Մաճկալաշեն

Գյուղական համայնք
ադրբ.՝ Cütcü
Երկիր	Արցախ
Շրջան	Մարտունու շրջան
Մակերես	1128.4 հա կմ²
ԲԾՄ	565 մետր
Պաշտոնական լեզու	հայերեն
Բնակչություն	546 մարդ (2015)
Ազգային կազմ	հայեր
Կրոնական կազմ	Հայ Առաքելական եկեղեցի
Ժամային գոտի	UTC+4

Մաճկալաշեն, գյուղական համայնք Արցախի Հանրապետության Մարտունու շրջանում։ Տեղաբաշխված է հանրապետության հարավարևելյան հատվածում։ Մարտունի շրջկենտրոնից 25 կմ հեռավորության վրա է, իսկ մայրաքաղաք Ստեփանակերտից` 54 կմ։

Անվան ծագումնաբանություն

Մաճկալ նշանակում է մաճը բռնող, վար անող։ Մաճը գութանի կամ արորի վրայի կոթն է, որից բռնելով՝ մաճկալն ուղղություն է տալիս խոփին։

Աշխարհագրություն

Մաճկալաշեն գյուղը նախկինում մտել է Մեծ Հայքի Արցախ նահանգի Մյուս Հաբանդ գավառի մեջ, այնուհետև պատմական Վարանդա գավառի , իսկ հետագայում Ելիզավետպոլի նահանգի Շուշիի գավառի կազմի մեջ և եղել է հայաբնակ։

Համայնքը հարթավայրային է, ունի 1128.4 հա տարածք, որից 925.79 հա գյուղատնտեսական նշանակություն, 144.82 հա անտառային հողեր։ Մաճկալաշեն համայնքի սահմանային գոտով հոսում է Վարանդա գետի վտակը։ Համայնքի տարածքում առկա են թվով 3 աղբյուրներ` «Շենին ջուր», «Աղբյուրածոր» և «Հաջուն դարա»։

Պատմություն

 Պատմագրության մեջ գյուղը հիշատակվում է սկսած 4-րդ դարից, երբ սբ.Գրիգոր Լուսավորիչը այստեղ սկսել է Ամարասի վանահամալիրի կառուցումը։ Ինչպես վկայում են Մովսես Խորենացին իր «Պատմութիւն հայոց» և Փավստոս Բուզանդն իր «Պատմութիւն հայոց» գրքերում, Ամարաս բնակատեղին գոյություն է ունեցել վանահամալիրի կառուցումից էլ առաջ։ 1965 թ. Ճարտար գյուղի «Ալիբալի» հանդամասում, վանքի հարավային կողմում, Ամարաս վտակի աջ ափի բարձր լանջի վրա, հողային աշխատանքներ կատարելու ժամանակ բացվել է 2-րդ դարի Ամարաս գյուղաքաղաքի մնացորդները,որոնց տները կառուցված են եղել գետնափոր։ Այդ տեղամասից հայտնաբերվել են խեցեղեն ամանների թրծման հնոցներ, հսկա կարասներ, քարե սանդեր, աղորիքներ, խեցեղեն անոթներ, երկաթյա գեղարդներ, դանակներ, կավե ձձումներ, ձիթաճրագներ, սափորներ, ապարանջաններ։ Տեղավայրից գտնվել են պղնձե ամաններ, որոնք ունեցել են պատրաստող պղնձագործ վարպետների արձանագրությունները՝ «Անանեայ որդի Մանայսեի», «Ծատուրի որդի Եղիեայ»։ Գյուղաքաղաքի ավերակների մոտ՝ գյուղաքաղաքի աջ կողմում՝ «Կհոլ» հանդամասում և ձախ կողմում՝ «Կզնապատ» բլրի վրա, տարածված են եղել գյուղաքաղաքի գերեզմանոցները։ Ամարասի վանահամալիրին մոտ գտնվել է խաչքարի բեկոր, որի վրա պահպանվել է արձանագրության մնացորդները՝ «ՅՀԴ․(925 թ․)» թվագրությամբ։ Այստեղ գտնված երկրորդ խաչքարը 1091 թվականին պատրաստել է քարագործ վարպետ Ղազարը․։ «Ի թվականիս հայոց։ ՇԽ։ (1091թ․) էր ես Աբրահամ երեց կանգ․․․եցի։ Զիս յաղաիթս յիշեսջիք։ Ես Ղազար կազմեցի։ Զիս յշեցէք ի Քրիստոսի Յիսուսի տր․»։

Մաճկալաշեն գյուղի մոտ, գյուղից 4 կմ դեպի արևելք, Մուղանի դաշտից սկսվող լեռնաճյուղերի՝ Խազազ և Լուսավորիչ սարերի միջև ընկած գոգավորության հարթ տեղանքում է գտնվում Ամարասի վանահամալիրը, որի մոտով հոսում է Սոս, Քերթ, Քարահունջ, Հերհեր, Խերխան գյուղերի աղբյուրներից սկիզբ առնող Ամարաս վտակը։ Համաձայն հայ պատմիչների վկայության՝ Ամարասի վանահամալիրը հիմնադրել է Գրիգոր Լուսավորիչը 4-րդ դարի սկզբներին,որի կառուցումն ավարտել է նրա թոռ, Աղվանից առաջին հոգևոր առաջնորդ Գրիգորիս եպիսկոպոսը, հետագայում ՝ կաթողիկոս։ Գրիգորիս կաթողիկոսը նահատակվել է 338 թվականին, որի աճյունը նրա սաները թաղել են Ամարասի վանքում, եկեղեցու արևելյան կողմում, իսկ նրա գերեզմանի վրա, ըստ Մովսես Կաղանկատվացու վկայության, 489 թվականին Աղվանքի Վաչագան 2-րդ Բարեպաշտ թագավորը վերագտնում է Ամարասում Գրիգորիսի գերեզմանը և վրան կառուցում է մատուռ, (որը գտնվում է մայր եկեղեցու ներսում, ավագ խորանի ներքո):Ամարասի վանահամալիրի շրջակայքում պահպանվել են Ամարաս գյուղաքաղաքի ավերակները, իսկ լեռան վրա՝ հին բերդի ավերակները։ Ամարաս գավառը եղել է ոչ միայն հոգևոր (եպիսկոպոսանիստ), այլև մշակութային ու տնտեսական կարևոր կենտրոն։ 5-րդ դարի սկզբին Մեսրոպ Մաշտոցն այստեղ բացել է Արցախի առաջին դպրոցը։ Վանահամալիրը շրջապատված է հրակնատներ և բուրգեր ունեցող բարձր պարիսպներով, որի ներսից, պարսպի երկարությունով տեղադրված են բնակելի շինությունները, վանականների խցերը, վանքի գոմը, ախոռը, մթերանոցները, եկեղեցին իր երկու փոքր և մի ավագ խորաններով, խորհրդարանով, ավազանով։

Գյուղը տեղաբաշխված է Ամարասի հովտումը՝ համանուն գետի երկու ափերին։ Բնակավայրի արևելյան մասով ձգվում է Լուսավորչի, իսկ հարավարևելյան մասով՝ Խազազի լեռները։ Ամարասի հովտի ռազմավարական նշանակությունը հաշվի առնելով՝ Արշակունյաց թագավորության առաջին պատմափուլում՝ 1-ին և 2-րդ դարերում, Արցախի իշխանական տան ներկայացուցիչները ներկայիս վանական համալիրի շրջակայքում կառուցել էին գյուղաքաղաք։ Գյուղաքաղաք էլ հիմք է հանդիսացել, որպեսզի 4-5-րդ դարերում կառուցվի Ամարասի վանական համալիրը։ Արաբական արշավանքների ժամանակ վանքը և գյուղաքաղաքը ավերվել են զավթիչների կողմից։ 821 թվականին արաբները, Պարտավից շարժվելով դեպի Արցախի խորքերը, ասպատակեցին Ամարասը և մոտ հազար հոգու գերեվարելով՝ ամրացան Շիկաքար բերդում։ Ամարասը դաժան ավերածությունների և թալանի է ենթարկվել 1293 թվականին մոնղոլ Աբաղա խանի հրոսակների կողմից։ Նրանք, կողոպտելով վանքը, իրենց հետ տարել էին Սբ․ Գրիգորիսի գավազանը և 36 ակներով ընդելուզված ոսկեձույլ խաչը։ 17-րդ դարում վանքը պարսպապատվել էր։ 18-րդ դարի վերջերին Վարանդայի մելիքը Շահնազարը, մեղքերին թողություն տալու նպատակով, վանական համալիրը հիմնովին վերանորոգել է։ Ամարասում պահպանվում է 925 թվականի արձանագրությամբ խաչքար։

Մաճկալաշենում ապրում են՝ Աբունց, Եգանանց, Ղևոնդանց, Սիրարբունց, Կիվերքանց, Սահականց, Մելքումանց ազգատոհմերի ներկայացուցիչները։

Գյուղը Արցախյան ազատամարտին

Արցախյան ազատագրական պատերազմի տարիներին Մաճկալաշենը հերոս գյուղի համբավ է ձեռք բերել։ Մաճկալաշենը և շրջակա հայկական գյուղերի երիտասարդները Արմեն Մելքումյանի հրամանատարությամբ Ամարասի հովտում թշնամու դեմ վահան էին դարձել։ Ռազմական գործողություններին Մաճկալաշենից մասնակցել է 132 ազատամարտիկ։ Նրանցից 28-ը զոհվել է։ Զոհված ազատամարտիկների հիշատակին գյուղում կառուցվել է հուշահամալիր։

Գյուղը Հայրենական մեծ պատերազմին

Գյուղից Հայրենական մեծ պատերազմին մասնակցել է 131 մարդ, որոնցից 51-ը զոհվել է։ Նրանց հիշատակին Մաճկալաշենում հուշարձան է կառուցվել։

Բնակչություն

Մաճկալաշենում 1989 թվականին կար 176 տուն, 671 բնակիչ, 2015 թվականին Մաճկալաշեն համայնքի բնակչության թվաքանակը կազմում էր 546 մարդ, կար 146 տնտեսություն, իսկ 2019 թվականին՝ 146 տուն, 577 բնակիչ։ Նրանց հիմնական զբաղմունքը գյուղատնտեսությունն է։

Բնակավայրի ազգաբնակչության փոփոխությունը.

Տարի	2008	2009	2010	2019
Բնակիչ	573	576	550	577

Պատմամշակութային հուշարձաններ

Մաճկալաշենի պատմաճարտարապետական նշանակության հուշարձաններ են՝ Ամարասի վանքը, Սբ․ Գրիգորիս սրբավայրը։ Գյուղի աղբյուրներն են՝ «Աղբյուրաձորի»,« Շնագայլերի», «Շենին ջուր», «Հաջուն դարայի»։ Բնակավայրի հանդամասերն են՝ «Թեղուտ», «Սուլու Դարա»,« Սզնոտ», «Շողավար», «Ծրած»,« Քարին առաջ»։

Տնտեսություն

Բնակչությունը հիմնականում զբաղվում է գյուղատնտեսությամբ` անասնապահությամբ և հողագործությամբ։

Կլիմա

Կլիման բարեխառն մերձարևադարձային է, օդի տարեկան միջին ջերմաստիճանը +10 աստիճան է, հուլիսի միջին ջերմաստիճանը կազմում է +18 աստիճանից մինչև +22 աստիճան, առավելագույն ջերմաստիճանը հասնում է +37 աստիճանի,լեռներում՝ +32 աստիճանի։ Հունվարի միջին ջերմաստիճանը կազմում է -8 աստիճանից մինչև -12 աստիճան, նվազագույն ջերմաստիճանը հասնում է -17 աստիճանի, լեռներում՝ -26 աստիճանի։ Տեղումների միջին քանակը կազմում է 410-520 մմ։

Հասարարակական կառույցներ

2015 թվականի դրությամբ համայնքում գործում էր գյուղապետարան, մշակույթի տուն, բուժկետ, միջնակարգ դպրոց, որտեղ սովորում են 61 աշակերտներ, համայնքն ունի 1 պետական մանկապարտեզ, որտեղ հաճախում են 17 երեխաներ։

Գյուղը էլեկտրաֆիկացված և գազաֆիկացված է։ Ունի խմելու ջրագիծ։ Հեռուստատեսությունը, ռադիոն, բջջային և անլար հեռախոսակապը, ինտերնետ ծառայությունը բնակչությանը հասանելի են։

Աղբյուրներ

• Հակոբ Ղահրամանյան, ՏԵՂԵԿԱՏՈՒ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության վարչատարածքային միավորների սոցիալ-տնտեսական բնութագրերի, Երևան, Ճարտարագետ, 2015 թ.

Ծանոթագրություններ

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 7, էջ 191)։