBN 978-0-521-24327-8.
  • Lewis, Mark Edward (2007), The Early Chinese Empires: Qin and Han, Cambridge: Harvard University Press, ISBN 978-0-674-02477-9.
  • Liu, Xinru (1988), Ancient India and Ancient China: Trade and Religious Exchanges: AD 1–600, Delhi and New York: Oxford University Press, ISBN 978-0-19-562050-4.
  • Loewe, Michael (1986), «The Former Han Dynasty», in Twitchett, Denis; Loewe, Michael (eds.), The Cambridge History of China: Volume I: the Ch'in and Han Empires, 221 B.C. – A.D. 220, Cambridge: Cambridge University Press, էջեր 103–222, ISBN 978-0-521-24327-8.
  • Maddison, Angus (2001), The World Economy: A Millennial Perspective, OECD Publishing, ISBN 978-92-64-18608-8.
  • Maddison, Angus (2007), Chinese economic performance in the long run, Organisation for Economic Co-operation and Development. Development Centre, ISBN 978-92-64-03762-5
  • Needham, Joseph (1965), Science and Civilization in China: Volume 4, Physics and Physical Technology; Part II, Mechanical Engineering, Cambridge: Cambridge University Press. 1986 reprint from Taipei: Caves Books Ltd. 978-0-521-05803-2.
  • Nishijima, Sadao (1986), «The Economic and Social History of Former Han», in Twitchett, Denis; Loewe, Michael (eds.), Cambridge History of China: Volume I: the Ch'in and Han Empires, 221 B.C. – A.D. 220, Cambridge: Cambridge University Press, էջեր 545–607, ISBN 978-0-521-24327-8.
  • Ruitenbeek, Klaas (2005), «Triangular hollow tomb tile with dragon design», in Richard, Naomi Noble (ed.), Recarving China's Past: Art, Archaeology, and Architecture of the 'Wu Family Shrines', New Haven and London: Yale University Press and Princeton University Art Museum, էջեր 252–254, ISBN 978-0-300-10797-5.
  • Schinz, Alfred (1996), The Magic Square: Cities in Ancient China, Fellbach: Edition Axel Menges, ISBN 978-3-930698-02-8.
  • Stearns, Peter N. & Langer, William L. (2001), The Encyclopedia of World History (Sixth ed.), New York: Houghton Mifflin Company, ISBN 978-0-395-65237-4.
  • Steinhardt, Nancy N. (2005), «Pleasure tower model», in Richard, Naomi Noble (ed.), Recarving China's Past: Art, Archaeology, and Architecture of the 'Wu Family Shrines', New Haven and London: Yale University Press and Princeton University Art Museum, էջեր 275–281, ISBN 978-0-300-10797-5.
  • Swann, Nancy Lee (1974), Food & Money in Ancient China: The Earliest Economic History of China to A.D. 25, New York: Octagon Books, ISBN 0374962022.
  • Tom, K. S. (1989), Echoes from Old China: Life, Legends, and Lore of the Middle Kingdom, Honolulu: The Hawaii Chinese History Center of the University of Hawaii Press, ISBN 978-0-8248-1285-0.
  • Torday, Laszlo (1997), Mounted Archers: The Beginnings of Central Asian History, Durham: The Durham Academic Press, ISBN 978-1-900838-03-0.
  • Wagner, Donald B. (2001), The State and the Iron Industry in Han China, Copenhagen: Nordic Institute of Asian Studies Publishing, ISBN 978-87-87062-83-1.
  • Wang, Zhongshu (1982), Han Civilization, Translated by K.C. Chang and Collaborators, New Haven and London: Yale University Press, ISBN 978-0-300-02723-5.
  • Yü, Ying-shih (1986), «Han Foreign Relations», in Twitchett, Denis; Loewe, Michael (eds.), The Cambridge History of China: Volume I: the Ch'in and Han Empires, 221 B.C. – A.D. 220, Cambridge: Cambridge University Press, էջեր 377–462, ISBN 978-0-521-24327-8.

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիիքպահեստ
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Հան_դինաստիայի_տնտեսություն&oldid=9945914» էջից