Ադոլֆ Հիտլերի ռազմական կարիերա

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Ադոլֆ Հիտլերը

Ադոլֆ Հիտլերի ռազմական կարիերան բաժանված է երկու մասի. հիմնական մասը տեղի է ունեցել Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ, երբ Հիտլերը ծառայում էր որպես Բավարիայի բանակի եֆրեյտոր, մյուս մասը՝ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում, երբ Հիտլերը, զբաղեցնելով Նացիստական Գերմանիայի ֆյուրերի պաշտոնը, Վերմախտի գերագույն հրամանատարն էր։

Առաջին համաշխարհային պատերազմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիտլերը (աջ կողմում) զինակիցների հետ, 1914 թվական

1913 թվականի մայիսին, ստանալով հոր ժառանգության վերջին բաժինը, Հիտլերը Վիեննայից տեղափոխվեց Մյունխեն, որտեղ ապրուստ էր վաստակում տարբեր ճարտարապետական հուշարձաններ պատրաստելով։ Հնարավոր է՝ նա լքել է Վիեննան՝ ավստրիական բանակ զորակոչվելուց խուսափելու նպատակով[1]։ Ավելի ուշ նա պնդում էր, որ չի ցանկանում ծառայել Հաբսբուրգյան միապետությունում՝ բանակում ցեղերի խառնուրդի պատճառով։ Բավարիայի ոստիկանությունը նրան ուղարկեց Զալցբուրգ՝ զորակոչվելու ավստրիական բանակ, բայց 1914 թվականի փետրվարի 5-ին նա ճանաչվեց ոչ պիտանի զինվորական ծառայության համար և վերադարձավ Մյունխեն[1]։

1914 թվականի օգոստոսին, երբ Հիտլերը 25 տարեկան էր, Ավստրո-Հունգարիան և Գերմանիան մտան Առաջին համաշխարհային պատերազմ։ Հիտլերը Ավստրիայի քաղաքացիություն ուներ և ստիպված էր թույլտվություն խնդրել միանալու Բավարիայի բանակին։ Թույլտվությունը տրվեց Հիտլերին[2]։ Դատելով Բավարիայի իշխանությունների 1924 թվականի զեկույցից, որում հարց էր առաջանում, թե ինչպես է Հիտլերին թույլատրվել ծառայել Բավարիայի բանակում, նշվել է, որ ամենայն հավանականությամբ նա պաշտոնյաների սխալի արդյունքում է զորակոչվել բանակ։ Իշխանությունները չկարողացան բացատրել, թե ինչու Հիտլերը 1914 թվականին չի արտաքսվել Ավստրիա՝ զորակոչային բժշկական հանձնաժողով չանցնելուց հետո։ Իշխանությունները եկել են այն եզրակացության, որ Հիտլերի քաղաքացիության հարցը պարզապես չի բարձրացվել. այդպիսով նրան թույլատրվել է միանալ Բավարիայի բանակին[3]։ Բանակում Հիտլերը շարունակում էր առաջ տանել գերմանական ազգայնականության իր գաղափարները, որին նա հավատարիմ էր և զարգացնում էր դեռ փոքր տարիքից[4]։

Պատերազմի ընթացքում Հիտլերը ծառայել է Ֆրանսիայում և Բելգիայում Բավարիայի 16-րդ պահեստային հետևակային գնդում[5][6] (Լիստի գունդ)։ 1914 թվականի աշնանը, որպես առաջին ընկերության մաս, նա մասնակցեց Իպրոմի առաջին ճակատամարտին, որը ժամանակակիցները անվանեցին «մանկասպանություն Իպրոմի մոտ», քանի որ առաջին 20 օրվա ընթացքում զոհվեցին մոտ 40 հազար նորակոչիկներ (նրանց գրեթե կեսը համալսարանի ուսանողներ)։ Ճակատամարտի ավարտին Հիտլերի գնդում 3600 մարդուց ողջ է մնացել 611-ը[7]։ Դեկտեմբերին Հիտլերի գունդը 250-ից կրճատվել էր մինչև 42 մարդ։ Կենսագիր Ջոն Քիգանը պնդում է, որ դրանից հետո Հիտլերը դարձել էր ինքնամփոփ մինչև պատերազմի ավարտը[8]։

Ճակատամարտից հետո Հիտլերը շուտցեից (շարքային) դարձել է եֆրեյտոր և նշանակվել է գնդապետ սուրհանդակ[9][10]։ Ոմանք նշանակումը տեսնում են որպես «համեմատաբար անվտանգ ծառայություն», քանի որ գնդի շտաբները գտնվում էին ռազմաճակատից մի քանի մղոն հեռավորության վրա[11]։ Ըստ Թոմաս Վեբերի, այդ ժամանակաշրջանի վաղ պատմաբանները չեն տարբերակում գնդային սուրհանդակները, որոնք տեղակայված էին ճակատից հեռու «հարաբերական հարմարավետությամբ» և վաշտային կամ գումարտակային սուրհանդակները, որոնք շարժվում էին խրամատներում և հաճախ ընկնում էին կրակի տակ[11]։

Սուրհանդակների ծառայությունը փոխվեց այն բանից հետո, երբ Արևմտյան ճակատում գերմանական բանակը միացավ դիրքային պատերազմին, ստեղծվեց փակուղային իրավիճակ։ Նվազել է սուրհանդակների կողմից փոխանցվող հաղորդագրությունների քանակը (ոտքով կամ հեծանիվներով), ավելի շատ տեղեկություններ սկսեցին փոխանցվել հեռախոսով։ Հիտլերի համախոհները նույնպես ծառայում էին շտաբում և ծիծաղում էին «Ադի»-ի վրա՝ գռեհիկ պատմությունների հանդեպ նրա հակակրանքի համար և իրենց ջեմը փոխում էին նրա ծխախոտի հետ։

1915 թվականի սկզբին եֆրեյտոր Հիտլերը ընտելացրեց թափառող շանը և նրան անվանեց Ֆուխսլ (փոքրիկ աղվես), սովորեցրեց նրան բազմաթիվ հնարքներ և շունը դարձավ նրա սիրելի ուղեկիցը։ Հիտլերը ֆուխսլին անվանում էր «իսկական կրկեսային շուն»։ 1917 թվականի օգոստոսին Լիստի գունդը տեղափոխվեց Էլզասի ռազմաճակատի հանգիստ հատված։ Գնդի տեղափոխման ընթացքում գողացել են Ֆուխսլը և Հիտլերի նկարներով ու էսքիզներով թղթապանակը[12]։ Հիտլերը սրտացավ էր, բայց այնուամենայնիվ օգտվեց իր առաջին արձակուրդից և 18 օր անցկացրեց Բեռլինում՝ մնալով ընկերոջ ընտանիքում[13]։

Լիստի գունդը մասնակցել է բազմաթիվ մարտերի, այդ թվում՝ Իպրի առաջին ճակատամարտին (1914), Սոմի ճակատամարտին (1916), Արրասի ճակատամարտին (1917) և Պասշենդալայի ճակատամարտին (1917)։ 1916 թվականի հուլիսի 19-20-ը Ֆրոմելեի համար մղված ճակատամարտի ընթացքում ավստրալացիները սկսեցին իրենց առաջին հարձակումը Ֆրանսիայում և հարձակվեցին Բավարիայի դիրքերի վրա։ Բավարացիները հետ մղեցին հարձակումը, ավստրալացիները կորցրին 7000 մարդ, ինչը մեկ օրվա ընթացքում երկրորդ ամենամեծ կորուստն էր Արևմտյան ճակատում։ Լիստի գնդի պատմության մեջ այս փայլուն պաշտպանությունը բարձրացվում է որպես «գերմանական բանակի անձնավորում Արևմտյան ճակատում»[14]։

Նյուրնբերգյան դատավարությունում Հիտլերի նախկին ղեկավարներից երկուսը ցույց տվեցին, որ Հիտլերը հրաժարվել է անձնային առաջխաղացումից։ Հիտլերը երկու անգամ պարգևատրվել է խիզախության համար։ 1914 թվականին նա ստացավ երկրորդ կարգի երկաթե խաչ (նախկինում համեմատաբար ընդհանուր մրցանակ), իսկ 1918 թվականին՝ առաջին կարգի երկաթե խաչ, այս մրցանակը հազվադեպ էր տրվում եֆրեյտորներին[15]։ Վերջինի համար Հիտլերին ներկայացրել է լեյտենանտ Ուգո Գուտմանը՝ Լիստի գնդի ադյուտանտը[16]։ Գուտմանը հրեա էր։ Ըստ Վեբերի, այս հազվագյուտ մրցանակը սովորաբար տրվում էր նրանց, ովքեր գտնվում էին գնդային շտաբներում, ինչպես Հիտլերը, որը, ի տարբերություն մարտական զինվորների, շփվում էր ավելի բարձրաստիճան սպաների հետ[11]։ Հիտլերը ստացավ իր առաջին երկաթե խաչը բաց տարածքում տեղի ունեցած հարձակումից հետո, որտեղ սուրհանդակները անփոխարինելի էին, այդ օրը մարտերում արդեն սպառված գունդը կորցրեց 60 սպանված և 211 վիրավոր[17]։

1916 թվականի հոկտեմբերին Սոմի ճակատամարտի ժամանակ Հիտլերը վիրավորվել է ձախ ազդրից՝ սուրհանդկների խրամատի մուտքի մոտ պայթած արկի պատճառով[18]։ Նա աղերսում էր[19], որ իրեն ռազմի դաշտից չհեռացնեն, սակայն գրեթե երկու ամիս անցկացրել է Կարմիր խաչի բելիցեի հոսպիտալում (Բրանդենբուրգ երկրամաս), որից հետո հրաման է ստացել ներկայանալ Մյունխենի հավաքակայան։ Նա գրել է իր հրամանատար հաուպտման Ֆրից Վիդեմանին՝ խնդրելով իրեն կանչել գունդ, քանի որ չէր կարող լինել Մյունխենում՝ իմանալով, որ իր ընկերները ռազմաճակատում են[20]։ Վիդեմանը պայմանավորվել է, որ Հիտլերը վերադառնա գունդ 1917 թվականի մարտի 5-ին[13]։

1918 թվականի հոկտեմբերի 15-ին Հիտլերը և նրա մի քանի ուղեկիցներ տուժեցին բրիտանական գազի հարձակումից (մանանեխի գազ)։ Նրանք ժամանակավորապես կուրացան, և Հիտլերը, ըստ Ֆրիդելինդա Վագների,  կորցրեց իր ձայնը և տեղափոխվեց Պազեվալկայի (Պոմերանիա) հիվանդանոց[21]։ Այնտեղ գտնվելիս նա նոյեմբերի 10-ին լսել է Գերմանիայի պարտության մասին և, ըստ նրա, իմանալով այդ մասին, երկրորդ անգամ կուրացել է[22]։ Հիտլերը վիրավորված էր Վերսալի պայմանագրից (1919), որը Գերմանիային պատասխանատվություն էր կրում պատերազմ սկսելու, Գերմանիայի կողմից տարածքների կորստի, դաշնակիցների կողմից Անտանտի Ռայնլանդում ապառազմականացման և օկուպացիայի, ինչպես նաև տնտեսության համար կործանարար պատժամիջոցների կիրառման համար։ Ավելի ուշ նա գրել է. «Երբ ես գամված էի անկողնուն, ինձ մոտ միտք ծագեց, որ ես կազատվեմ Գերմանիայից, որ այն կդարձնեմ մեծ։ Ես անմիջապես հասկացա, որ այն մարմնավորվելու է»[23]։ Այնուամենայնիվ, քիչ հավանական է, որ հենց այդ ժամանակ Հիտլերը որոշեց իրեն նվիրել քաղաքական կարիերային[24]։

Հեղափոխությունից հետո[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1918 թվականի նոյեմբերի 19-ին Հիտլերը դուրս է գրվել հիվանդանոցից և նոյեմբերի 21-ին վերադարձել Մյունխեն, որտեղ նրան վերագրել են երկրորդ հետևակային գնդի առաջին պահեստային գումարտակի 7-րդ վաշտին։ Դեկտեմբերին նա նշանակվել է Տրաունշտեյնի ռազմագերիների ճամբարի պահակախմբում և մնացել այնտեղ մինչև ճամբարի լուծարումը՝ 1919 թվականի դեկտեմբեր։

Հիտլերը վերադարձել է Մյունխեն և մի քանի ամիս անցկացրել զորանոցներում՝ սպասելով նոր նշանակման։ Բավարիայի ժողովրդական պետության մայրաքաղաքը քաոսի մեջ է ընկել։ 1919 թվականի փետրվարի 21-ին գերմանացի ազգայնականը գնդակահարեց սոցիալիստ Կուրտ Էյզներին։ Մահափորձի ընթացքում վիրավորվել է նաև նրա մրցակից Էրհարդ Աուերը։ Սպանվել են նաև մայոր Փոլ Ռիտեր ֆոն Ռայսը և պահպանողական քաղաքական գործիչ Հեյնրիխ Օզելը։ Բեռլինը զորքեր է ուղարկել, որոնք կոմունիստները անվանել են «կապիտալիզմի սպիտակ գվարդիա»։ 1919 թվականի ապրիլի 3-ին Հիտլերն ընտրվեց իր գումարտակի կապի մեջ, ապրիլի 15-ին նա կրկին ընտրվեց։ Այդ ժամանակ նա կոչ էր անում իր ստորաբաժանմանը հեռու մնալ ռազմական գործողություններից և չմիանալ կողմերից որևէ մեկին։ Բավարիայի խորհրդային հանրապետությունը պաշտոնապես վերացվեց 1919 թվականի մայիսի 6-ին, երբ գեներալ-լեյտենանտ Բուրհարդ ֆոն Խոյը և նրա ենթակա ստորաբաժանումները հայտարարեցին, որ մաքրել են քաղաքը։ Հիտլերն իր կապակից ընկեր Գեորգ Դուֆթերին հայտարարեց խորհրդային հրահրիչ։ Նա նաև ցուցմունք է տվել ռազմական հետաքննության հանձնաժողովին, որի արդյունքում աշխատանքից ազատել է «հեղափոխական ոգով վարակված» այլ զինվորականների։ Հակակոմունիստական հայացքների համար նրան թույլ է տրվել խուսափել զորացրվելուց, երբ 1919 թվականի մայիսին նրա մի մասը լուծարվել է։

1919 թվականի հունիսին Հիտլերը տեղափոխվել է երկրորդ հետևակային գնդի զորացրման բաժին։ 1919 թվականի մայիսին Կարլ Մայերը գլխավորել է Մյունխենի գվարդիական գնդի վեցերորդ գումարտակը և մայիսի 30-ից դարձել Բավարիայի ռայխսվերի թիվ 4 շտաբի կրթության և քարոզչության բաժնի ղեկավարը (Dept Ib/P)։ Որպես հետախուզության բաժնի ղեկավար 1919 թվականի հունիսի սկզբին նա վարձել է Հիտլերին որպես գաղտնի գործակալ։ Կապիտան մայրի ղեկավարությամբ Աուգսբուրգի մոտ գտնվող լեհֆելդ ռայխսվերլագերում կազմակերպվել են «ազգային մտածողության» դասընթացներ։ Հիտլերը դասընթացներին մասնակցել է հուլիսի 10-19-ը։ Այս ընթացքում նա այնքան է տպավորել Մայրին, որ 1919 թվականի ամռանը նա նրան նշանակել է հակաբոլշևիկյան «կրթական թիմի» 26 հրահանգիչներից մեկը։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիտլերը և Ճապոնիայի արտաքին գործերի նախարար Յոսուկե Մացուոկան 1941 թվականի մարտին Բեռլինում հանդիպման ժամանակ: Թիկունքում Իոահիմ ֆոն Ռիբենտրոպն է։

Վաղ դիվանագիտական հաջողություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դաշինք Ճապոնիայի հետ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1938 թվականի փետրվարին նոր նշանակված արտաքին գործերի նախարար Իոահիմ ֆոն Ռիբենտրոպի խորհրդով, ով ընդգծված ճապոնամետ էր, Հիտլերը խզեց Սինո-գերմանական դաշինքը Չինաստանի հանրապետության հետ, որպեսզի դաշինք կնքի առավել ժամանակակից և հզոր Ճապոնական կայսրության հետ։ Հիտլերը հայտարարեց, որ Գերմանիան ճանաչում է Ճապոնիայի կողմից օկուպացված Մանջոու-Գոն և հրաժարվեց Ճապոնիայի տիրապետության տակ գտնվող խաղաղօվկիանոսյան տարածքներից, որոնք նախկինում Գերմանիայի գաղութներն էին[25]։ Հիտլերը հրամայեց դադարեցնել զենքի մատակարարումը Չինաստանին և հետ կանչեց Չինաստանի բանակում աշխատող բոլոր գերմանացի սպաներին[25]։ Ի պատասխան չինացի գեներալ Չան Կայշին չեղարկեց բոլոր սինո-գերմանական տնտեսական համաձայնագրերը` կտրելով Գերմանիայից չինական մետաղական շուկայից[26]։

Ավստրիա և Չեխոսլովակիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1938 թվականի մարտի 12-ին Հիտլերը հայտարարեց Նացիստական Գերմանիային Ավստրիայի միացման մասին Անշլյուս-ի շրջանակներում[27][28]։ Դրանից հետո Հիտլերն ուշադրությունը սևեռեց Չեխոսլովակիայի գերմանաբնակ Սուդետենլանդ տարածաշրջանի վրա[29]։

1938 թվականի հոկտեմբեր. Հիտլերը անցնում է Չեխոսլովակիայի գերմանաբնակ Սուդետենլանդով, որը բռնակցվեց Նացիստական Գերմանիային, որպես Մյունխենի համաձայնագրի մաս

1938 թվականի մարտի 28-ից 29-ին Հիտլերը Բեռլինում մի շարք գաղտնի հանդիպումներ ունեցավ Սուդետենի գերմանական կուսակցության ղեկավար Կոնրադ Հենլեյնի հետ, որը Սուդետենլանդի խոշորագույն էթնիկ գերմանացիների կուսակցությունն էր։ Նրանք համաձայնվեցին, որ Հենլեյնը պետք է պահանջի Սուդետենի գերմանացիների ինքնորոշում Չեխոսլովակիայի կառավարությունից` սպառնալով գերմանական ռազմական գործողություններով Չեխոսլովակիայի դեմ։ Իրականում Սուդետենի հարցը Հիտլերի համար այնքան էլ կարևոր չէր, նա ցանկանում էր նվաճել ամբողջ Չեխոսլովակիան[30]։

Ապրիլին Հիտլերը հանձնարարեց զինված ուժերի ղեկավարությանը պատրաստվել Չեխոսլովակիա ներխուժմանը[31]։ Արդյունքում Ֆրանսիայի և Բրիտանիայի դիվանագիտական ճնշման ներքո սեպտեմբերի 5-ին Չեխոսլովակիայի նախագահ Էդվարդ Բենեշը նախաձեռնեց սահմանադրական փոփոխություններ, որով համաձայնվում էր Հենլեյնի պահանջների մեծ մասին Սուդետենի ինքնավարության հետ կապված[32]։ Հենլեյնի կուսակցությունը պատասխանեց բենեշի առաջարկին մի շարք բախումներով Չեխոսլովակիայի ոստիկանության հետ[33][34]։

Գերմանիան կախված էր Բրիտանիայից եկող նավթի մատակարարումից, որն անցնում էր Չեխոսլովակիայով, ինչը վտանգի տակ էր։ Հիտլերը ստիպված էր կոչ անել Չեխոսլովակիա ներխուժումը, որն ի սկզբանե պլանավորված էր 1938 թվականի հոկտեմբերի 1-ին[35]։ Սեպտեմբերի 29-ին Հիտլերը, Նևիլ Չեմբեռլենը, Էդուարդ Դալադիեն և Մուսոլինին ներկա գտնվեցին Մյունխենում կայացած մեկօրյա կոնֆերանսին, որից հետո կնքվեց Մյունխենի համաձայնագիրը, որով Սուդետենլանդը նվիրվեց Գերմանիային[36][37]։

Չեմբեռլենը Մյունպենի կոնֆերանսը բնութագրեց որպես «խաղաղություն ժամանակ շահելու համար», իսկ հիտլերը բարկացած էր, որ կորցրեց հնարավորությունը պատերազմ սկսել 1938 թվականին[38][39]։ Նա իր բարկությունն արտահայտեց հոկտեմբերի 9-ի ելույթում Զաարբրյուքենում[40]։ Ըստ Հիտլերի, Բրիտանիայի խաղաղության նախաձեռնությունը, որով բավարարվեցին Գերմանիայի պահանջները, որը նա համարում էր դիվանագիտական պարտություն, որով Բրիտանիան կանխեց Գերմանիայի ընդարձակումը[41][42]։ Կոնֆերանսի արդյունքներով Հիտլերը Time ամսագրի կողմից ճանաչվեց 1938 թվականի Տարվա մարդ[43]։

1938 թվականի վերջին և 1939 թվականի սկզբներին շարունակական տնտեսական ճգնաժամը խոչընդոտում էր վերազիմնանը և Հիտլերը ստիպված էր կրճատել պաշտպանողական ծասխումները[44]։ 1939 թվականի հունվարի 30-ի «Արտահանվել կամ մահանալ» ելույթում, Հիտլերը կոչ արեց տնտեսական գրոհի, որով Գերմանիայի արտաքին պահուստները օգտագործվում էին հումքի համար, քանի որ սպառազինության համար անհրաժեշտ էր բարձրորակ մետաղ[44]։

1939 թվականի մարտին` խախտելով Մյունխենի համաձայնությունները և հնարավոր է խորացող տնտեսական ճգնաժամի պատճառով[45], Հիտլերը Հրամայեց Վերմախտին ներխուժել Պրահա և Պրահայի ամրոցից նա Բոհեմիան և Մորավիան հռչակեց գերմանական պրոտեկտորատ[46]։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սկիզբ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Անձնական շփումներում 1939 թվականին Հիտլերը հայտարարեց, որ Բրիտանիան հիմնական թշնամին է և պետք է պարտության մատնվի, իսկ Լեհաստանը նպատակին հասնելու համար պետք է ոչնչացվի[47]։ Արևելյան թևը պետք է ապահով լինի, և հողերը պետք է միանան Գերմանիային[48]։ Կապված Լեհաստանի անկախության Բրիտանիայի երաշխավորության հետ, Հիտլերը 1939 թվականի մարտի 31-ին ասել էր,- «Ես նրանց կմատուցեմ սատանայի խմիչք»[49]։ Ապրիլի 1-ին Վիլհելմսհաֆենում Տիրպից ռազմանավի բացման ժամանակ իր ելույթում Հիտլերը սպառնաց, որ կխզի Անգլո-գերմանական նավատորմային համաձայնագիրը, եթե Բրիտանիան շարունակի երաշխավորել Լեհաստանի անկախությունը, որը նա բնութագրում էր որպես շրջափակման քաղաքականություն[49]։ Լեհաստանը դաձավ Ռայխի գլխավոր նպատակը, քանի որ Հիտլերը ցանկանում էր ապահովագրել արևելյան թևը հավանական բրիտանական շրջափակման դեպքում[50]։ Հիտլերն ի սկզբանե համաձայն էր Լեհաստանը դարձնել արբայակային պետություն, սակայն Լեհաստանի մերժումից հետո նա որոշեց ներխուժել 1939 թվականին[51]։ Ապրիլի 3-ին Հիտլերը հրամայեց զինված ուժերին նախապատրաստվել Լեհաստան ներխուժմանը օգոստոսի 25-ին[51]։ Ապրիլի 28-ին Ռայխտագում իր ելույթում հայտարարեց, որ հրաժարվում է Անգլո-գերմանական նավատորմային պայմանագրիվ և Գերմանա-լեհական չհարձակման պակտից[52]։ Պատմաբաններ Վիլյամ Կարը, Գերհարդ Վեյնբերգը և Յան Կերշոուն գտնում էին, որ Հիտլերի շտապողականության պատճառը նրա վաղ մահանալու վախն էր։ Նա շարունակաբար կրկնում էր, որ պետք է առաջնորդի Գերմանիան պատերազմում քանի դեռ չափազանց ծեր չէ, քանի որ նրա հետևորդները կարող է չունենան բավարար կամք[53][54][55]։

Հիտլերի դիմանկարը 1944 թվականի 42 պֆենիգ դրոշմանիշի վրա։ Grossdeutsches Reich (Մեծ գերմանական Ռայխ) տերմինը առաջին անգամ օգտագործվել է 1943 թվականին, որպեսզի բնութագրվի Գերմանիան նրա օրոք

Հիտլերին հուզում էր Լեհաստանի վրա հարձակման դեպքում Բրիտանիայի դեմ պատերազմ մտնելու հարցը[50][56]։ Հիտլերի արտաքին գործերի նախարար և Լոնդոնում նախկին դեսպան Ռիբենտրոպը հավաստիացնում էր նրան, որ ոչ Բրիտանիան, ոչ էլ Ֆրանսիան չեն կատարի իրենց պարտավորությունները Լեհաստանի հանդեպ[57][58]։ Հավատալով նրան` 1939 թվականի օգոստոսի 22-ին Հիտլերը հրամայեց մոբիլիզացնել զինված ուժերն ընդդեմ Լեհաստանի[59]։

Այս պլանը արժանացավ ԽՍՀՄ-ի աջակցությանը[60] և նրանք կնքեցին չհարձակման պայմանագիր ԽՍՀՄ-ի և Գերմանիայի միջև, ինչը թույլ տվեց Իոսիֆ Ստալինին համաձայն պայմանագրի գաղտնի դրույթների բաժանել Լեհաստանը երկու երկրների միջև[61]։ Հակառակ Ռիբենտրոպի սպասումների Բրիտանիան և Լեհաստանը կնքեցին Անգլո-լեհական դաշինք 1939 թվականի օգոստոսի 25-ին։ Այս հանգամանքը և նորությունը Իտալիայից, որ Մուսոլինին չի պաշտպանում Երկաթե պակտը, ստիպեցին Հիտլերին հետաձգել Լեհաստանի վրա հարձակումը օգոստոսի 25-ից սեպտեմբերի 1-ը[62]։ Հիտլերն անհաջող փորձ կատարեց հեռու պահել Բրիտանիայի պատերազմից` առաջարկելով չհարձակման երաշխավորություն օգոստոսի 25-ին։[63][64]։

1939 թվականի սեպտեմբերի 1-ին Գերմանիան ներխուժեց արևմտյան Լեհաստան Ազատ քաղաք Դանցիգը վերադարձնելու և Լեհական միջանցքով ճանապարհ բացելու պատրվակով, որոնք կցվել Լեհաստանին Վերսալյան պայմանագրով[65]։ Ի պատասխան Ֆրանսիան և Բրիտանիան պատերազմ հայտարարեցին Գերմանիային սեպտեմբերի 3-ին, ինչը անակնկալի բերեց Հիտլերին, ով բարկացած Ռիբենտրոպի վրա հարցրեց, - «Հիմա ի՞նչ»[66]։ Ֆրանսիան և Բրիտանիան պատերազմ հայտարարելուց հետո անմիջապես ռազմական գործողություններ չսկսեցին և սեպտեմբերի 17-ին խորհրդային զորքերը ներխուժեցին արևելյան Լեհաստան[67]։

Հիլտերը դիտում է զինվորների շքերթը Լեհաստանի դեմ արշավանքի ժամանակ (սեպտեմբեր 1939 թվական)

Լեհաստանի անկմանը հետևեց լրագրողների կողմից կոչված «Տարօրինակ պատերազմ»-ը կամ Sitzkrieg («նստակյաց պատերազմ»)։ Հիտլերը հուսիսարևմտյան Լեհաստանում նշանակեց երկու Գաուլայտերների` Ալբերտ Ֆորստերին Դանցիգ-Արևմտյան Պրուսիայի Ռայխսգաուում և Արտուր Գրեյզերին Վարտելանդի Ռայխսգաուում, որպեսզի գերանիզացնեն իրենց տարածները և ոչ մի հարց չտան այն իրագործելուց[68]։ Ֆորստերի տարածքում լոհորը ստիպված էին ընդունել, որ իրենց մեջ հոսում է գերմանացու արյուն[69]։ Գրեյզերը համաձայնվեց Հիմլերի հետ և իրականացրեց էթնիկ զտումներ լեհերի հանդեպ։ Գրեյզերը շուտով մեղադրեց Ֆորստերին, որ հազարավոր լեհերի համարում է արիական գերմանացի և դրանով վարկաբեկում է գերմանացու ռասայական արժանապատվությունը[68]։ Հիտլերը չէր ցանկանում խառնվել։ Հիտլերը ցանկանում էր, որպեսզի նրանք գործեին ընդհանուր քաղաքականությամբ իրենց հայեցողությամբ[68][70]։

1940 թվականի ապրիլի 9-ին գերմանական զորքերը ներխուժեցին Դանիա և Նորվեգիա։ Նույն օրը Հիտլերը հայտարարեց Մեծ Գերմանական ռայխի մասին, իր տեսլականով Եվրոպայի գերմանական ազգերի միացյալ կայսրություն, որը միավորել է դանիացիներին, ֆլամանդացիներին և սկանդինավացիներին Գերմանիայի առաջնորդության ներքո[71]։ 1940 թվականի մայիսին Գերմանիան հարձակվեց Ֆանսիայի վրա և նվաճեց Լյուքսեմբուրգը, Նիդերլանդները ու Բելգիան։ Այս հաղթանակները ոգեշնչեցին Մուսոլինիին, որի զորքերը միացան Հիտլերին հունիսի 10-ին։ Ֆրանսիան և Գերմանիան ստորագրեցին զինադադար հունիսի 22-ին[72]։ Չսպասված արագ հաղթանակից հետո Հիտլերը տասներկու գեներալի շնորհեց ֆեդմարշալի կոչում[73][74]։

Բրիտանիան, որի զորքերը ստիպված տարհանվեցին Ֆրանսիայից ծովով Դանկիրկից[75], շարունակեց պայքարը մյուս Բրիտանական ազգերի հետ միասին Ատլանտիկայի ճակատամարտում։ Հիտլերը խաղաղության առաջարկ արեց Բրիտանիայի նոր վարչապետ Ուինսթոն Չերչիլին և մերժում ստանալով` հրամայեց մի շարք օդային հարվածներ հասցնել Թագավորական ռազմաօդային ուժերի ավիաբազաներին Անգլիայի հարավ արևելքում։ Սեպտեմբերի 7-ից սկսվեցին Լոնդոնի շարունակական գիշերային ռմբակոծությունները։ Գերմանական Լյուֆտվաֆեն չկարողացավ պարտության մատնել Թագավորական ռազմաօդային ուժերին, ինչը հայտնի դարձավ Բրիտանիայի ճակատամարտ անվամբ[76]։ Սեպտեմբերի վերջին Հիտլերը հասկացավ, որ առանց օդային առավելության չի կարելի ներխուժել Բրիտանիա և հրամայեց հետաձգել ցամաքային ներխուժումը։ Գիշերային օդային գրոհները բրիտանական քաղաքների վրա հաճախակիացան և շարունակվեցին ամիսներ[77]։

1940 թվականի սեպտեմբերին Բեռլինում ստորագրվեց Եռակողմ պակտը Ճապոնական կայսրության ներկայացուցիչ Սաբուրու Կուրուսուի, Հիտլերի և Իտալիայի արտաքին գործերի նախարար Չիանոյի կողմից[78], որն ավելի ուշ ընդարձակվեց ներառելով Հունգարիան, Ռումինիան և Բուլղարիան` այսպիսով կոչվեցին Առանցքի ուժեր։ Հիտլերի փորձերը ներգրավել ԽՍՀՄ-ին հակաբրիտանական բլոկում ձախողվեցին Հիտլերի և Մոլոտովի միջև նոյեմբերին կայացած երկարատև քննարկումներից հետո, և Հիտլերը հրամայեց նախապատրաստվել ԽՍՀՄ-ի վրա հարձակման[79]։

Նացիստների պլանավորած Մեծ Գերմանական ռայխի սահմանները

1941 թվականի սզբին գերմանական զորքեր ուղարկվեցին Հյուսիսային Աֆրիկա, Բալկանյան թերակղզի և Միջին Արևելք։ Փետրվարին Գերմանական զորքերը ժամանեցին Լիվիա, որպեսզի պաշտպանեն իտալական ներկայությունը։ Ապրիլին Հիտլերն իրագործեց Հարավսլավիա ներխուժումը, դրանից շատ չանցած ներխուժեց Հունաստան[80]։ Մայիսին գերմանական ուժեր ուղարկվեցին պաշտպանելու Իրաքի ապստամբներին ընդդեմ բրիտանացիների և Կրետեն նվաճելու[81]։

Պատերազմի ընթացք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1941 թվականի հունիսի 22-ին` խախտելով 1939 թվականի չհարձակման պայմանագիրը, մետ 3 միլիոն Առնացքի զինվոր հարձակվեց ԽՍՀՄ-ի վրա[82]։ Հարձակման (կոդային անվանումը Բարբարոսա գործողություն) նպատակն էր շարքից հանել ԽՍՀՄ-ը, նվաճել բնական ռեսուրսները և օգտագործել դրանք Արևմտյան տերությունների դեմ[83][84]։ Ներխուժումը ընդգրկեց հսկայական տարած, ներառյալ Մերձբալյան երկրները, Բելառուսը և Արևմտյան Ուկրաինան։ Օգոստոսի դրությամբ Առանցքի ուժերը առաջ էին գնացել 500 կմ և հաղթել Սմոլենսկի ճակատամարտում։ Հիտլերը հրամայեց Բանակային խումբ կենտրոնին հետաձգել Մոսկվային վրա հարձակումը և իր տանկային խմբերով օգնել նվաճելու Լենինգրադը և Կիևը[85]։ Նրա գեներալները չհամաձայնվեցին այս փոփոխության հետ և շարունակեցին մոտենալ Մոսկվային ևս 400 կմ և այս որոշումը ճգնաժամի բերեց ռազմական ղեկավարության մեջ[86][87]։ Դադարը կարողացավ օգտագործել Կարմիր բանակը և թարմ ուժեր բերել պահեստայիններից։ Պատմաբան Ռուսել Ստոլֆին կարծում է, որ սա է միակ պատճառը, որ չհաջողվեց նվաճել Մոսկվան, որը նախատեսվում էր 1941 թվականի հոկտեմբերին և աղետալի արդյունք ունեցավ գերմանացիների համար[85]։ Այս ճգնաժամի ընթացքում Հիտլերն իրեն նշանակեց Ցամաքային զորքերի գլխավոր հրամանատար[88]։

Հիտլերը հայտարարում է ԱՄՆ-ի դեմ պատերազմ հայտարարելու մասին Ռայխստագում, 1941 թվականի դեկտեմբերի 11

1941 թվականի դեկտմբերի 7-ին Ճապոնիան հարձակվեց ամերիկյան նավատորմի վրա տեղակայված Պերլ Հարբորում, Հավայան կղզիներ։ Չորս օր անց Հիտլերը պատերազմ հայտարարեց ԱՄՆ-ի դեմ[89]։

1941 թվականի դեկտեմբերի 18-ին Հիմլերը հարցրեց Հիտլերին, - «Ինչ անենք Ռուսաստանի հրեաների հետ» և Հիտլերը պատասխանեց «als Partisanen auszurotten» («ոչնչացնել նրանց որպես պարտիզանների»)[90]։

1942 թվականի վերջին գերմանական զորքերը պարտություն կրեցին Էլ Ալամեյնի երկրորդ ճակատամարտում[91]` խաթարելով Հիտլերի պլանները նվաճել Սուեզի ջրանցքը և Միջին Արևելքը։ Գերագնահատելով ինքն իր ռազմական կարողությունները 1940 թվականի հաղթանակներից հետո, Հիտլերն այլևս չէր վստահում Բանակի գերագույն հրամանատարությանը և սկսեց ինքը համակարգել ռազմական և մարտավարական գործողությունները` չլսելով այլ կարծիքներ[92]։ 1942 թվականի դեկտեմբերին և 1943 թվականի հունվարին Հիտլերը շարունակաբար թույլ չտվեց նահանջել Ստալինգրադի ճակատամարտից, որը բերեց 6-րդ բանակի ամբողջական ոչնչացմանը։ Ավելի քան 200.000 Առանցքի զինվոր սպանվեց և 235.000 գերի ընկան[93]։ Դրանից հետո գերմանացիները ծանր պարտություն կրեցին Կուրսկի ճակատամարտում[94]։ Հիտլերի ռազմական որոշումները ավելի փոփոխական դարձան և Գերմանիայի ռազմական և տնտեսական վիճակը վատթարացավ, ինչպես Հիտլերի առողջական վիճակը[95]։

1943 թվականին դաշնակիցների Սիցիլիա ներխուժումից հետո Մուսոլինին հեռացվեց իշխանությունից Վիկտոր Էմանուիլ III-ի կողմից։ Մարշալ Պետրո Բադոլիո նշանակվեց կառավարության ղեկավար, ով շուտով հանձնվեց դաշնակիցներին[96]։ 1943 և 1944 թվականներին ԽՍՀՄ-ը ստիպեց Հիտլերի բանակներին արագորեն նահանջել ամբողջ Արևելյան ռազմաճակատի երկայնքով։ 1944 թվականի հունիսի 6-ին Արևմտյան Դաշնակիցների բանակները իջևանեցին հյուսիսային Ֆրանսիային[97]։ Շատ գերմանացի սպաներ համարում էին, որ պատերազմի շարունակումը Հիտլերի օրոք անխուսափելիորեն կբերի պարտության և երկրի ամբողջական ավերման[98]։

1939 թվականից 1945 թվականներին կազմակերպվեցին շատ մահափորձեր Հիտլերի դեմ, որոնցից շատերը հասան նշանակալի մակարդակի[99]։ Ամենանշանավոր մահափորձը տեղի ունեցավ 1944 թվականի հուլիսի 20-ին Գերմանիայի ներսում[100]։ Վալկիրիա գործողության մաս կազմող մահաձորձում ներքաշված էր Կլաուս ֆոն Շտաուֆենբերգը, ով ռումբ էր տեղադրել Ռաստենբուրգի Հիտլերի գլխամասերից մեկում։ Հիտլերը հրաշքով ողջ մնաց, քանի որ շտաբի սպա Հայնց Բրանդտը տեղափոխել էր ռումբով պայուսակը ծանր սեղանի տակ։ Ավելի ուշ Հիտլերը հրամայեց վերացնել ապստամբներին, արդյունքում գնդակահարվեցին ավելի քան 4.900 մարդ[101]։

Պարտություն և մահ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Ադոլֆ Հիտլերի մահ

1944 թվականի վերջում Կարմիր բանակը և Արևմտյան Դաշնակիցները ներխուժեցին Գերմանիա։ Հասկանալով Կարմիր բանակի ուժը և անպարտելությունը` Հիտլերը որոշեց մնացած զորքը կենտրոնացնել ընդդեմ ամերիկացի և բրիտանացի զինվորներին, որոնց համարում էր ավելի թույլ[102]։ Դեկտեմբերի 16-ին նա ձեռնարկեց Արդենների ռազմագործողությունը, որպեսզի մասնատի Արևմտյան դաշնակիցներին և հնարավոր է համոզի նրանց միասին դուրս գալ ԽՍՀՄ-ի դեմ[103]։ Որոշ ժամանակավոր հաջողություններից հետո ռազմագործողությունը տապալվեց[104]։ 1945 թվականի հունվարին, երբ Գերմանիայի մեծ մասը ավերակների մեջ էր, Հիտլերը խոսեց ռադիոյով,- «Չնայած մեր երկիրը ճգնաժամի մեջ է այս պահին, չնայած ամեն ինչին այն ավելի կուժեղացնի մեր աննկուն կամքը»[105]։ Ըստ Հիտլերի Գերմանիայի ռազմական անհաջողությունները նշանակում են, որ իր ազգի ապրելու իրավունքը վտանգված է և նա հրամայեց, որպեսզի քանդվեն Գերմանիայի բոլոր արդյունաբերական համալիրները մինչև դաշնակիցների ձեռքն ընկնելը[106]։ Հիտլերը հույս ուներ հաշտություն կնքել ԱՄՆ-ի և Բրիտանիայի հետ 1945 թվականի ապրիլի 12-ին ԱՄՆ նախագահ Ֆրանկլին Դ. Ռուզվելտի մահից հետո, սակայն ոչ մի արձագանք չստացավ նրանցից[103][107]։

Իր 56-րդ տարելիցին, ապրիլի 20-ին Հիլտլերը վերջին անգամ դուրս եկավ Ֆյուրերբունկեր-ից։ Ռայխ Կոնցելարիայի ավերված այգում նա Արկաթե խաչեր շնորգեց Հիտլերյուգենդի մանկահասակ զինվորներին, որոնք պետք է կռվեին Կարմիր բանակի դեմ Բեռլինի մոտ[108]։ Ապրիլի 21-ին Գեորգի Ժուկովի 1--ին բելառուսական ճակատը կոտրեց Գեներալ Գոտհարդ Հեյնրիցիի Բանակային խում Վիստուլայի դիմադրությունը Զելոյի բարձունքների ճակատամարտում և մտավ Բեռլին[109]։ Չընդունելով աղետալի իրավիճակը` Հիտլերը հույս էր դրել ՍՍ Գեներալ Ֆելիքս Շտեյների վրա։ Հիտլերը հրամայեց Շտեյներին հարձակվել Կարմիր բանակի հյուսիսային թևի վրա, մինչդեռ գերմանական 9-րդ բանակը պետք է հարձակվեր հյուսիսից[110]։

Ապրիլի 22-ին ռազմական կոնդերանսի ժամանակ Հիտլերը հարցրեց Շտեյներին գրոհի մասին։ Շտեյները պատասխանեց, որ գրոհը տեղի չի ունեցել, և Խորհրդային զորքերը մուտք են գործել Բեռլին։ Հիտլերը հրամայեց բոլորին բացի Վիլհելմ Կեյտելի, Ալֆրեդ Յոդլ, Հանս Կրեբսի և Վիլհելմ Բորգդորֆից, լքել սենյակը[111], որից հետո բղավեց իր հրամանատարների վրա` մեղադրելով նրանց անպատրաստվածության մեջ և առաջին անգամ հայտարարեց, որ ամեն ինչը կորած է[112]։ Նա հայտարարեց որ կմնա Բեռլինում մինչև վերջ և ինքնասպան կլինի[113]։

Ապրիլի 23-ին Կարմիր բանակը շրջափակեց Բեռլինը[114] և Գեբելսը հայտարարեց, որ քաղաքացիները պետք է պաշտպանեն քաղաքը[111]։ Նույն օրը Գյորինգը հեռագիր ուղարկեց Բերխտեսգադենից` հավաստիացնելով, որ Հիտլերը մեկուսացված է Բեռլինում և Գերմանիայի իշխանությունը պետք է վերցնի Գյորինը։ Գյորինգը վերջնաժամկետ սահմանեց, որից հետո նա պետք է եզրակացներ, որ Հիտլերը անկարող է[115]։ Հիտլերը հրամայեց ձերբակալել Գյորինգին և իր վերջին հրամանով ապրիլի 29-ին Գյորինգին հեռացրեց բոլոր քաղաքական պաշտոններից[116][117]։ Ապրիլի 28-ին Հիտլերը հայտնաբերեց, որ Հիմլերը, ով լքել էր Բեռլինը ապրիլի 20-ին, փորձում էր կապտուլացիայի քննարկումներ սկսել Արևմտյան դաշնակիցների հետ[118][119]։ Նա հրամայեց ձերբակալել Հիմլերին, իսկ Հերման Ֆեգելեյնին (Հիմլերի ՍՍ-ի ներկայացուցիչը Հիտլերի մոտ Բեռլինում) գնդակահարել[120]։

Ապրիլի 28-29 կեսգիշերից հետո Հիտլերն ամուսնացավ Եվա Բրաունի հետ Ֆյուրերբունկեր-ում[121]։ Նույն օրը կեսօրին Հիտլերն իմացավ, որ Մուսոլինին սպանվել է Իտալական ինքնապաշտպանական շարժման մասնակիցների կողմից նախորդ օրը[122]։

1945 թվականի ապրիլի 30-ին, երբ ԽՍՀՄ զինվորները արդեն Ռայխ Կոնցելարիայի մոտ էին, Հիտլերը կրակեց ինքն իր վրա, իսկ Բրաունը խմեց ցիանիդ տեսակի թույն[123][124]։ Նրանց մարմինները տարվան Ռայխ Կանցելարիայի հետրևի այգի, որտեղ դրվեցին ռումբի պայթյունից առաջացած փոսի մեջ, ողողվեցին բենզինով[125] և այրվեցին, քանի որ Կարմիր բանակի զինվորներն արդեն շատ մոտ էին[126][127]։ Գլխավոր ադմիրալ Կառլ Դյոնիցը Ժոզեֆ Գեբելսը ընդունեցին Հիտլերի պաշտոնները համապատասխանաբար պետության ղեկավար և կանցլեր[128]։

Բեռլինը հանձնվեց մայիսի 2-ին։ Ըստ խորհրդային արխիվների, Հիտլերի, Բրաունի, Ժոզեֆ և Մագդա Գեբելսների, Գեբելիս վեց երեխաների, Գեներալ Հանս Կրեբսի և Հիտլերի շների մարմինները թաղվել են և հանվել են հողից[129]։ 1970 թվականի ապրիլի 4-ին խորհրդայինOn 4 April 1970, a Soviet ԿԳԲ-ի հատուկ խումբը հանել է հինգ փայտյա դագաղները Մագդեբուրգում գտնվող հատուկ տարածքից։ Մարմինների մնացորդները հրկիզվել են և նետվել Էլբա գետի վտակ Բեդերից[130]։ Համաձայն Կերշովի, Բրաունի և Հիտլերի մարմինները հիմնովին այրված էին և միայն ատամներից է հնարավոր եղել նույնականացնել նրանց[131]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,0 1,1 Shirer, 1960, էջ 27
  2. ↑ Weber, 2010, էջ 16
  3. ↑ Kershaw, 2001, էջեր 90, 99
  4. ↑ Evans, 2003, էջեր 163–164
  5. ↑ Weber, 2010, էջեր 12–13
  6. ↑ Kershaw, 1999, էջ 90
  7. ↑ Solleder, 1932
  8. ↑ Keegan, 1987, էջ 239
  9. ↑ Kershaw, 2008, էջեր 53–54
  10. ↑ Weber, 2010, էջ 100
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Alberge, 2010
  12. ↑ Joachimsthaler, A. (1989) Korrektur einer Biographie. Adolf Hitler 1908–1920, München:Herbig, pp. 141–144
  13. ↑ 13,0 13,1 Kershaw, 2008, էջ 58
  14. ↑ Solleder, 1932, էջ 114
  15. ↑ Bullock, 1962, էջեր 52–53
  16. ↑ Kershaw, 2008, էջ 59
  17. ↑ Meyer, A. (1934) Mit Adolf Hitler im Bayr. R.I.R. 16 List, Neustat-Aisch: Georg Apperle
  18. ↑ Kershaw, 2008, էջ 57
  19. ↑ Bear, 2016
  20. ↑ Langer, 1972, էջեր 135–136
  21. ↑ Kershaw, 2008, էջեր 59–60
  22. ↑ Kershaw, 2008, էջեր 60, 62
  23. ↑ Langer, 1972, էջ 37
  24. ↑ Kershaw, 2008, էջ 64
  25. ↑ 25,0 25,1 Bloch, 1992, էջեր 178–179
  26. ↑ Plating, 2011, էջ 21
  27. ↑ Butler, Young, էջ 159
  28. ↑ Bullock, 1962, էջ 434
  29. ↑ Overy, 2005, էջ 425
  30. ↑ Weinberg, 1980, էջեր 338–340
  31. ↑ Weinberg, 1980, էջ 366
  32. ↑ Weinberg, 1980, էջեր 418–419
  33. ↑ Kee, 1988, էջեր 149–150
  34. ↑ Weinberg, 1980, էջ 419
  35. ↑ Murray, 1984, էջեր 256–260
  36. ↑ Bullock, 1962, էջ 469
  37. ↑ Overy, The Munich Crisis, 1999, էջ 207
  38. ↑ Kee, 1988, էջեր 202–203
  39. ↑ Weinberg, 1980, էջեր 462–463
  40. ↑ Messerschmidt, 1990, էջ 672
  41. ↑ Messerschmidt, 1990, էջեր 671, 682–683
  42. ↑ Rothwell, 2001, էջեր 90–91
  43. ↑ Time, January 1939
  44. ↑ 44,0 44,1 Murray, 1984, էջ 268
  45. ↑ Murray, 1984, էջեր 268–269
  46. ↑ Shirer, 1960, էջ 448
  47. ↑ Weinberg, 1980, էջ 562
  48. ↑ Weinberg, 1980, էջեր 579–581
  49. ↑ 49,0 49,1 Maiolo, 1998, էջ 178
  50. ↑ 50,0 50,1 Messerschmidt, 1990, էջեր 688–690
  51. ↑ 51,0 51,1 Weinberg, 1980, էջեր 537–539, 557–560
  52. ↑ Weinberg, 1980, էջ 558
  53. ↑ Carr, 1972, էջեր 76–77
  54. ↑ Kershaw, 2000b, էջեր 36–37, 92
  55. ↑ Weinberg, 2010, էջ 792
  56. ↑ Robertson, 1985, էջ 212
  57. ↑ Bloch, 1992, էջ 228
  58. ↑ Overy, Wheatcroft, էջ 56
  59. ↑ Kershaw, 2008, էջ 497
  60. ↑ Robertson, 1963, էջեր 181–187
  61. ↑ Evans, 2005, էջ 693
  62. ↑ Bloch, 1992, էջեր 252–253
  63. ↑ Weinberg, 1995, էջեր 85–94
  64. ↑ Bloch, 1992, էջեր 255–257
  65. ↑ Weinberg, 1980, էջեր 561–562, 583–584
  66. ↑ Bloch, 1992, էջ 260
  67. ↑ Hakim, 1995
  68. ↑ 68,0 68,1 68,2 Rees, 1997, էջեր 141–145
  69. ↑ Kershaw, 2008, էջ 527
  70. ↑ Welch, 2001, էջեր 88–89
  71. ↑ Winkler, 2007, էջ 74
  72. ↑ Shirer, 1960, էջեր 696–730
  73. ↑ Deighton, 2008, էջեր 7–9
  74. ↑ Ellis, 1993, էջ 94
  75. ↑ Shirer, 1960, էջեր 731–737
  76. ↑ Shirer, 1960, էջեր 774–782
  77. ↑ Kershaw, 2008, էջեր 563, 569, 570
  78. ↑ Kershaw, 2008, էջ 580
  79. ↑ Roberts, 2006, էջեր 58–60
  80. ↑ Kershaw, 2008, էջեր 604–605
  81. ↑ Kurowski, 2005, էջեր 141–142
  82. ↑ Mineau, 2004, էջ 1
  83. ↑ Glantz, 2001, էջ 9
  84. ↑ Koch, 1988
  85. ↑ 85,0 85,1 Stolfi, 1982
  86. ↑ Wilt, 1981
  87. ↑ Evans, 2008, էջ 202
  88. ↑ Evans, 2008, էջ 210
  89. ↑ Shirer, 1960, էջեր 900–901
  90. ↑ Bauer, 2000, էջ 5
  91. ↑ Shirer, 1960, էջ 921
  92. ↑ Kershaw, 2000b, էջ 417
  93. ↑ Evans, 2008, էջեր 419–420
  94. ↑ Shirer, 1960, էջ 1006
  95. ↑ BBC News, 1999
  96. ↑ Shirer, 1960, էջեր 996–1000
  97. ↑ Shirer, 1960, էջ 1036
  98. ↑ Speer, 1971, էջեր 513–514
  99. ↑ Kershaw, 2008, էջեր 544–547, 821–822, 827–828
  100. ↑ Kershaw, 2008, էջեր 816–818
  101. ↑ Shirer, 1960, էջեր 1048–1072
  102. ↑ Weinberg, 1964
  103. ↑ 103,0 103,1 Crandell, 1987
  104. ↑ Bullock, 1962, էջ 778
  105. ↑ Rees, Kershaw
  106. ↑ Bullock, 1962, էջեր 774–775
  107. ↑ Bullock, 1962, էջեր 753, 763, 780–781
  108. ↑ Beevor, 2002, էջ 251
  109. ↑ Beevor, 2002, էջեր 255–256
  110. ↑ Le Tissier, 2010, էջ 45
  111. ↑ 111,0 111,1 Dollinger, 1995, էջ 231
  112. ↑ Jones, 1989
  113. ↑ Beevor, 2002, էջ 275
  114. ↑ Ziemke, 1969, էջ 92
  115. ↑ Bullock, 1962, էջ 787
  116. ↑ Bullock, 1962, էջեր 787, 795
  117. ↑ Butler, Young, էջեր 227–228
  118. ↑ Kershaw, 2008, էջեր 923–925, 943
  119. ↑ Bullock, 1962, էջ 791
  120. ↑ Bullock, 1962, էջեր 792, 795
  121. ↑ Beevor, 2002, էջ 343
  122. ↑ Bullock, 1962, էջ 798
  123. ↑ Linge, 2009, էջ 199
  124. ↑ Joachimsthaler, 1999, էջեր 160–182
  125. ↑ Joachimsthaler, 1999, էջեր 217–220
  126. ↑ Linge, 2009, էջ 200
  127. ↑ Bullock, 1962, էջեր 799–800
  128. ↑ Kershaw, 2008, էջեր 949–950
  129. ↑ Vinogradov, 2005, էջեր 111, 333
  130. ↑ Vinogradov, 2005, էջեր 335–336
  131. ↑ Kershaw, 2000b, էջ 1110
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ադոլֆ_Հիտլերի_ռազմական_կարիերա&oldid=9518657» էջից