Աշան

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Գյուղ
Աշան
ադրբ.՝ Heşan
ԵրկիրԱրցախ Արցախ
ՇրջանՄարտունու
ԲԾՄ745 մետր
Պաշտոնական լեզուՀայերեն
Բնակչություն588 մարդ (2005)
Ազգային կազմՀայեր
Կրոնական կազմՀայ Առաքելական եկեղեցի
Ժամային գոտիUTC+4
Աշան (Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն)##
Աշան (Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն)

Աշան, գյուղ Արցախի Հանրապետության Մարտունիի շրջանում՝ շրջկենտրոնից 25 կմ հյուսիս-արևմուտք՝ 700 մետր բարձրության վրա։ Տարածքը՝ 1344 հեկտար։ Գտնվում է հանրապետության հարավարևելյան հատվածում, Մարտունի շրջկենտրոնից 28 կմ հեռավորության վրա, իսկ մայրաքաղաք Ստեփանակերտից` 49 կմ հեռավորության վրա։

Աշխարհագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գյուղը տեղակայված է Արցախի Հանրապետության Մարտունու շրջանում՝ Լուսասարի և Եղնիկասարի հարավհայաց լանջին։ Աշանը սահմանակցում է Բերդաշեն, Եմիշճան, Սպիտակաշեն, Կաղարծի, Հացի ու Նորշեն գյուղերին։ Գյուղը գտնվում է Արցախի նախալեռնային հատվածում, որի բնակլիմայական պայմանները հարմատավետ են գյուղատնտեսությամբ զբաղվելու և բարեկեցիկ կյանքով ապրելու համար։ Արցախի հնագույն բնակավայրերից է։ Բնակչությունը հիմնականում տեղաբնիկ է։ Որոշ ընտանիքներ տեղափոխվել են Ջրաբերդից[1]։

Համայնքը լեռնային է, ունի 1891,1 հա տարածք, որից 1341,87 հա գյուղատնտեսական նշանակության, 481,87 հա անտառային հողեր։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գյուղի շրջակայքում եղած հնավայրերը վկայում են, որ այդ բնակավայրը գոյություն ունի Ք. ա. 1-ին հազարամյակից։ Մովսես Կաղանկատվացին գյուղը ներկայացնում է Արաժան, Արաժանք ձևով։ Սարգիս Ջալալյանցը պատմում է, որ Վաչագան Բարեպաշտը 5-րդ դարում Ամարաս տանող ճանապարհին անցել է Արժան գյուղով»[1]։

19-րդ դարի վերջին այստեղ կար 90 տուն։ Այդ նույն ժամանակահատվածում Հայկունին, լինելով Աշանում, գրել է, որ այստեղ նա տեսել է մի հին կարմիր Ավետարան։ Տեղացիները նրան պատմել են, որ այն 200 տարվա գրչագիր է։

1929 թվականին ստեղծվում է Աշանի կոլտնտեսությունը, որի վարչության առաջին նախագահն էր Ռուբեն Քոչարյանը։ Տնտեսությունը զարգացում ապրեց 1970-80-ական թվականներին։ Այդ ժամանակ կոլտնտեսությունը ղեկավարում էր Ժորա Ստեփանյանը, այնուհետև` Էմիլ Բալայանը։

Աշանը, փռված լինելով Խութ սարի լանջին, գտնվում է ակտիվ սողանքների գոտում։ Սողանքների պատճառով բնակիչները 1965-1968 թթ.-ին տեղափոխվել են և գյուղից 3 կմ հեռավորության վրա հիմնել Աշանը։

Ծննդով աշանցի են կուսակցական, պետական գործիչ Լևոն Միրզոյանը, Երևանի պետական համալսարանի պրոֆեսոր Աշոտ Տեր-Մկրտչյանը։ Հայրենական Մեծ պատերազմի տարիներին Աշանից մասնակցել են 325 տղամարդ և 15 կին։ Նրանցից 8 հոգի դարձել են գնդապետներ, 4 հոգի` փոխգնդապետներ։ 163 աշանցիներ զոհվել են Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին[1]։

Նրանց հիշատակին 1968 թվականին գյուղում կառուցվել է հուշարձան։

Աշանը Արցախյան առաջին ազատամարտի ժամանակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1988 թ.-ին Աշանում կազմավորվել են ինքնապաշտպանական խմբեր, 1989 թ.-ին՝ կամավորական ջոկատ (հիմնադիր-հրամանատար՝ Արմեն Ավագյան

1989-1994 թթ.-ին Աշանի ջոկատը կամ նրա առանձին ազատամարտիկներ, համագործակցելով այլ կամավորական ջոկատների հետ, մասնակցել են Աշանի և շրջանի գյուղերի ինքնապաշտպանական, իսկ Մարտունիի պաշտպանական շրջանի ինքնապաշտպանական ստորաբաժանումների կազմում՝ Քաշաթաղի, Մարտակերտի, Աղդամի շրջանների ազատագրական մարտերին։ Աշանից հետմահու ԼՂՀ «Մարտական խաչ» 2-րդ աստիճանի շքանշանով պարգևատևվել է Արմեն Ավագյանը[2]։

Բնակչություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2015 թվականին Աշան համայնքի բնակչության թվաքանակը կազմում է 544 մարդ, կա 130 տնտեսություն։

Բնակավայրի ազգաբնակչության փոփոխությունը[3].

Տարի 2008 2009 2010
Բնակիչ 629 623 623

Տնտեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բնակչությունը հիմնականում զբաղվում է գյուղատնտեսությամբ`անասնապահությամբ և հողագործությամբ։

Պատմամշակութային հուշարձաններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Համայնքի պատմամշակութային հուշարձաններն են` Սբ. Աստվածածին եկեղեցի (XIX դ.) (2001 թվականին այն վերանորոգվել է ամերիկահայ բարերարներ Պոյահյան և Աբգարյան ընտանիքների միջոցներով), գերեզմանոց (XVII-XVIII դդ.), մատուռ (VII դ.), գյուղատեղի (XVII-XVIII դդ.), հաշվառված է 4 հուշարձան։

Աշանում և շրջակայքում (նաև հին Աշանում) են Մեծ նահատակ (12-րդ դար) եկեղեցին, Պիծի կամ Նալբադանց սուրբ, Ավետարան ուխտատեղիները, Կարմիր Ավետարան մատուռը, Սվեգանց սուրբը, Ոսկե խաչ մատուռը, Աշան բերդը, Ցեց քարը, Ղուզե արտեր, Երե շեն բնակատեղիները խաչքարեր, հին բնակավայրերի ավերակներ[1]։

Համայնքի տարածքում առկա են թվով 12 աղբյուրներ` «Թեղուն տակեն», «Ավագեն», «Տանունց», «Սեթունց», «Քրահանդեն ջուր», «Քշա ջուր», «Հին շենի ջուր», «Բախշուն ջուր», «Պռավանց», «Բլեն քյահրիզ», «Արցախ» և «Կունդունց ջուր»։

Հասարարակական կառույցներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1848 թվականին Աշանում բացվում է եկեղեցական-ծխական դպրոց` 30 աշակերտով, ուսուցիչն էր Հովակիմ Շինդիյանցը։ 1908-1909 ուսումնական տարում Աշանում բացվել է երկդասյա երկսեռ դպրոց։ 1917 թվականին դպրոցն ուներ 4 բաժանմունք, 88 աշակերտ, 4 ուսուցիչ։ Դպրոցը պահվում էր բաքվաբնակ աշանցիների և գյուղական հասարակության միջոցներով։ Խորհրդային տարիներին սկզբում դպրոցը յոթնամյա էր, այնուհետև դարձավ ութամյա, իսկ 1947-48 ուսումնական տարում դարձավ միջնակարգ։ Այն հարևան գյուղերի համար հենակետային դպրոցի դեր էր կատարում։ Այդ տարիներին դպրոցի տնօրեններ են եղել Վարդան Բալայանը, Հակոբ Հովսեփյանը, Միքայել Խաչատրյանը, Գուրգեն Բալայանը[1]։

1998 թվականին Աշանում գործող «Անիթա Հովսեփյան» հիմնադրամի միջոցներով և ԱՀ կառավարության աջակցությամբ շահագործման հանձնվեց դպրոցի նորակառույց շենքը։

2005-2006 ուսումնական տարում դպրոցում սովորում էր 115 աշակերտ, դասավանդում` 14 ուսուցիչ։ 2017-2018 ուսումնական տարում դպրոցում սովորում էր 76 աշակերտ։ Հետխորհրդային տարիների դպրոցի տնօրենի պաշտոնում աշխատել են Լևոն Հարությունյանը (1988-1992 թվականին), Էմիլ Բալայանը (1992-1995 թվականին), Դավիթ Իշխանյանը (1995-2000 թվականին), Մխիթար Շինդյանը (2000 թվականից առայսօր)[1]։

2015 թվականի դրությամբ համայնքում գործում էր գյուղապետարան, մշակույթի տուն, բուժկետ, կա միջնակարգ դպրոց (Արմեն Ավագյանի անվան), որտեղ սովորում 1iն 102 աշակերտներ, համայնքն ունի 1 մանկապարտեզ «Սոսե» (ՀՕՄ) հայ օգնության միության, որտեղ հաճախում են 26 երեխաներ[4]։

Հայտնի աշանցիներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Բալայան, Վահրամ (2020). ԱՐՑԱԽԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԲՆԱԿԱՎԱՅՐԵՐԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ՈՒՐՎԱԳԾԵՐ. Երևան: Զանգակ. էջեր 405–407.
  2. Ղարաբաղյան ազատագրական պատերազմ (1988-1994). հանրագիտարան, Ե., 2004։
  3. «Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն. Բնակչություն ըստ համայնքների». Վերցված է 2021 Մայիսի 1-ին.
  4. Ղահրամանյան, Հակոբ (2015). Տեղեկաատու Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության վարչատարածքային միավորների սոցիալ-տնտեսական բնութագրերի. Երևան. էջ 220.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 1, էջ 465