Ճարտար (քաղաք)
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Ճարտար (այլ կիրառումներ)
| Քաղաք | ||
|---|---|---|
| Ճարտար | ||
| ադրբ.՝ Çartar | ||
 Արցախյան ազատամարտում զոհված նահատակների հուշարձանը Ճարտարում | ||
| Երկիր |  Արցախ | |
| Շրջան | Մարտունու | |
| ԲԾՄ | 780 մետր, 722 մետր | |
| Բնակչություն | 1 738[1] մարդ (2005) | |
| Ազգային կազմ | Հայեր | |
| Կրոնական կազմ | Հայ Առաքելական եկեղեցի | |
| Ժամային գոտի | UTC+4 | |
| ||
Ճարտար, քաղաք Արցախի Մարտունու շրջանում։ Տեղաբաշխված է հանրապետության հարավարևելյան հատվածում։ Մարտունի շրջկենտրոնից գտնվում է 17 կմ հեռավորության վրա, իսկ մայրաքաղաք Ստեփանակերտից՝ 78 կմ հեռավորության վրա։ Համայնքը լեռնային է, ունի 3883,8 հա տարածք, որից 2665,38 հա գյուղատնտեսական նշանակության, 832,59 հա անտառային հողեր։
Ճարտարը սկզբնապես գյուղի կարգավիճակ է ունեցել (եղել է Արցախի ամենամեծ գյուղական համայնքը), սակայն 2014 թվականի նոյեմբերի 26-ին ԼՂՀ Ազգային ժողովի լիագումար նիստում ընդունվեց կառավարության առաջարկը` Մարտունու շրջանի Ճարտար համայնքին տալ քաղաքի կարգավիճակ[3]։
Աշխարհագրական դիրքը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ճարտարը բաղկացած է Ղուզե (հյուսիսահայաց) Ճարտար, Ղուզե Կալեր, Գյունե (արևելահայաց) Ճարտար և Գյունե Կալեր գյուղերից, որոնք գտնվում են իրարից 1-1,5 կիլոմետր հեռավորության վրա։ Հյուսիսային մասով ձգվող ժայռոտ լեռնաշղթան արևմուտքում միանում է Ալանբոթ հսկա լեռանը, որից դեպի հարավ տարածվում են Սարեն արտ և Եղիշեի լեռնազանգվածները, որոնց բազուկներից մեկի վրա էլ գտնվում է Եղիշեի նշանավոր վանքը։
Ճարտարի արևմտյան մասում է գտնվում մի լեռնանցք, որը տեղական բարբառով կոչվում է Գյադուկ։ Մեկ ուրիշ լեռնանցք, որով ճանապարհը ձգվում է դեպի Սոս, Հերհեր, Կարմիր շուկա և այլ գյուղեր, գյուղացիները կոչում են «Արյունոտ Գյադուկ»։
Ճարտարի հյուսիսարևմտյան մասում է գտնվում հսկայական մի բերդ, որի միջնաբերդի կատարին դեռ երևում են «Նահատակ» սրբավայրի ավերակները։ Շատ քչերին է հաջողվել բարձրանալ նրա միջնաբերդը։
Ճարտարի մոտակայքում կան հինգ գյուղատեղիներ, որոնցից ամենանշանավորը Շինատեղն է։ Այն գտնվում է Ճարտարի հարավային մասում՝ Եղիշեի վանքից մոտ երկու հարյուր մետր դեպի հյուսիս-արևմուտք։ Այստեղ հայտնաբերված բազմաթիվ հնագիտական իրերը՝ կավե և պղնձե ամանները, շենքերի հետքերը, հին գերեզմանատները, նաև այն հանագամանքը, որ տեղացիներն այդ վայրերն անվանում են «շինատեղ», հիմք են ծառայում պնդելու, որ հիշյալ գյուղատեղիները երբեմնի հին բնակավայրերի մնացորդներ են։ Ըստ ուսումնասիրությունների՝ «Մռավի թաղ», «Քյամալա աղբյուր», «Ղալին խութ» հնավայրերը եղել են ոչ թե մշտական ապրելատեղեր, այլ հարձակումներից պաշտպանվելու, թաքնվելու ժամանակավոր կացարաններ։
Բնակչություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ճարտար քաղաքի բնակչությունը շուրջ 5000 է, իսկ տնտեսությունները 1200:Բնակչությունը հիմնականում զբաղվում է գյուղատնտեսությամբ՝ անասնապահությամբ և հողագործությամբ։ Շուրջ 2 մետր բարձրություն ունեցող վիթխարի կարասները վկայում են ոչ միայն տեղացիների կավագործական արհեստի բարձր մակարդակի, այլև նրանց երկրագործական և առանձնապես այգեգործական ակտիվ գործունեության մասին։ Կարասներում գտնվել են խաղողի կորիզներ և գինու քարացած մրուր[4]։
2014 թվականի փետրվարի 1-ից ի վեր Ճարտարում գործում է «Ղարաբաղ կարպետ» ՍՊԸ մասնաճյուղը[5], որի նպատակն է արցախյան ավանդական գորգագործության ավանդույթների պահպանումը[6]։
Բնակավայրի ազգաբնակչության փոփոխությունը[7].
| Տարի | 2008 | 2009 | 2010 |
|---|---|---|---|
| Բնակիչ | 2313 | 2318 | 2315 |
Պատմամշակութային հուշարձաններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կան պատմամշակութային հուշարձաններ՝ Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցին (1787 թ.), «Կոհակ» եկեղեցին (10-13-րդ դարեր), Ճարտար բերդը (մ.թ.ա. 1-3-րդ դարեր), Նահատակ բերդը, Եղիշեի վանքը։
Ճարտարում 2018 թվականի հունիսի 16-ին տեղի է ունեցել Սուրբ Վարդանանց եկեղեցու օծման հանդիսավոր արարողությունը[8][9][10]։ Եկեղեցին կառուցվել է «Ղարաբաղի գյուղերի զարգացման» հիմնադրամի միջոցներով։ Եկեղեցու հիմնարկեքի արարողությունը տեղի էր ունեցել 2014 թվականի սեպտեմբերի 26-ին[11]։
Առանձնակի հետաքրքրություն են ներկայացնում Ճարտարի մեջ միավորվող գյուղերի աղբյուր-հուշարձանները՝ Մոտե ջուր, Ծրվա ջուր, Գովեն աղբյուր, Ըսլար (Սալեր) և Ելազին, Կեռին աղբյուր։
Եղիշեի վանք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ղուզե Ճարտար գյուղից հարավ բարձրացող լեռան գագաթին է գտնվում Եղիշեի կամ Ղշա վանքը։ Վանքի միակ եկեղեցին արձանագրությունների մեջ կոչվում է Եղիշայ կույսի անապատ։ Այն ուշ միջնադարի ոճի հատուկ բազիլիկ է, ներսում ունի երկու սյուն, ծածկը թաղակապ է։ Բեմի երկու կողմում կան ուղղանկյուն հատակագծով խորաններ։ Պատերում բացված են երեք մեծ խորշեր։ Միակ մուտքը արևմտյան կողմից է։ Կամարները, մույթերը, լուսամուտների և դռան եզրերը շարված են մաքուր տաշած քարերով, իսկ մնացած մասերը՝ անտաշ որձաքարերով։
Հին շենքի հիմնադրման ժամանակը ստույգ հայտնի չէ։ Ըստ վիմական արձանագրության՝ XII դարից եղել է նշանավոր ուխտատեղիներից մեկը։ Հետագայում այն ավերվել է, և XVII դարում վերակառուցվել։ «Ուստայ Կաբրըելս շինեցի այս եկեղեցին ի ձեռամբ իմով....» (արձանագրությունը պետք է հասկանալ վերակառուցելու իմաստով)։ Վերակառուցումը կատարվել է 1655 թվականին երկու կրոնավորների՝ Հովհան աբեղայի և իր որդեգիր՝ կրտսեր տեր Հովհանի կողմից։ Շինարարության արձանագրությունը մուտքի ճակատակալ քարին է։ Կտուրի վրա իբրև զանգակատուն ունեցել է փոքրիկ կաթողիկե, որն այժմ կիսավեր վիճակում է։ Եկեղեցու ավագ խորանում՝ բեմի տակ, գտնվում է Եղիշե կույսի դամբարանը։
Վանքը հնում պարսպապատ է եղել[12]։
Հուշակոթողներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ճարտարում կան մի շարք հուշակոթողներ՝ Հայրենական մեծ պատերազմին մասնակցած ճարտարցիների հիշատակին նվիրված հուշակոթողը (պատերազմին մասնակցած 1000 ճարտարցիներից 451-ը զոհվել են), Արցախյան ազատամարտում զոհված նահատակների հուշարձան, որը գտնվում է Սևակ Ղուկասյանի անվան մարզամշակութային պալատի հարևանությամբ։
Սևակ Ղուկասյանի անվան մարզամշակութային պալատ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սուրեն Ադամյանի ղեկավարության տարիներին (1945 թվականի մայիսի 5-ից շուրջ 40 տարի նա ղեկավարել է Ճարտարը[13])՝ 1961 թվականին, Ճարտարում կառուցվում է Մշակույթի պալատը. այն կառուցվել է Արթիկից բերված վարդագույն տուֆով։ Այս նշանակալի կառույցը Երևանի Օպերայի և բալետի ազգային ակադեմիական թատրոնի շենքի նմանությամբ է կառուցվել, սակայն չափերով ավելի փոքր է։ Կառույցի նախագծի հեղինակը Ալեքսանդր Թամանյանի որդին է՝ Գևորգ Թամանյանը [14]։
Այժմ մարզամշակութային պալատը կրում է ճարտարցի քաջ մարտիկ Սևակ Ղուկասյանի անունը, ով 2011 թվականի ապրիլի 29-ին հերոսաբար ընկավ թշնամու գնդակից։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ http://census.stat-nkr.am/nkr/1-5.pdf ԼՂՀ մարդահաշիվ
- ↑ Արցախի տարածքները համարվում են օկուպացված Ադրբեջանի կողմից. ԱՀ ԱԺ հայտարարությունը, (արխիվացված 05․04․2021թ․)
- ↑ One Studio։ «Արցախի Ճարտար համայնքը քաղաքի կարգավիճակ ստացավ»։ www.yerkir.am (ամհարերեն)։ Վերցված է 2019-03-25
- ↑ Մկրտչյան Շահեն (1985)։ Լեռնային Ղարաբաղի պատմաճարտարապետական հուշարձանները։ Երևան: Հայաստան։ էջ 152
- ↑ «Ճարտարի գորգագործական արտադրամասի աշխատատեղերի թիվը կկրկնապատկվի»։ artsakhpress.am։ Վերցված է 2019-03-30
- ↑ Պողոսյան Աշխունջ (2015)։ «Արցախյան գորգագործական ավանդույթների տարածման արեալների ու Կովկասի հարավարևելյան գորգագործական կենտրոնների փոխառնչությունների մասին»։ Բանբեր հայագիտության, N 3
- ↑ «Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն. Բնակչություն ըստ համայնքների»։ Վերցված է 2021 Մայիսի 1
- ↑ «Ճարտար քաղաքում տեղի է ունեցել Սրբ Վարդանանք եկեղեցու օծման հանդիսավոր արարողությունը»։ artsakhpress.am։ Վերցված է 2019-03-30
- ↑ «Օծվեց Ճարտարի Սուրբ Վարդանանք նորակառույց եկեղեցին»։ www.hhpress.am։ Վերցված է 2019-03-30
- ↑ «Նիկոլ Փաշինյանն ու Բակո Սահակյանն այցելել են Ճարտարի նորակառույց Սուրբ Վարդանանք եկեղեցի»։ armenpress.am (հայերեն)։ Վերցված է 2019-03-30
- ↑ LLC Helix Consulting։ «Վարչապետը Ճարտարում մասնակցել է Ս. Վարդանանց եկեղեցու հիմնարկեքի արարողությանը»։ gov.nkr.am (անգլերեն)։ Արխիվացված է օրիգինալից 2019-03-30-ին։ Վերցված է 2019-03-30
- ↑ Մկրտչյան Շահեն (1985)։ Լեռնային Ղարաբաղի պատմաճարտարապետական հուշարձանները։ Երևան: Հայաստան։ էջեր 152–154
- ↑ «ՆՐԱ ԿԱՏԱՐԱԾԸ ՍԽՐԱՆՔ ԷՐ»։ www.artsakhtert.com։ Վերցված է 2019-03-30
- ↑ «Գևորգ Թամանյան» (հայերեն)։ 2016-10-01
Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Հակոբ Ղահրամանյան, ՏԵՂԵԿԱՏՈւ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության վարչատարածքային միավորների սոցիալ-տնտեսական բնութագրերի, Երևան, Ճարտարագետ, 2015 թ.
- Մեր երկիրը՝ Ճարտար
- Чартар – самое крупное село Нагорного Карабаха...
- Ճարտար
| |||||||||||||
| ||||||||||||||||||
