Սերգեյ Բուլգակով

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Սերգեյ Բուլգակով
Ծնվել էհունիսի 16 (28), 1871 Լիվնի, Օրյոլի նահանգ, Ռուսական կայսրություն[1]
Մահացել էհուլիսի 13, 1944(1944-07-13)[1] (73 տարեկան) կամ հուլիսի 12, 1944(1944-07-12)[2] (73 տարեկան) Փարիզ[1]
բնական մահով
ԳերեզմանՍենտ-Ժենևիև-դե-Բուա
Քաղաքացիություն Ռուսական կայսրություն,  ԽՍՀՄ,  Խորհրդային Ռուսաստան և  Ֆրանսիա
Դավանանքուղղափառություն
Մասնագիտությունփիլիսոփա, աստվածաբան, տնտեսագետ և քաղաքական գործիչ
Հաստատություն(ներ)Մոսկվայի պետական համալսարան, Մոսկվայի կայսերական համալսարան և Սուրբ Վլադիմիրի անվան կայսերական համալսարան
Գործունեության ոլորտԿրոնական փիլիսոփայություն
Պաշտոն(ներ)Ռուսական կայսրության պետական դումայի անդամ
Ալմա մատերՄոսկվայի պետական համալսարանի իրավաբանական ֆակուլտետ
Գիտական աստիճանՄոսկվայի կայսերական համալսարան
Տիրապետում է լեզուներինռուսերեն[3]
Ազդվել էԼև Տոլստոյ, Կարլ Մարքս, Վլադիմիր Սոլովյով, Ֆեոդոր Դոստոևսկի և Ֆրիդրիխ Շելինգ
 Sergei Bulgakov Վիքիպահեստում

Սերգեյ Նիկոլաևիչ Բուլգակով (ռուս.՝ Серге́й (Сергий) Никола́евич Булга́ков, հունիսի 16 (28), 1871, Լիվնի, Օրյոլի նահանգ, Ռուսական կայսրություն[1] - հուլիսի 13, 1944(1944-07-13)[1] կամ հուլիսի 12, 1944(1944-07-12)[2], Փարիզ[1])[Ն 1], ռուս կրոնական փիլիսոփա, աստվածաբան, ուղղափառ քահանա, տնտեսագետ։ Փարիզի Սուրբ Սերգիևյան աստվածաբանական ինստիտուտի հիմնադիրներից և պրոֆեսորներից մեկը։

Նա առավել հայտնի է Սոֆիայի Աստծո Իմաստության մասին իր ուսմունքով, որը հակասական գնահատականներ է ստացել, մասնավորապես, դատապարտվել է Մոսկվայի պատրիարքարանի կողմից 1935 թվականին, բայց առանց հերետիկոսության մեջ հեղինակին մեղադրելու[6][7][8], ինչպես նաև արտասահմանյան ռուսական եկեղեցու կողմից` արդեն որպես հերետիկոս մեղադրելով։

Կենսագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սերգեյ Բուլգակովը ծնվել է գյուղի քահանայի ընտանիքում։ Ավարտել է Լիվնիի աստվածաբանական դպրոցը (1884), սովորել Օրյոլի Աստվածաբանական ճեմարանում մինչև 1888 թվականը։ 1888 թվականին, կորցնելով հավատը, նա ինքնասպանության փորձ է կատարել։ Տեղափոխվել է Ելեցի դասական գիմնազիայի 7-րդ դասարան (ուսուցիչների թվում՝ Վ. Վ. Ռոզանով)[9]։

Երիտասարդ տարիներին նա մարքսիզմի հետևորդ է եղել, հանդիպել է Կառլ Կաուցկիի, Ավգուստ Բեբելի, Վիկտոր Ադլերի, Գեորգի Պլեխանովի հետ։ XIX դարի 90-ական թվականներին եղել է լեգալ մարքսիզմի ներկայացուցիչ։

1894 թվականին նա ավարտել է Մոսկվայի համալսարանի իրավագիտության ֆակուլտետը, պրոֆեսոր Ալեքսանդր Չուպրովի առաջարկությամբ մնացել է վիճակագրության քաղաքատնտեսության ամբիոնում՝ պրոֆեսորի պաշտոնի պատրաստվելու համար։ Սկսել է քաղաքական տնտեսություն դասավանդել Կայսերական Մոսկվայի տեխնիկումում (1895)[9]։

1898 թվականին նա ամուսնացել է Ելենա Իվանովնա Տոկմակովայի՝ Ղրիմում գտնվող Օլեիզ կալվածքի սեփականատեր Իվան Տոկմակովայի դստեր հետ։ Արևմուտքում երկամյա պրակտիկայի համար կրթաթոշակ ստանալով, նա կնոջ հետ մեկնել է Գերմանիա, որտեղ նա ստուգել է իր հետազոտության արդյունքները գերմանական սոցիալ-դեմոկրատ ներկայացուցիչների հետ անձնական շփմամբ. նրա գիտական հետազոտությունների արդյունքը դարձավ «Կապիտալիզմը և գյուղատնտեսությունը» երկհատորյակը (1900 թ.)։ Ատենախոսությունը, որն ի սկզբանե պետք է պաշտպանվեր որպես դոկտորական, Մոսկվայի համալսարանի գիտխորհրդի կողմից չի արժանացել ամենաբարձր գնահատականին և պաշտպանվել է որպես մագիստրոսական։

1901 թվականի սկզբին տեղափոխվել է Կիև, որտեղ նշանակվել է Կիևի պոլիտեխնիկական ինստիտուտի արտակարգ պրոֆեսոր և Սուրբ Վլադիմիրի Կիևի համալսարանի պրիվատ-դոցենտ[9]։

Կանտի փիլիսոփայության ազդեցությամբ նա վերադարձել է իդեալիզմին և բարու և գեղեցկության արժեքների պատմական դերի գիտակցմանը։ Ուստի Վլադիմիր Սոլովյովի փիլիսոփայությունը, որը քրիստոնեության կենսական սկզբունքը դարձնում է հասարակական ստեղծագործության կազմակերպիչ սկզբունք, Բուլգակովի համար դարձավ համաշխարհային փիլիսոփայական մտքի վերջին խոսքը, նրա բարձրագույն սինթեզը։ Բուլգակովի փիլիսոփայական զարգացման առանձին փուլեր 10 հոդվածների տեսքով ներկայացված են նրա «Մարքսիզմից իդեալիզմ» ժողովածուում (Սանկտ Պետերբուրգ, 1903)։

Պետդումայի պատգամավոր Սեգեյ Բուլգակովի ծաղրանկարը. 1907 թվական

1904 թվականից՝ Ազատագրական միության հիմնադիրներից և խորհրդի անդամ։ 1905 թվականին նա փորձել է ստեղծել «Քրիստոնեական քաղաքականության միություն», համագործակցել է պայքարի Քրիստոնեական եղբայրության հետ։

1906 թվականին եղել է Կիևի «Ժողովուրդ» թերթի խմբագիրը։ Փակվելուց հետո նա Կիևից վերադարձել է Մոսկվա։ Դասավանդել է Մոսկվայի համալսարանում (Իրավագիտության ֆակուլտետի քաղաքատնտեսության և վիճակագրության ամբիոնի պրիվատ-դոցենտ, ինչպես նաև Մոսկվայի առևտրային ինստիտուտի պրոֆեսոր (մինչև 1918 թվականը)։ Նույն թվականին ընտրվել է II Պետդումայի պատգամավոր Օրյոլի նահանգից՝ որպես անկուսակցական «քրիստոնեական սոցիալիստ»։

1905 թվականից նախագահ, իսկ 1907 թվականից Մոսկվայի կրոնա-փիլիսոփայական ընկերության խորհրդի անդամ՝ ի հիշատակ Վլ. Սոլովյովի։

1911 թվականին նա լքել է համալսարանը համալսարանական լիբերալ մտածողությամբ ուսուցիչների մեծ խմբի թվում՝ ի նշան բողոքի Ժողովրդական կրթության նախարար Լև Կասսոյի քաղաքականության (տես Կասսոյի գործը)[10]։

Հետագա տարիները եղել են փիլիսոփայի հասարակական և լրագրողական ամենամեծ գործունեության շրջանը։ Մասնակցում է բազմաթիվ նախաձեռնությունների, որոնք նշում են կրոնական և փիլիսոփայական վերածնունդ «Նոր ուղի» և «Կյանքի հարցեր» ամսագրում, «Կրոնի հարցեր», «Վլադիմիր Սոլովյովի մասին», «Լև Տոլստոյի կրոնի մասին», «Իդեալիզմի խնդիրներ» (1902 թ.), «Вехи» (1909 թ.) ժողովածուում, «Փիլիսոփայական ընկերության կրոնը Վլադիմիր Սոլովյովի հիշատակին» աշխատության մեջ և «Ճանապարհ» հրատարակչությունում, որտեղ 1911-1917 թվականներին հրապարակվել են ռուսական կրոնական մտքի կարևոր ստեղծագործություններ։ Նրա աշխատության մեջ այս ժամանակահատվածում անցում կատարվեց կրոնի և մշակույթի թեմաներով դասախոսություններից և հոդվածներից[Ն 2] դեպի ինքնատիպ փիլիսոփայական զարգացումներ։

1911 թվականին ընտրվել է Ա. Ի. Չուպրովի ընկերության հասարակական գիտությունների զարգացման փոխնախագահ, Մոսկվայի իրավաբանական ընկերության եկեղեցական իրավունքի հանձնաժողովի անդամ։ 1912 թվականից եղել է պետական խորհրդական։

1913 թվականին Մոսկվայի համալսարանում պաշտպանել է իր դոկտորական ատենախոսությունը քաղաքատնտեսության «Տնտեսության փիլիսոփայություն» թեմայով, որում քրիստոնեությունը համարում է համընդհանուր գործընթաց, որի թեման Սոֆիան է՝ համաշխարհային հոգին, ստեղծարար բնությունը, իդեալական մարդկությունը[11]։ Ընտրվել է Մոսկվայի համալսարանի քաղաքատնտեսության ամբիոնի պրոֆեսոր[9]։

1917 թվականին մասնակցել է 1-2-րդ նիստերին որպես Համառուսական հոգևորականների և աշխարհականների համագումարի պատվիրակը, Ռուս ուղղափառ եկեղեցու համառուսական տեղական խորհրդի անդամ, Մայր տաճարում կրոնական և կրթական կոնֆերանսի անդամ, Ֆինանսական դրությանը ծանոթացնող խորհրդի և VI, VII, IX, XX վարչությունների անդամ, հեղինակել է Գահակալության մասին Հայրապետական պատգամը։ 1917 թվականի դեկտեմբերից Գերագույն եկեղեցական խորհրդի անդամ։

1918 թվականի հունիսին ձեռնադրվել է սարկավագ, ապա՝ քահանա։ Հոկտեմբերյան հեղափոխությանն անվերապահորեն բացասաբար վերաբերվելով՝ նա դրան արձագանքեց «Աստվածների խրախճանքում» երկխոսություններով՝ գրված Վլադիմիր Սոլովյովի «Երեք զրույցի» ոճով և ոգով. երկխոսություններն ընդգրկվել են «Խորքերից» (1918; 2-րդ հրտ. - Մ., 1991) հավաքական ժողովածուում[12]։

1918 թվականի հուլիսին նա լքեց Մոսկվան՝ մեկնելով նախ Կիև, իսկ հետո՝ Ղրիմ՝ Կորեիզ, որտեղ գտնվում էին նրա կինը և երեխաները (Մարիա, Ֆյոդոր, Իվան, Սերգեյ)։ 1919-1920 թվականներին եղել է Սիմֆերոպոլի Տաուրիդյան թեմական տաճարի անդամ, Սիմֆերոպոլի Տավրիկյան համալսարանի քաղաքատնտեսության և աստվածաբանության պրոֆեսոր։ «Անվան փիլիսոփայություն» (1920, հրատարակվել է խմբագրված` 1953 թվականին) և «Փիլիսոփայության ողբերգություն» (1920 թ., հրատարակվել է խմբագրված` 1928 թվականին) աշխատություններում նա վերանայել է իր տեսակետը քրիստոնեության փիլիսոփայության և դոգմատիկայի միջև փոխհարաբերությունների վերաբերյալ՝ գալով եզրակացություն, որ այդ քրիստոնեական շահարկումը կարող է արտահայտվել առանց խեղաթյուրման բացառապես դոգմատիկ աստվածաբանության տեսքով։ Ղրիմում բոլշևիկների հայտնվելուց հետո հեռացվել է համալսարանից։

1921 թվականից՝ ավագ երեց, Յալթայի Սուրբ Ալեքսանդր Նևսկու տաճարի ռեկտորի օգնական։ 1922 թվականի սեպտեմբերին ձերբակալվել է քաղաքական անվստահության մեղադրանքով[9]։

Արտաքսում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Փիլիսոփայական շոգենավի բոլշևիկների կողմից երկրից վտարված անդամների հիշատակին նվիրված հուշարձան

1922 թվականին ընդգրկվել է Վ.Ի.Լենինի նախաձեռնությամբ ՌԽՖՍՀ ՆԳԺԿ առընթեր Պետական քաղաքական կառավարման (ГПУ) կազմած գիտնականների և մշակույթի գործիչների ցուցակներում՝ արտաքսվելու նպատակով։ 1922 թվականի դեկտեմբերի 30-ին այսպես կոչված «փիլիսոփայական շոգենավի» կազմում` այլ մտավորականների թվում աքսորվել է Կոստանդնուպոլիս՝ առանց ՌՍՖՍՀ վերադառնալու իրավունքի։ Կոստանդնուպոլսում կարճատև մնալուց հետո նա ժամանել է Պրահա (Չեխոսլովակիա)։ 1923 թվականի մայիսին մետրոպոլիտ Եվլոգիի օրհնությամբ ծառայել է Պրահայի Սուրբ Նիկողայոս տաճարում և զբաղեցրել պրոֆեսորի պաշտոնը Ռուսական գիտական ինստիտուտի (Բեռլին) իրավագիտության ֆակուլտետի եկեղեցական իրավունքի և աստվածաբանության ամբիոնում[9]։

Նա մեծ ուշադրություն է դարձրել ռուս երիտասարդների հոգևոր առաջնորդությանը և էկումենյան շարժմանը մասնակցելուն։ Եղել է Մոսկվայի պատրիարք Տիխոնի հովանավորությամբ ստեղծված Սբ. Սոֆիա եղբայրության[13] հիմնադիր ու առաջնորդ, Ռուսաստանի ուսանողական քրիստոնեական շարժման (ՌՈւՔՇ) համագումարների կազմակերպիչ և մասնակից։ Նա մասնակցել է դրա ստեղծմանը, ՌՈւՔՇ-ի առաջին համագումարներին Պրշերովում (Չեխոսլովակիա) և Արժիրոնում (Ֆրանսիա) և շարունակել վերահսկել այն՝ մնալով Շարժման անդամների համար որպես դաստիարակ և հեղինակություն։

Փարիզյան ժամանակաշրջան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1925 թվականի հուլիսին տեղափոխվել է Փարիզ՝ որպես Սերգիևյան վանատան կառուցման կոմիտեի անդամ, վանատան ղեկավարի օգնական։ Նրա ակտիվ մասնակցությամբ առաջացավ և հաջողությամբ իրականացվեց Ուղղափառ աստվածաբանական ինստիտուտի ստեղծման նախագիծը, որում նա աշխատեց մինչև մահ՝ որպես դոգմատիկ աստվածաբանության ամբիոնի պրոֆեսոր (1925), տեսուչ (1931), դեկան (1940 թ.)։ Արժանացել է եկեղեցու պատմության դոկտոր (honoris causa-պատվավոր դոկտոր, 1943)[9] աստիճանի։ Դասավանդել է «Հին Կտակարանի Սուրբ Գիրք» և «Դոգմատիկ աստվածաբանություն» դասընթացները[14]։

Սերգեյ Բուլգակովը էկումենյան շարժման աշխատանքներին միացել է 1927 թվականին Լոզանում տեղի ունեցած «Հավատք և եկեղեցական կազմակերպություն» համաշխարհային քրիստոնեական կոնֆերանսում։ Մինչև 1930-ական թվականները մասնակցել է բազմաթիվ էկումենիկ ձեռնարկումների՝ դառնալով շարժման ազդեցիկ դեմքերից ու գաղափարախոսներից մեկը. 1934 թվականին նա մեծ շրջագայություն է կատարել Միացյալ Նահանգներով։ Էկումենիկ ոլորտում ամենահեռանկարային ուղղությունը Անգլիկան եկեղեցու հետ համագործակցությունն էր, և 1927 թվականի վերջին - 1928 թվականի սկզբին տեղի ունեցած անգլո-ռուսական կրոնական համագումարի արդյունքում ստեղծվեց Սուրբ Ալբանյան և Սուրբ Սերգիևյան եղբայրությունը` անգլիկան և ուղղափառ եկեղեցիների երկկողմ համագործակցությունը[15]։

Վերջին տարիներ, մահ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1939 թվականին Բուլգակովի մոտ ախտորոշվել է կոկորդի քաղցկեղ։ Նա վիրահատվել է, որից հետո սովորել է խոսել առանց ձայնալարերի։ Աստվածածնի Վերափոխման անունով մատուռում վաղ պատարագներ է մատուցել, շարունակել դասախոսել դոգմատիկ աստվածաբանության մասին, կատարել իր հովվական գործը և գրել[16]։ Չնայած Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի բռնկումը սահմանափակել է Բուլգակովին, նա չի դադարել աշխատել նոր ստեղծագործությունների վրա և կատարել ժամերգություններ։ 1943-ին արժանացել է խույրի։

Օկուպացված Փարիզում նա գրել է «Ռասիզմ և քրիստոնեություն» աշխատությունը՝ փառազրկելով ֆաշիզմի գաղափարախոսությունը։ Նա ավարտեց իր վերջին գիրքը՝ «Հովհաննեսի ապոկալիպսիսը», մահից կարճ ժամանակ առաջ։ Հունիսի 5-ի լույս 6-ի գիշերը ինսուլտից հետո քառասուն օր մնացել է անգիտակից։ Մահացել է 1944 թվականի հուլիսի 13-ին։ Նրան թաղել են Փարիզի մերձակայքում գտնվող Սեն-Ժենևիվ-դե-Բուա գերեզմանատանը։

Քննադատական համոզմունքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սերգեյ Բուլգակովի հետևյալ աշխատությունները հիմնականում սերտ իմաստով պատկանում են քաղաքատնտեսության ոլորտին.

  • «Կապիտալիստական արտադրության շուկաների մասին» (О рынках при капиталистическом производстве, 1897)
  • «Ի՞նչ է աշխատանքային արժեքը» (Что такое трудовая ценность)[17]
  • «Դասական դպրոցը և քաղաքատնտեսության պատմական միտումը» (Классическая школа и историческое направление в политической экономии, 1897)[18]
  • «Գյուղատնտեսության էվոլյուցիայի հարցի շուրջ» (К вопросу об эволюции земледелия, 1899)[19]
  • «Ռալոհոյնե փորձ» (Ралохойнский эксперимент, 1900)[20]
  • «Կապիտալիզմ և գյուղատնտեսություն» (Капитализм и земледелие, 1900):
Սերգեյ Բուլգակով, 1907 թվական

Բուլգակովը դատապարտում է 20-րդ դարի սկզբի քաղաքատնտեսության հիմնական տեսակետը, ըստ որի նյութական կարիքների աճը բնականոն տնտեսական զարգացման հիմնարար սկզբունքն է։ Նա ընդունում է տնտեսական առաջընթացը որպես հոգևոր հաջողության անհրաժեշտ պայման, սակայն զգուշացնում է համընդհանուր մարդկային և մշակութային առաջընթացը միայն տնտեսական առաջընթացով փոխարինելու հակվածության դեմ։ Բարոյական նյութապաշտությունը և հոգևոր բուրժուականությունը, որը ժամանակին ոչնչացրեց հռոմեական քաղաքակրթությունը, ժամանակակից եվրոպական հասարակության հիվանդությունն է։

Արտաքին նյութական բարիքների աճով բավարարվելու և սոցիալական կեղծիքի արմատացած ձևերի հետ հաշտվելու անկարողությունը, համամարդկային իդեալների ձգտումը, գիտակից և արդյունավետ կրոնական հավատքի անհագ կարիքը Բուլգակովը համարում է ռուսական ոգու ամենաբնորոշ և ամենաերջանիկ հատկանիշները։ Նրա այս աճող համոզմունքը բացահայտվում է նրա բոլոր հրապարակային դասախոսություններում և վերջին հոդվածում՝ «Կարլայլը և Տոլստոյը»[21]։ Իր փիլիսոփայական համոզմունքներով լինելով Վլադիմիր Սոլովյովի անմիջական աշակերտը՝ Բուլգակովը, սակայն, քննադատաբար է վերաբերվում նրա եկեղեցա-քաղաքական և տնտեսական ծրագրին։

Բուլգակովը երկար ճանապարհ է անցել «մարքսիզմից իդեալիզմ» և մեծ անկեղծությամբ վերարտադրել է իր փիլիսոփայական որոնումների բոլոր պահերը իր ընթերցողների և ունկնդիրների առջև։ Իր ծավալուն ատենախոսությունում՝ երկհատոր «Կապիտալիզմ և գյուղատնտեսություն», նա կասկածի տակ է դրել գյուղատնտեսության մեջ արտադրության կենտրոնացման օրենքի գործողությունը, ուսումնասիրել է մանր գյուղացիական գյուղատնտեսության առավելությունները մեծածավալ գյուղատնտեսության նկատմամբ, վերլուծել ընտանեկան հողագործության կայունության պատճառները, նաև հանդես է եկել հողի վարձակալության աղբյուրի բաշխիչ տարբերակով։

Նա նպատակ ուներ ցույց տալ ագրարային էվոլյուցիայի պատմության մեջ Մարքսի արտադրության կենտրոնացման օրենքի համընդհանուր կիրառելիությունը, բայց չխախտելով իր համոզմունքները՝ հանգեց հակառակ եզրակացությունների։ Պարզվեց, որ Մարքսի տնտեսական սխեման անհամապատասխան է պատմական իրականությանը, և դրա հետ կապված սոցիալական առաջընթացի դրական տեսությունը պարզվեց, որ ունակ չէ սնուցել բարու պատմական արդարացման նկատմամբ մարդու անխափան հավատը։ Կանտի իմացաբանական սկզբունքները մարքսիզմի շահերից ելնելով օգտագործելու անհաջող փորձերից հետո Բուլգակովը հաստատվեց այն մտքի վրա, որ անձնական և սոցիալական կյանքի առաջնորդող սկզբունքների հիմնավոր հիմնավորումը հնարավոր է միայն բարության, ճշմարտության և գեղեցկության հարցերում անվերապահ չափանիշերի մշակման միջոցով։

Պոզիտիվ գիտությունը, իր առաջընթացի տեսությամբ, ցանկանում է կլանել և՛ մետաֆիզիկան, և՛ կրոնական հավատքը, բայց, թողնելով մեզ մարդկության ապագա ճակատագրի վերաբերյալ լիակատար անորոշության մեջ, մեզ տալիս է միայն աթեիզմի դոգմատիկ աստվածաբանությունը։ Աշխարհի մեխանիկական ըմբռնումը, ամեն ինչ ստորադասելով ճակատագրական անհրաժեշտությանը, ի վերջո պարզվում է, որ հիմնված է հավատքի վրա։ Մարքսիզմը, որպես առաջադիմության կրոնի ամենավառ տարատեսակ, իր հետևորդներին ներշնչում էր հավատք նորացված հասարակական կարգի մոտալուտ և բնականոն գալու նկատմամբ. նա ուժեղ էր ոչ թե իր գիտական, այլ ուտոպիստական տարրերով, և Բուլգակովը եկավ այն եզրակացության, որ առաջընթացը պատմական զարգացման էմպիրիկ օրենք չէ, այլ բարոյական խնդիր, բացարձակ կրոնական պարտավորություն։ Սոցիալական պայքարը նրան երևում է ոչ միայն որպես թշնամական դասակարգային շահերի բախում, այլ որպես բարոյական գաղափարի իրականացում և զարգացում։ Կեցությունը չի կարող արդարացնել պետքերը. իդեալը չի կարող բխել իրականությունից։ Դասակարգային էգոիզմի և դասակարգային համերաշխության ուսմունքը, ըստ Բուլգակովի, դրոշմված է մակերեսային հեդոնիզմի բնավորության մեջ։ Բարոյական տեսանկյունից աշխարհիկ բարիքների համար պայքարող կողմերը միանգամայն համարժեք են, քանի որ առաջնորդվում են ոչ թե կրոնական ոգևորությամբ, ոչ թե կյանքի անվերապահ և մնայուն իմաստի որոնումներով, այլ սովորական եսասիրությամբ։ Առաջընթացի էվդայմոնիստական ( Έύδαιμονία — երջանկություն)[22] իդեալը, որպես պատմական զարգացումը գնահատելու չափանիշ, հանգեցնում է, ըստ Բուլգակովի, անբարոյական եզրակացությունների, տառապյալ սերունդների ճանաչմանը որպես միայն կամուրջ դեպի գալիք սերունդների երանություն։

Հայր Սերգեյի աշխատանքը սկսվել է լրագրությամբ` տնտեսական, մշակութային, սոցիալական, կրոնական ու փիլիսոփայական թեմաներով հոդվածներով։ Բացի սկզբնական փուլից, լրագրությունն առաջին պլանում է եղել երկրի կյանքի կրիտիկական պահերին[Ն 3]: Բուլգակովի մտքի մի շարք էական թեմաներ զարգացել են գրեթե բացառապես այս ձևով.

  • կրոն և մշակույթ
  • քրիստոնեություն
  • քաղաքականություն և սոցիալիզմ
  • հանրության խնդիրները
  • ռուս մտավորականության ուղին
  • եկեղեցական կյանքի խնդիրները
  • արվեստի խնդիրները…

Բուլգակովը ոչ միայն հայտնի «Вехи» ժողովածուի պարզապես մասնակից էր, բայց նաև «Վեխովականության»՝ որպես գաղափարական շարժում ներկայացնող գլխավոր խոսնակներից մեկն էր։ Նա մտավորականությանը կոչ էր անում սթափվել, հեռանալ նախիրային բարոյականությունից, ուտոպիզմից, կատաղի հեղափոխականությունից՝ ի շահ հոգևոր ըմբռնման աշխատանքի և կառուցողական սոցիալական դիրքի։

Նույն ժամանակահատվածում նա զարգացնում է սոցիալիստական քրիստոնեության գաղափարները լայն առումով, այդ թվում՝ վերլուծելով քրիստոնեական վերաբերմունքը տնտեսագիտության և քաղաքականության նկատմամբ (ներողություն խնդրելով սոցիալիզմի համար, որն աստիճանաբար անկում ապրեց), քննադատել է մարքսիզմը, հավասարապես նաև բուրժուական կապիտալիստական գաղափարախոսությունը, իրականացրել է «քրիստոնեական քաղաքականության կուսակցության» նախագծեր, հանդես եկել օրվա թեմային արձագանքներով (քրիստոնեական լիբերալ-պահպանողական ցենտրիզմի տեսակետից) և այլն։ Հատուկ ուղղություն է եղել Ռուսաստանի թեման՝ քրիստոնեական պատմաբանության ուղիներում։ Բուլգակովի միտքը սերտորեն միաձուլված էր երկրի ճակատագրի հետ, և, հետևելով այդ ճակատագրի ողբերգական շրջադարձերին, նրա հայացքները մեծապես փոփոխվել են։

Առաջին համաշխարհային պատերազմի սկիզբը նշանավորվել է սլավոնաֆիլ հոդվածներով` կայսրության համամարդկային կոչման և մեծ ապագայի հանդեպ լի հավատով։ Բայց շուտով, «Աստվածների խնջույքում» և հեղափոխական շրջանի այլ տեքստերում և երկխոսություններում Ռուսաստանի ճակատագիրը պատկերված է ապոկալիպտիկ և անհանգստացնող անկանխատեսելիության ելքերով, ցանկացած լուծման և կանխատեսումների մերժմամբ։ Բուլգակովը մի կարճատև ընթացքում կարծում էր, որ կաթոլիկությունն ուղղափառությունից ավելի լավ կկարողանա կանխել պառակտման և քայքայման գործընթացները, որոնք ազգին աղետի էին տանում ( «Խերսոնիսի պատերի մոտ» երկխոսություն, 1922)[23]։ Հետագայում նա զբաղվել է քրիստոնեական տնտեսական տեսության ստեղծմամբ[24], իր լրագրության մեջ, հիմնականում, պահպանվել են միայն եկեղեցական և կրոնական ու մշակութային թեմաները[25]։

Սեփական փիլիսոփայական ուսմունք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Փիլիսոփաները». Նկարիչ` Միխայիլ Նեստերով, 1917 (Տրետյակովյան պատկերասրահ)
Նկարում Պավել Ֆլորենսկի և Սերգեյ Բուլգակով

19-20-րդ դարերի սկզբին Սերգեյ Բուլգակովը հիասթափվել էր մարքսիզմից, քանի որ նա համարում էր, որ այն անկարող է արձագանքել մարդու անհատականության խորը կրոնական կարիքներին և արմատապես փոխել այն։ Նա վերադարձավ քրիստոնեություն որպես հասուն մարդ՝ անցնելով փրկվելու այլ հնարավորությունների գայթակղություններով։ Նրա անձնական հոգևոր ուղին ուղենիշ էր Ռուսաստանի հոգևոր ուղու համար՝ ցույց տալով երկրի գլխին կախված աղետից խուսափելու հնարավոր ելքը։

1905 թվականին՝ ռուսական առաջին հեղափոխության օրերին, Բուլգակովը գրում է «Հերոսություն և ասկետիզմ» հոդվածը[26], որտեղ խոսում է ռուս մտավորականության «երկու ուղիների» մասին։ Հերոսությունը ճանապարհ է, որով մարդկանց մեծամասնությունն է գնում։ Սա փորձ է փոխել հասարակությունը արտաքին միջոցներով, մի դասակարգը փոխարինելով մյուսով, բռնության և սարսափ կիրառելով և սեփական անձի հոգևոր և բարոյական բովանդակության լիակատար անտեսմամբ։ Ճգնավորությունը մեկ այլ ճանապարհ է, որը նախ և առաջ ներառում է փոփոխություն, սեփական անձի վերափոխում, «որովհետև սրտից են, ըստ Ավետարանի խոսքի, բխում չար մտքերը, սպանությունները, շնությունները, պոռնկությունները, գողությունները, սուտ վկայությունները, հայհոյանքը։ Դա պղծում է մարդուն…» (Մատթեոս 15.19): Այս ճանապարհը պահանջում է ոչ թե արտաքին, այլ ներքին սխրանք։ Բուլգակովը զգուշացնում է, որ հերոսության ճանապարհը տանում է Ռուսաստանը դեպի արյունալի ողբերգության։

Հայր Սերգեյն իր աստվածաբանությամբ մեղադրանքների է արժանացել Մոսկվայի և Կարլովցիի իրավասությունների ուղղափառ եկեղեցիների կողմից։ Հակամարտությունն ուներ և՛ քաղաքական, և՛ աստվածաբանական պատճառներ։

Հակամարտության եկեղեցական-քաղաքական ֆոնն արտահայտվել է 1931 թվականից Կոստանդնուպոլսի պատրիարքությանը ենթակա ազատ «Եվլոգիյան» եկեղեցու Կարլովացի (միապետամետ) և Մոսկվայի (ստալինյան ծանր ճնշման տակ) եկեղեցիների առճակատմամբ։ Աստվածաբանության ոլորտում նոր աստվածաբանական հարցեր առաջադրելու վախն իրեն զգացնել տվեց։ 1935 թվականին Բուլգակովի ուսմունքը դատապարտվել է Մոսկվայի պատրիարքարանի, իսկ 1937 թվականին նաև Կառլովցիի օտարերկրյա եպիսկոպոսական տաճարի հրամանագրերում։ Այնուամենայնիվ, Սուրբ Սերգիևյան ինստիտուտի պրոֆեսորների հանձնաժողովը և թեմական հանձնաժողովը (1936 թ.), որը հրավիրվել էր մետրոպոլիտ Եվլոգիի կողմից, մերժեցին հերետիկոսության բոլոր մեղադրանքները։

Սոֆիոլոգիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիճելով գերմանական իդեալիզմի ավանդույթի հետ՝ Բուլգակովը հրաժարվում է բանականությունն ու մտածողությունը համարել բարձրագույն սկիզբ՝ օժտված Աստծո հետ կապի բացառիկ արտոնությամբ։ Այդպիսով աշխարհի արդարացումը ենթադրում է մատերիայի արդարացում, և իր փիլիսոփայական աշխարհայացքի տեսակը Բուլգակովը երբեմն սահմանում էր Վլադիմիր Սոլովյովից վերցված «կրոնական մատերիալիզմի» համադրությամբ։ Հայր Սերգեյի միտքը զարգացել է «ներքևից»՝ տնտեսական խնդիրներից և տնտեսության մասին փիլիսոփայական ուսմունքից («Տնտեսության փիլիսոփայություն»)[Ն 4] մինչև մատերիայի և աշխարհի ընդհանուր վարդապետություն, և, վերջապես, դեպի լայնածավալ աստվածաբանական համակարգ, որը տալիս է սկզբնական խնդրի վերջնական լուծում. հաստատված աշխարհը Աստծո մեջ է և միևնույն ժամանակ ուղղակիորեն դրանից բխող քրիստոնեական հայտնության և դոգմայի մեջ[25]։

Բուլգակովն ասում է, որ Աստված ստեղծեց աշխարհն Իր էությունից՝ իրենից դուրս դրված։ Ահա Հայր Սերգեյը դիմում է Սոֆիայի աստվածաշնչյան հայեցակարգին` Աստծո իմաստությանը, որը նույնական է բնությանը, Աստծո զորությանը։ Եվ այս Աստվածային Սոֆիան, Աստծո ստեղծագործ արարքով Իրենից դուրս դրված, դառնում է արարող Սոֆիա և հանդիսանում է արարված աշխարհի հիմքը։ Նրա արարածությունը ժամանակի մեջ նրա դիրքի և լինելիության մեջ է։ Արարող Սոֆիան դրսևորվում է կեցության հնարավորություններով, որոնք, ինչպես հողում ցանված սերմերը, պետք է բողբոջեն, բայց դրանց բողբոջման հնարավորությունը և աճի որակը ուղղակիորեն կապված են մարդու ինքնորոշման և գործունեության հետ, ինչն էլ արարող Սոֆիայի իպոստասն է (սուբստանցը)։ Ըստ Բուլգակովի` «Երկիրը» և «մայրը» մատերիայի հիմնական որոշիչներն են, որոնք արտահայտում են նրա բեղմնավորման և ծննդաբերության ուժը, նրա պտղատվությունն ու պտղաբերությունը։ Երկիրը «հագեցված է անսահման հնարավորություններով». այն «ամենամատերիան է, քանի որ ամեն ինչ պոտենցիալ կերպով պարունակվում է դրանում»[27]։ Թեև Աստծուց հետո, ըստ Նրա կամքի, բայց մատերիան նաև ստեղծագործական սկիզբ է։ Մայր Երկիրը ոչ թե պարզապես ծնում է, այլև իր ընդերքից դուրս է բերում ամեն գոյը։ Իր ստեղծարար և ստեղծագործական ջանքերի գագաթնակետին, իր վերջնական լարվածության և վերջնական մաքրության մեջ, նա պոտենցիալ «Աստծո Երկիրն» է և Աստծո Մայրը։ Նրա ընդերքից առաջանում է Մարիամը, և երկիրն արդեն պատրաստ է լինում ընդունել Լոգոսին և ծնել Աստծո մարդուն։ Երկիրը դառնում է Աստվածամայր, և միայն դրանում է մատերիայի իսկական ապոթեոզը, նրա ստեղծագործական ջանքերի վերելքն ու պսակը։ Ահա Բուլգակովի ողջ «կրոնական մատերիալիզմի» բանալին[25]։

Բուլգակովն ուսումնասիրում է լեզվի փիլիսոփայական հիմքերը նույն ժամանակաշրջանի մեկ այլ գրքում՝ «Անվան փիլիսոփայություն», որը նվիրված է անվանապաշտության գովաբանությանը և համանման է Ֆլորենսկու և Լոսևի նմանատիպ գովաբնություններին։ Փիլիսոփայական համակարգերի դասակարգումը բխում է համապատասխանությունից, ինչը հնարավորություն է տալիս դրանց հիմնական տեսակների մեջ տեսնել եռամիասնության դոգմայի տարբեր մոնիստական աղավաղումներ, որոնք բացառում են մոնիզմը և պահանջում են լիակատար հավասարություն, երեք սկզբունքների համասուբստանցիոնալություն՝ միավորված տարրական հայտարարության մեջ («Ես եմ գոյը») և հասկացվում է որպես գոյաբանական սկիզբ։ Արդյունքում, փիլիսոփայության պատմությունը հայտնվում է որպես երրորդության հերետիկոսությունների հատուկ տեսակի պատմություն։ Բուլգակովը եզրակացնում է, որ քրիստոնեական ճշմարտության համարժեք արտահայտությունը սկզբունքորեն անհասանելի է փիլիսոփայության համար և հասանելի է միայն դոգմատիկ աստվածաբանության տեսքով[25]։

«XX դարի մտածողներ» շարք
Սերգեյ Բուլգակովի, «Ոչ երեկոյան ժամերգության լույս» գրքի 1994 թվականի հրատարակություն
կազմի վրա Մ. Վ. Նեստերովի «Փիլիսոփաները» նկարն է, որտեղ աջ կողմում Սերգեյ Բուլգակովն է։

Ի տարբերություն Սոլովյովի և Ֆլորենսկու սոֆիոլոգիայի, որտեղ Սոֆիա Աստվածային իմաստությունը սկիզբն է, որը միջնորդ է Աստծո և աշխարհի միջև, «աշխարհն է Աստծո մեջ», իդեալական նախապատկեր հավաքածուն է այն ամեն գոյի, ինչ կա Աստծո մեջ ընդմիշտ, ըստ Բուլգակովի` Սոֆիան սկիզբը չէ, ինչպես և Աստվածը, այլ հենց Աստծո էությունն է. «Աստվածային Սոֆիան ... Աստծո բնույթն է, Ուսիան[28], հասկացված ... որպես բացահայտող բովանդակություն, որպես Ամենամիասնություն» (Աստծո Գառ, էջ 125)։

Այսպիսով, նա չորրորդ իպոստասը (մարմնավորումը) չէ, որի համար մեղադրում էին Հայր Սերգեյին, և միևնույն ժամանակ, կարող է նույնացված լինել Սուրբ Երրորդության իպոստասներից յուրաքանչյուրի հետ, քանի որ նա Աստծո հենց ամբողջական բնությունն է, Սուրբ Երրորդության կյանքը[Ն 5]: Սոֆիային կարելի է նույնացնել Լոգոսի հետ, քանի որ նա Բարձրագույն Իմաստությունն է.

Բայց Սոֆիան հիպոստաս չէ, Անձ չէ, թեև ամբողջովին անձնային է և համակված է Սուրբ Երրորդության ճառագայթներով։ Աստուծո աշխարհի նմանությամբ ստեղծվել է նաև արարյալ աշխարհը՝ այն էլ ունի բնույթ՝ արարող Սոֆիա և հիպոստաս, Ադամ՝ բազմաամբողջ մարդկային անհատականություն, որ ստեղծված է Աստուծո պատկերով։

Հայր Սերգեյի համար առանցքային հայեցակարգը աստվածաբանության մեջ Քրիստոսի աստվածամարդությունն է և մեր աստվածամարդությունը։ Հայր Սերգեյի համար սկզբունքորեն կարևոր է դառնում Քաղկեդոնյան դոգման (IV տիեզերականում ժողովում 451 թվականին կայացած հավատո հանգանակ )[30] բացահայտելը Քրիստոսում երկու բնությունների դրական հարաբերակցության միջոցով, որը հիմնվում է Սոֆիայի Աստվածային ինքնության և ստեղծարարության վրա։ Նա գրում է. «Ըստ հիմքի նույնական լինելով` նրանք տարբեր են իրենց կեցության ձևով»։ Քրիստոսի բնույթներում եղած դրական հարաբերակցությունը աստվածացման ճանապարհ է բացում նաև մարդու առաջ։

Աստվածամարդ հայեցակարգին համապատասխան՝ նա մշակում է աշխարհի պրոցեսի վարդապետությունը, որն իր ամբողջության մեջ՝ արարչագործությունից, անկումից մինչև վերջնական Կերպարանափոխություն, ներկայացվում է որպես «Աստված-մարդկային գործընթաց», արարածի վերամիավորումն Աստծո հետ։ Բուլգակովի դոկտրինի ամենավաղ և ամբողջական զարգացումը վերաբերում էր տնտեսության մասին ուսմունքին, որը ներառում է ինչպես տնտեսական, այնպես էլ մարդու գիտա-տեխնիկական գործունեությունը։ Արտացոլելով ընկած էակի կեցության երկակի էությունը՝ տնտեսությունն իր մեջ միավորում է ազատ ստեղծագործական «ճանաչողության և գործողության աշխատանքը», որում բացահայտվում է աշխարհի սոֆիականությունը և «ստրկությունը ոչինչ է»` անկումից ծնված բնական անհրաժեշտության ծառայություն։ Աստվածամարդ գործընթացում կարևոր տեղ է զբաղեցնում արվեստը։ Բուլգակովը դա մեկնաբանում է որպես աշխարհի սոֆիականությունը տեսնելու և ցուցադրելու կարողություն, քանի որ Սոֆիայի գլխավոր անուններից մեկը Գեղեցկությունն է։ Բայց ինչպես ընկած կեցության մեջ ամեն ինչ, այնպես էլ արվեստը կրում է թերարժեքության դրոշմը. այն ձգտում է և չի կարողանում դառնալ դիցահմայություն ( теургия )` աշխարհի արդյունավետ վերափոխում։ Նույն կերպ են վերլուծվում սեքսի, կրեատիվության, ուժի և այլ երևույթների ֆենոմենները. Բուլգակովն ամենուր տեսնում է և՛ սոֆիական` բարի սկիզբը, և՛ լքվածության, չգոյության կնիքը։ Վերջին տարիներին դրան միացել է «վերջին բաների», մահվան[31] և աշխարհի վերջի վերլուծությունը («Գառան հարսնացուները» վախճանաբանություն)[25]։

Աշխարհը դիտարկելով դինամիկայի, գործընթացի ներքո՝ աշխարհի մասին Բուլգակովի ուսմունքն ամբողջությամբ ներկայացվում է որպես պատմության աստվածաբանություն, որտեղ Սոֆիան կենտրոնում է` որպես եկեղեցի, քանի որ «եկեղեցին գործում է պատմության մեջ որպես ստեղծագործ ուժ» («Գառան հարսնացուները», էջ 362), և Աստվածամարդ գործընթացը կարելի է հասկացվել որպես Եկեղեցու կողմից ամբողջ տիեզերքի ձևավորում։ Իր ընդհանուր տեսակով և տեսքով, մի շարք առաջատար մոտիվներով և գաղափարներով, նրա համակարգը նման է ժամանակակից արևմտյան քրիստոնեության աստվածաբանական մեծ համակարգերին, մոտենալով Տեյլհարդ դե Շարդենի և մի քիչ էլ՝ Տիլիխի ուսմունքներին[25]։

Բուլգակովի Սոֆիա - Աստծո Իմաստության մասին ուսմունքը քննադատության է ենթարկվել մետրոպոլիտ Անտոնիի (Խրապովիցկի) կողմից 1924 թվականին և Կառլովցիի տաճարի եպիսկոպոսների սինոդի կողմից 1927 թվականին՝ Աստծո Երրորդությունը քառակի ներկայացնելու համար։ 1935 թվականին РПЦЗ եպիսկոպոսների խորհուրդը սոֆիոլոգիան ճանաչել է որպես հերետիկոսություն և Մոսկվայի պատրիարքարանը դատապարտել է այն։ 1937 թվականին Արևմտյան Եվրոպայի Ուղղափառ Ռուս Եկեղեցիների Եպիսկոպոսների Համաժողովը դրանում հերետիկոսության նշաններ չի գտել, բայց Բուլգակովին մեղադրել է ապոլինարիզմի և սուրբ հայրերի նկատմամբ անհարգալից վերաբերմունքի մեջ։

Գնահատում և ժառանգություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նաթանայել (Լվով) արքեպիսկոպոսի հուշերի համաձայն. «Մի անգամ Մետրոպոլիտ Անտոնի [Խրապովիցկիի] օրոք խոսակցություն է եղել Հայր Սերգեյ Բուլգակովի մասին։ Մետրոպոլիտ Անտոնի ամբողջ շրջապատը Հայր Սերգեյին բացասաբար էին վերաբերվում։ Բայց Անտոնին նաև ասել է. «Խեղճ հայր Սերգեյ, խեղճ հայր Սերգեյ։ Չէ որ նա շատ խելացի մարդ է, աշխարհի ամենախելացիներից մեկը։ Նա հասկանում է շատ բաներ, որոնք միայն քչերն են հասկանում։ Եվ դա մեծապես գոռոզացնում է։ Դժվար է չգոռոզանալ, եթե գիտես, որ դա քեզ համար պարզ է և լիովին հասկանալի, և քո շրջապատում ոչ ոք չի կարող դա հասկանալ։ Այս գիտակցությունը մինչև երկինք է բարձրացնում և գոռոզացնում։ Միայն խոնարհությամբ ազդված Աստծո շնորհն է, որը Հայր Սերգեյին, ըստ երևույթին, բավարար չէր, միայն նա կարող է հոգին պաշտպանել այդպիսի հպարտությունից»[32]։

Հիշատակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Լիվնիի հրապարակներից մեկը կրում է Ս. Ն. Բուլգակովի անունը։
  • 1996 թվականից Լիվնի քաղաքում գործում է Ս. Ն. Բուլգակովի անվան ճեմարան[33]։

Նշումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Այլ տվյալներով` Սերգեյ Բուլգակովը ծնվել է 16 (28) հունիսի (օրինակ, ըստ «Ինքնակենսագրական նոթերի»` հրապարակված Լ. Զանեդրի կողմից Փարիզում, 1946 թվականին), բայց Պրահայի օրագրում Բուլգակովը գրել է. «15/28 հուլիսի։ Վաղը իմ ծննդյան օրն է.»[4][5]:
  2. ↑ Դրանցից ամենագլխավորները նա հավաքել է «Два града» երկհատորյակում, 1911
  3. ↑ 1905-1907 թվականների հեղափոխությունը Ռուսաստանում, Առաջին համաշխարհային պատերազմի սկիզբը, 1917 թ.
  4. ↑ «Տնտեսության փիլիսոփայություն» ուղղությունը մշակել է Սերգեյ Բուլգակովը` միավորելով ռուսական կրոնական փիլիսոփայությունը և արևմտյան տնտեսական պոզիտիվիզմը։
  5. ↑ Ինչ վերաբերում է «գնոստիկական իմաստի» մեղադրանքին` «Գնոստիկական կողմնակալությունը մեղադրանքների հիմնական կետն էր Սոֆիայի մասին հայտնի փարիզյան վեճի ժամանակ, այն արտացոլվել է ինչպես եկեղեցական պաշտոնական փաստաթղթերում, այնպես էլ հայր Սերգեյի հակառակորդների տպագիր ելույթներում։ Զարմանալի է, որ գնոստիցիզմի մեղադրանքները համակցում էին նրա համակարգի՝ որպես պանթեիստական սահմանման հետ, ինչը ակնհայտ հակասություն է կամ պահանջում է հատուկ բացատրություններ (և, իհարկե, չկային)։ [...] Հետազոտողի [Ա.Պ. Կոզիրևի] եզրակացությունն արդարացի է. «Բնության, արարածի, մատերիայի արդարացումը, Հայր Սերգեյ Բուլգակովի «սոֆիական» աշխատությունների լուսավոր կոսմիզմը կտրուկ հակադրվում են գնոստիցիզմի ոգուն»»[29]․․․

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 1,8 Deutsche Nationalbibliothek Record #118664867 // Gemeinsame Normdatei (գերմ.) — 2012—2016.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Library of Congress Authorities — Library of Congress.
  3. ↑ Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
  4. ↑ Из памяти сердца. — Орёл, 2001. — էջ 61.
  5. ↑ «Սերգեյ Բուլգակով». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  6. ↑ Определение Архиерейского Собора Русской Православной Церкви Заграницей от 17/30 октября 1935 года о новом учении протоиерея Сергия Булгакова о Софии Премудрости Божией
  7. ↑ Русское зарубежье. Золотая книга эмиграции. Первая треть XX века: Энциклопедический биографический словарь. — М.: Российская политическая энциклопедия, 1997. — С. 115—116.
  8. ↑ «Календарь «Святая Русь»». Издательство «Русская Идея». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ հունիսի 30-ին. Վերցված է 2014 թ․ հուլիսի 1-ին.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 9,6 Козырев А. П. (2010). БУЛГАКОВ Сергей Николаевич // А. Ю. Андреев, Д. А. Цыганков Императорский Московский университет: 1755—1917 : энциклопедический словарь. Մոսկվա: Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН). էջեր 101–102. ISBN 978-5-8243-1429-8.
  10. ↑ Ю.В. Романов. «Наука и власть: наследие Л.А. Кассо». www.hist.msu.ru. Московский педагогический государственный университет. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 13-ին.
  11. ↑ «Пропедевтика спора о Софии – тема научной статьи по философии, этике, религиоведению читайте бесплатно текст научно-исследовательской работы в электронной библиотеке КиберЛенинка». web.archive.org. 2020 թ․ հունվարի 16. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հունվարի 16-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 13-ին.
  12. ↑ «ИЗ ГЛУБИНЫ. Сборник статей о русской революции. Москва - Петроград, 1918 г.». www.vehi.net. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 13-ին.
  13. ↑ Братство св. Софии. Материалы и документы 1919-1939. / Н.А.Струве. — Москва-Париж: Русский Путь - YМСА-Ргess, 2000. — С. 3—10. — 330 с. — ISBN 5-85887-077-5
  14. ↑ «Островок преподобного Сергия посреди парижского моря. Беседа с протоиереем Николаем Озолиным, инспектором Свято-Сергиевского богословского института». Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունիսի 17-ին. Վերցված է 2013 թ․ հուլիսի 22-ին.
  15. ↑ «Содружество святого Албания и преподобного Сергия». zarubezhje.narod.ru. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 13-ին.
  16. ↑ Монахиня Елена. Профессор протоиерей Сергий Булгаков // Богословские труды. — М., 1986. — Т. 27. — С. 101—178.
  17. ↑ Сборник правоведения и общественных знаний (Իրավագիտության և սոցիալական գիտելիքների ժողովածու), հատոր VI
  18. ↑ Новое слово, 1897 հոկտ.
  19. ↑ Начало, I-III, 1899
  20. ↑ «Мир Божий (журнал)», 1900, февраль
  21. ↑ Новый путь (журнал), դեկտեմբեր, 1904
  22. ↑ «ЭСБЕ/Эвдаймонизм — Викитека». ru.wikisource.org (ռուսերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 14-ին.
  23. ↑ «У стен Херсониса», 1922, опубл.: «Символ», 1991, № 25
  24. ↑ Чаянов, А. В. Крестьянское хозяйство: Избранные труды/ Ред. Л. И. Абалкин (пред.) и др. — М.: Экономика, 1989. — 492 с. — (Экономическое наследие).
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 25,3 25,4 25,5 Хоружий С. С. Сергеи Николаевич Булгаков // Русская философия. Малый энциклопедический словарь — М.: Наука, 1995. — 624 с. ISBN 5-02-013025-7
  26. ↑ Булгаков С. Н. Героизм и подвижничество (Из размышлений о религиозной природе русской интеллигенции)
  27. ↑ Սերգեյ Բուլգակով «Свет Невечерний. Созерцания и умозрения». М., 1917, էջեր 240-241
  28. ↑ «Усия | Понятия и категории». ponjatija.ru. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 15-ին.
  29. ↑ Н. А. Ваганова, Софиология прот. Сергия Булгакова. Москва 2010, էջեր 74, 85
  30. ↑ «ВСЕЛЕНСКИЙ IV СОБОР». www.pravenc.ru. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 15-ին.
  31. ↑ Софиология смерти // Вестн. РСХД. 1978, № 127; 1979, № 128
  32. ↑ Крупицы воспоминаний о встречах с великим аввой митрополитом Антонием Արխիվացված 2017-08-08 Wayback Machine // Беседы о Священном писании и о вере и церкви. — Astoria (N. Y.) : Ком. рус. православ. молодежи за границей. — С. 77-87.
  33. ↑ «Лицей им. С.Н. Булгакова г. Ливны Орловской области». web.archive.org. «Лучшие школы России» համառուսական մրցույթի կայքում. 2007 թ․ հոկտեմբերի 8. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հոկտեմբերի 8-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 13-ին.

Հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Սերգեյ Բուլգակով» հոդվածին։
 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Սերգեյ_Բուլգակով&oldid=9801032» էջից