Բեսլանի ահաբեկչական հարձակում
| Բեսլանի ահաբեկչական հարձակում ռուս.՝ Террористический акт в Беслане | |
|---|---|
 Վերևից ներքև ըստ ժամացույցի սլաքի՝ Բեսլանի թիվ 1 դպրոցի կիսավեր շենքը 2008 թվականին, ի հիշատակ զոհերի դպրոցի սպորտդահլիճում կանգնեցված ուղղափառ խաչը, «Սգո ծառը», որը կանգնեցված է Բեսլանի գերեզմանատանը, մահացած պատանդների լուսանկարները։ | |
| Տեսակ | դպրոցում գտնվող անձանց գերեվարում, պահանջներ իշխանություններին՝ չկատարելու պարագայում սպառնալով սպանել գերիներին, խաղաղ բնակիչների, ոստիկանների և զինվորականների սպանություն |
| Երկիր |  Ռուսաստան |
| Գրոհի վայր | Բեսլանի թիվ 1 դպրոց, Հյուսիսային Օսիա |
| Տեղադրանք | 43°11′03″ հս․ լ. 44°32′27″ ավ. ե.HGЯO |
| Տարեթիվ | սեպտեմբերի 1, 2004-սեպտեմբերի 3, 2004 2004 թվականի սեպտեմբերի 1- 3 |
| Զենք | ատրճանակներ, ինքնաձիգներ, գնդացիրներ, նռնականետներ, ինքնաշեն պայթուցիկ սարքեր շահիդի գոտի |
| Զոհվածներ | 333 |
| Վիրավորներ | 783 |
| Ահաբեկիչների քանակ | 32 |
| Ահաբեկիչներ | Ռիյադուս Սալիհիին |
| Կազմակերպիչներ | Շամիլ Բասաև, Աբու Զեյթ, Մագոմեդ Հաշիև, Ռուսլան Խուչբարով |
| Պատանդներ | 1128 |
 Beslan school hostage crisis Վիքիպահեստում | |
Ահաբեկչական հարձակում Բեսլանում, զինված ահաբեկչական հարձակում Ռուսաստանի Դաշնության կազմում գտնվող Հյուսիսային Օսիայի Հանրապետության Բեսլան քաղաքի թիվ 1 դպրոցի վրա, որն իրականացվել է Շամիլ Բասաևի ղեկավարությամբ գործող չեչենական անջատողական ջոկատի կողմից 2004 թվականի սեպտեմբերի 1-ին՝ նոր ուսումնական տարվան նվիրված միջոցառման ժամանակ։ Հարձակման ժամանակ ահաբեկիչները պատանդ են վերցրել 1128 մարդու, որոնք պահվել են դպրոցի ականապատ շենքում[1] (հիմնականում աշակերտներ, ծնողներ և դպրոցի աշխատակիցներ) ծայրահեղ ծանր պայմաններում՝ արգելելով մարդկանց բավարարել նույնիսկ առաջին անհրաժեշտության կարիքները։
Գործողությունների երրորդ օրը՝ ժամը 13:05-ին, դպրոցի մարզադահլիճում տեղի են ունեցել պայթյուններ, որի պատճառով առաջացել է հրդեհ։ Հրդեհի արդյունքում մասնաշենքը մասնակիորեն այրվել է։ Առաջին պայթյուններից հետո պատանդները սկսել են փախչել դպրոցից. ՌԴ անվտանգության դաշնային ծառայությունը ձեռնամուխ է եղել գրոհի։ Անկանոն փոխհրաձգության ժամանակ, այդ թվում նաև քաղաքացիական անձանց կողմից, որոնք կիրառել են անձնական զենքեր, սպանվել է 28 ահաբեկիչ (նրանցից 3-ը, այդ թվում նաև մահապարտ ահաբեկչուհին, սպանվել են սեպտեմբերի 1-2-ն ընկած ժամանակահատվածում)[2][3][4]։ Ողջ մնացած միակ ահաբեկիչը՝ Նուրփաշի Կուլաևը, ձերբակալվել է և դատապարտվել ցմահ ազատազրկման[5]։
Չնայած որ պատանդների մեծ մասը փրկվել է գրոհի ժամանակ, ահաբեկչության արդյունքում զոհվել է 314 պատանդ, որոնցից 186-ը՝ երեխաներ։ Ընդհանուր առմամբ, ներառյալ նաև փրկարարները, մահացել է 333 անձ, իսկ մոտ 800-ը ստացել են տարբեր աստիճանի մարմնական վնասվածքներ։
Ահաբեկչության արդյունքում առաջացած տնտեսական վնասները կազմել են 34 միլիոն ռուբլի[6]։ Ահաբեկչության պատասխանատվությունը 2004 թվականի սեպտեմբերի 17-ին իր վրա է վերցրել Շամիլ Բասաևը՝ այդ մասին հաղորդագրություն տարածելով չեչենական անջատողականների Կավկազ-ցենտր կայքում[7]։
2016 թվականի տվյալներով՝ ահաբեկչության գործով հետաքննությունը, որը 2004 թվականի սեպտեմբերի 1-ին հարուցվել էր երկրի գլխավոր դատախազությունում, մնում է բաց։ Ահաբեկչության պատճառների քննությունը իրականացրել են միմյանցից անկախ մի քանի հանձնաժողովներ, փորձագիտական խմբեր և հասարակական կազմակերպություններ, սակայն մի շարք հանգամանքներ, ներառյալ ահաբեկիչների իրական թիվը, որոշակի մասի հնարավոր փախուստը, կառավարության գործողությունները բանակցությունների և գրոհի ժամանակ, ինչպես նաև ԶԼՄ-ների սահմանափակ և հակասական հաղորդումները, վիճարկվում են մինչ օրս։ Որոշ մեկնաբաններ այն կարծիքին են, որ պատանդների սպանությունը սկսվել է գրոհի ձեռնարկման պահից[8][9]։
Բեսլանի ահաբեկչական հարձակումը 2004 թվականի վերջին ահաբեկչական գործողությունն էր Ռուսաստանում, որից հետո երկրի քաղաքական իշխանությունները իրականացրին օրենսդրական լուրջ փոփոխություններ[10]։ Հատկապես կարևոր էր նահանգապետերի ընտրությունների չեղարկումը[11][12][13][14]։ Վլադիմիր Պուտինի հրամանով ստեղծվել են ՌԴ հանրային պալատը, ՌԴ հակաահաբեկչական ազգային կոմիտեն և Հարավային դաշնային շրջանի սոցիալ-տնտեսական բարելավման հարցերի կոմիտեն։
Նախապատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Պատմական էքսկուրս[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
.png)
Օսեթական, ինգուշական և չեչենական համայնքները Ռուսական կայսրության շահերի կիզակետում են հայտնվել 18-րդ դարի վերջին և 19-րդ դարի սկզբին[15]։ Ռուսական կառավարությունը մտադիր էր ապահովել իր առևտրական ճանապարհների կայունությունը և անվտանգությունը, որոնք անցնում էին Հյուսիսային Կովկասով դեպի Մերձավոր Արևելք[16]։ Տեղացի ժողովուրդների արձագանքը հակասական էր։ Օսերը և ինգուշները կողմնակից էին հարևան ավելի հզոր ժողովուրդների (հատկապես, կաբարդացիների և չեչենների) հարձակումներից պաշտպանվելու, այն դեպքում, երբ չեչեններն ի սկզբանե հրաժարվել էին կառավարման ռուսական մոդելից և ակտիվորեն հակազդում էին միավորվելու փորձերին[16]։ Սրա հետ մեկտեղ ադապտացիան նույնպես այլ կերպ էր ընթանում։ Այսպես, օսերի ակուլտուրացիան ընթանում էր բավականին հարթ, ինչին օժանդակ երևույթ էր օսերի կողմից քրիստոնեության վերընդունումը[17]։ Ինգուշները և չեչենները, որոնք կառավարվում էին սուֆիստական հնացած թարիքաներով, ներառվում էին վահնայական համայնքի թայփայական կառուցվածքի մեջ։ Նրանք մասամբ (ինգուշները) կամ ամբողջությամբ (չեչենները) մերժում էին նոր կրոնը, համապատասխանաբար, Ռուսաստանին՝ որպես նոր տիրակալի[17]։
Հյուսիսային Օսիայի նոր վարչատարածքային բաժանման արդյունքում վիճելի տարածք դարձավ Պրիգորոդնի շրջանը։ Այստեղ միջէթնիկ բախումներ էին տեղի ունենում մշակելի հողերի համար, որոնք շրջանում բավականաչափ քիչ էին։ Տարածքը տարբեր ժամանակներում եղել է և՛ ինգուշների, և՛ օսերի տիրապետության տակ[17][18]։ Կոնֆլիկտի պատճառներից մեկը մարտավարական մեծ նշանակություն ունեցող Վլադիկավկազի ամրոցի անվտանգության ապահովումն էր, որը հսկում էր դեպի Դարիալի կիրճ մուտքը[18]։ Ռազմավիրական ճանապարհը, որն անցնում էր կիրճի միջով, մեծ եկամուտներ կարող էր բերել այն էթնոսին, որը հսկում էր այն։ Այս հանգամանքի պատճառով, օս-ինգուշական բախումները երկար ժամանակ շարունակվել են[18]։
1830-ական թվականներին Հյուսիսային Կովկասում ռուսական իշխանությունը սկսում է երերալ, ինչը կապված էր դաղ իմամ Շամիլի հաջողություններով։ Իմամաթի շրջափակման համար, Ռուսաստանը դիմել էր կազակական համայնքների օգնությանը՝ նրանց բնակության համար հատկացնելով ինգուշական հողերը, որը ձեռնտու էր կայսրության համար, քանի որ Չեչնիան առանձնանում էր Վլադիկավկազի ամրոցից և Ռազմավիրական ճանապարհից։ Արդյունքում ինգուշական բնակչությունը քշվեց այդ հողերից։ Նրանք սկսեցին բնակության համար նոր տարածքներ որոնել[17]։
20-րդ դարում Ռուսաստանի քաղաքացիական պատերազմից հետո, ինգուշները, որոնք աջակցել էին սովետական իշխանությանը, վերաբնակեցվեցին իրենցից խլված տարածքներում[19][20], իսկ կազակները, որոնք աջակցում էին «սպիտակներին», տեղահանվեցին[21]։ 1944 թվականին տեղաբնակ ինգուշները և չեչենները տեղահանվել են, և այդ տարածքները, հատկապես Պրիգորոդնի շրջանը, վերաբնակեցվել է օսերով[22]։
Ինգուշների վերադարձից հետո, տարածքային հարցը Հյուսիսային Կովկասի համար դարձել է հիմնախնդիր։ 1963 թվականին Հյուսիսային Օսիայի ԻՍՍՀ իշխանությունը մասամբ փոփոխել է Պրիգորոդնիի շրջանի սահմանները՝ առանձնացնելով ինգուշաբնակ գյուղերը և դրանք միացնելով Թերեք գետի ձախափնյա տարածքների հետ[23][24]։ Արդյունքում, ինգուշների մոտ աճել են արմատական տրամադրվածությունները[25]։ 1973 թվականին Գրոզնիում ինգուշ մտավորականների բաց ելույթների ժամանակ առաջին անգամ բացահայտորեն ինգուշները պահանջել են հետ վերադարձնել Պրիգորոդնիի շրջանը[26][27]։
1981 թվականից սկսած ինգուշների և օսերի լարումը սկսել է կրել բռնի բնույթ՝ հանգեցնելով միջէթնիկ մի շարք բախումների[28]։ Իրավիճակը ավելի է բարդացել, երբ ԽՍՀՄ փլուզման արդյունքում Չեչնիան և Ինգուշեթիան առանձնացել են։ Չեչնիան պահանջել է Ստավրոպոլի երկրամասի երեք շրջանները, որոնք որպես փոխհատուցում ստացել էր դեռևս 1957 թվականին, իսկ Ինգուշեթիան մնացել է ձեռնունայն և դարձյալ պահանջել Պրիգորոդնիի շրջանը։ Բացի այդ ավելացել էր նաև ինգուշ բնակչության թիվը, որոնք հետ էին վերադարձել Միջին Ասիայից[29]։ Արդյունքում, 1992 թվականի հոկտեմբերի 31-նոյեմբերի 5-ը տեղի են ունեցել բախումներ ինգուշների և օսերի միջև, որի արդյունքում մահացել է 583 մարդ, վիրավորվել՝ 939 քաղաքացի, իսկ 261-ը՝ մինչ օրս անհետ կորած է[23]։ Ավերվել են նաև Պրիգորոդնիի շրջանի 15 գյուղերից 13-ը, որտեղ երկար տարիներ ապրել են ինգուշները[30]։ Զինված բախումները ճնշվել են իշխանությունների կողմից, սակայն տարածքային խնդիրը այդպես էլ մնացել է չլուծված[31][32]։
Ահաբեկչական հարձակումներ 2000-ական թվականների սկզբին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Երկրորդ չեչենական պատերազմի ժամանակ ՌԴ կառավարության կողմն անցավ չեչենական էլիտայի և նախկին գրոհայինների մի մասը[33]։ Այսպես, 2000 թվականին Չեչնիայի պրոկրեմլյան վարչակազմի գլուխը դարձավ նախկին անջատողական, Չեչնիայի գլխավոր մուֆթի Ահմադ Կադիրովը[33][34]։ Գրոհայինները փոխեցին իրենց մարտավարությունը՝ 2000 թվականի ամռանը Չեչնիայում տեղի ունեցած հակաահաբեկչական գործողության ակտիվ մարտական փուլից հետո։ Խուսափելով ուղղակի բախումներից՝ չեչեն անջատողականների առաջնորդներն սկսեցին դիմել դիվերսիոն-ահաբեկչական գործողությունների՝ հաճախակի դիմելով մահապարտ ահաբեկիչների մեթոդներին։ Այդ հարձակումների թվին են դասվում Դուբրովկայի ահաբեկչությունը[35], Գրոզնիի կառավարական տան պայթյունը[36], Մոսկվայի ռոք փառատոնի ահաբեկչությունը[37], Մոզդոկի ահաբեկչությունը[38], Եսենտուկիի գնացքի ահաբեկչությունը[39], «Դաղստանի վրա հարձակում»[40] գործողությունը և մի շարք այլ ահաբեկչություններ։
Իր հերթին Ինգուշեթիան, որտեղ Մուրատ Զյազիկովի իշխանության գալու հետ մեկտեղ ավելացել են հանցագործությունները և ահաբեկիչների գործունեությունը, դարձել է գրոհայինների հարձակման թիրախ։ ՌԴ անվտանգության դաշնային ծառայության և ՆԳՆ աշխատակիցները հանրապետության տարածքում մի քանի անգամ հայտնաբերել են զենք-զինամթերքի, պայթուցիկ նյութերի և այլ զինամթերքի պահեստներ[41][42]։ Լեռներում ահաբեկչական կազմակերպությունները ձևավորել են դիվերսիոն խմբեր և ստեղծել գրոհայինների նոր բազաներ[43], որոնց շարքերը մշտապես համալրվել են Չեչնիայի հասարակության գործազուրկ ներկայացուցիչներով (2003 թվականին, ՌԴ ԱՎԾ տվյալներով, բնակչության 75%-ը գործազուրկ է եղել[44]):
Բեսլանին նախորդած գործողություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բեսլանի թիվ 1 դպրոցում տեղի ունեցած ահաբեկչությանը նախորդել են ահաբեկչական գործողություններ, որոնք 2004 թվականին իրականացրել են չեչեն ահաբեկիչները և նրանց համակիրները։
- Փետրվարի 6՝ մահապարտ ահաբեկչի կողմից Մոսկվայի մետրոպոլիտենում գործարկվել է 4 կիլոգրամ տրատիլ պարունակող պայթուցիկ սարք, որը տեղադրված է եղել մետրոպոլիտենի «Ավտոզավոդսկայա» կայարանից «Պավլեցկայա» կայարան մեկնող գնացքի մեջ։ Ահաբեկչության արդյունքում մահացել է 41 մարդ (չհաշված ահաբեկչին), վիրավորվել՝ ևս 250-ը[45]։
- Մայիսի 9` Գրոզնիում, հաղթանակի տոնի ժամանակ, պայթյուն է տեղի ունեցել քաղաքային մարզադաշտի տրիբունայի մոտ, որի արդյունքում զոհվել է Չեչնիայի նախագահ Ահմադ Կադիրովը և քաղխորհրդի նախագահ Հուսեյն Իսաևը[46]։
- Հունիսի 21-22` Շամիլ Բասաևի գլխավորած խումբը լայնամասշտաբ հարձակում է գործել Նազրան քաղաքի վրա, որի հետևանքով զոհվել է 95 մարդ, այդ թվում 25 խաղաղ բնակիչ[47]։ Գրոհայինները գրավել են զենքի պահեստը, որի զինամթերքը, հավանաբար, կիրառվել է Բեսլանի ահաբեկչական հարձակման ժամանակ[48]։
- Օգոստոսի 24
- Պայթյուններ ինքնաթիռներում, որոնք տեղի են ունեցել Տուլայի և Ռոստովի մարզերի տարածքներում։ Պայթյունները իրականացվել են մահապարտ ահաբեկչուհիների կողմից։ Ընդհանուր առմամբ, մահացել է 90 մարդ[49]։
- Պայթյուն Մոսկվայի Կաշիրսկի մայրուղու վրա։ Վիրավորվել է 4 մարդ[50]։
- Օգոստոսի 31` Ահաբեկչական գործողություն մետրոյի «Ռիժսկայա» կայարանի մոտ։ Մահապարտ ահաբեկչուհին գործի է դրել պայթուցիկ սարքը, որի արդյունքում զոհվել է 10 մարդ, վիրավորվել՝ ևս 50-ը[51]։
Այս գործողությունների, ինչպես նաև Բեսլանի ահաբեկչական հարձակման համար պատասխանատվությունը ստանձնել է Շամիլ Բասաևը[52]։
Պլանավորում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Օբյեկտի ընտրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բեսլանի ահաբեկչությունը կազմակերպվել է մանրակրկիտ ձևով։ Գրոհի կազմակերպման ժամանակ շտկվել են այն սխալները, որոնք 2002 թվականին թույլ էին տվել ահաբեկիչները՝ Դուբրովկայի ահաբեկչության ժամանակ։ Մասնավորապես, Դուբրովկայի ահաբեկչական հարձակման ժամանակ բոլոր պատանդները պահվել են մեկ վայրում։ Այդ հանգամանքը օգնեց ուժայիններին գազ արձակելու միջոցով փրկել պատանդներին։ Ահաբեկիչները չունեին հակագազեր։ Պայթուցիկ սարքը գործի է դրվել սեղմակի վրա ճնշման արդյունքում, այլ ոչ թե մահապարտ ահաբեկչի սեղմումով։ Մահապարտ ահաբեկիչներին արգելված է եղել պայթեցնել իրենց, առանց առաջնորդի հրամանի, որը հազվադեպ է գտնվել պատանդների սենյակում։ Նա մահապարտ ահաբեկչուհիների հետ ուղղակի կապ չի ունեցել[53]։
Թիվ 1 դպրոցը նպատակահարմար է եղել հարձակման համար, քանի որ ունեցել է դպրոցականների մեծ թվաքանակ և բավականին բարդ կառուցվածք։ Այն եղել է Բեսլանի դպրոցներից ամենահինը։ Կառուցվել է 1889 թվականին[54]։ Իր գոյության ընթացքում հիմնական մասնաշենքին ավելացվել են լրացուցիչ մասնաշենքեր[55], որի արդյունքում ահաբեկչական հարձակման ժամանակ դպրոցն ունեցել է բավականին բարդ կառուցվածք՝ բաղկացած դասարաններից, միջանցքներից և դահլիճներից։ Լրացուցիչ առավելություն էր համարվում դպրոցական բակի ձևը, որը հնարավորություն կտար ահաբեկիչներին հարձակման ժամանակ արագ և քիչ ուժերով փակել փախուստի ճանապարհները։
Քաղաքի ընտրության գրավականներից մեկն էլ Ինգուշեթիայի սահմանին մոտ լինելն էր (ահաբեկիչների ճամբարը, որտեղից նրանք դուրս էին եկել սեպտեմբերի 1-ի առավոտյան, գտնվել է ինգուշական Պսեդախ գյուղի մոտ[56], որը Բեսլանից գտնվում է 30 կիլոմետր հեռավորության վրա[57]): Օժանդակ առավելություն էր նաև քաղաքի փոքր լինելը, ինչպես նաև քաղաքի անվտանգության համեմատաբար թույլ վիճակը՝ ի տարբերություն Հյուսիսային Օսիայի մնացած քաղաքների (Վլադիկավկազ կամ Մոզդոկ)[58]։
Սակայն Բեսլանի թիվ 1 դպրոցը` որպես հարձակման թիրախ, ունեցել է մի շարք բացասական կողմեր։ Այսպես, դպրոցը գտնվել է Բեսլանի ոստիկանության շենքից 80 մետր հեռավորության վրա, իսկ բակի ձևը և մոտակա շենքերը սահմանափակել են ահաբեկիչների տեսանելիությունը։ Վերջապես, դպրոցի՝ քաղաքի կենտրոնում գտնվելը, ստեղծում էր լրացուցիչ խնդիր դիվերսիոն ահաբեկչական խմբի փախուստի համար։ Հաշվի առնելով այս հանգամանքը, որ Բեսլանի մյուս դպրոցները ոչ պակաս նպատակահարմար են եղել հարձակման թիրախ դառնալու համար[59], սույն դպրոցի ընտրության իրական պատճառը մնում է անհայտ և չի բացահայտվել հետաքննական մարմնի կողմից։
Տարբեր կարծիքներ կան այն մասին, թե զինամթերքն ահաբեկիչների կողմից նախօրոք պահեստավորված է եղել դպրոցում։ Այս մոտեցման կողմնակիցները նշում են, որ զենք-զինամթերքը դպրոցում թաքցրել են վերանորոգման աշխատանքների ժամանակ, որոնք տեղի են ունեցել նույն տարվա ամռանը[60][61]։ Սակայն վերանորոգման աշխատանքները իրականացվել են դպրոցի աշխատանքի ուսուցիչ Ալեքսանդր Միխայլովի և տնտեսվար Սվետլանա Բալիկոևայի ուժերով, որոնք առավել ծանր աշխատանքների համար, ինչպես օրինակ, երկրորդ հարկի հատակի վերանորոգումը, ներգրավել են իրենց ընտանիքների անդամներին[62][63]։ Տեսությունը վկայող փաստ է համարվում դպրոցի հատակին առկա անցքերը (հատկապես սպորտդահլիճում և գրադարանում), սակայն այն հերքվում է՝ նշվելով, որ ահաբեկիչները, վախենալով ուժային կառույցների կողմից լրացուցիչ ներթափանցման ուղիներից, անցքեր են բացել հատակի որոշ մասերում[64][65]։ Պատանդները, որոնք անձամբ են ծածկել հատակը, Կուլաևի դատավարության ժամանակ նշել են, որ որևէ զինամթերք անցքերի մեջ չեն տեսել[66]։ Ապացուցված փաստեր, որ զինամթերքը նախօրոք եղել է դպրոցում, չկան[65][67]։
Խմբավորման ձևավորում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Զինված խմբի վերջնական ձևավորումը տեղի է ունեցել օգոստոսի վերջին և կազմավորվել է Ասլան Մասխադովի, Շամիլ Բասաևի և Աբու Զեյթի ղեկավարությամբ[68]։ Հնարավոր անհաջողության դեպքում Աբու Զեյթը Հյուսիսային Օսիայում ձևավորել է պահուստային խումբ, որը հնարավոր անհաջողության դեպքում պետք է գրավեր Ինգուշեթիայի Սունժենսկի շրջանի Նեստերովսկայա ստանիցայի միջնակարգ դպրոցը[68][69]։
Բեսլան ուղարկված խմբավորման կազմում ներառված են եղել զինյալներ, որոնք նախկինում զբաղվել են ավազակություններով։ Նրանք նախկինում անդամակցել են ոչ միայն քրեական խմբակցությունների[70], այլ նաև անօրինական զինված խմբավորումների[71]։ Նրանցից շատերը մասնակցել են Չեչնիայում և Դաղստանում տեղի ունեցած զինված գործողություններին։ Բացի այդ, որոշները մի քանի անգամ քրեական պատասխանատվության են ենթարկվել, սակայն ձերբակալումից հետո ազատ են արձակվել[71][72]։
Խմբավորումը գլխավորել է Ինգուշեթիայի Գալաշկի գյուղի 31-ամյա բնակիչ Ռուսլան Խուչբարովը՝ «Գնդապետ» մականվամբ[73]։ Հարձակման ժամանակ Խուչբարովը գտնվել է դաշնային հետախուզման մեջ՝ 1998 թվականին Օրյոլի մարզում կատարած հանցագործության համար[74][75]։ Թաքնվելով Չեչնիայում՝ Խուչբարովը միացել է դաշտային հրամանատար Իբրահիմովի ջոկատին, հետո մասնակցել Արբի Բարաևի ղեկավարած մի քանի գործողությունների։ Ավելի ուշ միացել է Շամիլ Բասաևի բրիգադին[74]։ 2000 թվականի մայիսի 11-ին ավազակային խմբավորումների կազմում Խուչբարովը մասնակցել է ՌԴ ՆԳՆ ներքին զորքերի վրա հարձակման գործողությանը, 2003 թվականի սեպտեմբերի 15-ին` Ինգուշեթիայի դաշնային անվտանգության ծառայության շենքի պայթեցմանը։ Մասնակցել է նաև Մոզդոկի հոսպիտալի, Դուբրովկայի թատերական կենտրոնի և «Նացիոնալ» հյուրանոցի ահաբեկչությունների կազմակերպմանը[73][74]։
Ահաբեկչական խմբավորման անդամների մեծ մասը եղել են չեչեններ և ինգուշներ։ Բացի այդ, եղել են նաև այլ ազգությունների ներկայացուցիչներ[7][76]։ Մասնավորապես, պատանդները վկայել են, որ դաժանությամբ աչքի է ընկել Բերդյանսկի բնակիչ Վլադիմիր Խոդովը՝ «Աբդուլլա» մականվամբ[3][4]։ Վերջինս եղել է վահաբիստ, որի նկատմամբ, բռնաբարության համար, հետախուզում էր հայտարարվել դեռևս 1997 թվականին[77][78]։ Պաշտոնական վարկածի համաձայն, ահաբեկչությանը մասնակցել է 34 անձ, ներառյալ երկու մահապարտ ահաբեկչուհիները[79] և երկու համախոհներ, որոնք կապի համար մնացել էին ճամբարում[68]։ Ենթադրաբար ահաբեկիչները համախոհներ են ունեցել նաև դրսում, որոնք հետևել են գործողությունների զարգացմանը՝ խառնվելով տեղացի բնակիչներին[80][66]։ Վերջին փաստը ապացուցված չէ հետաքննության կողմից։ «Ինտերֆաքսի» տվյալներով՝ ևս մեկ խումբ պետք է իրականացներ շեղիչ գործողություն՝ գրավելով Հյուսիսային Օսեթիայի վարչական շենքերից մեկը, սակայն դաշտային հրամանատարները հրամայել են խմբին որևէ գործողություն չիրականացնել, որից հետո պահեստային խումբը լքել է քաղաքը[81][82]։
| Խմբավորման կազմը, որոնք եղել են դպրոցում[76][83] | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| ԱԱՀ | Ծննդյան թվական | Ծննդավայր | Մականուն | Կարգավիճակ | |
| 1 | Ռուսլան Խուչբարով | 1972 | Գալաշկի, Չեչենա-Ինգուշական ԻԽՍՀ | «Գնդապետ», «Ռասուլ» | Սպանվել է 2004 թվականի սեպտեմբերի 3-ին Բեսլանի թիվ 1 դպրոցում։ |
| 2 | Վլադիմիր Խոդով | 1976 | Բերդյանսկ, Ուկրաինական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն | «Աբդուլլա» | Սպանվել է 2004 թվականի սեպտեմբերի 3-ին Բեսլանի թիվ 1 դպրոցում։ |
| 3 | Ասլան Գիրե Գատագաժև | 1975 | Սագոպշի, Չեչենա-Ինգուշական ԻԽՍՀ | «Ալի», «Շահիդ» | Սպանվել է 2004 թվականի սեպտեմբերի 3-ին Բեսլանի թիվ 1 դպրոցում։ |
| 4 | Ռուստամ Ատաև | 1979 | Մալգոբեկ, Չեչենա-Ինգուշական ԻԽՍՀ | Սպանվել է 2004 թվականի սեպտեմբերի 3-ին Բեսլանի թիվ 1 դպրոցում։ | |
| 5 | Ուսման Աուշև | 1971 | Էկաժևո, Չեչենա-Ինգուշական ԻԽՍՀ | Սպանվել է 2004 թվականի սեպտեմբերի 3-ին Բեսլանի թիվ 1 դպրոցում։ | |
| 6 | Հիզրայիլ Ահմեդով | 1974 | Բիլտի, Չեչենա-Ինգուշական ԻԽՍՀ | Սպանվել է 2004 թվականի սեպտեմբերի 3-ին Բեսլանի թիվ 1 դպրոցում։ | |
| 7 | Ռիզվան Բորչաշվիլի | 1978 | Սունժա, Չեչենա-Ինգուշական ԻԽՍՀ | Սպանվել է 2004 թվականի սեպտեմբերի 3-ին Բեսլանի թիվ 1 դպրոցում։ | |
| 8 | Իբրահիմ Զորտով | 1976 | Բարսուկի, Չեչենա-Ինգուշական ԻԽՍՀ | Սպանվել է 2004 թվականի սեպտեմբերի 3-ին Բեսլանի թիվ 1 դպրոցում։ | |
| 9 | Ադամ Իլիև | 1984 | Վլադիկավկազ, Հյուսիսային Օսիա | Սպանվել է 2004 թվականի սեպտեմբերի 3-ին Բեսլանի թիվ 1 դպրոցում։ | |
| 10 | Սուլթան Կամուրզոև | 1977 | Ժետիսայ, Ղազախական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն | Սպանվել է 2004 թվականի սեպտեմբերի 3-ին Բեսլանի թիվ 1 դպրոցում։ | |
| 11 | Խանփաշա Կուլաև | 1973 | Էնգենոյ, Չեչենա-Ինգուշական ԻԽՍՀ | «Միաձեռք» | Սպանվել է 2004 թվականի սեպտեմբերի 3-ին Բեսլանի թիվ 1 դպրոցում։ |
| 12 | Նուրփաշի Կուլաև | 1980 | Էնգենոյ, Չեչենա-Ինգուշական ԻԽՍՀ | Ցմահ ազատազրկում | |
| 13 | Ռոզա Նագաևա | 1976 | Տեվզանա, Չեչենա-Ինգուշական ԻԽՍՀ | Սպանվել է 2004 թվականի սեպտեմբերի 3-ին Բեսլանի թիվ 1 դպրոցում։ | |
| 14 | Մարիամ Տաբուրովա | 1977 | Մայտրուպ,Չեչենա-Ինգուշական ԻԽՍՀ | Սպանվել է 2004 թվականի սեպտեմբերի 1-ին Բեսլանի թիվ 1 դպրոցում։ | |
| 15 | Ադամ Պոշև | 1982 | Մալգոբեկ, Չեչենա-Ինգուշական ԻԽՍՀ | Սպանվել է 2004 թվականի սեպտեմբերի 3-ին Բեսլանի թիվ 1 դպրոցում։ | |
| 16 | Իսա Տարշոև | 1981 | Մալգոբեկ, Չեչենա-Ինգուշական ԻԽՍՀ | Սպանվել է 2004 թվականի սեպտեմբերի 3-ին Բեսլանի թիվ 1 դպրոցում։ | |
| 17 | Իսա Տարշոև | 1975 | Մալգոբեկ, Չեչենա-Ինգուշական ԻԽՍՀ | Սպանվել է 2004 թվականի սեպտեմբերի 3-ին Բեսլանի թիվ 1 դպրոցում։ | |
| 18 | Մագոմեդ Խոչուբարով | 1983 | Նազրան, Չեչենա-Ինգուշական ԻԽՍՀ | Սպանվել է 2004 թվականի սեպտեմբերի 3-ին Բեսլանի թիվ 1 դպրոցում։ | |
| 19 | Բեյալ Ցեչոև | 1973 | Սագոպշի, Չեչենա-Ինգուշական ԻԽՍՀ | Սպանվել է 2004 թվականի սեպտեմբերի 3-ին Բեսլանի թիվ 1 դպրոցում։ | |
| 20 | Մուսա Ցեչոև | 1969 | Սագոպշի, Չեչենա-Ինգուշական ԻԽՍՀ | «Խալիդ» | Սպանվել է 2004 թվականի սեպտեմբերի 2-ին Բեսլանի թիվ 1 դպրոցում` մահապարտ ահաբեկչուհու գործի դրած պայթուցիկի արդյունքում։ |
| 21 | Թիմուր Ցոկիև | 1973 | Սագոպշի, Չեչենա-Ինգուշական ԻԽՍՀ | Սպանվել է 2004 թվականի սեպտեմբերի 3-ին Բեսլանի թիվ 1 դպրոցում։ | |
| 22 | Մայրբեկ Շեբիխանով | 1979 | Ակտաու, Ղազախական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն | Սպանվել է 2004 թվականի սեպտեմբերի 3-ին Բեսլանի թիվ 1 դպրոցում։ | |
| 23 | Սաիդբեկ Շեբիխանով | 1985 | Նոր Էնգենոյ, Չեչենա-Ինգուշական ԻԽՍՀ | Սպանվել է 2004 թվականի սեպտեմբերի 3-ին Բեսլանի թիվ 1 դպրոցում։ | |
| 24 | Ալսան Յարիժև | 1982 | Գրոզնի, Չեչենա-Ինգուշական ԻԽՍՀ | «Աբդուրախման» | Սպանվել է 2004 թվականի սեպտեմբերի 3-ին Բեսլանի թիվ 1 դպրոցում։ |
| 25 | Աբդուլ Ազիմ Լաբազանով | 1973 | Ղազախական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն | Սպանվել է 2004 թվականի սեպտեմբերի 3-ին Բեսլանի թիվ 1 դպրոցում։ | |
| 26 | Աբու Ֆարուհ | Ջիդդա, Սաուդյան Արաբիա | Սպանվել է 2004 թվականի սեպտեմբերի 3-ին Բեսլանի թիվ 1 դպրոցում։ | ||
| 27 | Դաուդ(այլ տվյալներով՝ Մագոմեդ) | Սպանվել է 2004 թվականի սեպտեմբերի 3-ին Բեսլանի թիվ 1 դպրոցում։ | |||
| 28 | Ադամ Կուշտով | 1983 | Սպանվել է 2004 թվականի սեպտեմբերի 3-ին Բեսլանի թիվ 1 դպրոցում։ | ||
| 29 | Չճանաչված | Սպանվել է 2004 թվականի սեպտեմբերի 3-ին Բեսլանի թիվ 1 դպրոցում։ | |||
| 30 | Չճանաչված | «Աբդուլ Ազիզ» | Սպանվել է 2004 թվականի սեպտեմբերի 3-ին Բեսլանի թիվ 1 դպրոցում։ | ||
| 31 | Չճանաչված | «Սայբուլլա» | Սպանվել է 2004 թվականի սեպտեմբերի 3-ին Բեսլանի թիվ 1 դպրոցում։ | ||
| 32 | Չճանաչված | «Բժիշկ» | Սպանվել է 2004 թվականի սեպտեմբերի 3-ին Բեսլանի թիվ 1 դպրոցում։ | ||
Ահաբեկչություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Առաջին օր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Դպրոցի գրավում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
.png)
2004 թվականի սեպտեմբերի 1-ին զինված ահաբեկիչների խումբը Բեսլանի թիվ 1 դպրոցի շենքին է մոտեցել «ԳԱԶ 66» և «ՎԱԶ 2107» ավտոմեքենաներով[84][85][86]։ «ՎԱԶ 2107»-ը գողացվել է Բեսլանի ճանապարհին՝ Խուրիկաու գյուղի մոտից։ Այն պատկանել է ոստիկան Սուլթան Գուրաժևին[86][87], որը նույնպես բերվել է դպրոց, բայց հետո կարողացել է փախչել[88]։ Դպրոցի հարակից տարածքում այդ ժամանակ անց է կացվել տողան, որը նվիրված է եղել Գիտելիքի և դպրության օրվան։ Նախատեսված էր, որ տողանը պետք է անցկացվեր ժամը 10:00-ին, սակայն սաստիկ շոգի պատճառով այն տեղափոխվել էր ժամը 09:00-ին: Օդ կրակելով՝ ահաբեկիչները ավելի քան 1100 մարդու մտցրել են դպրոցի շենք[89]։ Պատանդների թվում էին աշակերտները, նրանց ծնողները և հարազատները, ինչպես նաև դպրոցի աշխատակիցները։ Մի քանի ահաբեկիչներ դպրոցական նրբանցքի մոտից շրջանցել են դպրոցը, որպեսզի փակեն մարդկանց փախուստի հնարավոր ճանապարհը[62]։ Չնայած շրջափակմանը՝ տարբեր գնահատականներով 50-ից[90] մոտ 150 մարդ[87][91]՝ հիմնականում բարձր դասարանցիներ, կարողացել են խուսափել պատանդառությունից՝ հասցնելով փախչել դպրոցի բակից։ Պատանդության մեջ են մնացել մինչդպրոցական տարիքի մեծ քանակությամբ երեխաներ։ Պատճառն այն էր, որ Բեսլանի 9 մանկապարտեզներից 4-ը չէին աշխատում վերանորոգման ձգձգվող աշխատանքների պատճառով[68]։ Այդ պատճառով էլ շատ ծնողներ իրենց հետ բերել էին նաև իրենց մանկահասակ երեխաներին[92][93]։
Դպրոցի գրավումից անմիջապես առաջ ահաբեկիչները սպանել են երկու տղամարդու[94]։ Իր հերթին Բեսլանի ներքին գործերի տարածքային բաժնի աշխատակիցը կարողացել է սպանել գրոհայիններից մեկին[95]։ Ձեռքի վնասվածք է ստացել ահաբեկիչ Վլադիմիր Խոդովը, իսկ մեկ այլ ահաբեկիչ էլ վնասվածք է ստացել որովայնի շրջանում[4]։ Սա եղել է դիմադրության միակ դեպքը։ Ոստիկանության մայոր Ֆաթիմա Դուդիևան, որը ղեկավարել է տարածքի անվտանգության կազմակերպումը, եղել է առանց զենքի[66]։ Ահաբեկչի մարմինը, երեք օր մնալով փողոցում, այն աստիճանի է նեխել և սևացել, որ տարածվել են լուրեր, իբր ահաբեկիչների շրջանում կան նեգրոիդ ռասայի ներկայացուցիչներ[96]։
Պատանդների մեծ մասը քշվել են գլխավոր սպորտդահլիճ, մի մասն էլ՝ մարզասրահ և լոգարաններ[87]։ Ահաբեկիչները բավականաչափ լավ ծանոթ են եղել դպրոցի հատակագծին, ինչը հնարավորություն է տվել ահաբեկիչներին մի քանի րոպեում գրավել դպրոցը[93]։ Մտցնելով պատանդներին դպրոց՝ ահաբեկիչներն ստիպել են իրենց հանձնել ֆոտո և վիդեոսարքավորումները, ինչպես նաև բջջային հեռախոսները։ Հավաքելուց հետո սարքավորումները ոչնչացվել են[4][97]։ Դպրոցի արտաքին պատերին տեղադրվել են տեսախցիկներ[98], իսկ «ԳԱԶ 66» ավտոմեքենայից բեռնաթափվել է զինամթերքը, ծանր զենքերը և պայթուցիկ սարքերը[99]։ Ընդհանուր առմամբ, ահաբեկիչների տրամադրության տակ եղել են տարբեր մոդիֆիկացիաների կալաշնիկովի 22 ինքնաձիգ, երկու հատ կալաշնիկովի ձեռքի գնդացիր, երկու հատ կալաշնիկովի գնդացիր, մեկ հատ կալաշնիկովի տանկային գնդացիր, երկու հատ ձեռքի հակատանկային նռնականետ և «Մուխա» տիպի ՌՊԳ-18 նռնականետ[48]։ Բացի այդ՝ ահաբեկիչները ունեցել են նաև հակագազեր[100], դեղատուփեր[101] և սննդի պաշարներ[4]։
Ահաբեկիչների հաջորդ քայլը եղել է դպրոցի շենքի բարիկադավորումը։ Այս նպատակի համար նրանք ընտրել են 20 պատանդների, որոնց ստիպել են աթոռներով և սեղաններով փակել շենքի մուտքերը և լուսամուտները[3]։ Ահաբեկիչները կոտրել են լուսամուտների ապակիները։ Նրանք մտավախություն ունեին, որ իրավապահ մարմինները կարող են օգտագործել գազ, ինչպես դա արել էին Դուբրովկայի ժամանակ[102]։ Միակ վայրը, որտեղ չէին ջարդել լուսամուտի ապակիները, եղել է սպորտդահլիճը[93][103]։ Մուտքերի մոտ և միջանցքներում տեղադրված են եղել ինքնաշեն պայթուցիկ սարքեր, որոնք պատրաստված են եղել պլաստիտից և մետաղական գնդիկներից[87]։ Սպորտդահլիճում պայթուցիկ սարքերը տեղադրված են եղել աթոռների վրա, բացի այդ պայթուցիկ սարք է տեղադրված եղել նաև բասկետբոլի զամբյուղի մոտ[101][104]։ Ռումբերի լարերը միացված են եղել ոտնակին, այսինքն ցանկացած պահի մեկ սեղմումով դրանք կարող էին գործի դրվել[105]։ Ոտնակը գտնվել է դահլիճի հակադիր կողմում[106][107]։ Ահաբեկիչները գրավման ողջ ընթացքում հերթափոխով հսկել են ոտնակը[100][108]։ Դպրոցում տեղադրված են եղել նաև տարբեր տեսակների պայթուցիկ մարտական սարքեր՝ «ВОГ-17», «ОЗМ-72» և այլն[87]։ Պայթուցիկ սարքերի տեղադրումը դպրոցի տարբեր հատվածներում նախօրոք պլանավորված է եղել, ինչի մասին վկայում են սակրավորների կողմից հայտնաբերված թվային նշանները[109]։
Ահաբեկիչները պատանդներին հրամայել են խոսել միայն ռուսերեն[4], իսկ հրաման խախտողներին դաժանորեն ծեծել են։ Երկու երեխաների հայր Ռուսլան Բետրոզովը փորձել է օսերենով հանգստացնել պատանդներին, որի պատճառով սպանվել է պատանդների աչքի առջև[110][111]։ Մեկ այլ պատանդ՝ Վադիմ Բոլոևը, ծանր վիրավորվել է՝ ծնկի գալու հրամանը չկատարելու համար[110]։ Ավելի ուշ նա մահացել է։ Երբ պատանդները սկսել են լալ կամ աղմկել, ահաբեկիչները կրակել են դեպի առաստաղը, կամ էլ պատանդների միջից հանել են մեկին՝ անկախ սեռից կամ տարիքից, և սպառնացել գնդակահարել[66]։ Ահաբեկման այս մեթոդը կիրառվել է գրավման ողջ ընթացքում[112]։
Շրջափակում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
10:30-ին դպրոցի մոտ կազմավորվել է օպերատիվ շտաբ, որը ղեկավարում էր Հյուսիսային Օսիայի և Ալանիայի նախագահ Ալեքսանդր Ձասոխովը[113]։ Այդ պաշտոնում Ձասոխովին դե ֆակտո անմիջապես փոխարինել է Հյուսիսային Օսիայի անվտանգության դաշնային ծառայության պետ Վալերի Անդրեևը[113] (Անդրեևի պաշտոնական նշանակման հրամանը արձակվել է հաջորդ օրը[86]): Ահաբեկչական հարձակման և շրջափակման մասին զեկուցվել է Սոչիում գտնվող ՌԴ նախագահ Վլադիմիր Պուտինին, որը չեղարկել է Կարաչայ-Չերքեզիա իր այցը և մեկնել Մոսկվա՝ ուժային կառույցների ղեկավարների հետ արտահերթ խորհրդակցության համար[114]։ Օպերատիվ շտաբը ձեռնարկել է հարակից տների բնակիչների էվակուացիայի կազմակերպումը, ոստիկանության ուժերի միջոցով կազմակերպել շրջափակում, վերահսկել ռադիոեթերը և չարձագանքելով դպրոցից արձակվող պրովոկացիոն կրակոցներին՝ շրջափակել հարակից շրջանները, հարակից շրջաններից հանել ավտոտրանսպորտը և փակել «Բեսլան-Վլադիկավկազ» երկաթգիծը[86]։
Հյուսիսային Օսիայում պատանդառության մասին տեղեկատվության տարածումից հետո, Ռուսաստանի ԱԴԾ պետ Նիկոլայ Պատրուշևն ստորագրել է հրաման՝ հատուկ նշանակության ուժերի ստորաբաժանումներ ուղարկելու Բեսլան[68]։ Օպերատիվ մարտական առաջին խումբը, որը տեղակայված էր Վլադիկավկազում, Բեսլան է ժամանել գրավումից մեկ ժամ անց[68]։ Հետագայում խմբին միացել են նաև Մոսկվայից[115], Խանկալայից[115] և Եսենտուկիից ժամանած ստորաբաժանումները[68]։ Օպերատիվ մարտական ստորաբաժանումնների անդամների ընդհանուր թիվը կազմել է ավելի քան 250 զինվորական[86]։ ԱԴԾ հատուկ նշանակության ստորաբաժանումների դիպուկահարները դիրքավորվել են հարակից շենքերի տանիքներում։ Նրանց մարտական խնդիրը դպրոցի ողջ տարածքում ահաբեկիչների գործողություններին և տեղաշարժին հետևելն էր[86]։ Օպերատիվ մարտական խմբի առջև դրված խնդիրներից մեկն էլ դեպի դպրոցի տարածք գաղտնի ուղիներ գտնելն էր[86]։
89287383374 Բանակցությունների համար մենք պահանջում ենք Հանրապետության նախագահ Ձասոխովին, Ինգուշեթիայի նախագահ Զյազիկովին, մանկական բժիշկ Ռաշայլոյին։ Եթե սպանեն մեզնից որևէ մեկին, կգնդակահարենք 50 պատանդի, եթե վիրավորեն մեզնից որևէ մեկին, կսպանենք 20 մարդու։ Եթե սպանեն մեզնից 5-ին, մենք կպայթեցնենք ամեն ինչ։ Եթե կապը կամ էլեկտրականությունը անջատեն մեկ րոպեով, մենք կգնդակահարենք 10 պատանդի
Ահաբեկիչների առաջին պահանջները փոխանցել է պատանդ Լարիսա Մամիտովան, որը դպրոցից արձակվել է ժամը 11:05-ին[86]: Գրառման մեջ, որը փոխանցվել է Մամիտովայի միջոցով, ահաբեկիչները պահանջել են բանակցություններ «Զյազիկովի», «Ձասոխովի» և «Ռուշայլոյի» հետ[4]։ Մամիտովան գրել է տեքստը թելադրման միջոցով և լսելով «Ռուշայլո» ազգանունը, կարծել է, թե խոսքը Լեոնիդ Ռոշալի մասին է, այդ իսկ պատճառով իր կողմից ավելացրել է «մանկական բժիշկ» (օրիգինալ տեքստում՝ մանկ. բժիշկ)[116][117]։ Հեռախոսահամարը սխալ է նշված եղել, և կապ հաստատել չի հաջողվել[86]։ Օպերատիվ շտաբը բարձրախոսերի միջոցով փորձել է բանակցություններ վարել ահաբեկիչների հետ՝ չանսալով ահաբեկիչների պահանջներին։ Մասնավորապես, բանակցությունների մեջ ներգրավվել է Հյուսիսային Օսիայի մուֆթի Ռուսլան Վալգասովը, սակայն նրանց հետ կապ հաստատելու փորձերի համար ահաբեկիչները կրակահերթ են բացել[86][118]։
16:00-ից 16:30-ն ընկած ժամանակահատվածում դպրոցի շենքում տեղի է ունեցել պայթյուն, և հնչել են կրակոցեր[68]։ Պատանդների մոտ, որոնք բարիկադավորել էին դպրոցը, իրեն պայթեցրել է շեհիդուհիներից մեկը[4][60]։ Պայթյունի արդյունքում ծանր վիրավորում է ստացել շեհիդուհուն մոտ կանգնած գրոհայինը[60], իսկ պատանդները, որոնք ողջ էին մնացել, գնդակահարվել են ահաբեկիչների կողմից՝ հնարավոր ընդվզումներից խուսափելու համար։ Սպանվածների թիվը կազմել է 21 մարդ[4][84][119]։ Որոշ ժամանակ անց շենքից դուրս է վազել Մամիտովան և նորից փոխանցել հաղորդագրություն։ Հաղորդագրության մեջ նշված է եղել ճիշտ հեռախոսահամարը[68]։ Պրոֆեսիոնալ բանակցող Վիտալի Զանգինովը կապ է հաստատել ահաբեկիչների հետ։ Ահաբեկիչը, որը ներկայացել է «Շահիդ» անունով, հայտարարել է, որ պատանդները սպանվել են, քանի որ իշխանությունները գրոհայինների հետ կապ չեն հաստատել՝ նախկինում փոխանցված հեռախոսահամարի միջոցով[86]։ Հեռախոսային զրույցի ընթացքում ահաբեկիչները պահանջել են, որ իրենց հետ բանակցի ՌԴ նախագահի խորհրդական Ասլամբեկ Ասլահանովը, բայց միայն նախկինում նշված անձանց խմբի հետ միասին[68]։
Սրահում գտնվող պատանդներին ահաբեկիչները ասել էին, թե իշխանությունները տանկից կրակել են դպրոցի վրա[101][120]։ Մահացածների դիակները երկրորդ հարկից դուրս են շպրտվել երկու պատանդների կողմից, որոնցից մեկը՝ 33-ամյա Ասլան Կուձաևը, օգտվելով առիթից, դուրս է թռել պատուհանից և կարողացել փախչել[66][121]։ Բացի Կուձաևից, կարողացել է փրկվել նաև Յուրի Այլարովը, որը մահացած է ձևացել և օգտվելով առիթից դուրս է թռել պատուհանից և մինչև մթնշաղ մնացել պատուհանի տակ՝ ահաբեկիչներին անտեսանելի վայրում[122]։ Բացի այդ, կեսօրին դպրոցական կաթսայատնից Բեսլանի բնակիչները կարողացել են հանել 15 մարդու, որոնք թաքնվել էին այնտեղ՝ հարձակման ժամանակ[123]։ Մի քանի երեխաներ էլ օրվա ընթացքում կարողացել են փախչել դպրոցից[68]։ Ավելի վաղ, մարզադահլիճի ականապատման ժամանակ կարողացել էր փրկվել 35-ամյա Վլադիմիր Դաուրովը, որը կարողացել էր մարզասրահի կողմից փախչել դպրոցի բակ[124]։
Երեկոյան Բեսլան է ժամանել բժիշկ Ռոշալը[86], որը 2002 թվականին Դուբրովկայի ահաբեկչության ժամանակ մասնակցել էր բանակցություններին։ Ահաբեկիչները, որոնք սպասում էին Ռուշայլոյի ժամանմանը[100][125]՝ հրաժարվել են բժշկին ներս թողնել։ Բացի այդ, նրանք հրաժարվել են նաև առաջարկվող ջրից և սննդամթերքից[86]։ Այդ ժամանակ պատանդները իրենց քաղցը հագեցրել են իրենց կողմից բերված ծաղիկների թերթիկներով, իսկ ծարավը՝ մաքրության համար նախատեսված դույլերում առկա ջրով[63][126]։ Սակայն ջուրը ոչ բոլորին է հասել[63][93][125]։
Երկրորդ օր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սեպտեմբերի 1-ի լույսի 2-ի գիշերը ՄԱԿ-ի Անվտանգության Խորհրդի անդամները դատապարտեցին ահաբեկչական հարձակումը և ահաբեկիչներից պահանջեցին շուտափույթ ազատ արձակել պատանդներին[127], սակայն այդ պահանջները մերժվեցին։ Ավելին, վաղ առավոտից ահաբեկիչները թույլատրեցին մի քանի գերիների կապ հաստատել իրենց բարեկամների հետ` ստիպելով նրանց ազդել կառավարության կողմից ձեռնարկվող հնարավոր հարձակման իրականացման վրա[86]։ Ահաբեկիչներին առաջարկեցին փող և Օսեթիայի սահմանները լքելու հնարավորություն, որը, սակայն, մերժվեց վերջիններիս կողմից։ Այդ նպատակով բանակցությունների մեջ ներգրավվել էր ինգուշ հայտնի գործարար Միխայիլ Գուցերիևը[86]։
Սեպտեմբերի 2-ի առավոտյան ԶԼՄ-ները, հիմնվելով Ալեքսանդր Ձասոխովի մամլո քարտուղար Լև Ձուգաևի հղումներին, հայտնեցին, որ պատանդների ընդհանուր թիվը կազմում է 354 մարդ։ Այս հանգամանքը հետագայում վեճերի և հակասությունների պատճառ է հանդիսացել։
Առավոտյան 11։ 00-ին Ալեքսանդր Ձասոխովը հեռախոսով կապ է հաստատել Չեչնիայի փոխնախագահ և Ասլան Մասհադովի վստահված անձ Ահմեդ Զաքաևի հետ, որը գտնվում էր միջազգային հետախուզման մեջ[68][128]։ Ձասոխովը խնդրել է Զաքաևին կապվել Մասհադովի հետ և համոզել նրան ժամանել Բեսլան՝ բանակցելու ահաբեկիչների հետ[128]։ Զաքաևը պատասխանել է, որ կապ կհաստատի Մասհադովի հետ՝ հավելելով, որ կապը Մասհադովի հետ միակողմանի է[86][129]։ Մինչ այդ Զաքաևի հետ կապ էր հաստատել նաև լրագրող Աննա Պոլիտկովսկայան՝ խնդրելով նրան և Մասհադովին միջնորդել ահաբեկիչների հետ բանակցությունների ժամանակ[128]։ Մյուսներից անկախ, Մասհադովի հետ կապ է փորձել հաստատել նաև Հյուսիսային Օսիայի խորհրդարանի նախագահ Թայմուրազ Մամսուրովը[130], որի երկու դուստրերը եղել են պատանդների թվում[4][104]։ Կապվելով Մասհադովի Բաքվի ներկայացուցիչների հետ՝ Մամսուրովը պահանջել է Իչկերիայի Հանրապետության նախագահի անհապաղ միջամտությունը, սակայն Մասհադովը կապի դուրս չի եկել կառավարական ուժերի հետ[130]։
Երբ ինձ ուղեկցեցին սպորտդահլիճ, այն, ինչ ես այնտեղ տեսա, ինձ ուղղակի ապշեցրեց։ Ամբողջ դահլիճը լցված էր կանանցով, երեխաներով և ծերերով, որոնք նստած, պառկած կամ կանգնած էին։ Ներսում սաստիկ շոգ էր, երեխաները մերկ էին։ Իմ հաշվարկներով դպրոցի շենքում կար մոտ 1000 պատանդ։
Ժամը 16։ 00-ին դպրոց է այցելել Ինգուշեթիայի նախկին նախագահ Ռուսլան Աուշևը, որը միակն էր, ում հաջողվել է դեմ առ դեմ բանակցություններ վարել ահաբեկիչների հետ[86]։ Աուշևը խնդրել է ահաբեկիչներին պատանդներին տալ ուտելիք և ջուր, սակայն ահաբեկիչների առաջնորդը հրաժարվել է՝ նշելով, որ պատանդները ինքնակամ հացադուլ են հայտարարել[66][104]։ Փոխարենը ահաբեկիչները ազատ են արձակել 24 պատանդների (ծծկեր երեխաներով մայրերի)[131]։ Ահաբեկիչներն Աուշևին փոխանցել են իբր Բասաևի գրած նամակը, որտեղ պահանջվում էր Չեչնիայից դուրս հանել դաշնային ուժերը և կնքել դաշնագիր՝ «անկախություն անվտանգության դիմաց» կոնցեպտով[132]։ Մասնավորապես, նամակի հեղինակը պահանջում էր Չեչնիայի անկախությունը և ՌԴ տարածքում կրոնի դավանության հավասարությունը՝ Ռուսաստանի տարածքում բնակվող մուսուլմանների անունից խոստանալով զինված պայքար չմղել Ռուսաստանի դեմ՝ ամենաքիչը 10-15 տարի։ Նրանք խոստանում էին անդամակցել նաև ԱՊՀ-ին և չկնքել ռազմական, քաղաքական և տնտեսական որևէ պայմանագիր, որը ուղղված կլիներ Ռուսաստանի դեմ[132]։
Աուշևի հեռանալուց մի քանի ժամ անց ահաբեկիչները դիմել են ավելի խիստ մեթոդների։ Սկզբնական շրջանում նրանք ջրով լի դույլերը բերել են սպորտդահլիճ կամ ուղեկցել պատանդներին զուգարան։ Երեկոյան արդեն հրաժարվել են անել թե՛ մեկը, և թե՛ մյուսը[93][110]՝ ստիպելով պատանդներին խմել իրենց մեզը[104][133]։ Շոգ եղանակը, գարշահոտությունը և օդափոխության բացակայությունը սպորտդահլիճում ավելի էին խորացնում պատանդների վիճակը․ շատերը կորցնում էին գիտակցությունը[3][134]։ Երբ պատանդները ջուր են խնդրել, ահաբեկիչները պատասխանել են, որ այն թունավորված է[4][106]։ Զուգարանում կամ բաղնիքում հայտնվել կարող էին միայն եզակիները։ Իմանալով, որ իր ենթականերից ոմանք տեղի են տալիս պատանդների խնդրանքներին, Խուչբարովը հրամայել է կոտրել ծորակները և սպառնացել սպանել յուրաքանչյուրին, որը պատանդներին ջուր կտա[55][106]։ Պատանդների խոսքերով՝ թվում էր, թե ահաբեկիչները դրսից հրամանի են սպասում, սակայն մի պահից սկսած ծրագիրը ձախողվել էր[135]։ Մինչ օրվա ավարտը օպերատիվ շտաբը փորձել է պատանդներին ջուր, սնունդ և դեղորայք հասցնել, սակայն ահաբեկիչները հրաժարվել են ընդունել[86]։
Երրորդ օր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սեպտեմբերի 3-ի առավոտյան պատանդները այն աստիճանի էին թուլացել, որ դժվարությամբ էին արձագանքում ահաբեկիչների սպառնալիքներին[60][104]։ Շատերը, հատկապես երեխաները և շաքարային դիաբետով հիվանդները, ուշագնաց էին լինում, այն դեպքում, երբ ուրիշները խելագարվում և հալյուցինացիաների մեջ էին ընկնում[97][133]։ Այդ ժամանակ բժիշկ Ռոշալը Բեսլանի մշակույթի պալատում հանդիպել է Բեսլանի բնակչության հետ։ Հանդիպման ժամանակ Ռոշալը նշել է, որ երեխաներն առանց սննդի և ջրի կարող են ապրել 8-9 օր և նշել, որ «այսօր ոչ մի երեխայի կյանքին վտանգ չի սպառնում, նույնիսկ առանց ջրի»[136]։ Այս խոսքերի համար նա հետագայում մեծ քննադատությունների է արժանացել[137]։
Սրահում ահաբեկիչները իրականացրել են որոշ փոփոխություններ։ Մասնավորապես, պայթուցիկ սարքերի մի մասը գետնից բարձրացրել են դեպի առաստաղ[66][103] և նռնականետից մի քանի արկ կրակել մոտակա տարածքի ուղղությամբ՝ վիրավորելով մեկ ոստիկանի[138]։
Ժամը 11:00-ին Միխայիլ Գուցերիևը պայմանավորվել է ահաբեկիչների հետ՝ դուրս հանելու բոլոր տղամարդկանց դիակները, որոնց դուրս էին նետել պատուհանից[86]։ Բացի այդ, ահաբեկիչները պայման էին դրել, որ շենքին կարող է մոտենալ միայն բեռնախցիկ չունեցող ավտոմեքենա[139][140]։ Օպերատիվ շտաբն ավտոմեքենան պատրաստելու հրաման է արձակել[86]։ Ժամը 12։ 40-ին ՌԴ ԱԻՆ չորս փրկարարներ մոտեցել են դպրոցի շենքին և ահաբեկչի հսկողությամբ սկսել տարհանել մարմինները[86]։
Ժամը 13:05-ին՝ կես րոպե տարբերությամբ, սպորտդահլիճում տեղի է ունեցել երկու խոշոր պայթյուն[86][140], որի արդյունքում մասնակիորեն փլվել է տանիքը։
Պայթյուններից անմիջապես հետո ահաբեկիչները կրակ են բացել փրկարարների վրա։ Փրկարար Դմիտրի Կորմիլինը տեղում մահացել է, իսկ Վալերի Զամարաևը՝ ծանր վիրավորվել, երկու այլ փրկարարներ էլ ստացել են մարմնական թեթև վնասվածքներ։ Հետագայում Վալերի Զամարաևը մահացել է հիվանդանոցում[142]։
Մի քանի րոպե անց պատանդները սկսել են դուրս թռչել պատուհանից, մի մասն էլ ելքի դռնով դուրս է փախել դպրոցի բակ։ Շենքի հարավային հատվածում գտնվող ահաբեկիչները, որոնք գտնվում էին ճաշարանում և աշխատանքի ուսուցման դասասենյակում, ինքնաձիգի կրակահերթ են բացել նրանց վրա[103] և սպանել 29 մարդու[86]։
Կենդանի մնացած մարդկանց գրոհայինները սկսել են քշել դեպի ճաշարան և դահլիճ[63][106][125], ընդ որում շատ պատանդների, որոնք չեն կարողացել ինքնուրույն տեղաշարժվել, ահաբեկիչները ստիպել են շարժվել՝ ինքնաձիգների և նռնակների սպառնալիքների տակ[60][66]։
Սպորտդահլիճում տեղի ունեցած պայթյուններից հետո օպերատիվ շտաբը փորձել է կապ հաստատել ահաբեկիչների հետ, որպեսզի ճշտի դպրոցում տիրող իրավիճակը և համոզի գրոհայիններին շարունակել բանակցությունները[129]։ Շտաբի և գրոհայինների միջև հեռախոսային կապը շարունակվել է մինչև ժամը 14։ 02[86]։ Ահաբեկիչները հրաժարվել են բաց թողնել պատանդներին, որոնք գտնվում էին շենքի ներսում[143]։ Խուչբարովը միակողմանիորեն դադարեցրել է բանակցությունները՝ ջարդելով բջջային հեռախոսը, որի միջոցով կապ էին հաստատում օպերատիվ շտաբի հետ։ Նա հրամայել է խմբի անդամներին դիրքավորվել և «մարտնչել մինչև վերջ»[106][144][145]։
Պետական պաշտոնյաների հետ դադարեցնելով բանակցությունները՝ մինչ ժամը 16։ 00 ահաբեկիչները շարունակել են կապ պահպանել դրսում իրենց համախոհների հետ[86]։ Այսպես, ժամը 15:13-ին ռադիոհետախուզությունը որսացել է «Մուստաֆա» ածականով ահաբեկչի և Ալիխան Մերժոևի խոսակցությունը։ Վերջինս եղել «Խալիֆաթ» ջամաաթի ամիրի տեղակալը[146]։ Խոսակցության ընթացքում Մերժոևը հավանություն է տվել դպրոցում «Գնդապետի» խմբի իրականացրած գործողություններին[86]։
Առաջին պայթյուններից հինգ րոպե անց Վալերի Անդրեևը հրաման է արձակել հատուկ նշանակության ուժերին՝ սկսել պատանդների փրկության և ահաբեկիչների զինաթափման ծրագիրը[86]։ Հետախուզության կազմում գործող դիպուկահարները կրակ են բացել ահաբեկիչների ուղղությամբ՝ ծածկելով պատանդների էվակուացիան։ Ռուսական 58-րդ բանակի զորավարժարանում գտնվող հատուկ նշանակության զորքերի օպերատիվ մարտական երկու խմբեր բերվել են Բեսլան[68]։ Էվակուացիայի աշխատանքները դրվել են օպերատիվ մարտական խմբերի, տեղացի ոստիկանների և քաղաքացիական անձանց վրա[68]։ Պատգարակները բավարար չեն եղել, այդ իսկ պատճառով տեղացիները հնարավոր բոլոր միջոցներից պատրաստել են պատգարակներ, այդ թվում նաև բրդյա ծածկոցներից և փայտե աստիճաններից[147][148]։ Բավարար չեն եղել շտապ օգնության ավտոմեքենաները, այդ իսկ պատճառով բեսլանցիները սեփական ավտոմեքենաներով են վիրավորներին տարել քաղաքային հիվանդանոց[63], իսկ ծանր վիրավորվածներին՝ Վլադիկավկազ[99]։
Ժամը 14:51-ին Բեսլանի հրշեջ ծառայությունը հրդեհ է գրանցել սպորտդահլիճում, սակայն օպերատիվ շտաբի հրամանի բացակայության պատճառով հրդեհաշիջման աշխատանքները սկսվել են 15։ 20[86]։ Առաջին կես ժամը հրդեհը մարել են տեղացի բնակիչները[55][149]։ Ահաբեկիչները կրակել են դպրոցի հարակից տարածքների ուղղությամբ, ինչը դժվարացրել է հրշեջ մեքենաներին մոտենալ դպրոցի շենքին[68][150]։ Հրդեհը մարվել է 21։ 09-ին, որից հետո հրշեջները երկրորդ անգամ ջրել են շենքը՝ հրդեհի վերսկսումից խուսափելու համար[86]։
Գրոհ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
 Արտաքին մեդիաֆայլեր
| |
|---|---|
| Սեպտեմբերի 3-ին տեղի ունեցած իրադարձությունների ֆոտոարխիվ |
Ահաբեկիչները մանրակրկիտ ձևով պատրաստված են եղել գրոհին՝ բարիկադավորելով դպրոցի շենքը[3]։ Նրանք երեք օրերի ընթացքում ստեղծել են նոր կրակակետեր[151]։ Այսպես, դպրոցի հանդիսությունների սրահում ահաբեկիչները հրակնատ են կառուցել, որը ելք է ունեցել դեպի երկաթուղի[152]։ Նրանք այստեղից հրաձգային կրակ են վարել, նռնակներ նետել ճաշասրահի պատուհանների մոտ, որտեղ սեպտեմբերի 3-ին՝ ժամը 15:00-ին, փորձել էին մոտենալ փրկարարները և հատուկ նշանակության ուժերը[86][93]։ Ճաշասրահի նախամուտքի մոտ դրված գնդացրի միջոցով ահաբեկիչները վերահսկել են առաջին հարկի միջանցքը և դպրոցի գլխավոր մուտքը։ Հատուկ նշանակության ուժերի առաջխաղացումը դժվարացրել է նաև այն փաստը, որ ահաբեկիչները պատանդներին օգտագործել են որպես «վահան»՝ այդ ընթացքում վարելով ինտենսիվ հրաձգա-գնդացրային կրակ, նետելով ձեռքի նռնակներ և կիրառելով հակատանկային նռնականետեր[86]։ Հատուկ ջոկատայինները գործել են սահմանափակ տեսանելիության պայմաններում, որի պատճառը կրակահերթի արդյունքում պատերից և տանիքներից պոկվող քարերից առաջացած փոշին էր։ Գրոհի մասնակիցներին հրամայվել էր, որ կրակ արձակեն միայն ահաբեկիչների ուղղությամբ, այն էլ միահատ կրակոցներով[68][86]։
Անվտանգության դաշնային ծառայության հատուկ նշանակության ուժերի առաջխաղացումը դեպի դպրոց իրականացվել է երեք ուղղություններով՝ հարավային մասնաշենք (ճաշասրահ և աշխատանքի ուսուցման դասասենյակ), մարզասրահ և գրադարան[153]։ Հարավային մասնաշենքի ուղղությամբ հատուկ նշանակության ուժերը զբաղեցրել են մարտական հենակետերը՝ առաջին պայթյուններից 25-30 րոպե անց[68], սակայն բարիկադավորված լուսամուտների պատճառով նրանք մոտ մեկ ժամ չեն կարողացել մուտք գործել դպրոց[147]։ Ժամը 13:50-ին մոտ լուսամուտներով մարզադահլիճ են մտել 58-րդ բանակի ինժեներական զորքերի սպաները և ձեռնամուխ եղել տարածքի ականազերծմանը[109][154]։ Այդ ժամանակ ահաբեկիչները ճաշասրահից սպորտդահլիճի ուղղությամբ վարել են հրաձգային և գնդացրային կրակ՝ ստիպելով կանանց և երեխաներին դառնալ «կենդանի վահան»[62][125]։ Հիմնական խմբի գրոհով դպրոց մտնելու հրամանը տրվել է ժամը 15:05-ին Անվտանգության դաշնային ծառայության ղեկավար Ալեքսանդր Տիխոնովի կողմից[68]։
Հատուկ նշանակության ուժերը առաջին կորուստները կրել են օպերացիայի հենց սկզբում։ ՌԴ ազգային հերոս, փոխգնդապետ Ալեքսանդր Ռազումովսկին, որի վրա դրվել էր ահաբեկիչների կրակակետերի բացահայտումը և վերացումը, մահացու վիրավորում է ստացել դպրոցի բակում՝ դիպուկահարի արձակած կրակոցից[155][156]։
Որպես օգնություն դպրոց ներթափանցած օպերատիվ-մարտակամն խմբերին՝ 58-րդ բանակի հրամանատարը տրամադրել է ԲՏՌ-80 տիպի 8 մարտական զրահամեքենա, որտեղ գտնվում էին հատուկ նշանակության ուժերի սպաներ[68][154]։ № 824 և 832 զրահամեքենաները, կրակ բացելով ПКТ տիպի գնդացրից, կարողացել են շեղել ահաբեկիչների ուշադրությունը, որպեսզի հատուկ ջոկատայինները կարողանան անվնաս ներթափանցել դպրոց[86]։
Միջանցքում անկյունից մեր առջև դուրս եկավ մի տղամարդ։ Նա քայլում էր մի փոքր տատանվելով, կարծես վիրավորում էր ստացել նռնականետից։ «Պիոներ» մականունով մեր փորձառու ծառայակիցներից մեկը հարցրեց նրան՝ դու ո՞վ ես, կանգնի՛ր, ձեռքերդ վե՛ր։ Հրամանները նա չէր կատարում, շարունակում էր շարժվել դեպի մեր կողմ։ Երբ մեզ բաժանում էր մոտ 10 մետր հեռավորության ճանապարհ, նա հանկարծ վազեց և սկսեց ինչ-որ բան հանել իր գրպանից։ Մենք անմիջապես հասկացանք, որ նա հանել է նռնակի օղակը։ Դիպուկ կրակով ահաբեկիչը ոչնչացվեց։ Նա ընկավ մեզնից մոտ երկու մետր հեռավորության վրա և պայթեց։
Մենք պետք է «մաքրեինք» աշխատանքի ուսուցման դասասենյակը, որտեղ կրակակետեր էին ստեղծել ահաբեկիչները։ Իրավամբ այդպես է։ Գնդացրորդը պատերի վրա զիգզագներ էր անում։ Այնտեղ մուտքը լայն չէր, այդ իսկ պատճառով փամփուշտները արագ հետ էին թռնում՝ պատին բախվելու արդյունքում։ Մենք անմիջապես վիրավորներ ունեցանք։ Սկսեցինք նրանց վրա նռնակներ շպրտել։ Փոշու պատճառով ոչինչ տեսանելի չէր։ Ես աչքս էլ չհասցրեցի թարթել, երբ իմ առջև հայտնվեց գնդացրորդը։ Մենք միևնույն պահին կրակեցինք։ Եվ երկուսս էլ չվրիպեցինք։ Իմ ինքնաձիգը դրված էր մենահատ ռեժիմի վրա, և ես հասցրեցի միայն երկու կրակ արձակել։ Մեր միջև հեռավորությունը կազմում էր երկու մետր։
Ժամը 15։ 20-ին գնդապետ Վիտալի Դեմիդկինի հրամանատարության տակ գտնվող ուժերը, որոնց կազմում գործում էին «Ալֆայի» և «Վիմպելայի» ուժայինները[115][157], ՀՄՄ-ների ուղեկցությամբ մոտեցել են դպրոցի շենքի առաջին հարկին և ներթափանցել միջանցք, որը ձգվում էր մինչև ճաշասրահ[86][115]։ Այստեղ հատուկ ուժայինները ընկել են գրոհայինների գնդացրային կրակի տակ[115][158], որի արդյունքում մայոր Ռոման Կատասանովը ստացել է մահացու վիրավորում և տեղում մահացել[86]։ Լիկվիդացնելով ահաբեկիչների կրակակետը՝ Դեմիդկինի խմբի հատուկ ջոկատայինները ոչնչացրել են մահապարտ ահաբեկչին, որը մտել էր հատուկ ջոկատայինների խմբի մեջ և փորձում էր այն պայթեցնել[115]։
Հատուկ նշանակության N 2, 6 և 9 խմբերը, որոնք ահաբեկիչների կրակի տակ կարողացել էին մտնել դպրոցի առաջին և երկրորդ հարկեր, ներխուժել են ճաշասրահ և խոհանոց, որտեղ էլ հայտնաբերել են մեծ թվաքանակով պատանդների[86]։ Չդադարեցնելով կրակը՝ ահաբեկիչները սկսել են տեղափոխվել դեպի դպրոցի խորքում գտնվող դասարաններ[86]։ Երբ ահաբեկիչներից մեկը, որը թաքնվել էր նկուղում[110][120], նռնակը նետել է պատանդների մեջ, լեյտենանտ Անդրեյ Տուրկինը իր մարմնով ծածկել է այն[86][159]։
Հատուկ նշանակության N3 ջոկատը, որը ղեկավարել է փոխգնդապետ Օլեգ Իլինը, դպրոց մտնելով գրադարանի պատուհանով[147], բարձրացել է երկրորդ հարկ և ազատել տնօրենի սենյակում, ուսուցչանոցում և համակարգչային սենյակում գտնվող պատանդներին[86][160]։ Այնուհետ, օպերատիվ մարտական խումբը շարունակել է դպրոցի հետախուզումը, շարժվել դեպի դահլիճ, որտեղ հանդիպել է գրոհայինների կատաղի դիմադրության, որոնք փորձում էին ճաշասրահից և առաջին հարկից բարձրանալ երկրորդ հարկ[86]։ Արդյունքում, ահաբեկիչների մարտունակ մասը ոչնչացվել է, իսկ մնացածը փախել են այդ վայրից։ Երեք ահաբեկիչների հաջողվել է ներթափանցել դահլիճ[86]։ Մարտի արդյունքում զոհվել են օպերատիվ-մարտական խմբի ղեկավար, փոխգնդապետ Իլինը և ենթասպա Դենիս Պուդովկինը, որը «B» վարչության աշխատակից է եղել[86][161]։
Հատուկ նշանակության ջոկատը տեղավորվել է ճաշասրահի հենակետերում և մասնակցել պատանդների տարհանմանը[86]։ Հրամանատարությունից ստանալով ինֆորմացիա, որ երկրորդ հարկը վերահսկվում է հատուկ նշանակության N3 ջոկատի կողմից, ԱՎԾ օպերատիվ մարտական խմբի ուժերը դպրոցի առաջին հարկում, որտեղ տեղակայված էին աշխատանքի ուսուցման դասասենյակը և աշխատանքային դասարանները, անցել են պատանդների ազատման և ահաբեկիչների վերացման ծրագրի իրականացմանը։ Պատանդների տարհանման ժամանակ ահաբեկիչների կրակահերթի տակ է ընկել և մահացել ենթասպա Օլեգ Լոսկովը[86]։ Վերջինս «Ալֆա» խմբի երիտասարդ ուժային էր, որը մեկ ամիս առաջ դարձել էր 23 տարեկան։ Նա Բեսլան գործուղման էր ուղարկվել[162]։
Հատուկ նշանակության ջոկատայինները հանդիպել են ահաբեկիչների ակտիվ կրակահերթերի։ Պատասխան կրակի արձակումը բարդանում էր փոշու խիտ զանգվածի և ծխի պատճառով[86][151]։ Միջանցքից դեպի ձախ գտնվող դասասենյակից, թաքնվելով փոշու թանձր ամպի մեջ, դուրս են վազել երկու գրոհայիններ։ Անդադար կրակահերթ արձակելով գնդացիրից և ինքնաձիգից՝ նրանք փորձել են դուրս փախչել դպրոցի շենքից[86]։ Այդ կռվում զոհվել են մայորներ Անդրեյ Վելկոն և Վյաչեսլավ Կուզնեցովը[86]։ Կռվի ժամանակ վիրավորվել է մայոր Միխայիլ Կուզնեցովը, որը մահացել է հիվանդանոցի ճանապարհին[86][163]։ Առաջնորդելով մյուս ջոկատայիններին՝ մայոր Ալեքսանդր Պերովը ոչնչացրել է ահաբեկիչներից մեկին, որն անցել էր ջոկատի թիկունք։ Արդյունքում, մայորը մահացել է՝ ստանալով մահացու բազմաթիվ վնասվածքներ[156][164]։
Ժամը 18։ 00-ին ավարտվել է դպրոցից պատանդների տարհանման գործընթացը[68][86][93], և օպերատիվ մարտական խմբի ջոկատայինները շարունակել են դպրոցի և նրա հարակից շինությունների ազատագրումը, որտեղ ահաբեկիչները աշխատանքի ուսուցման դասասենյակում, թաքնվելով երկաթե սարքավորումների ետևում, շարունակում էին համառ դիմադրությունը[151][157]։ Այն բանից հետո, երբ տեղեկություն է ստացվել, որ դեպի ահաբեկիչները տանող ուղին ականապատված է, հատուկ նշանակության կենտրոնի ղեկավար Տիխոնովը հրամայել է հատուկ ջոկատայիններին հանել դպրոցի շենքից՝ լրացուցիչ կորուստներ չկրելու համար և ահաբեկիչների ուղղությամբ կիրառել ծանր զրահատեխնիկա, որը շենքին մոտենալու էր հարավային հատվածից[68][86]։
Ահաբեկիչների ոչնչացման օպերացիան շարունակվել է մինչ կեսգիշեր[68][165]։ Այդ ընթացքում Տ-72 տանկից և «Շմել» տիպի հրանետներից մի քանի արկ է արձակվել դպրոցի շենքի ուղղությամբ[68]։ Հրանետների և տանկերի կիրառումը դարձել է ամենավիճելի հարցերից մեկը, որը վերաբերում է գրոհին։ Մասնավորապես, մշտապես քննարկվում է տանկերի և հրանետների կիրառման ժամի հարցը։ Որոշ մարդիկ պնդում են, որ տանկերը և հրանետները կիրառվել են այն ժամանակ, երբ պատանդները գտնվել են շենքում[55][166]): Բացի այդ, վիճելի էր նաև դրանց կիրառման նպատակահարմարության հարցը, քանի որ ոմանք վստահ են, որ դպրոցի շենքի գրոհը և հրդեհը, որն առաջացել էր հրանետների կրակի արդյունքում, դարձել է պատանդների մահվան պատճառ[99][134]։
Գրոհի ժամանակ հատուկ նշանակության ուժերին խանգարող երևույթներից մեկն էլ քաղաքացիական անձանց անկանոն գործողություններն էին, որոնց մամուլը անվանել է «աշխարհազորայիններ»[167]։ Նրանցից շատերը կրակել են դպրոցի շենքի վրա՝ կրակելով նաև այնպիսի հատվածների վրա, որտեղ ահաբեկիչներ չկային, բայց կային հատուկ ջոկատայիններ[139][147]։ Բացի այդ, քաղաքացիները ծեծի են ենթարկել 4 տղամարդու, այդ թվում նաև պատանդներից մեկին, որին շփոթմամբ ահաբեկչի տեղ էին ընդունել[60][154][168]։ Բազմաթիվ բեսլանցիներ և ԶԼՄ ներկայացուցիչներ, դիտելով տեղի ունեցած ծեծը, գործողությունն անվանել են «ահաբեկիչների ձերբակալում»[167][169]։
Տուժածներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Զոհեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ահաբեկչության արդյունքում Բեսլանում զոհվել է 333 մարդ, որոնց մեծ մասը եղել են պատանդներ, այդ թվում 186 երեխա[56][97][170][171]։ Առաջին օրերին մոտ 200 մարդ եղել է անհետ կորած, ներառյալ նաև նրանք, ում մարմինները չէին ճանաչվել[172]։ Սակայն Ռուսաստանի առողջապահության և սոցիալական զարգացման նախարարությունը հերքել է այս պնդումը[173]։ Վերջնական եզրակացության մեջ հրապարակվել են հետևյալ թվերը՝
| Խումբ | Զոհեր |
|---|---|
| 1-17 տարեկան երեխաներ | 186 |
| Ծնողներ, հյուրեր և աշակերտների ընկերներ | 111 |
| Ուսուցիչներ / դպրոցի աշխատակիցներ | 17 |
| ՌԴ ԱԴԾ ուժայիններ | 10 |
| Քաղաքացիական անձինք | 6 |
| ԱԻՆ աշխատակիցներ | 2 |
| ՆԳՆ աշխատակիցներ | 1 |
| Ընդհանուր | 333 |
Ահաբեկչության վերջին զոհը եղել է 33-ամյա Ելենա Ավդոնինան, որը մահացել է 2006 թվականի դեկտեմբերին՝ չնայած բժիշկների բոլոր փորձերին[174]։ 66 ընտանիքներում մահացել է 2-6 երեխա, իսկ 17 երեխաներ որբացել են (զոհերի բարեկամները, որոնք մահացել են ծանր հոգեբանական ցնցումների արդյունքում, ցանկում ներառված չեն)։ Ահաբեկչության մասշտաբների մասին խոսելիս անհրաժեշտ է միայն ասել, որ Հայրենական մեծ պատերազմի ժամանակ Բեսլանը տվել է 357 զոհ՝ ռազմաճակատի տարբեր կողմերում[175]։
Գրոհի ժամանակ սպանվել են ՌԴ ԱԴԾ 10 աշխատակիցներ[86]։ Այն ռուսական հատուկ նշանակության ուժերի պատմության ամենամեծ կորուստն է[176]։ Զոհերի թվում են գրոհող խմբերի բոլոր հրամանատարները՝ փոխգնդապետ Օլեգ Իլյինը, փոխգնդապետ Դմիտրի Ռազումովսկին և մայոր Ալեքսանդր Պերովը։ Երեքն էլ հետմահու արժանացել են «Ռուսաստանի Դաշնության ազգային հերոսի» կոչման։ Ազգային հերոսի կոչման է արժանացել նաև լեյտենանտ Անդրեյ Տուրկինը[159], որն իր մարմնով ծածկել էր ահաբեկչի նետած նռնակը[86]։
Լուրերն այն մասին, որ իրականում զոհվել է 11, այլ ոչ թե 10 հատուկ ջոկատային[177], հիմնված էին այն փաստի վրա, որ մահացածների թվում ներառված է եղել նաև «Վիմպել» խմբի հրամանատար Վյաչեսլավ Բոչարովը։ Գրոհի ժամանակ Բոչարովը գլխի հրազենային վնասվածք է ստացել, որի արդյունքում այլանդակվել է դեմքը։ Մի քանի օր անց, գտնվելով հիվանդանոցում, Բոչարովը ուշքի է եկել և թղթի վրա գրել իր անունը[178]։ Արիության և հերոսության համար, որը նա ցույց է տվել գրոհի ժամանակ, Վյաչեսլավ Բոչարովին շնորհվել է «Ռուսաստանի Դաշնության ազգային հերոսի» կոչում[179]։
Դատաբժշկական փորձաքննություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Դատաբժշկական փորձաքննությունը, ներառյալ զոհերի ճանաչումը և մահվան պատճառների պարզումը, տեղի է ունեցել ծայրահեղ դժվար պայմաններում։ Դատաբժշկական փորձաքննության շրջանային բաժինը պատրաստ չի եղել ընդունելու զոհերի այդքան մեծ թվաքանակ, և դիակների մեծ մասը մնացել են բաց երկնքի տակ[180]։ Սկզբնական շրջանում փորձագետների կողմից կոորդինացիոն աշխատանքի բացակայությունը, դիակների գրանցման և պիտակավորման գործընթացում հանգեցրել է մեծ սխալների, իսկ մինչ հետաքննությունը դիակների ճանաչման գործընթացի իրականացումը մեծ դիմադրության է հանդիպել բյուրոյի բակում։ Իրավիճակը սրվել է նաև եղանակի վատացման պատճառով, որի արդյունքում զոհերի բարեկամները սկսել են բողոքել դիակների պահպանման տարրական պայմանների բացակայությունից։ Զինծառայողները դիակները տեղափոխել են հատուկ ծածկերի տակ և վրանների մեջ, այնուհետև տեղավորել սառցարան ունեցող բեռնատար մեքենաներում։ Այս գործընթացը մեծապես վնասել է ճանաչման գործընթացին, քանի որ պոկվել են զոհերի հագուստի, կոշիկի և այլ իրերի կտորներ, որոնք շատ կարևոր էին դիակների ճանաչման համար[180]։ Լրացուցիչ դժվարություններ են առաջացրել նաև փնտրման ավտոմատացված համակարգի և միասնական տեղեկատվական կենտրոնի բացակայությունը (փորձագետները հաճախ ստիպված են եղել անձամբ պատասխանել տարբեր հարցերի՝ շեղվելով իրենց բուն գործից)։ Փորձագետները հիմնվել են միայն բարեկամների բանավոր ցուցմունքների վրա[180]։
2004 թվականի սեպտեմբերի 12-ին Դատաբժշկական փորձաքննության շրջանային բաժինը փորձաքննության է ենթարկել 329 դիակներ և նրանցից 213-ի համար նշվել են մահվան հետևյալ պատճառները՝
- մահացել են հրազենային վնասվածքից՝ 51 (փորձաքննվածների ընդհանուր թվի 15,5 %),
- մահացել են բեկորային վնասվածքներից՝ 148 (45 %),
- մահացել են ստացած այրվածքների արդյունքում՝ 10 (3 %),
- մահացել են սուր գործիքների հարվածների արդյունքում՝ 4 (1,2 %)։
116 դեպքերում (35,6 %) մահվան պատճառը հնարավոր չի եղել հաստատել, քանի որ մարմինը ամբողջությամբ այրված է եղել և փորձաքննության ենթարկելը եղել է անհնարին[180]։
Վիրավորներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սեպտեմբերի 4-ի առավոտյան Բեսլանի և Վլադիկավկազի հիվանդանոցներ են դիմել ավելի քան 700 վիրավոր, որոնց կեսը եղել են երեխաներ[181][182][183]։ Շատ վիրավորներ արտակարգ իրավիճակների նախարարության ավիացիոն ուժերի միջոցով տեղափոխվել են դաշնային ենթակայության տարբեր բժշկական կենտրոններ[68]։
Ահաբեկչության ընթացքում վիրավորների ընդհանուր թվաքանակի վերաբերյալ հստակ տեղեկատվություն չկա, քանի որ փորձաքննությունները տեղի են ունեցել Հյուսիսային Օսիայում, Մոսկվայում և Ռոստովի մարզում, որի արդյունքում որոշ տուժածներ կարող էին հետազոտվել մի քանի անգամ[180]։ Փորձաքննության արդյունքների մասին հանրային բաց աղբյուրներ չկան։ Սակայն Բեսլան քաղաքի պաշտոնական կայք էջի տվյալներով՝ վիրավորների թիվը գերազանցել է 800-ը[175][180]։ 72 երեխաներ և 69 մեծահասակներ դարձել են հաշմանդամ[175]։
Անհրաժեշտ է նշել, որ վիրավորված լինելու ծանրության աստիճանները մի քանի անգամ վերանայվել են դատաբժշկափորձագետների կողմից։ Ամենաշատը եղել են հոգեկան խանգարումներ ստացած անձինք, որոնք ունեցել են նաև մարմնական վնասվածքներ[180]։ Հայտնի են նաև դեպքեր, երբ առավել ծանր վիրավորումը վերաձևակերպվել է որպես թեթև վիրավորում՝ կապված Ռուսաստանում այդ ժամանակ առկա բյուրոկրատական քաշքշուկների հետ[97]։
Համայնքի անդամների միջև առկա սերտ կապերը, որոնք բնորոշ են Հյուսիսային Օսիայի բնակիչներին, ունեցել են երկակի դեր։ Մի կողմից այդ կապերը ստեղծել են էմոցիոնալ և նյութական օժանդակություն։ Օրինակ, որբացած երեխաներից ոչ մեկը մանկատուն չի գնացել։ Նրանց բոլորին խնամակալության են վերցրել բարեկամները։ Մյուս կողմից, քաղաքացիական անձանց գործողությունները հանգեցրել են կրկնակի վնասվածքների ստացման տարածման, որի արդյունքում վատացել է մարդկանց գիտակցությունը։ Այդպիսի հոգեբանական նոպաներ են ունեցել այն քաղաքացիները, որոնք չեն ունեցել զոհված կամ վիրավորված բարեկամներ[184]։
Հաջորդող իրադարձություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Քաղաքական[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սեպտեմբերի 4-ի գիշերը՝ առանց նախապես զգուշացման, Բեսլան է ժամանել ՌԴ նախագահ Վլադիմիր Պուտինը։ Առաջին հերթին Պուտինը մեկնել է Բեսլանի կլինիկական հիվանդանոց, որտեղ այցելել է տուժածներին, այնտեղից էլ՝ օպերատիվ շտաբ։ Օպերատիվ շտաբի խորհրդակցության ժամանակ, նա իր ցավակցությունն է հայտնել Հյուսիսային Օսիայի ժողովրդին և նշել, որ Բեսլանում ուժային օպերացիա նախատեսված չէր[185]։ Միևնույն օրը Պուտինը տեսաուղերձով դիմել է ՌԴ քաղաքացիներին, որի ժամանակ իր ցավակցություններն է հայտնել տուժածներին, հայտարարել երկիրը և նրա տարածքային ամբողջականությունը պաշտպանելու անհրաժեշտության մասին և կոչ արել խուճապի չմատնվել։ Բացի այդ, Պուտինը խոստացել է, որ մոտակա ժամանակներում կմշակվի համապարփակ ծրագիր, որը միտված է լինելու՝ երկրի միասնության ամրապնդմանը, ուժերի և միջոցների փոխգործակցության նոր համակարգի ստեղծմանը, Հյուսիսային Օսիայում իրավիճակի կարգավորմանը և հակաճգնաժամային համակարգի արդյունավետ կառավարմանը, ներառյալ օրինապահ մարմինների գործունեության նոր մոտեցումները[186]։ Մեկ շաբաթ անց Պուտինը հաստատել է Հյուսիսային Օսիայի ոստիկանապետ Կազբեկ Ձանթիևի և Վալերի Անդրեևի հրաժարականների դիմումները[187]։ Չնայած սրան՝ Պուտինի վարկանիշը հասել է հնարավոր ամենացածր կետին՝ «Կուրսկ» ինքնաթիռի կործանման ժամանակից ի վեր[188]։
2004 թվականի սեպտեմբերի 13-ին Պուտինը հայտարարել է քաղաքական բարեփոխումների փաթեթի մասին, որոնցից ամենակարևորը ՌԴ դաշնային սուբյեկտների ղեկավարների նշանակման կարգն էր։ Նախկինում նրանք ընտրվում էին ժողովրդական ընտրությունների միջոցով[10][189]։ Նորամուծությունը, ըստ Պուտինի, հնարավորություն կտար ստեղծել ներքին անվտանգության արդյունավետ համակարգ, ամրապնդել պետական կառավարման համակարգը և կբարձրացներ իշխանության նկատմամբ վստահությունը[10]։ Այդուհանդերձ բնակչության լայն զանգվածների շրջանակներում այն առաջացրել է դիսոնանս[190][191][192]։ 2004 թվականի դեկտեմբերին շրջանային իշխանությունների համակարգի ձևավորման մասին օրենքը ընդունվել է խորհրդարանի և ստորագրվել նախագահ Պուտինի կողմից[193]։
Մյուս նախագծերը, որոնք առաջարկել էր Պուտինը, ինչպես օրինակ՝ ՌԴ հանրային պալատի ստեղծումը կամ ընտրությունների մեծամասնական համակարգը, հասարակության կողմից քննադատաբար են ընդունվել[194]։ Ահաբեկչության դեմ պայքարի նպատակով՝ պետական դուման ընդունել է մի քանի նախաձեռնություններ, որոնցից էին պետահասարակական միավորումների (դրուժինաների) ստեղծումը, որոնք միտված էին հանրային կարգ ու կանոնի պահպանմանը, ինչպես նաև ահաբեկչության համար մահապատժի կիրառումը[195]։ Սրան զուգընթաց ստեղծվել էր «Հարավային դաշնային շրջանում գործադիր իշխանության դաշնային մարմինների գործունեության կորդինացման հարցերով կոմիտեն»[196], որը գոյություն է ունեցել մինչև 2006 թվականի փետրվար ամիսը և վերակազմակերպվել է որպես «Հարավային դաշնային շրջանի սոցիալ-տնտեսական իրավիճակի բարելավման հարցերով կոմիտեի»։
2005 թվականի մայիսի 31-ին՝ ՌԴ նախագահի հատուկ ներկայացուցիչ Դմիտրի Կոզակի հետ հանդիպումից հետո, Հյուսիսային Օսիայի նախագահ Ալեքսանդր Ձասոխովը հայտարարել է հրաժարականի մասին։ Ահաբեկչությունից մի քանի օր հետո Վլադիկավկազում և Բեսլանում տեղի ունեցած ցույցերի ժամանակ, մարդիկ պահանջում էին Ձասոխովի հրաժարականը, քանի որ, ըստ ցուցարարների, նախագահը չի իրականացրել հնարավոր ամեն ինչ՝ կանխելու պատանդների սպանությունները[197]։ Դրա փոխարեն 2004 թվականի սեպտեմբերին Ձասոխովը ցրել է Հյուսիսային Օսիայի կառավարությունը[198]։ Հրաժարականի պաշտոնական պատճառ նշվել է այն հանգամանքը, որ Ձասոխովը 2005 թվականի ապրիլին հրաժարվել է ստորագրել Կոզակի ղեկավարությամբ կազմված օս-ինգուշական հարաբերությունների կարգավորման մասին ծրագիրը, որով նախատեսվում էր փախստական ինգուշներին վերադարձնել Պրիգորոդնիի շրջան։ Մինչ այդ տարածքների մի մասը վերադարձվել էր փախստականներին։ Ինքը՝ Ձասոխովը, իր չստորագրելը պայմանավորում էր նրանով, որ Բեսլանի ահաբեկչությունից հետո ինգուշ փախստականների Բեսլան վերադառնալու ակտիվացումը, որի կազմակերպմանը մասնակցել են նաև ինգուշներ, իր կարծիքով, կարող է լարվածության նոր ալիք առաջացնել[197]։
2006 թվականին Վլադիմիր Պուտինը ստորագրել է «Ահաբեկչության դեմ պայքարի մասին» № 116 հրամանը, համաձայն որի ստեղծվել է ՌԴ ազգային հակաահաբեկչական կոմիտեն։ Կոմիտեի հիմնական խնդիրներն են եղել ահաբեկչության դեմ հակազդման գործընթացի կազմակերպումը, գործադիր իշխանության դաշնային մարմինների գործունեության համակարգումը, ինչպես նաև ՌԴ գործադիր իշխանության դաշնային այլ մարմինների, տեղական ինքնակառավարման մարմինների և հասարակական կազմակերպությունների հետ փոխգործակցության կարգը[199]։
Սոցիալական[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սեպտեմբերի 4-ին Ռուսաստանում հայտարարվել է երկօրյա սուգ, որի առթիվ իջեցվել են պետական դրոշները, ինչպես նաև չեղարկվել զվարճանքի բոլոր միջոցառումները և ռադիո-հեռուստահաղորդումները[200][201]։ Հյուսիսային Օսիայում հաջորդող երկու շաբաթների ընթացքում տեղի են ունեցել ցույցեր, որի մասնակիցները պահանջում էին անվանել և դաժանորեն պատժել ահաբեկչության կազմակերպիչներին[202]։ Ցույցեր տեղի են ունեցել նաև Ռուսաստանի այլ քաղաքներում ևս, այդ թվում Մոսկվայում, Վոլոգդայում, Չեբոքսարիում, Դոնի Ռոստովում, Պենզայում և Ստավրոպոլում[203]։ «Լևադա կենտրոնի» սոցիոլոգների տվյալներով՝ երկրի 128 բնակավայրերում հարցված 1600 ռուսների մեծամասնության կարծիքով, պատանդների փրկության ծրագիրը ձախողվել է[204]։
Սեպտեմբերի 15-ին Բեսլանում վերականգնվել է ուսումնական գործընթացը, բայց սկզբնական շրջանում դպրոցների դասարաններում եղել են 5-8 աշակերտներ, քանի որ ծնողները վախենում էին երեխաներին դպրոց ուղարկել[205]։ Դասերը սկսվել են մեկ րոպե լռությամբ և ամեն տարի Հյուսիսային Օսիայում դասերը սկսվում են հիշատակի արարողություններով[56][206]։
Բեսլանում տեղի ունեցած ահաբեկչությունից հետո, երկրի խոշոր քաղաքներում տեղի են ունեցել անվտանգության ուժեղացմանն ուղղված միջոցառումներ, որոնք ներառում էին նաև մարզադաշտերը, շուկաները և տրանսպորտային հանգույցները։ Այսպես, Մոսկվայում կատարելագործվել է հսկող տեսախցիկների համակարգը և խստորեն սահմանափակվել է մետրոպոլիտենում առևտրի իրականացումը։ Կատարելագործվեց նաև կինոլոգիական համակարգը՝ օդային և ջրային տրանսպորտի անվտանգության կատարելագործման համար[207]։ Առավել կարևոր էր դպրոցներում, համալսարաններում և ուսումնական այլ հաստատություններում անվտանգության ուժեղացումը։ Համաձայն ՌԴ կրթության և գիտության նախարարության տվյալների՝ 2009 թվականին Ռուսաստանում ահաբեկչական գործողություններից պաշտպանված են եղել դպրոցների միայն 6 %-ը[208]։ Բեսլանում, ինչպես վկայում են տեղացիները, քիչ բան է փոխվել անվտանգության ապահովման գործընթացի հարցում, բացառությամբ դպրոցներում և մանկապարտեզներում անվտանգության աշխատակիցների հայտնվելուն[209]։
Հետևանքներ Ինգուշեթիայի համար[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ահաբեկչությունից հետո, երբ պարզ դարձավ, որ ահաբեկչական խմբի կազմում եղել են նաև ինգուշներ, առաջացավ վտանգ, որ կարող են բախումներ առաջանալ ինգուշների և օսերի միջև։ Որպես կրիտիկական օր՝ մասնագետները նշում էին հոկտեմբերի 13-ը, երբ ավարտվում էր քառասունօրյա սուգը։ Փորձագետները կարծում էին, որ այդ օրը հնարավոր է բախումների պատճառ հանդիսանա։ Բախումներից խուսափելու համար՝ հսկողությունը ուժեղացվեց օսեթա-ինգուշական սահմանագծին, որը փակվել էր դեռևս սեպտեմբերի 1-ին[29]։
Չնայած առկա լարված իրավիճակին՝ Ինգուշեթիայի բնակչության մեծ մասը քննադատել են Բեսլանում տեղի ունեցած ահաբեկչությունը՝ խստորեն դատապարտելով ահաբեկիչների գործողությունները։ Ինգուշեթիայի բազմաթիվ բնակավայրերում տեղի են ունեցել հիշատակի ցույցեր՝ ի աջակցություն տուժածների։ Ինգուշական կրթական հաստատությունները կազմակերպել են դրամահավաք՝ Բեսլանի ընտանիքների համար, իսկ հանրապետական բուժկետերում ինգուշները արյուն են հանձնել տուժածների համար[210]։ Որոշակի բախումներ ամեն դեպքում տեղի ունեցել են, սակայն ահաբեկչությունը լայնամասշտաբ կոնֆլիկտի պատճառ չդարձավ, չնայած որ քաղաքացիական բնակչության մոտ կար չգրանցված զենք-զինամթերք։
Հոկտեմբերի 6-ին Վլադիմիր Պուտինը ստորագրել է «Հյուսիսային Օսեթիայի Հանրապետության և Ինգուշեթիայի Հանրապետության հարաբերությունների կարգավորման պետական մարմինների գործունեության կատարելագործման մասին» հրամանագիրը։ Հրամանագրով պետք է կասեցվեր օս-ինգուշական կոնֆլիկտի կարգավորման հարցերով հատուկ ներկայացուցչի լիազորությունները և ներկայացուցչության գործունեությունը։ Գործառույթների մի մասը վերապահվել է ՌԴ կառավարությանը, մյուս մասը՝ Հարավային դաշնային շրջանում նախագահի հատուկ ներկայացուցիչ Դմիտրի Կոզակին։ Հատուկ ներկայացուցչին վերապահվեց երկու հանրապետությունների հարաբերությունների կարգավորման գործընթացի վերահսկողությունը, այն դեպքում, երբ 1992 թվականի օս-ինգուշական կոնֆլիկտից տուժածների տեղավորումը վերապահվեց Դաշնային միգրացիոն ծառայությանը[211]։
Պատասխանատվություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ահաբեկչության պատասխանատվությունն իր վրա է վերցրել Շամիլ Բասաևը, որի հայտարարությունը միաժամանակ հրապարակվել է չեչեն ծայրահեղականների «Кавказ-центр» կայքում։ «Չեչենպրեսը» 2004 թվականի սեպտեմբերի 17-ին հայտարարությունը հրապարակել է իր կայքէջում[7]։ Նրա խոսքերով՝ «Նորդ Վեսթ» օպերացիան արժեցել է 8 հազար եվրո, իսկ բազմազգ խումբը (12 չեչեն, 2 չեչենուհի, 9 ինգուշ, 3 ռուս, 2 արաբ, 2 օս, 1 թաթար, 1 կաբարդացի, 1 գուրան) գլխավորել է «գնդապետ Օրստխոևը»։ Հայտարարության մեջ նաև ասված էր, որ ահաբեկիչները Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինից պահանջել են անհապաղ դուրս հանել զորքերը Չեչնիայից կամ հրաժարական տալ, իսկ բոլոր պատանդները, ի աջակցություն այդ պահանջների, հացադուլ են հայտարարել։ Բացի այդ, հայտարարության մեջ հերքվում էր այն տեղեկատվությունը, որ ահաբեկիչները պահանջել են բանտերից ազատել բոլոր կալանավորներին, ինչպես նաև բացառվել է անփութության արդյունքում պայթյունների հնարավոր դեպքերի առկայությունը[7]։
Բասաևի հայտարարության օրը Ասլան Մասխադովը միևնույն կայքում հայտարարություն է տվել՝ պատասխանելով Ազատություն ռադիոկայանի թղթակիցների հարցերին։ Մասխադովը ահաբեկչությունը անվանել է «սրբապղծություն», որին «չկա արդարացում»։ Ժխտելով սեփական մասնակցությունը՝ Մասխադովը, որպես ահաբեկչության պատճառ, նշել է Չեչնիայի պատերազմը, «Կովկասում կովկասյան բոլոր ազգերի նկատմամբ Ռուսաստանի բարբարոսական քաղաքականությունը», ինչպես նաև հիվանդագին պատվախնդրությունը[212]։ Մասխադովը միջազգային ահաբեկչությունը անվանել է «հակառակորդի մտացածին կերպար, որը ձեռնտու է և՛ Կրեմլին, և՛ Բասաևին»[7], պատանդների մահվան պատասխանատվությունը դրել է իշխանության և ուժայինների վրա։ Մասխադովի կարծիքով ահաբեկիչների ամենամեծ մոլորությունը կայացել է նրանում, որ չեն մտածել, որ Պուտինը, նրա գեներալները և հատուկ ծառայությունները հրաման կտային կրակել անչափահաս երեխաների վրա[212]։
Հետաքննություն և դատական գործընթացներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գլխավոր դատախազության հետաքննություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
2004 թվականի սեպտեմբերի 1-ին Ռուսաստանի գլխավոր դատախազությունում Բեսլանում տեղի ունեցած ահաբեկչական հարձակման փաստով հարուցվել է քրեական գործ՝ ՌԴ ՔՕ № 20/849 հոդվածի հիման վրա[213]։ Հետաքննությունը մի քանի անգամ երկարաձգվել է[214][215][216] և ուղեկցվել բազմաթիվ սկանդալներով։ 2017 թվականի դրությամբ, հետաքննությունը մնացել է բաց և ԶԼՄ-ներում պարբերաբար հայտնվում են նոր տվյալներ[217]։
Օրինակ, մամուլում հաղորդվում էր, որ դատախուզությունը ժխտել է այն փաստը, որ զինամթերքը նախապես թաքնված էր դպրոցի շենքում[217], սակայն հետաքննիչների կարծիքը առաջին պայթյունների վերաբերյալ դեռևս մնում է չհրապարակված։ Որոշ ԶԼՄ-ներ, հղում կատարելով դատախազության ներկայացուցիչներին, նշում էին, որ առաջին պայթյունը տեղի է ունեցել պայթուցիկ շղթայի կարճ միացման արդյունքում[217] կամ էլ ահաբեկիչների անհավասարակշիռ պահվածքի արդյունքում, որոնք գտնվում էին թմրանյութի ազդեցության տակ[218]։ Դրան հաջորդել է գրոհով պատանդների ազատման չպլանավորված օպերացիան, իսկ արդեն երրորդ օրվա ավարտին բոլոր ահաբեկիչները, բացի մեկից, սպանվել էին[217]։
Հետաքննության քննադատություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ահաբեկչության զոհերի «Բեսլանի մայրեր» և «Բեսլանի ձայն» ասոցիացիաները (սկզբնական շրջանում աշխատել են միասին առաջին անվան ներքո, սակայն հետագայում բաժանվել են իրարից՝ Գրիգորի Գրաբովի հետ տեղի ունեցած իրադարձության պատճառով[219]) բազմիցս դիմել են դատարան, Հարավային դաշնային շրջանում ՌԴ նախագահի ներկայացուցիչ Դմիտրի Կոզակին[220][221], նախագահ Պուտինին[222][223], հետագայում նաև հաջորդ նախագահ Դմիտրի Մեդվեդևին[224]։ Իրենց հայտարարություններում կազմակերպությունների ներկայացուցիչները, ուշադրությունը հրավիրում էին այն բանի վրա, որ ահաբեկչության հետաքննությունը չի իրականացվում մանրակրկտորեն, և, հնարավոր է, որ փաստերի մի մասը թաքցվում է դաշնային իշխանությունների կողմից։ Համաձայն «Բեսլանի մայրերի», պատանդների շրջանում զոհերի մեծ թիվը հանդիսանում է բարձրաստիճան պաշտոնյաների սխալ, հնարավոր է նաև հանցագործ գործողությունների արդյունք[222]։
Ի պատասխան Գլխավոր դատախազության որոշմամբ ստեղծվել է հետաքննիչ փորձագետների աշխատանքային խումբ, որը ուսումնասիրելու էր սեպտեմբերի 1-ից 3-ը բարձրաստիճան պաշտոնյաների կատարած գործողությունները՝ ահաբեկչական գործողության ժամանակ։ Ամփոփիչ եզրակացության մեջ, որը հրապարակվել է 2005 թվականի դեկտեմբերի 27-ին, փորձագետները նշում էին, որ օպերատիվ շտաբի, ՆԳՆ-ի, Ներքին զորքերի, ԱԴԾ հատուկ նշանակության կենտրոնի և ԱԻՆ-ի աշխատակիցների գործողությունները համապատասխանել են դաշնային օրենսդրությանը[86]։ Օպերատիվ շտաբի և նրան ենթակա ստորաբաժանումների գործողություններում աշխատանքային խումբը չի գտել որևէ սխալ գործողություն, որի արդյունքում զոհերը թիվը կարող էր ավելի մեծ լինել[86]։ Աշխատանքային խումբը հավելել է, որ «ահաբեկչական հարձակումների կանխմանն ուղղված գործող համակարգը ամբողջությամբ հնարավորություն չի տալիս ապահովել բնակչության անվտանգությունը, ինչպես նաև երկրի տարածքները՝ հնարավոր ահաբեկչական հարձակումներից», ինչը նաև ցույց է տալիս, որ առկա համակարգի կատարելագործումը հետագայում հնարավորություն կտա պաշտպանել հասարակությանը՝ երկրի ողջ տարածքում[86]։ Փորձագիտական խմբի եզրակացության արդյունքում, Հյուսիսային Կովկասում ՌԴ գլխավոր դատախազության հետաքնչական բաժնի ղեկավար Իգորը Տկաչովը մերժել է հարուցել քրեական գործ ընդդեմ Վալերի Անդրեևի, Կազբեկ Ձանթիևի, Ալեքսանդր Ձասոխովի, Լև Ձուգաևի և մի շարք այլ բարձրաստիճան պաշտոնյաների դեմ[225]։
Մերժումից հետո «Բեսլանի մայրեր» կազմակերպությունը պահանջել է, որպեսզի Գլխավոր դատախազության որոշումը ճանաչվի անօրինական, քանի որ նախկինում դիտարկված մի շարք հարցեր չեն քննարկվել, իսկ բերված փաստարկները չեն հերքվել։ Կազմակերպության կարծիքով՝ «հետաքննիչը զեկույցի մեծ մասը (մոտ 10 էջ) նվիրել է այնպիսի հարցերի լուսաբանմանը, որոնք ընդհանրապետ կապ չունեն միջնորդության հետ, այդ թվում ահաբեկչական խմբի ձևավորմանը և թիվ 1 դպրոցում սեպտեմբերի 1-ից 3-ը տեղի ունեցած իրադարձություններին»[225]։ Այս միջնորդությունը բավարարվել է Լենինյան շրջանի Վլադիկավկազ քաղաքի դատավոր Ազամատ Բադտիև կողմից[225],սակայն իր հերթին Գլխավոր դատախազությունը բողոք է ներկայացրել Հյուսիսային Օսեթիայի բարձրագույն դատարան։ Վերջինս չեղարկել է Բադտիևի որոշումը՝ ՌԴ քրեադատավարական օրենսգրքի խախտման հիմքով[226][227]։ «Բեսլանի ձայների» ներկայացուցիչները օգնության համար դիմել են նաև միջազգային հանրությանը[228], սակայն դատարանի որոշման փոփոխության վրա այն չի ազդել։ 2007 թվականին Հյուսիսային Օսեթիայի դատարանը «Բեսլանի ձայներ» կազմակերպությանը զրկել է իրավաբանական անձի կարգավիճակից[229], սակայն կազմակերպությունը շարունակել է իր գործունեությունը «Համառուսական հասարակական կազմակերպություն» անվամբ, որը, սակայն, իրավաբանական գրանցում չի ունեցել[230]։ 2009 թվականին «Ալանիայի իրավապաշտպան շրջանային դատարան» հասարակական կազմակերպությունը «Նրանց, ովքեր ցավում են Բեսլանի ահաբեկչության զոհերի համար» անվամբ ուղերձ է հղել ԱՄՆ նախագահին և Կոնգրեսին, ԵՄ անդամ երկրների ղեկավարներին և Եվրոպական խորհրդարանի անդամներին։
Նուրփաշի Կուլաևի գործ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Միակ ահաբեկիչը, որը ձերբակալվել է ոստիկանների կողմից, եղել է Նուրփաշի Կուլաևը։ Ահաբեկիչը ձերբակալվել է սեպտեմբերի 3-ին՝ ճաշասրահի մուտքի մոտ, սպորտդահլիճում տեղի ունեցած պայթյուններից մեկ ու կես ժամ անց[68]։
Դատական գործընթացի ժամանակ, որը սկսվել է 2005 թվականի մայիսի 17-ին և ավարտվել 2006 թվականի մայիսի 26-ին, Կուլաևը իրեն հանգիստ է պահել և հաստատակամորեն ժխտել իր մեղքը։ Նա նաև հերքել է բոլոր այն ցուցմունքները, որոնք տվել էր նախաքննության ժամանակ[166]։ 24-ամյա չեչենը պնդում էր, որ տեղյակ չի եղել դպրոցի վրա հարձակման նախագծման մասին, ստիպողաբար միացել է բանդային, պատանդներին չի ծեծել, ջուր է տվել և ոչ ոքի վրա չի կրակել[106][166]։ Կուլաևի խոսքերով՝ ժամանակի մեծ մասը անցկացրել է ճաշասրահում, որտեղից փախել է սեպտեմբերի 3-ին՝ գրոհի ժամանակ[100]։
Կուլաևի պնդումները դատարանը համարել է կեղծ, քանի որ բազմաթիվ տուժածներ նշել են, որ Կուլաևը աչքի է ընկել պատանդների նկատմամբ ցուցաբերած դաժանությամբ։ Մասնավորապես, նշվում էր այն մասին, որ երեխաները Կուլաևից ջուր են խնդրել, իսկ նա հայհոյախառը մերժել է կամ ավտոմատի կոթով խփել պատանդին[3]։ Որոշ վկաներ էլ պատմել են, որ Կուլաևը իրենց գլխի ուղղությամբ կրակել է, բռնություն գործադրել սպորտդահլիճում գտնվող անչափահաս երեխաների նկատմամբ և ստիպել նրանց կանգնել պատուհանների մոտ՝ որպես «կենդանի վահաններ»[4]։ Բացի այդ, համաձայն 2004 թվականի սեպտեմբերի 5-ի դատաբժշկական փորձաքննության տվյալների՝ Կուլաևի երկու ուսերին էլ եղել են արնազեղման հետքեր, որոնք կարող էին առաջանալ ավտոմատի փոկի կախման արդյունքում[5]։
Վերջնական արդյունքում Կուլաևը մի քանի հոդվածներով ճանաչվել է մեղավոր (ահաբեկչություն, պատանդառում, երկու և ավելի մարդկանց սպանություն, զենքի անօրինական պատրաստում և օրինապահ մարմինների աշխատակիցների կյանքի նկատմամբ սպառնալիքներ)[5]։ Կուլաևը դատապարտվել է մահապատժի, սակայն պատժի այդ տեսակի չկիրառման պատճառով որոշվել է Կուլաևին դատապարտել ցմահ ազատազրկման[5]։ Քանի որ Կուլաևը բացակայել է ՌԴ բարձրագույն դատարանի կողմից դատավճռի բողոքարկման նիստին, կասկածներ էին առաջացել, որ, հնարավոր է, նա մահացել է, սակայն Դատավճիռների իրականացման դաշնային ծառայությունը հերքել է այս վարկածը[231]։ 2016 թվականի տվյալներով՝ Կուլաևը պատիժը կրում է «Պոլյարնայա սովա» բանտում, որը գտնվում է Յամալ-Նենեցյան ինքնավար օկրուգի Պրիուրալսկի շրջանի Խարպ քաղաքատիպ ավանում[232][233]։
Պրավոբերեժնիի ներքին գործերի շրջանային բաժնի ոստիկանների գործ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
2006 թվականի մարտին, Կուլաևի գործին զուգընթաց, սկսվել են Պրավոբերեժնիի ներքին գործերի շրջանային բաժնի ոստիկանների գործի դատական լսումները։ Ահաբեկչության ժամանակ բաժնի ղեկավար Միրոսլավ Այդարովը և նրա տեղակալներ Թայմուրազ Մուրթազովը և Գուրամ Դրյաևը մեղադրվում էին ծառայողական լիազորությունները բարեխիղճ չկատարելու համար, որի արդյունքում ահաբեկիչները կարողացել են Պսեդախից գալ Բեսլան և գրավել դպրոցը[234]։ Դատական գործընթացի սկսվելու պահին երեք մեղադրյալներն էլ հեռացված են եղել իրավապահ մարմիններից[235][236]։
Համաձայն դատախազի՝ Մուրթազովը, Այդարովը և Դրյաևը չեն ձեռնարկել անհրաժեշտ միջոացումները՝ ահաբեկչական գործողությունը բացահայտելու և կանխելու համար[234]։ Մասնավորապես, 2004 թվականի հուլիս-օգոստոս ամիսներին ՆԳՇԲ են ուղարկվել մի քանի հեռախոսագրեր, որոնցից մեկն էլ եղել է Հյուսիսային Օսեթիայի ներքին գործերի փոխնախարար Մաիրբեկ Մոուրայովից[237]։ Հեռախոսագրերից մեկում նշվում էր, որ Ինգուշեթիայի սահմանագծին պետք է ստուգել բոլոր ժամկետանց փաստաթղթեր ունեցող ավտոմեքենաները։ Հեռախոսագրերից մեկում էլ նշվում էր, որ զինված անօրինական խմբերից մեկը շարժվում է Ինգուշեթիայի լեռնային տեղանքներից մեկը՝ Ալանիայի քաղաքացիական օբյեկտներից մեկը գրավելու նպատակով[234][237]։ Այդարովը և նրա տեղակալները չեն կատարել ցուցումները, որի արդյունքում ահաբեկիչները կարողացել են հեշտությամբ մոտենալ դպրոցին, որը հսկելիս է եղել միայն մեկ անզեն ոստիկան։ Այդ ոստիկանը եղել է անչափահասների բաժնի ավագ մասնագետ Ֆաթիմա Դուդիևան[234]։ Երկու պետավտոտեսուչները, որոնք պետք է լինեին դպրոցի շենքի մոտ, տեղում չեն եղել, որի մասին բազմիցս նշել են նախկին պատանդները՝ Կուլաևի գործի ժամանակ[55][101]։ Սեպտեմբերի 1-ի առավոտյան պետավտոտեսուչների կետը հանվել է և ուղարկվել «Կովկաս» ավտոմայրուղի, որտեղով այդ օրը պետք է անցներ Ալեքսանդր Ձասոխովի ավտոշարասյունը[55]։ Այդարովը, Մուրթազովը և Դրևաևը իրենց վերագրված մեղադրանքները չեն ընդունվել և իրենց մեղավոր չեն ճանաչել[234]։
Դատական գործընթացը տևել է մինչև 2007 թվականի կեսերը, սակայն 2006 թվականի սեպտեմբերի 22-ին Պետդուման ընդունել է № 3498 որոշումը, համաձայն որի՝ պետք է համաներում շնորհվի բոլոր նրանց, որոնք հանցագործություն են կատարել ՌԴ տարածքային սուբյեկտներում հակաահաբեկչական գործողությունների ժամանակ՝ գտնվելով Հարավային դաշնային շրջանում[238]։ 2007 թվականի մայիսի 29-ին գործող դատավոր Վալերի Բեսոլովը հրապարակել է դատավճիռը, համաձայն որի՝ պետք կարճվեր ոստիկանների գործը, քանի որ նրանք ընկել էին Պետդումայի կողմից ընդունված № 3498 որոշմամբ կազմված ցուցակի մեջ[239]։ Տուժածները, որոնք ներկա էին դատավճռի հրապարկման ժամանակ, չեն համաձայնվել ընդունված որոշման հետ և ավերել են նիստերի դահլիճը[240]։
Մալգոբեկի ներքին գործերի շրջանային բաժնի ոստիկանների գործ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
2007 թվականի հունիսին սկսվել են Մալգոբեկի ՆԳՇԲ ղեկավար Մուխաժիր Եգլոևի և նրա տեղակալ Ահմեդ Կոտիևի գործով դատական լսումները։ Ինչպես նրանց օս գործընկերները, Եվլոևը և Կոտիևը մեղադրվել են ծառայողական լիազորությունների թերացման մեջ, որը ծանր հետևանքներ է ունեցել[241]։ Համաձայն հետաքննիչների՝ Եվլոևը և Կոտիևը, որոնք եղել են Ինգուշեթիայի ՆԳՆ բարձրաստիճան պաշտոնյաներ, չեն ձեռնարկել անհրաժեշտ միջոցառումներ՝ Մալգոբեկի շրջանում պահպանելու հանրային կարգը, որի Սագոպշի և Պսեդախ գյուղերում եղել են ահաբեկիչների ճամբարները[242]։ Եվլոևի և Կոտիևի գործը քննվել է Ինգուշեթիայի բարձրագույն դատարանի կողմից, որը տեղակայված էր Նալչիկում գտնվող Կաբարդինո-Բալկարիայի բարձրագույն դատարանի շենքում։ Երդվյալների դատարանը կազմված էր ինգուշ բնակիչներից, որոնք հատուկ Նալչիկ էին բերվել ավտոբուսներով[243]։ Դատի անցկացման վայրը և երդվյալների ընտրությունը կասկածներ է առաջացրել դատական գործընթացի օբյեկտիվության վերաբերյալ, հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ ահաբեկիչների մեծ մասը էթնիկ ինգուշներ են եղել[243]։ Այդ իսկ պատճառով տուժածների մեծ մասը որոշել է բոյկոտել դատական գործընթացը[241]։
Դատը տևել է շուրջ չորս ամիս և ավարտվել երկու մեղադրյալների արդարացմամբ։ «Բեսլանի ձայներ» հասարակական կազմակերպությունը բողոքարկել է դատարանի որոշումը[244], սակայն ՌԴ բարձրագույն դատարանը օրինական է ճանաչել դատավճիռը[245]։
Դատական հայց Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
2007-2011 թվականներին, ավելի քան, 400 մարդ, որոնք տուժել էին ահաբեկչությունից, խմբակային մի քանի հայց են ներկայացրել Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան։ Հայցերը միավորվել են մեկ ընդհանուր անվան ներքո՝ «Տագաևան և մյուսները ընդդեմ Ռուսաստանի»։ Հայցվորները հայտարարել էին Ռուսաստանի կողմից Մարդու իրավունքների Եվրոպական կոնվենցիայի մի քանի դրույթների խախտման մասին, հատկապես 2-րդ հոդվածի («Կյանքի իրավունք»)[246]։ 2015 թվականի հունիսին՝ նախնական լսումների ժամանակ, ՄԻԵԴ-ը հայցերի մի մասը ճանաչել է որպես ընդունելի[247]։
2017 թվականի ապրիլի 13-ին ՄԻԵԴ-ը արձակել է դատավճիռը։ Դատավորները հանգել են հետևյալ եզրակացության.
- Դատարանը միաձայն որոշել է, որ կյանքի իրավունքի խախտումներ եղել են, քանի որ ռուսական իշխանությունները բավարար տեղեկատվություն են ունեցել ուսումնական տարվա սկզբին նախատեսվող ահաբեկչության մասին, որը պետք է իրականացվեր չեչեն անջատողականների կողմից։ Սակայն իշխանությունները չեն ձեռնարկել անհրաժեշտ գործողությունները՝ կանխելու հնարավոր հարձակումը[248]։
- ՄԻԵԴ-ը նաև հայտնաբերել է գործընթացային պարտավորությունների մի շարք խախտումներ, որոնք նախատեսված են հոդված 2-ով, պայմանավորված նրանով, որ հետաքննությունը չի կարողացել պարզել, թե արդյո՞ք արդարացված էր ռուսական իշխանությունների կողմից այդպիսի պայմաններում ուժի կիրառումը[248]։
- Դատավորների մեծ մասի որոշմամբ, դատարանը որոշել է, որ «կյանքի իրավունքը» խախտվել է նաև այն ժամանակ, երբ իշխանությունները կիրառել են «տանկեր, նռնականետեր և հրանետներ»[248]։
- Ձայների մեծամասնությամբ դատարանը եզրակացրել է, որ 13-րդ հոդվածի խախտում չի եղել («Արդյունավետ իրավական պաշտպանության իրավունք»)։
Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը պարտավորեցրել է Ռուսաստանին, որպես բարոյական փոխհատուցում, հայցվորներին վճարել ընդհանուր առմամբ 2 955 000 եվրո։ Եվս 88 000 եվրո նախատեսվում էր վճարել նրանց ներկայացուցիչներին։ Փոխհատուցման չափի որոշման ժամանակ դատարանը հաշվի է առել նաև այն հանգամանքը, որ իշխանությունները նախկինում ֆինանսական աջակցություն էին տրամադրել տուժածներին[248]։ Ռուսաստանի արդարադատության նախարարությունը ՄԻԵԴ-ի որոշումը անվանել է «անհիմն», իսկ իրավապահ մարմինների կողմից ծանր զենքի կիրառման դատարանի վկայությունը՝ «առավել քան անհիմն», այն դեպքում, երբ դպրոցի շենքում գտնվում էին կենդանի պատանդներ[249]։ ՌԴ արդարադատության նախարարությունը հայտարարել է, որ բողոքարկելու է որոշումը։
Բողոքարկման մեջ Արդարադատության նախարարությունը ուշադրություն է դարձրել Եվրոպայի Խորհրդի անդամ մյուս պետություններում ահաբեկչական այլ հարձակումների վերաբերյալ ՄԻԵԴ-ի կողմից ընդունված դատավճիռներին։ Ռուսական իշխանությունների կարծիքով, այդպիսի մոտեցումը ցույց է տալիս այն մասին, որ ՄԻԵԴ-ի կողմից Ռուսաստանի նկատմամբ վարվում է երկակի քաղաքականություն՝ հակաահաբեկչական գործողության ժամանակ հատուկ ջոկատայիննների կողմից գործողության պլանավորման, վերահսկողության և ուժի կիրառման հարցի շրջանակներում։ Արդարադատության նախարարությունը իր բողոքարկման հիմքում դնում էր ՄԻԵԴ-ի կողմից ահաբեկչական այլ գործողությունների վերաբերյալ ընդունված որոշումների համեմատական վերլուծությունը։ Սույն վերլուծության արդյունքում ռուսական իշխանությունները ՄԻԵԴ-ին են ներկայացրել մի շարք հակասություններ, որոնց թվին են դասվում նաև ռուսական հատուկ ուժերին ներկայացվող մեղադրանքները։ Հիմնական մեղադրանքը կապված էր այն հանգամանքի հետ, որ հատուկ ջոկատայիններին մեղադրում էին, որ նրանք չեն ճշտել, թե արդյոք դպրոցում կան պատանդներ, մինչև ահաբեկիչների դեմ ծանր զենքի կիրառումը։ Միջնորդության մեջ մերժվում էր նաև ՄԻԵԴ-ի կողմից հրապարակված առաջին եզրակացության այն հատվածը, որտեղ նշվում էր, որ Ռուսաստանի ազգային օրենսդրության մեջ պետք է ամրագրված լինի նմանատիպ փրկարարական և հակաահաբեկչական գործողությունների մանրակրկիտ նկարագրությունը և բովանդակությունը՝ թույլատրելի մեթոդների և զենքերի տեսակների մատնանշմամբ, որոնք պետք է կիրառվեն նմանատիպ ցանկացած դեպքի ժամանակ։ Արդարադատության նախարարությունը ուշադրությունը հրավիրել է այն հանգամանքի վրա, որ այդպիսի եզրակացությունները վկայում են այն մասին, որ դատական մարմինները լավ տեղյակ չեն ժամանակակից աշխարհում եվրոպական երկրների կողմից ահաբեկչական սպառնալիքներին հակազդելու և հակաահաբեկչական գործողությունների իրականացմանը և կոչ է արել ՄԻԵԴ-ին վերանայել «Տագաևան և մյուսները ընդդեմ Ռուսաստանի» դատական գործով կայացված դատավճիռը[250]։
2017 թվականի սեպտեմբերի 19-ին ՄԻԵԴ-ի բարձր պալատը հրաժարվել է վերանայել դատարանի կայացրած վճիռը և ուժի մեջ է թողել դատավճիռը[251]։
Ահաբեկչության հանգամանքների հետաքննություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
ՌԴ Դաշնային ժողովի խորհրդարանական կոմիտեի զեկույց[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
2004 թվականի սեպտեմբերի 22-ին հետաքննությանն է միացել Բեսլանի ահաբեկչության պատճառների և հանգամանքների ուսումնասիրման խորհրդարանական կոմիտեն, որը ղեկավարում էր ՌԴ դաշնային ժողովի ղեկավար Ալեքսանդր Տորշինը։ Կոմիտեի աշխատանքները շարունակվել են մինչև 2006 թվականի դեկտեմբերի 22-ը, երբ հրապարակվել է զեկույցի վերջնական տարբերակը[68]։ Վերջնական զեկույցի մոտ 25 %-ը վերաբերում է սեպտեմբերի 1-3-ը տեղի ունեցած իրադարձությունների ժամանակագրական հերթականությանը, այն դեպքում, երբ մնացած մասը նվիրված է ահաբեկչության սկզբում և վերջում օպերատիվ շտաբի, ՆԳՆ-ի, զինվորականների, ԱԻՆ-ի և դատախազության գործունեությանը։ Կոմիտեի կարծիքով`
- Ահաբեկիչները միտված էին սպանելու ավելի մեծ քանակությամբ խաղաղ բնակիչների, որպեսզի ստեղծեին հասարակական ուժեղ ռեսոնանս։
- Պատանդների փրկության օպերացիան ավարտվել է ողբերգությամբ նաև այն պատճառով, որ ահաբեկիչները չէին ցանկանում խաղաղ ճանապարհով լուծել հարցը և վարել իրական բանակցություններ։ Ընդորում պնդվում էր, որ օպերատիվ շտաբը պատրաստ է եղել բանակցությունների՝ ցանկացած պայմանի դեպքում։
- Սեպտեմբերի 3-ին, ընդհուպ մինչև ժամը 16:00-ն, ահաբեկիչները կապ են ունեցել հանցակիցների հետ, որոնք չէին գտնվում դպրոցի տարածքում և բարոյական օգնություն էին ցուցաբերում նրանց։
- Ուժայինների կողմից պատանդների փրկության օպերատիվ շտաբի հրամանը տրվել է այն ժամանակ, երբ ահաբեկիչները գործի են դրել պայթուցիկ սարքերը և սկսել գնդակահարել փախչող պատանդներին։
- Դպրոցի ուղղությամբ «ՌՊՕ-Ա» հրանետները և տանկերը սկսել են կրակել ժամը 18։ 00-ից հետո, երբ «պարզ է դարձել, որ ահաբեկիչների գտնվելու վայրում չկան պատանդներ»։ Այն հանգամանքը, որ տանկերի և հրանետների կիրառման միջոցով ահաբեկիչների ոչնչացման վայրերում պատանդների դիակներ չեն հայտնաբերվել, կոմիտեն դրանց կիրառումը որակել է «հիմնավորված և օրենսդրությանը չհակասող»։
- Բացի տանկից՝ օպերացիային մասնակցել են նաև 8 միավոր ԲՏՌ-80 տիպի զրահափոխադրիչ, որոնցից 832 և 834 համարի մեքենաներից, ՊԿՏ տիպի գնդացիրից երկու անգամ կրակ է արձակվել դպրոցի ուղղությամբ, այն դեպքում, երբ ԿՊՎՏ-ից կրակ չի արձակվել։
- Ամբողջությամբ հերքվել է այն պնդումը, թե իբր ահաբեկիչները, հարձակման համար, նախապատրաստել էին դպրոցը (զենքի, զինամթերքի տեղակայում)։
- Սեմյոն Տիմոշենկոյի անվան ռադիացիոն, քիմիական և կենսաբանական պաշտպանության ռազմական ակադեմիայի մասնագետները, որոնք իրականացնում էին ՌՊՕ-Ա տիպի հրանետի զարկից հնարավոր հրդեհի առաջացման պատճառների հետաքննությունը, հանգել են այն եզրահանգման, որ առաստաղի փլուզումը և հրդեհի առաջացումը չէր կարող ծագել հրանետի կրակից։ Փորձագետները ՌՊՕ-Ա տիպի հրանետից կրակ են արձակել փայտե շինության վրա, որից հետո շինությունը ոչնչացել է, սակայն հրդեհ չի առաջացել։ Փորձաքննությունը հաստատել է նաև 2005 թվականի հոկտեմբերի 13-ի համանման փորձը, որն իրականացվել է տուժածների ներկայացուցիչների և ԶԼՄ-ների ներկայությամբ։
- Օպերատիվ շտաբը չէր նախաձեռնել պատանդներին ուժային տարբերակով ազատելու օպերացիան, իսկ սպորտդահլիճում ինքնաշեն պայթուցիկ սարքավորումները գործի է դրել «բանդայի անդամներից մեկը, որը գործել էր նախօրոք սահմանված պլանի համաձայն»։
- Դաշնային շրջանների իշխանությունների գործողությունները ստեղծված իրավիճակին համապատասխան են եղել։
- Հյուսիսային Օսիայի ՆԳՆ ղեկավարությունը չի իրականացրել անհրաժեշտ գործողություններ՝ Բեսլանի թիվ 1 դպրոց ահաբեկիչների խմբի ներխուժումը կանխելու համար։
- Ահաբեկչության իրականացման պատճառներն ու հանգամանքներն ուսումնասիրող հետաքննչական խումբը իր գործողություններն իրականացրել է օրենսդրությամբ սահմանված կարգով։
- Պատանդների ազատման օպերացիայի ժամանակ ՌԴ ԱԻՆ-ի կողմից օգտագործված ուժերը և միջոցները կիրառվել են օրենսդրությամբ սահմանված կարգով։
- Նկատառվել են բացթողումներ էվակուացիոն գործողությունների և առաջին բուժօգնության ժամանակ։ Էվակուացիոն գործողությունների ժամանակ առաջացել են կազմակերպչական և տեխնիկական մի շարք դժվարություններ․ առաջին հերթին պատանդների թվաքանակի մասին արժանահավատ տեղեկատվության բացակայությունը, ինչպես նաև օպերատիվ շտաբի կողմից նախատեսվելիք գործողությունների բնույթը և ժամկետները։ Բացի այդ, գրանցվել են նաև բացթողումներ դատաբժշկական փորձաքննության ժամանակ, դժվարություններ և բացթողումներ են տեղի ունեցել դիակների տեղափոխման, ինչպես նաև պահպանման գործընթացում[68]։
Տորշինի զեկույցը ենթարկվել է խիստ քննադատության։ Ահաբեկչության բազմաթիվ տուժածներ նշել են, որ Տորշինի կոմիտեն չի կարողացել հաջողությամբ կատարել իր առջև դրած խնդիրները։ Կոմիտեն լիարժեք զեկույցի փոխարեն ներկայացրել է շրջահոսելի ձևակերպումներով տեքստ և չի նշել այն պաշտոնյաների անվանումները, որոնց բացթողումների պատճառով ահաբեկչության իրականացումը հաջողվել է[252][253]։ «Правда Беслана» կայքը ներկայացրել է մի հոդված, որտեղ նշված էր, որ Տորշինի զեկույցի որոշ մասեր բառացիորեն արտատպված են օպերատիվ շտաբի գործողությունների հետաքննության նյութերից[254]։
Սավելյովի զեկույց[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
ՌԴ Պետական դումայի պատգամավոր և տեխնիկական գիտությունների դոկտոր Յուրի Սավելյովը, որն անդամակցում էր ահաբեկչության հանգամանքների հետաքննության խորհրդարանական կոմիտեին, չէր համաձայնվում կոմիտեի անդամների տեսակետի հետ։ Սավելյովը կազմել է իր սեփական զեկույցը, որն անվանել է «Բեսլան․ պատանդների ճշմարտությունը», համաձայն որի դեպքերը զարգացել են հետևյալ կերպ․
Հարձակմանը մասնակցել են 56-78 գրոհայիններ՝ ամենաքիչը չորս ավտոմեքենաներով[255]։ Երրորդ օրը դպրոցի հարևան բնակելի շենքի տանիքից սպորտդահլիճի ձեղնահարկի ուղղությամբ ջերմապայթուցիկ նռնակ է նետվել[256]։ Պայթյունի արդյունքում ձեղնահարկում հրդեհ է առաջացել, որը հետագայում տարածվել է սպորտդահլիճում[257]։ Դահլիճի ուղղությամբ առաջին կրակոցից 22 վայրկյան անց հնչել է երկրորդ կրակոցը, որն առաջացել էր բեկորաֆուգասային նռնակի պայթյունից[256]։ Սպորտդահլիճում գտնվող պատանդների որոշակի մասը զոհվել է երկու պայթյունների ժամանակ, որից հետո հատուկ ջոկատայինները սկսել են գրոհը։ Գրոհի ժամանակ դպրոցի ուղղությամբ կրակ է բացվել հրանետներից, նռնականետներից և տանկից[258]։ Զեկույցում նաև նշված է, որ հրդեհի մարումը սկսվել է միայն երկու ժամ անց[259] և, որ, շատ գրոհայիններ կարողացել են հեռանալ[255]։
Սավելյովի «հատուկ կարծիքը» հրապարակվել է «Պրավդա Բեսլանա» շարժման կայք էջում[260] իսկ զեկույցի կրճատ տարբերակը «Նովայա գազետա» շաբաթաթերթում[261]։ Զեկույցը քննադատության է արժանացել մի շարք վերլուծաբանների կողմից։ Այսպես, «Իզվեստիա» թերթի վերլուծաբանները եկել են այն եզրակացության, որ զեկույցը որևէ աղերս չունի գործի իրական փաստերի հետ՝ նշելով, որ փաստերը խեղաթյուրվել են և անտեսվել են այնպիսի փաստեր, որոնք ակնհայտ են և ապացուցված[143]։ «Дни.ру» էլեկտրոնային պարբերականը քննադատել է Սավելյովի կողմից ահաբեկիչների հաշվարկման մեթոդը[262]։ Պարբերականի պնդմամբ, շեհիդուհիների ինքնության ճշտման ժամանակ, պատգամավորը հիմք է համարել երեք վկաների վկայությունները, որոնք նշել են չորս շեհիդուհիների մասին և հաշվի չի առել 72 վկաների վկայությունները, որոնք նշել էին, որ խմբում եղել են միայն երկու շեհիդուհիներ[263]։
Սավելյովի զեկույցի փաստերը ճշտելու համար, ՌԴ Գլխավոր դատախազությունը նշանակել է դատաքրեական փորձաքննություն, որն իրականացնողների կազմում եղել են Դմիտրի Կարբիշևի անվան ազգային հետազոտական ինստիտուտի և «Բազալտ» գիտաարտադրական ձեռնարկության առաջատար մասնագետները[264]։ Փորձագետները Սավելյովի զեկույցը ճանաչել են որպես անհիմն։ Մասնավորապես, ժխտվել են սպորտդահլիճում տեղի ունեցած պայթյունների վերաբերյալ Սավելյովի փաստարկները։ Փորձաքննության համաձայն, առաջին պայթյունը չէր կարող լինել նռնականետի կրակի արդյունք, քանի որ ձեղնահարկում ջերմապայթուցիկ նռնակի գործելու դեպքում, կառաջանար ուժեղ պայթյուն, որի արդյունքում ամբողջությամբ կավերվեին կղմինդրե տանիքի երկու շերտերը։ Սակայն ֆոտոլրագրող Դմիտրի Բելյակովի կատարած լուսանկարներից պարզ է դառնում, որ պայթյունից հետո տանիքի հարավային հատվածը չի վնասվել[265]։ Բացի դրանից, փորձագետները վերլուծել են Բեսլանից ուղիղ հեռարձակված եթերի ձայնի և պատկերի տեսաձայնագրությունը, որը 2004 թվականի սեպտեմբերի 3-ին իրականացրել է ՆՏՎ հեռուստաընկերությունը։ Հեռարձակումը իրականացվել է առաջին պայթյունների ժամանակ։ Այդ տեսագրության վերլուծության արդյունքում՝ փորձագետները հանգել են այն եզրակացության, որ «սպորտդահլիճում տեղի ունեցած առաջին պայթյունները չեն հանդիսանում նռնականետի (հրանետի) կրակոցի արդյունք»[265]։ Սավելյովի զեկույցի վիճելի փաստերից մեկն էլ այն էր, որ ժամը 14:50-ից մինչև 15:05-ն ընկած ժամանակահատվածում սպորտդահլիճի մասնաշենքի տանիքին նետվել է ТБГ-7В տիպի նռնակ, որն արձակվել է Մի-24 տիպի ուղղաթիռից[258]։ Հետագայում իրականացված փորձաքննությունը ցույց տվեց, որ այդ վարկածը անհնարին է[143][266][267]։ Ավելի ուշ Սավելյովը տված հարցազրույցներից մեկի ժամանակ հայտարարել է, որ նռնակը կարող էր արձակվել ուղղաթիռից, քանի որ վայրը, որտեղ ոչնչացվել էր ահաբեկիչների դիպուկահարը, արկակոծվում էր միայն դիմացի № 37 հնգահարկ բնակելի շենքից, հետևաբար, եթե անգամ նռնակ արձակվեր, ապա նռնակը կկպչեր տանիքին և անդրադարձ կլիներ[268]։ Հետագայում Սավելյովը բացառել է ուղղաթիռից արձակված նռնակի վարկածը՝ վերադառնալով այն տեսակետին, որ այն արձակվել է № 37 բնակելի շենքի տանիքից, որտեղ գտնվել էին ՌՊՕ-Ա հրանետի բեռնարկղեր[269]։
Հյուսիսային Օսիայի խորհրդարանական կոմիտեի զեկույց[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
2004 թվականի սեպտեմբերի 10-ին Հյուսիսային Օսիայի խորհրդարանի նիստի ժամանակ Ստանիսլավ Քեսաևի գլխավորությամբ ստեղծվել է խորհրդարանական հանձնաժողով, որի նպատակը ահաբեկչության հանգամանքների և պատճառների ուսումնասիրությունն էր։ Ուսումնասիրելով տուժածների և ականատեսների ցուցմունքները, ռուսական և արտասահմանյան ԶԼՄ-ների հաղորդագրությունները, վիդեո, աուդիո և ֆոտոնյութերը, հարցաքննելով նաև ուժային կառույցների ներկայացուցիչներին՝ 2005 թվականի նոյեմբերի 29-ին հանձնաժողովը Խորհրդարանի աշնանային նստաշրջանին զեկույց է ներկայացրել[270]։ Հանձնաժողովի կողմից ներկայացված զեկույցը, որը բաղկացած էր 35-40 էջերից, հաստատել է Տորշինի զեկույցի եզրակացությունները, սակայն էականորեն տարբերվել է դրանից, այն դեպքում, երբ որոշ հարցերում համապատասխանել է Սավելյովի «Հատուկ կարծիքին»։ Մասնավորապես, զեկույցում առաջ էին քաշվում հետևյալ փաստարկները.
- Սեպտեմբերի 3-ի առաջին երկու պայթյունները տեղի են ունեցել նռնականետից կամ հրանետից արձակված կրակոցից հետո։ Վատ տեսանելիության պատճառով դիպուկահարը չէր կարող ոչնչացնել ահաբեկչին, որը կանգնած է եղել միացման ոտնակի մոտ։ Հետևաբար կրակ է արձակել նռնականետորդը, ինչը բացատրում է նաև պայթուցիկ շղթայի անջատված լինելու հանգամանքը[271]։
- Սպորտդահլիճում հրդեհը առաջացել է առաջին պայթյուններից հետո[272]։
- Ժամը 13:30-ին սպորտդահլիճի ներսում «հավանաբար պայթել է ահաբեկիչների ականներից մեկը», որը հանդիսացել է պատճառ երրորդ՝ ամենաուժեղ ականի պայթյունի համար[271]։
- Ժամը 14:00-ից 14:30-ի ընթացքում № 328 տանկը մի քանի կրակ է արձակել ճաշասրահի և խոհանոցի ուղղությամբ[272]։
- Ժամը 16:30-ին № 325 տանկը ուղիղ կրակ է արձակել ճաշասրահի տարածքներից մեկի ուղղությամբ, որը կառուցված է եղել նկուղի մուտքի մոտ[272]։
- Ժամը 17:30-ին ՌԴ Անվտանգության դաշնային ծառայության Հյուսիսային Օսիայի և Ալանիայի հանրապետական վարչություն են բերվել երեք անձինք՝ «ենթադրյալ ահաբեկիչներ», որոնց տվյալները այդպես էլ չեն հրապարակվել[272]։
- Ժամը 21:00-ին տանկից և նռնականետերից կրակ է արձակվել դպրոցի ուղղությամբ[272]։
- Վիրավորների էվակուացիան հնարավոր է դարձել «միայն Բեսլանի, այլ քաղաքների և շրջանների քաղաքացիական բնակչության համատեղ գործունեության արդյունքում»[273]։
- Բացի օպերատիվ շտաբից, Վ. Անդրեևի գլխավորությամբ գործել է «փակ և գաղտնի» կառույց, որին անդամակցել են ԱԴԾ ղեկավարի տեղակալներ Վլադիմիր Պրոնիչևը և Վլադիմիր Անիսիմովը, որոնք, համաձայն Տորշինի զեկույցի, խորհրդականի կարգավիճակ են ունեցել օպերատիվ շտաբում, սակայն չեն եղել շտաբի անդամ[68]։ Հյուսիսօսեթական հանձնաժողովը եզրակացրել է, որ այդ կառույցը եղել է «գաղափարախոսական» շտաբ, որը ֆիլտրել է տեղեկատվությունը, մինչ դրա պաշտոնական հրապարակումը։ Զեկույցում նշվում է, որ Ստանիսլավ Կեսաևին կանչել են այնտեղ «մշակելու» համար, և «չներկայացած պարոնը, որը ներկայացել է որպես շտաբի անդամ, փորձել է «բացատրել», որ անհրաժեշտ է ասել պատանդների այն թիվը, որը հաստատվել է շտաբի կողմից»[274]։ Դրան զուգընթաց նշված է նաև, որ օպերատիվ շտաբը իմացել է պատանդների մոտավոր թիվը, սակայն չի հրապարակել իրական թիվը՝ նախընտրելով հրապարակել «354» թիվը[274]։
Զեյույցը բացասական արձագանք է ստացել «Բեսլանի մայրեր» կազմակերպության ներկայացուցիչների կողմից։ Կազմակերպության ակտիվիստ Էլլա Կեսաևան հարցազրույցի ժամանակ հայտարարել է, որ հանձնաժողովի անդամ պատգամավորները ահաբեկչության հանգամանքների վերաբերյալ որևէ նոր բան չեն հաղորդել և չեն բացահայտել ԱԴԾ ղեկավարի տեղակալների գործունեության էությունը։ Զեկույցի նկատմամբ իրենց դժգոհությունն են արտահայտել նաև Հյուսիսային Օսիայի խորհրդարանի պատգամավորները՝ հայտարարելով, որ Բեսլանի ողբերգությունը պահանջում է ավելի լայն և ավելի խորը հետաքննություն[270]։ Դաշնային հանձնաժողովի ղեկավար Ալեքսանդր Տորշինը հայտարարել է, որ չնայած մեծածավալ աշխատանքներին, որն իրականացրել էր հյուսիսօսական հանձնաժողովը, զեկույցը ավելի շատ հարցեր առաջ քաշեց, քան տվեց պատասխաններ[275]։
Լուսաբանումը ԶԼՄ-ներում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Դպրոցի գրավումից մի քանի ժամ անց տեղական և դաշնային ԶԼՄ-ները սկսել են իրենց աշխատանքը։ Սեպտեմբերի 3-ի դրությամբ քաղաքում աշխատել են ավելի քան 60 լրագրողական խմբեր։ Բազմաթիվ լրագրողների վկայությամբ՝ մինչև դպրոցի գրոհի սկսվելը պետական մարմինների ներկայացուցիչների կողմից իրենց գործունեության նկատմամբ որևէ ճնշում չի եղել։ Թղթակիցները կարող էին ազատ տեղաշարժվել քաղաքում, որոշ լրագրողներ նույնիսկ անցել են շրջափակումը՝ չմոտենալով դպրոցին[276]։ Ընդ որում, որոշ լրագրողների գործունեությունը մեծ դժգոհություն է առաջացրել տեղացիների և զինվորականների շրջանում, քանի որ նրանք ներթափանցում էին հիվանդասենյակներ և դիահերձարաններ, դիրքավորվում էին զրահատեխնիկայի առջև, ինչպես նաև «պաշարում էին» մասնավոր տները և բնակարանները, որտեղ պահում էին գրավված դպրոցից դուրս բերված երեխաներին։ Տանջահար եղած մայրերին ուղղված հարցումների արդյունքում կանայք բազմիցս ուշագնաց են եղել և ընկել հիստերիայի մեջ, որի արդյունքում էլ որոշ լրագրողներ ծեծի են ենթարկվել տեղացի տղամարդկանց կողմից[277]։
Որոշ լրագրողներ չեն հասել Բեսլան։ Այսպես, Աննա Պոլիտկովսկայան թունավորման արդյունքում հոսպիտալացվել է, որն առաջացել էր, իր խոսքերով, «չպարզված թունավոր նյութի» արդյունքում, որը պարունակող դեղահաբը, իբր, ԱԴԾ աշխատակիցները իր սննդի մեջ են գցել ինքնաթիռում[278]։ Անդրեյ Բաբիցկին ձերբակալվել է Վնուկովո օդանավակայանում՝ ՌԴ ՆԳՆ Մոսկվա քաղաքի գլխավոր վարչության աշխատակիցներին վիրավորելու համար[279]։ Լրագրողի խոսքերով՝ օդանավակայանի աշխատակիցները, անվտանգության ծառայության ղեկավարի հրամանով, վեճ են առաջացրել, իսկ այն տեղեկատվությունը, թե իբր ինքը ոչ սթափ վիճակում ծեծկռտուք է սկսել, կանխամտածված է տարածվել[280]։ Քանի որ երկու լրագրողներն էլ իրենց գործունեության ընթացքում չեչեն հրամանատարների և գաղափարախոսների մոտ մուտքի որոշակի հնարավորություն են ունեցել, առաջացել և ամրապնդվել է մի վարկած, համաձայն որի ԱԴԾ-ն չի թողել Պոլիտկովսկայային և Բաբիցկիին հասնել Բեսլան, քանի որ նրանք կարող էին զգալի ազդեցություն ունենալ բանակցությունների ընթացքի վրա[111][281]։
Ահաբեկչությունից հետո տարածված այն տեղեկությունները, թե իշխանությունները Բեսլանում խանգարել են մամուլին աշխատել և սահմանափակել են խոսքի ազատությունը, հաճախակիացել են։ Որպես օրինակ՝ առաջ էր քաշվում վրացական «Ռուսթավի 2», արաբական «Ալ Արաբիա» հեռուստաընկերությունների լրագրողների ձերբակալությունը և «Իզվեստիայի» գլխավոր խմբագիր Ռաֆ Շակիրովի հրաժարականը[282][283]։ ԵԱՀԿ զեկույցում, որը նվիրված էր Բեսլանում ԶԼՄ-ների աշխատանքին, նշվում էր, որ չնայած ՌԴ իշխանությունների կողմից խոսքի ազատության ապահովման խոստումներին՝ լրատվամիջոցների ներկայացուցիչները ենթարկվել են ֆիզիկական հարձակումների այն բանի համար, որ նրանք իբր ապատեղեկատվություն են տարածել հասարակության շրջանում։ Սա այն դեպքում, երբ կառավարությունը կարճաժամկետ ժամանակահատվածում հասարակությանը չի ներկայացրել ճգնաժամի լուծման իրական տեղեկատվություն[284]։ 2004 թվականի վերջին «Լրագրողներ առանց սահմաններիի» միջազգային կազմակերպությունը հրապարակել է մամուլի ազատության համաշխարհային վարկանիշը, որտեղ Ռուսաստանը 167 պետությունների շարքում զբաղեցրել էր 140-րդ հորիզոնականը[285][286]։
Օգնություն տուժածներին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բեսլանի ահաբեկչությունն ամբողջ աշխարհում սուր քննադատության է արժանացել, որի արդյունքում էլ սեպտեմբերի 3-ին Բեսլան սկսեց բերվել մեծ քանակությամբ մարդասիրական օգնություն, ինչպես ամբողջ Ռուսաստանից, այնպես էլ արտասահմանյան երկրներից[287]։ Սեպտեմբերի 20-ին Հյուսիսային Օսիա է բերվել ավելի քան 250 տոննա մարդասիրական օգնություն, այդ թվում՝ դեղամիջոցներ, դոնորային արյուն, հագուստեղեն, մթերային սնունդ, բժշկական սարքավորումներ[288]։ Բեսլանի տուժածների համար սկսեցին կազմակերպվել ֆինանսական նվիրատվություններ, որոնք առավել շատ էին ահաբեկչությանը հաջորդող օրերին։ Օրինակ՝ «Серебряный дождь» ռադիոընկերության ունկնդիրները սեպտեմբերի 7-10-ը հավաքել են ավելի քան մեկ միլիոն երկու հարյուր հազար ԱՄՆ դոլար[289][290][291][292], իսկ 2005 թվականի փետրվարի դրությամբ՝ ֆիզիկական անձանցից և բազմաթիվ ֆոնդերից ստացված ֆինանսական օգնությունը գերազանցել է 33 միլիոն դոլարը[293]։
Չնայած ֆինանսական և նյութական օգնությանը՝ դրանց բաշխումը հաճախ ուղեկցվել է կոնֆլիկտներով և սկանդալներով։ Մթերքի, հագուստեղենի և սարքավորումների մի մասը անհայտացել է պահեստներից։ Տնտեսական հանցագործությունների դեմ պայքարի բաժնի, հասարակական հանձնաժողովների և լրագրողների անփութության և անհետևողականության պատճառով առկա հումանիտար օգնության մի մասը այդպես էլ չի հասել իր հասցեատերերին[294]։ Համաձայն կառավարության որոշման՝ ահաբեկչության արդյունքում զոհվածների ընտանիքներին հատկացվել են 100.000 ռուբլի զոհերի համար, ևս 18.000 ռուբլի՝ նրանց թաղումը կազմակերպելու համար[295]։ Ահաբեկչության արդյունքում ծանր և միջին ծանրության վիրավորումներ ստացած քաղաքացիներին տրամադրվել է 50.000 ռուբլի գումար[295]։ Փոխհատուցման ստացումը երկարում էր անհրաժեշտ փաստաթղթերի հավաքման պատճառով, որը ցույց էր տալիս զոհվածների հետ արյունակցական կապը և արդյոք անձը մահացել կամ վիրավորում էր ստացել ահաբեկչական գործողության արդյունքում[97][296]։ Սրա հետ կապված շատերը, որոնք ցանկանում էին թեթևացնել տուժածների վիշտը, ժամանում էին Բեսլան և անձամբ տրամադրում գումար կամ նյութական այլ միջոցներ տուժածներին[296]։
2006 թվականին Ալագիրի Բոգոյավլենսկ Ալանսկի կանանց մենաստանի մոտ ահաբեկչությունից տուժածների համար բացվել է վերակենդանացման կենտրոն[297]։ 2011 թվականին դաշնային բյուջեից հատկացվել է 27 միլիոն ռուբլի՝ տուժածների ընտանիքների սոցիալական օգնության կենտրոնի կառուցումը ավարտելու համար[298]։
Հակասություններ և դավադրության տեսություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ինչպես մյուս խոշոր ահաբեկչությունները, այնպես էլ Բեսլանի ահաբեկչական հարձակումը չի խուսափել բազմաթիվ ասեկոսեներից և դավադրությունների տեսություններից։ Ասեկոսեների մեծ մասը հայտնվել են մամուլում և բերնեբերան փոխանցվել տեղացիների կողմից, որի արդյունքում բազմաթիվ տեսություններ ստացել են լայն ճանաչում և շարունակվում են մինչ օրս քննարկվել։ Դրանց թվին են դասվում մամուլում հրապարակված պատանդների թիվը, առաջին պայթյունների պատճառները, հրդեհի առաջացման պատճառները և հանգամանքները, ահաբեկիչների քանակը և նրանցից որոշների հնարավոր փախուստը, գրոհի ժամանակ դպրոցի ուղղությամբ տանկերի և հրանետների կիրառման հանգամանքները և այլ վիճելի հարցեր։
Բացի այդ, կապված այն հանգամանքի հետ, որ ահաբեկչության արդյունքում տուժածները ստացել են դրամական զգալի օգնություն, Բեսլանում սկսեցին հայտնվել կրոնական տարբեր շարժումների ներկայացուցիչներ, այդ թվում նաև արտասահմանյան[299]։ Ամենահայտնին եղել է Գրիգորի Գրաբովոյի և «Բեսլանի մայրերի» մասնակցությամբ սկանդալը։ Գրաբովոյի ուսմունքի հետևորդները առաջարկել են 39 500 ռուբլու դիմաց վերակենդանացնել ահաբեկչության արդյունքում զոհվածներին, և որոշ տուժածներ, այդ թվում նաև «Բեսլանի մայրերի» ներկայացուցիչներ, համաձայնվել են այս պայմաններին։ Գրաբովոյը երեխաների չկայացած վերակենդանացումը բացատրել է նրանով, որ «մեռյալները չեն համաձայնվել, որպեսզի իրենց վերակենդանացնեն»[300]։ Գրաբովոյի հետ համագործակցության արդյունքում փլուզվել է «Բեսլանի մայրեր» կազմակերպությունը և ձևավորվեց նոր «Բեսլանի ձայն» կազմակերպությունը։ Այս իրադարձությունը նկարագրված է լրագրող Դմիտրի Սոկոլով-Միտրիչի «ՀակաԳրաբովոյ։ Ո՞վ է վերակենդանացնում մեր երեխաներին» գրքում։
Բեսլանի զոհերի հիշատակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ահաբեկչության վայր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ընդհուպ մինչև 2011 թվականի կեսերը թիվ 1 դպրոցի շենքը և նրան հարակից տարածքները լքված և մոռացված են եղել։ Բացառություն էին կազմում ահաբեկչության տարելիցները, երբ հարձակման վայր էին այցելում բարձրաստիճան պաշտոնյաները[301][302]։ Տեղանքի հիմնական այցելուներն են եղել զոհվածների ընկերները և բարեկամները[303][304]։ Բեսլանի բնակիչների վկայմամբ՝ դպրոցի կիսաքանդ շենքում պարբերաբար հայտնվել են անօթևանները և թմրամոլները[305][306], իսկ առաջին մի քանի տարիների ընթացքում դպրոցը դարձել էր գողերի թիրախ[307]։
Չնայած դպրոցի շենքի հետագա ճակատագրի վերաբերյալ բազմաթիվ բանավեճերին՝ կողմերը երկար ժամանակ չէին կարողանում փոխհամաձայնության (կոնսենսուսի) գալ։ Առաջարկվում էր դպրոցի տարածքում տեղադրել զոհերի հիշատակը հավերժացնող հուշակոթող[308] և կառուցել ուղղափառ եկեղեցի[309]։ Եկեղեցու գաղափարը, մասնավորապես, մերժվել է, քանի որ զոհերի մեծ մասը եղել են այլ կրոնների հետևորդներ։ Դպրոցի հին շենքի քանդմանը դեմ են եղել «Բեսլանի մայրեր» կազմակերպության ներկայացուցիչները։ 2006 թվականին մրցույթը հաղթել է ճարտարապետ Բորիս Ուլկինի նախագիծը, որով առաջարկվում էր պահպանել սպորտդահլիճը՝ թափանցիկ վահանակի տակ[310], սակայն 2007 թվականին ճարտարապետի մահվան պատճառով պայմանագիրը չեղարկվել է և մնացել անավարտ։
2011 թվականի մայիսի վերջին սկսվել են դպրոցի շենքի առանձին կառույցների ապամոնտաժման աշխատանքները։ Զուգահեռ սկսվել է ահաբեկչության զոհերի հիշատակի համալիրի կառուցումը[311]։ Նախագծի մշակումը հանձնարարվել է «Դոկտոր Կրեկելեր» (Գերմանիա) ընկերությանը, որը ԵՄ անդամ երկրների տարածքներում ուներ պատմական կառույցների վերականգնման փորձ։ Սպորտդահլիճի շուրջը կանգնեցվել է ոսկե հիմնակմախք, որը խորհրդանշել է որպես հիշատակի պսակ։ Հիմնակմախքը պատրաստված է բետոնե 106 սյուներից, որոնք ունեն 11 մետր բարձրություն։ Սյուներն արտաքին մասից ունեն երկաթե ճեղքվածքներ՝ միացված թիթեղի ծակոտման շերտերից[312]։ Հուշարձանը բացվել է 2011 թվականին, որից հետո սկսվել են դպրոցի մնացած հատվածների պահպանմանն ուղղված աշխատանքները։ Աշխատանքների ընթացքում հարավային կողաշենքը, որը մեծապես տուժել էր 2004 թվականի սեպտեմբերի 3-ին տեղի ունեցած փլուզման ժամանակ, ապամոնտաժվել է[311][313][314]։
Մինչև աշխատանքների սկիզբը սպորտդահլիճը եղել է միակ վայրը, որը մասամբ վերակառուցվել էր ահաբեկչությունից հետո։ Սպորտդահլիճի տանիքը ծածկվել է պլաստիկ գմբեթով, իսկ պատերը ամրացվել են պողպատե մարդակներով[303]։ Սրահի կենտրոնում տեղադրվել է ուղղափառ փայտե խաչ, իսկ պատերին փակցվել են զոհվածների նկարները[303]։ Խաչի շուրջը և պատերի մոտ դրվում են ծաղիկներ և մանկական խաղալիքներ, ինչպես նաև եկեղեցական մոմեր և ջրով լի բաց շշեր[97]։
Դպրոցի պատերին գրաֆիտիներ են արվել՝ ի հիշատակ ահաբեկչության զոհերին[315]։ Գրվածքների մի մասը իր շնորհակալությունն է հայտնում հատուկ ջոկատայինների մարտիկներին և ցավակցում տուժածների հարազատներին։ Բացի այդ, բազմաթիվ վիրավորանքներ են գրված ահաբեկիչների և դպրոցի տնօրեն Լիդիա Ցալիևայի հասցեին[315]։ Չնայած այն հանգամանքին, որ Ցալիևան երեք օր մյուս պատանդների հետ միասին մնացել է սպորտդահլիճում, որոշ բեսլանցիներ մեղադրել են նրան՝ ահաբեկիչների հետ համագործակցելու համար[316][317]։
|
|
|
| Գրաֆիտի դահլիճի մուտքի մոտ, հուլիս, 2008 թվական։ | Դահլիճ, հուլիս, 2008 թվական։ | Մարզասրահ, հուլիս, 2008 թվական։ Պատի մեջ առկա անցքի միջոցով փրկարարները հանգցրել են սպորտդահլիճի հրդեհը, այն բանից հետո, երբ հարավային կողաշենքում ոչնչացվել են ահաբեկիչների կրակակետերը։ |
Նոր դպրոցների կառուցում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Դպրոցի նոր շենքը, որին չի տրվել համար, կառուցվել է 2005 թվականին։ «Թիվ 1 միջնակարգ դպրոց» ուսումնական հաստատությունը ներկայումս պաշտոնապես կրում է Բեսլանի պետական ուսումնական հաստատություն անվանումը։ Դպրոցը կառուցվել է նախկին գիշերօթիկ դպրոցի տեղում, որը գտնվել է դպրոցի հին շենքի դիմաց[54]։ Նոր մասնաշենքը, որն էականորեն տարբերվում է իր կառուցման պլանով և կատարելագործված սարքավորումներով, Բեսլանի բնակիչների մոտ հակասական ռեակցիա է առաջացրել, քանի որ մոտ է գտնվում դպրոցի նախկին շենքին և հոգեբանական սթրես է առաջացնում ահաբեկչության արդյունքում ողջ մնացած նախկին դպրոցականների մոտ[318]։ Քաղաքային իշխանությունները ցանկացել էին դպրոցին տալ նոր համար (№ 9), սակայն դպրոցի աշխատակիցները և աշակերտները, հատկապես նրանք, որոնք եղել են պատանդների թվում, կտրականապես դեմ են արտահայտվել[319]։
Բացի այդ, 2010 թվականին Բեսլանում բացվել է նոր գիշերօթիկ դպրոց, որը կառուցվել է Նորվեգիայի և Հունաստանի ֆինանսավորմամբ։ Գիշերօթիկ դպրոցն անվանվել է ի պատիվ Իվան Կանիդիի[320]։ Գտնվելով պատանդների շարքում՝ ֆիզկուլտուրայի 74-ամյա ուսուցիչ Կանիդին մի քանի անգամ վտանգել է կյանքը՝ ահաբեկիչներից մանկահասական երեխաների համար պահանջելով ջուր։ Բացի այդ, նա փորձել է մեղմել պատանդների տառապանքը։ Սեպտեմբերի 3-ին Իվան Կանիդին սպանվել է։ Պայթյուններից հետո սպորտդահլիճում սկսվել է խուճապ և խառնաշփոթ իրավիճակ, որի ժամանակ Կանիդին փորձել է ահաբեկչից խլել ինքնաձիգը, սակայն զոհվել է[60][126]։
Հուշարձաններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
2005 թվականի սեպտեմբերի 3-ին Բեսլանի «Հրեշտակների քաղաք» մեմորիալ գերեզմանատանը, որտեղ թաղվել էին ահաբեկչական հարձակման զոհերը, տեղի է ունեցել «Սգո ծառ» հուշարձանի բացման հանդիսավոր արարողությունը[321]։ Բրոնզե կոմպոզիցիան, որը ստեղծել են քանդակագործներ Ալան Կորնաևը և Զաուրբեկ Ձանագովը, իրենից ներկայացնում է ծառի բույն, որի վրա քանդակված են կանացի չորս կերպարներ։ Ծառի սաղարթավոր մասը ձևավորվում է կանանց ձեռքերի միջոցով, որոնք պահում են հրեշտակներին՝ խորհրդանշելով մահացած երեխաներին։ Հուշարձանից մի փոքր այն կողմ գտնվում է «Ալֆա» և «Վիմպելա» ջոկատների զոհված հատուկ ջոկատայիններին նվիրված հուշարձանը։ Հուշարձանը ունի զինվորական թիկնոցի տեսք, որի վրա տեղադրված են սաղավարտ և զրահաբաճկոն՝ ծածկելով մանկական խաղալիքները և գրքերը[322][323]։ 2012 թվականի մայիսին Բեսլանի քաղաքային իշխանությունների որոշմամբ Կոմինտերնի փողոցի մի մասը, որտեղ տեղակայված է եղել թիվ 1 դպրոցի շենքը, վերանվանվել է «Հատուկ նշանակության կենտրոնի հերոսների փողոցի»[324]։ Վերանվանման մասին որոշումը ընդունվել է հանրային լսումների ընթացքում, որին մասնակցում էին ինչպես ահաբեկչությունից տուժածները, այնպես էլ հասարակական կազմակերպությունները[325]։ Այդուհանդերձ, անվանափոխությունը դժգոհություններ է առաջացրել որոշ քաղաքացիների շրջանում, որոնք կարծում են, որ ԱԴԾ հատուկ նշանակության կենտրոնի կողմից իրականացված հակաահաբեկչական օպերացիան պատճառ հանդիսացավ պատանդների մահվան համար։ Լսումների արդյունքում նույն տարվա սեպտեմբերին փողոցի անվանումից հանվել է «հատուկ նշանակության կենտրոն» կամ ՀՆԿ տառակապակցությունը[326]։
Բացի այդ, ահաբեկչության զոհերի հիշատակը հավերժացնող հուշակոթողներ են տեղադրվել Ֆլորենցիայում, Սան Մարինոյում, Կաստելնովո դի Սոտոյում, Մոսկվայում, Սանկտ Պետերբուրգում, Վլադիկավկազում, Ուլյանովսկում, Օրսկում և Լիպեցկի մարզում։
Ահաբեկչությունը զանգվածային մշակույթում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բեսլանի ողբերգությունը իր արտացոլումն է գտել զանգվածային մշակույթում։ Վերաբերմունքը պատանդներին, հատուկ ջոկատայիններին և ահաբեկիչներին իրենց երգերում արտահայտել են Իոսիֆ Կոբզոնը («Так не бывает» երգ), Նատալյա Վլասովան («Беслан»), «Ալիսա» խումբը («Звери») և ռուս այլ երգիչներ։ Բեսլանի իրադարձությունները դարձել են նաև արտասահմանյան երաժիշտների ստեղծագործությունների թեմա։ «After Forever» խումբը գրել է «Living Shields» (հայերեն՝ Կենդանի վահաններ) երգը, «Tactical Sekt»-ը՝ «Beslan» ստեղծագործությունը, իսկ իտալացի կոմպոզիտոր Ջովաննի Ալլևին սիմֆոնիկ նվագախմբի համար ստեղծել է պիես՝ «Foglie di Beslan» անվամբ։
Չհաշված զանգվածային լրատվամիջոցներում հրապարակված հետաքննական բազմաթիվ նյութերի, այնպիսին, ինչպիսիք Der Spiegel-ն է, գոյություն ունեն տասնյակ գրքեր, որոնք անդրադառնում են Բեսլանի ահաբեկչությանը։ Որոշները նվիրված են պատանդների հուշերին (ինչպես օրինակ, Մուրատ Կաբոևի «Լալիս էր անձրևը սառը կաթիլներով»), մյուսները վերլուծում են անցած իրադարձությունները (օրինակ՝ Ալեքսանդր Բուրակով «Սպանդանոց Բեսլանում. առասպելներ և փաստեր») կամ էլ մեկնաբանում են Բեսլանի ողբերգության հետ կապված թեմաներ (օրինակ՝ Սերգեյ Գորյայինով «Ահաբեկչության փողեր։ Ո՞վ է վճարել Բեսլանի փողերը»)։
Ահաբեկչության մասին նկարահանվել են ավելի քան 20 փաստավավերագրական ֆիլմեր, որոնք նվիրված են եղել պատանդների և փրկարարական օպերացիայի մասնակիցների զոհերի հիշատակին։ 2016 թվականի սեպտեմբերի դրությամբ՝ Բեսլանի ահաբեկչական հարձակման վերաբերյալ որևէ գեղարվեստական ֆիլմ չի նկարահանվել, չնայած գեղարվեստական ֆիլմերի նկարահանման վերաբերյալ նորությունները բազմիցս հայտնվել են մամուլում։ Այսպես, 2006 թվականին հայտարարվել է, որ հոլիվուդյան ընկերություններից մեկը գնել է ամերիկացի լրագրող Քրիստոֆեր Չիվերսի «Դպրոց» հոդվածի էկրանավորման իրավունքը, իսկ 2010 թվականին հայտարարվել է, որ բրիտանական ընկերություններից մեկը պատրաստվում է նկարահանել «Բեսլան» ֆիլմը։ 2011 թվականին հայտարարվել է նախատեսվող «Հոր աղջիկը» ռուսական ֆիլմի նկարահանումների սկսման մասին, որի գործողությունները հիմնված են 2004 թվականի սեպտեմբերին տեղի ունեցած իրադարձությունների վրա[327][328][329][330]։
Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ «Что случилось в Беслане 1 — 3 сентября 2004 года». Новая газета - Novayagazeta.ru (ռուսերեն). 2017 թ․ ապրիլի 13. Վերցված է 2019 թ․ հուլիսի 8-ին.
- ↑ «МВД: во время захвата школы убит один из боевиков». Արխիվացված օրիգինալից 2004 թ․ սեպտեմբերի 1-ին. Վերցված է 27 декабря 2010-ին.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 «8-е заседание по делу Кулаева». 21 июня 2005. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 19-ին. Վերցված է 31 января 2010-ին.
- ↑ 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 4,10 4,11 «7-е заседание по делу Кулаева». 16 июня 2005. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 18-ին.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 «69-е заседание по делу Кулаева». 2006 թ․ մայիսի 26. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 22-ին.
- ↑ «63-е заседание по делу Кулаева». 17 мая 2006. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 22 февраля 2012-ին.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 «Абдаллах Шамиль: «Операция Норд-Вест в Беслане…»». Кавказ-центр. 17 сентября 2004. Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ նոյեմբերի 5-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 30-ին.
- ↑ «Беслан: Причиной катастрофы стали военные». ИноСМИ.ру. 1 сентября 2005. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 1 сентября 2010-ին.
- ↑ «Матери Беслана: «Главный виновник того, что произошло, — Владимир Путин»». NEWSru.com. 24 августа 2005. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 30-ին.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 «Выступление президента России Владимира Путина на расширенном заседании правительства с участием глав субъектов РФ 13 сентября 2004 года». Независимая газета. 2004 թ․ սեպտեմբերի 14. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 22-ին.
- ↑ «Владимир Кара-Мурза: Под эхо теракта в метро закрутят гайки оппозиции». 2010 թ․ մարտի 29. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 20-ին.
- ↑ Александр Подрабинек (2011 թ․ հուլիսի 25). «В дурной кампании». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 20-ին.
- ↑ «Отмена выборов глав регионов себя оправдала». Правда.Ру. 2010 թ․ մարտի 18. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ փետրվարի 2-ին. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 20-ին.
- ↑ «Борис Немцов: «Сам будущий президент не знает, что он будет президентом»». Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 20-ին.
- ↑ Артур Цуциев. 1.1. «Начало истории» осетино-ингушских отношений // Осетино-ингушский конфликт: его предыстория и факторы развития.
- ↑ 16,0 16,1 Артур Цуциев. 1.2. 1730–1780. Перед колонизацией // Осетино-ингушский конфликт: его предыстория и факторы развития.
- ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 Артур Цуциев. 1.4. 1838–1859. Казачье расселение в пределах Северной Осетии и Ингушетии // 1838–1859. Казачье расселение в пределах Северной Осетии и Ингушетии Осетино-ингушский конфликт: его предыстория и факторы развития.
- ↑ 18,0 18,1 18,2 Артур Цуциев. 1.3. 1784–1830. Включение в состав России и административное оформление территории // 1784–1830. Включение в состав России и административное оформление территории Осетино-ингушский конфликт: его предыстория и факторы развития.
- ↑ Артур Цуциев. 1.6. 1917–1921. Период Гражданской войны // 1917–1921. Период Гражданской войны Осетино-ингушский конфликт: его предыстория и факторы развития.
- ↑ «Осетия — Алания и Осетины — Аланы». iratta.com. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 31-ին.
- ↑ Артур Цуциев. 1.7. 1922–1941. Период «паритета» и его слома // 1922–1941. Период «паритета» и его слома Осетино-ингушский конфликт: его предыстория и факторы развития.
- ↑ «ТРУСОВСКОЕ УЩЕЛЬЕ. Почему оно ЗА границей?». iratta.com. 31 января 2007. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2 ноября 2010-ին.
- ↑ 23,0 23,1 «Осетино-ингушский конфликт: хроника событий». 7 ноября 2008. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2 ноября 2010-ին.
- ↑ «В Ингушетии убит сотрудник милиции». 30 июля 2010. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2 ноября 2010-ին.
- ↑ Артур Цуциев. 2.1. Историко-идеологические построения: содержание ингушского «радикализма» и осетинского «консерватизма» // Историко-идеологические построения: содержание ингушского «радикализма» и осетинского «консерватизма» Осетино-ингушский конфликт: его предыстория и факторы развития.
- ↑ «Осетино-ингушский конфликт 1992 г.: истоки и развитие (по май 2005 года)». Мемориал. 19 мая 2005. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 25-ին.
- ↑ Ольга Алленова (2 мая 2005). «Пригородный тупик». Коммерсантъ-Власть. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 25-ին.
- ↑ «THE INGUSH-OSSETIAN CONFLICT IN THE PRIGORODNYI REGION» (անգլերեն). Human Rights Watch. 1996 թ․ մայիս. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 31-ին.
- ↑ 29,0 29,1 «Теракт в Беслане может спровоцировать резню между ингушами и осетинами». NEWSru.com. 2004 թ․ սեպտեմբերի 29. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ ապրիլի 1-ին. Վերցված է 2017 թ․ ապրիլի 1-ին.
- ↑ «В Северной Осетии почтили память жертв вооружённого конфликта 1992 года». Мемориал. 1 ноября 2007. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 25-ին.
- ↑ «В Северной Осетии разгорается конфликт между ингушами и осетинами». 14 сентября 2010. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2 ноября 2010-ին.
- ↑ «В Северной Осетии и Ингушетии вспоминают жертв межнационального конфликта». 2 ноября 2010. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2 ноября 2010-ին.
- ↑ 33,0 33,1 «Кадыров Рамзан Ахматович: биография». Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 15 декабря 2010-ին.
- ↑ «Кадыров Ахмад-Хаджи: Краткая биографическая справка». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 4-ին. Վերցված է 14 декабря 2010-ին.
- ↑ «Теракт в Москве на Дубровке во время мюзикла «Норд-Ост». Справка». РИА Новости. 21 октября 2005. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 23 декабря 2010-ին.
- ↑ «Мировое сообщество осудило взрыв Дома правительства в Грозном». NEWSru.com. 27 декабря 2002. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 23 декабря 2010-ին.
- ↑ «Теракт на рок-фестивале "Крылья" в Тушино: 20 погибших, более 40 раненых». Lenta.ru. 5 июля 2003. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 23 декабря 2010-ին.
- ↑ «Теракт в Моздоке унес жизни 42 человек». NEWSru.com. 2 августа 2003. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 23 декабря 2010-ին.
- ↑ «Четыре террориста взорвали электричку Кисловодск-Минводы: 41 человек погиб, 212 пострадали». NEWSru.com. 5 декабря 2003. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 23 декабря 2010-ին.
- ↑ Сергей Дюпин (9 января 2004). «Руслан Гелаев бросил свой отряд в Дагестане». Коммерсантъ. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 23 декабря 2010-ին.
- ↑ «Боевики спрятали в Ингушетии оружия и боеприпасов на два миллиона долларов». Lenta.ru. 2003 թ․ հոկտեմբերի 16. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 1-ին.
- ↑ «На кладбище найден мешок гексогена и пистолет-пулемет "Узи"». Lenta.ru. 2003 թ․ հունիսի 18. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 1-ին.
- ↑ «В Ингушетии уничтожена база боевиков». РИА Новости. 2004 թ․ փետրվարի 17. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 1-ին.
- ↑ «Занятость и оплата труда в разных регионах России разная». 2003 год. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 1-ին.
- ↑ «Хроника терактов в московском метро и на ж/д транспорте». РБК. 29 марта 2010. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 6 декабря 2010-ին.
- ↑ «Кадыров Ахмад Абдулхамидович (Ахмат-хаджи)». Кавказский узел. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 6 декабря 2010-ին.
- ↑ «Зачистка по-ингушски». Lenta.ru. 24 июня 2004. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2 сентября 2010-ին.
- ↑ 48,0 48,1 «62-е заседание по делу Кулаева». 16 мая 2006. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 18-ին.
- ↑ «Двойная катастрофа». Lenta.ru. 25 августа 2004. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 26 марта 2017-ին.
- ↑ «Взрыв на остановке на Каширке признали терактом». Lenta.ru. 31 августа 2004. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 31-ին.
- ↑ «Комментарии: Теракт на Рижской — первые итоги следствия». Lenta.ru. 1 сентября 2004. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2 сентября 2010-ին.
- ↑ «Басаев рассказал о Беслане». Известия. 17 сентября 2004. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 25-ին.
- ↑ Giduck, 2004, էջ 177
- ↑ 54,0 54,1 «История СОШ № 1 г.Беслана». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 25-ին. Վերցված է 22 января 2011-ին.
- ↑ 55,0 55,1 55,2 55,3 55,4 55,5 «23-е заседание по делу Кулаева». 2005 թ․ օգոստոսի 18. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 12-ին.
- ↑ 56,0 56,1 56,2 «В Северной Осетии начались траурные панихиды по погибшим». Известия. 1 сентября 2007. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ մայիսի 17-ին. Վերցված է 7 октября 2010-ին.
- ↑ «Народная энциклопедия "Мой город". Беслан». Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 7 октября 2010-ին.
- ↑ Giduck, 2004, էջ 178
- ↑ Карлов, 2011, էջ 8
- ↑ 60,0 60,1 60,2 60,3 60,4 60,5 60,6 «15-е заседание по делу Кулаева». 19 июля 2005. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 29 ноября 2010-ին.
- ↑ «Беслан погрузится 1 сентября в траур в память о жертвах теракта». РИА Новости. 1 сентября 2010. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 3 декабря 2010-ին.
- ↑ 62,0 62,1 62,2 «9-е заседание по делу Кулаева». 23 июня 2005. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 18-ին.
- ↑ 63,0 63,1 63,2 63,3 63,4 «10-е заседание по делу Кулаева». 30 июня 2005. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 18-ին.
- ↑ «ITOTA: Beslan and the cry of the bear cubs». 17 февраля 2009. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ օգոստոսի 10-ին. Վերցված է 8 октября 2010-ին.
- ↑ 65,0 65,1 Игорь Цагоев (2008 թ․ նոյեմբերի 9). «"Беслан: факты и мифы" (часть 1)». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ դեկտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 29-ին.
- ↑ 66,0 66,1 66,2 66,3 66,4 66,5 66,6 66,7 «13-е заседание по делу Кулаева». 2005 թ․ հուլիսի 12. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 12-ին.
- ↑ Бураков, 2015, էջ 84
- ↑ 68,00 68,01 68,02 68,03 68,04 68,05 68,06 68,07 68,08 68,09 68,10 68,11 68,12 68,13 68,14 68,15 68,16 68,17 68,18 68,19 68,20 68,21 68,22 68,23 68,24 68,25 68,26 68,27 68,28 «Доклад комиссии Федерального собрания РФ» (PDF). 2006. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ մայիսի 25-ին. Վերցված է 25 мая 2012-ին.
- ↑ «Поймана дублирующая группа террористов, захвативших школу в Беслане». Газета.Ru. 7 марта 2005. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 26 декабря 2010-ին.
- ↑ «Дело адвоката Трепашкина: «Я встречался с Цечоевым, труп которого обнаружен в школе № 1 гор. Беслана». 7 сентября 2007. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 23 декабря 2010-ին.
- ↑ 71,0 71,1 71,2 Светлана Метелева. «Беслан без грифов. Правда, которая не нужна, — о теракте, которого ждали». Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 29-09-2010-ին.
- ↑ Александр Хинштейн (21 октября 2004). «Приговорены к свободе». Московский комсомолец. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 18-ին. Վերցված է 18-03-2017-ին.
- ↑ 73,0 73,1 Владислав Куликов (11 сентября 2004). «Установлена личность "Полковника"». Российская газета. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 14-ին.
- ↑ 74,0 74,1 74,2 «Раскрыта личность «Полковника», руководившего захватом школы в Беслане». NEWSru. 10 сентября 2004. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 23 декабря 2010-ին.
- ↑ «Беслан 1 сентября. Теракты в России». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 7-ին. Վերցված է 23 декабря 2010-ին.
- ↑ 76,0 76,1 «Список и фото организаторов и исполнителей теракта» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2017 թ․ փետրվարի 22-ին. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 22-ին.
- ↑ Олег Петровский (24 сентября 2004). «Досье на бесланских убийц». Утро.ру. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 23 декабря 2010-ին.
- ↑ Игорь Найденов (31 августа 2005). «По ту сторону Беслана». Известия. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 23 декабря 2010-ին.
- ↑ «"Женщины-шахидки" в Беслане: кто они на самом деле?». 21 января 2006. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 18-ին.
- ↑ Giduck, 2004, էջ 181
- ↑ «В Чечне задержаны дублеры бесланских террористов». Lenta.ru. 2005 թ․ մարտի 7. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2013 թ․ դեկտեմբերի 5-ին.
- ↑ «В Чечне задержаны участники нападения на Беслан». NEWSru.com. 2005 թ․ մարտի 7. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հունվարի 8-ին. Վերցված է 2013 թ․ դեկտեմբերի 5-ին.
- ↑ «Сведения об установленных террористах, полученные в результате следственных действий и оперативно-розыскных мероприятий и данных ГИЦ МВД России». Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 3-ին. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 3-ին.
- ↑ 84,0 84,1 «New Video Of Beslan School Terror». 20 января 2005. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 6 октября 2010-ին.
- ↑ «Beslan still a raw nerve for Russia». 1 сентября 2006. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 6 октября 2010-ին.
- ↑ 86,00 86,01 86,02 86,03 86,04 86,05 86,06 86,07 86,08 86,09 86,10 86,11 86,12 86,13 86,14 86,15 86,16 86,17 86,18 86,19 86,20 86,21 86,22 86,23 86,24 86,25 86,26 86,27 86,28 86,29 86,30 86,31 86,32 86,33 86,34 86,35 86,36 86,37 86,38 86,39 86,40 86,41 86,42 86,43 86,44 86,45 86,46 86,47 86,48 86,49 86,50 86,51 86,52 86,53 86,54 «Заключение комплексной криминалистической (ситуационной) экспертизы по действиям оперативного штаба». Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 16-ին. Վերցված է 2011 թ․ մայիսի 18-ին.
- ↑ 87,0 87,1 87,2 87,3 87,4 «1-е заседание по делу Кулаева». 17 мая 2005. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 18-ին.
- ↑ «Султан Гуражев/Sultan Gurazhev». 2008 թ․ օգոստոսի 24. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2010 թ․ նոյեմբերի 24-ին.
- ↑ «В захвате бесланской школы участвовал саудовский наемник». Lenta.ru. 1 сентября 2005. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 3-ին. Վերցված է 1 сентября 2010-ին.
- ↑ «Attackers storm Russian school». BBC News. 1 сентября 2004. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 6 октября 2010-ին.
- ↑ C.J. Chivers (26 августа 2005). «For Russians, Wounds Linger in School Siege». NY Times. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 13 октября 2010-ին.
- ↑ «12-е заседание по делу Кулаева». 2005 թ․ հուլիսի 7. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 18-ին.
- ↑ 93,0 93,1 93,2 93,3 93,4 93,5 93,6 «16-е заседание по делу Кулаева». 2005 թ․ հուլիսի 21. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 18-ին.
- ↑ Giduck, 2004, էջ 115
- ↑ Николай Гритчин, Вадим Речкалов (6 сентября 2004). «Где могли пропасть пропавшие без вести». Известия. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ ապրիլի 2-ին. Վերցված է 2017 թ․ ապրիլի 2-ին.
- ↑ «Среди уничтоженных в Беслане террористов есть арабы, один негр». NEWSru.com. 2004 թ․ սեպտեմբերի 3. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 17-ին.
- ↑ 97,0 97,1 97,2 97,3 97,4 97,5 «120 дней Беслана». декабрь 2004. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 25-ին. Վերցված է 25 мая 2012-ին.
- ↑ «48-е заседание по делу Кулаева». 20 декабря 2005. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 18-ին.
- ↑ 99,0 99,1 99,2 «11-е заседание по делу Кулаева». 05 июля 2005. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 18-ին.
- ↑ 100,0 100,1 100,2 100,3 «17-е заседание по делу Кулаева». 26 июля 2005. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 18-ին.
- ↑ 101,0 101,1 101,2 101,3 «18-е заседание по делу Кулаева». 28 июля 2005. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 18-ին.
- ↑ Giduck, 2004, էջ 193
- ↑ 103,0 103,1 103,2 «24-е заседание по делу Кулаева». 23 августа 2005. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 18-ին.
- ↑ 104,0 104,1 104,2 104,3 104,4 «6-е заседание по делу Кулаева». 14 июня 2005. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 20 ноября 2010-ին.
- ↑ «Информация по уголовному делу № 20/849 о взрывных устройствах, изъятых в помещениях средней школы № 1 г. Беслана РСО-Алания». 25 мая 2005. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 18-ին.
- ↑ 106,0 106,1 106,2 106,3 106,4 106,5 «3-е заседание по делу Кулаева». 31 мая 2005. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 18-ին.
- ↑ «35-е заседание по делу Кулаева». 25 октября 2005. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 18-ին.
- ↑ «2-е заседание по делу Кулаева». 19 мая 2005. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 22-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 18-ին.
- ↑ 109,0 109,1 «52-е заседание по делу Кулаева». 2006 թ․ հունվարի 17. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 11-ին.
- ↑ 110,0 110,1 110,2 110,3 C.J. Chivers (1 июня 2006). «The School». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 18-ին.
- ↑ 111,0 111,1 «На переговоры идет сильный». 29 августа 2007. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 18-ին.
- ↑ «33-е заседание по делу Кулаева». 18 октября 2005. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 18-ին.
- ↑ 113,0 113,1 «51-е заседание по делу Кулаева». 12 января 2006. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 6 января 2010-ին.
- ↑ Екатерина Буторина, Татьяна Гриценко (2004 թ․ սեպտեմբերի 2). «Уроки войны. Боевики начали воевать с детьми». Время новостей. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 28-ին.
- ↑ 115,0 115,1 115,2 115,3 115,4 115,5 115,6 Светлана Самоделова (2013 թ․ սեպտեմբերի 2). ««Альфа, Вымпел, спасибо за то, что вы спасали наших детей»». Московский комсомолец. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ օգոստոսի 14-ին. Վերցված է 15 июля 2016-ին.
- ↑ Бураков, 2015, էջ 92-93
- ↑ Игорь Цагоев (2008 թ․ դեկտեմբերի 16). «От редакции. А где же факты?». газета «Северный Кавказ». Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ փետրվարի 25-ին. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 25-ին.
- ↑ «Хроника захвата заложников в школе №1 г. Беслана в сентябре 2004 года». РИА Новости. 1 сентября 2010. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 8-ին.
- ↑ «Мы потеряли полтора дня. Руслан Аушев — о том, что произошло с нами на его глазах». Новая газета. 6 сентября 2004. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 22 декабря 2010-ին.
- ↑ 120,0 120,1 «27-е заседание по делу Кулаева». 20 сентября 2005. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 11 января 2012-ին.
- ↑ Бураков, 2015, էջ 71
- ↑ «37-е заседание судебного процесса по делу милиционеров Правобережного РОВД». 6 июля 2006. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 12-ին.
- ↑ Альбина Веденкова (1 сентября 2004). «Боевики захватили школу и 400 заложников». Утро.ру. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 15 декабря 2010-ին.
- ↑ Вадим Тохсыров (2006 թ․ ապրիլի 7). «"Чтобы обезопасить себя, нужно колючую проволоку установить и мины заложить"». Коммерсантъ. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 9-ին.
- ↑ 125,0 125,1 125,2 125,3 «19-е заседание по делу Кулаева». 2 августа 2005. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 12-ին.
- ↑ 126,0 126,1 «20-е заседание по делу Кулаева». 4 августа 2005. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 12-ին.
- ↑ «Заявление Председателя Совета Безопасности». 1 сентября 2004. Արխիվացված է օրիգինալից 2004 թ․ սեպտեմբերի 9-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 28-ին.
- ↑ 128,0 128,1 128,2 «"Сегодня Москва находится под Чечней"». Коммерсантъ. 26 октября 2009. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 4 января 2011-ին.
- ↑ 129,0 129,1 «Аушев рассказал подробности переговоров с террористами, захватившими школу в Беслане». NEWSru.com. 2004 թ․ սեպտեմբերի 28. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 13-ին.
- ↑ 130,0 130,1 ««Никто и никогда не сможет сказать, что он сделал все для Беслана»». 31 августа 2009. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 4 января 2011-ին.
- ↑ «Список заложников, освобожденных 2 сентября Р.Аушевым». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 7 декабря 2010-ին.
- ↑ 132,0 132,1 «Обнародована записка Басаева Путину по Беслану». NEWSru.com. 29 июня 2006. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 4 января 2011-ին.
- ↑ 133,0 133,1 «14-е заседание по делу Кулаева». 14 июля 2005. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 29 ноября 2010-ին.
- ↑ 134,0 134,1 «29-е заседание по делу Кулаева». 29 сентября 2005. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 28-ին.
- ↑ Последний звонок Беслана. 15:15. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 2-ին.
{{cite AV media}}: Unknown parameter|date2=ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ location (link) - ↑ Встреча Леонида Рошаля с жителями Беслана. Event occurs at 2:30. Վերցված է 6 января 2013-ին.
{{cite AV media}}: Unknown parameter|date2=ignored (օգնություն) - ↑ «58-е заседание по делу Кулаева». 7 февраля 2006. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 4 января 2010-ին.
- ↑ «Террористы вновь открыли неспровоцированный огонь». Вести.ру. 3 сентября 2004. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 18 января 2011-ին.
- ↑ 139,0 139,1 «47-е заседание по делу Кулаева». 15 декабря 2005. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 7 января 2011-ին.
- ↑ 140,0 140,1 «Хроника событий». Коммерсантъ № 164 (3003). 4 сентября 2004. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 14 августа 2010-ին.
- ↑ Бураков, 2015, էջ 251
- ↑ Виктория Авербух (6 сентября 2004). «Первая пуля — спасателям». Российская газета. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 15-ին. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 15-ին.
- ↑ 143,0 143,1 143,2 Илья Киселев (2006 թ․ սեպտեմբերի 21). «Беслан: правда, вымысел или спекуляции?». Известия. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 10-ին.
- ↑ «25-е заседание по делу Кулаева». 25 августа 2005. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 2-ին. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 2-ին.
- ↑ Артур Цереков (2005 թ․ ապրիլի 28). «Туман над Бесланом рассеивается». Газета «Труд». Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ ապրիլի 4-ին. Վերցված է 2017 թ․ ապրիլի 4-ին.
- ↑ Владислав Трифонов (2005 թ․ սեպտեմբերի 3). «Ингушский боевик попался под годовщину». Коммерсантъ. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ օգոստոսի 14-ին. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 13-ին.
- ↑ 147,0 147,1 147,2 147,3 «Беслан. События 3-го сентября 2004-го года. Рассказ в фотографиях». Արխիվացված օրիգինալից 2010 թ․ հունվարի 4-ին. Վերցված է 14 января 2010-ին.
- ↑ «Месяц со дня штурма бесланской школы». Радио «Свобода». 3 октября 2004. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 16 января 2011-ին.
- ↑ «22-е заседание по делу Кулаева». 16 августа 2005. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 18-ին.
- ↑ «49-е заседание по делу Кулаева». 22 декабря 2005. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 18-ին.
- ↑ 151,0 151,1 151,2 151,3 Дмитрий Беляков (январь 2010). ««Моя история: Повседневный герой»». Братишка. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ օգոստոսի 14-ին. Վերցված է 16 июля 2016-ին.
- ↑ Осмотр места происшествия. 17.52-18.02. Event occurs at 17:52. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 17-ին.
{{cite AV media}}: Unknown parameter|date2=ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ location (link) - ↑ «Хроника террора. Как развивались события в Беслане». Коммерсантъ. 2011 թ․ օգոստոսի 31. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ ապրիլի 30-ին. Վերցված է 2017 թ․ ապրիլի 30-ին.
- ↑ 154,0 154,1 154,2 «43-е заседание по делу Кулаева». 24 ноября 2005. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 18-ին.
- ↑ Анатолий Лихарев (2013 թ․ սեպտեմբերի 3). «Герой настоящего времени. Дмитрий Разумовский». «Ульяновская пресса». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ օգոստոսի 14-ին. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 30-ին.
- ↑ 156,0 156,1 Александр Хинштейн (2004 թ․ սեպտեմբերի 22). «Ангелы спецназа». Московский комсомолец. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ օգոստոսի 14-ին. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 17-ին.
- ↑ 157,0 157,1 Александр Тихонов (2013 թ․ նոյեմբերի 7). «По выбору сердца». «Красная звезда». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ օգոստոսի 14-ին. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 17-ին.
- ↑ Солдат Христовой рати. 16.30-18.30. Event occurs at 17:20. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ մայիսի 21-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 15-ին.
{{cite AV media}}: Unknown parameter|date2=ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ location (link) - ↑ 159,0 159,1 «Герой России Туркин Андрей Алексеевич». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 25-ին. Վերցված է 25 мая 2012-ին.
- ↑ ««Любовь под знаком войны. Рассказ со слезами на глазах»». Аргументы и Факты. 2004 թ․ հոկտեմբերի 27. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ օգոստոսի 14-ին. Վերցված է 17 июля 2016-ին.
- ↑ Константин Лазарев (2014 թ․ փետրվարի 28). ««ГУСАР» ИЗ БЕСЛАНА». «Разведчикъ». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ օգոստոսի 14-ին. Վերցված է 17 июля 2016-ին.
- ↑ «Липчанину, погибшему в Беслане, поставили памятник». Комсомольская правда. 2007 թ․ սեպտեմբերի 5. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ օգոստոսի 14-ին. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 17-ին.
- ↑ Павел Евдокимов. «Война продолжается». Спецназ России. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 24-ին. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 17-ին.
- ↑ «Герои войны: Перов Александр Валентинович». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ ապրիլի 25-ին. Վերցված է 26 июня 2010-ին.
- ↑ ««Неверных убиваем по беспределу»». 15-Й РЕГИОН. 7 сентября 2005. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ մայիսի 2-ին. Վերցված է 2 мая 2017-ին.
- ↑ 166,0 166,1 166,2 «4-е заседание по делу Кулаева». 2 июня 2005. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 18 января 2010-ին.
- ↑ 167,0 167,1 ««Первыми в школу ворвались ополченцы»». 15-Й РЕГИОН. 11 сентября 2004. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 15 января 2011-ին.
- ↑ «45-е заседание по делу Кулаева». 1 декабря 2005. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 27-ին.
- ↑ «Беслан: Список террористов». 2004 թ․ նոյեմբերի 15. Արխիվացված է օրիգինալից 2005 թ․ հունվարի 1-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 18-ին.
- ↑ «Beslan Women Demand Justice». 8 ноября 2007. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 12 октября 2010-ին.
- ↑ «Ход расследования теракта в Беслане в сентябре 2004 года. Справка». РИА Новости. 1 сентября 2010. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 13 октября 2010-ին.
- ↑ Peter Finn, Susan B. Glasser (7 сентября 2004). «Under a 'Crying' Sky, Beslan's Dead Are Laid to Rest». The Washington Post. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 18 января 2011-ին.
- ↑ «Минздрав опроверг сообщения о сотнях пропавших без вести в Беслане». Lenta.ru. 6 сентября 2004. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 19 января 2010-ին.
- ↑ «В Краснодаре умерла одна из жертв теракта в Беслане». ЮГА.ру. 2006 թ․ դեկտեմբերի 8. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունիսի 20-ին.
- ↑ 175,0 175,1 175,2 «В память о погибших...». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 11-ին.
- ↑ Чистосердечное признание: Беслан. НТВ. Event occurs at 6:06 - 6:14. Վերցված է 19 января 2011-ին.
{{cite AV media}}: Unknown parameter|date2=ignored (օգնություն) - ↑ Юрий Сенаторов, Юрий Спирин (2004 թ․ սեպտեմբերի 7). «В Москве прощаются с бойцами спецназа». Известия. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 31-ին. «Общие потери спецназа ФСБ в Беслане - 11 человек убитыми и 11 раненых»
- ↑ «Из списка павших исключить». ФСБ России. 2007 թ․ հունվարի 31. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 31-ին.
- ↑ «Герой России Бочаров Вячеслав Алексеевич». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 31-ին.
- ↑ 180,0 180,1 180,2 180,3 180,4 180,5 180,6 «О некоторых сведениях по организации производства и проведения судебно-медицинских экспертиз трупов и живых лиц – жертв террористических актов и стихийных бедствий в РСО-Алания». 28 марта 2005. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ մայիսի 18-ին.
- ↑ «Беслан: в списках пропавших без вести числятся 130 человек». REGNUM. 04 сентября 2004. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ ապրիլի 3-ին. Վերցված է 3 апреля 2017-ին.
- ↑ «323 человека погибли в результате захвата заложников в Беслане». NEWSru.com. 04 сентября 2004. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 7 февраля 2011-ին.
- ↑ «Более половины раненых в Беслане — дети». Вести.ру. 3 сентября 2004. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 7 февраля 2011-ին.
- ↑ А.Л. Венгер, Е.И. Морозова, В.А. Морозов (январь 2006). «Психологическая помощь детям и подросткам в чрезвычайных ситуациях (на опыте работы с жертвами теракта в Беслане)». Московский психотерапевтический журнал. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 31-01-2012-ին.
{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) - ↑ Дмитрий ИВОЛГА (04 сентября 2004). «Путин прилетал в Беслан». Утро.ру. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 29 января 2011-ին.
- ↑ «Обращение Президента России Владимира Путина». 4 сентября 2004. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 10-ին.
- ↑ «За Беслан ответят североосетинские силовики». 2004 թ․ սեպտեմբերի 13. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 1-ին.
- ↑ «Президент променял рейтинг на светлое будущее». Lenta.ru. 22 сентября 2004. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 20-ին.
- ↑ «Последствия теракта в г. Беслане в сентябре 2004 г. Справка». РИА Новости. 2010 թ․ սեպտեմբերի 1. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 22-ին.
- ↑ «Россия отметит годовщину отмены прямых выборов губернаторов». РИА Новости. 2008 թ․ սեպտեմբերի 12. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 10-ին.
- ↑ «Согласно опросу, россияне не слишком довольны отменой выборов губернаторов». Интерфакс. 2011 թ․ հուլիսի 1. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ ապրիլի 1-ին. Վերցված է 2017 թ․ ապրիլի 1-ին.
- ↑ «Россияне хотят вернуть прямые выборы губернаторов». Московский комсомолец. 2011 թ․ հուլիսի 1. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 22-ին.
- ↑ «Федеральный закон Российской Федерации от 11 декабря 2004 г. № 159-ФЗ «О внесении изменений в Федеральный закон "Об общих принципах организации законодательных (представительных) органов власти субъектов Российской Федерации"»». Российская газета. 2004 թ․ դեկտեմբերի 15. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ ապրիլի 3-ին. Վերցված է 2017 թ․ ապրիլի 3-ին.
- ↑ «Путин объявил о перестройке государства после трагедии в Беслане». NEWSru.com. 2004 թ․ սեպտեմբերի 13. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 11-ին.
- ↑ Тамара Шкель (2004 թ․ սեպտեմբերի 17). «С поправкой на смертную казнь». Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 15-ին.
- ↑ «Распоряжение Президента РФ от 13 сентября 2004 г. № 421-рп». 2004 թ․ սեպտեմբերի 13. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 15-ին.
- ↑ 197,0 197,1 Алла Барахова, Заур Фарниев (2005 թ․ հունիսի 1). «Уволен по собственному нежеланию». Коммерсантъ. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 11-03-15-ին.
- ↑ «Президент Северной Осетии Александр Дзасохов отправил в отставку правительство республики». Первый канал. 2004 թ․ սեպտեմբերի 9. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 15-ին.
- ↑ «Указ Президента Российской Федерации от 15.02.2006 г. № 116 «О мерах по противодействию терроризму» (с изменениями от 2 августа 2006 г.)». Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 15-ին.
- ↑ «В России объявлен двухдневный траур». REGNUM. 2004 թ․ սեպտեմբերի 4. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ ապրիլի 1-ին. Վերցված է 2017 թ․ ապրիլի 1-ին.
- ↑ «Легкоатлеты ограничат движение по МКАД». Lenta.ru. 2004 թ․ սեպտեմբերի 5. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 18-ին.
- ↑ «Жители Беслана требуют назвать имена боевиков». Lenta.ru. 2004 թ․ սեպտեմբերի 4. Արխիվացված է օրիգինալից 2004 թ․ սեպտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 18-ին.
- ↑ «В городах России проходят митинги против террора». Lenta.ru. 7 сентября 2004. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 19-ին.
- ↑ «Большинство россиян считает операцию в Беслане проваленной». Lenta.ru. 15 сентября 2004. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ փետրվարի 2-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 19-ին.
- ↑ «В школах Беслана возобновлены занятия». Lenta.ru. 15 сентября 2004. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ փետրվարի 2-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 20-ին.
- ↑ «Траур по погибшим в Беслане будет проходить ежегодно». Lenta.ru. 26 ноября 2004. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ փետրվարի 2-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 20-ին.
- ↑ «Москва потратит 1,4 миллиарда на безопасность метро». Lenta.ru. 29 сентября 2004. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ փետրվարի 2-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 20-ին.
- ↑ Ольга Болотова (3 сентября 2009). «От повторения Беслана не застрахованы 94% школ». Newsland. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ փետրվարի 20-ին. Վերցված է 3 апреля 2017-ին.
- ↑ «Пять лет после Беслана: страх никуда не ушел». BBC. 1 сентября 2009. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 21-ին.
- ↑ Алена Ларина (2004 թ․ սեպտեմբերի 8). «Очередь в доноры». Российская газета. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ փետրվարի 2-ին. Վերցված է 2011 թ․ մայիսի 4-ին.
- ↑ «Указ Президента Российской Федерации от 6 октября 2004 г. № 1285 «О мерах по совершенствованию деятельности государственных органов по развитию отношений между Республикой Северная Осетия - Алания и Республикой Ингушетия»». Российская газета. 2004 թ․ հոկտեմբերի 9. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2011 թ․ մայիսի 5-ին.
- ↑ 212,0 212,1 «Президент Масхадов о событиях в Беслане». Кавказ-центр. 17 сентября 2004. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 3-ին.
- ↑ Анна Барканова (11 октября 2007). «Бесконечное следствие». Каспаров.ру. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 11 февраля 2011-ին.
- ↑ «Следствие по делу о теракте в Беслане продлено до 1 декабря 2005 года». Правда.Ру. 9 сентября 2005. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ փետրվարի 2-ին. Վերցված է 11 февраля 2011-ին.
- ↑ «Следствие по делу о теракте в школе Беслана продлено до 1 января будущего года». Первый канал. 16 июня 2006. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 11 февраля 2011-ին.
- ↑ «Следствие по делу о теракте в Беслане продлено до декабря 2009 года». Взгляд. 2 ноября 2009. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 1-ին. Վերցված է 11 февраля 2011-ին.
- ↑ 217,0 217,1 217,2 217,3 Мадина Сагеева (2005 թ․ նոյեմբերի 17). «Беслан – поиски правды продолжаются». Institute for War and Peace Reporting. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 9-ին.
- ↑ Михаил Фалалеев (5 сентября 2005). «Беслан идет в школу». Российская газета. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ փետրվարի 2-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 9-ին.
- ↑ «Матери Беслана отказали друг другу в доверии». Lenta.ru. 3 октября 2005. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 20-ին.
- ↑ «Полномочному представителю президента РФ в ЮФО Козаку Д.Н. и заместителю Генерального прокурора РФ в ЮФО Сыдоруку И.И.». 12 августа 2006. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ մարտի 3-ին. Վերցված է 12 февраля 2011-ին.
- ↑ «Встреча Д. Козака с пострадавшими при теракте в Беслане». 23 мая 2006. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 20-ին.
- ↑ 222,0 222,1 «Обращение к Путину». 24 апреля 2006. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 12 февраля 2011-ին.
- ↑ «Страх не позволил сказать правду (рассказ о встрече "Матерей Беслана" с В.Путиным)». 2005 թ․ սեպտեմբերի 2. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 10-ին.
- ↑ «Накануне трагедии матери Беслана написали открытое письмо Медведеву: «Мы доведены до отчаяния!»». Новый регион. 17 августа 2009. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 22-ին. Վերցված է 12 февраля 2011-ին.
- ↑ 225,0 225,1 225,2 «Ещё одна победа». 19 апреля 2007. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 14-ին. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 15-ին.
- ↑ «"Матери Беслана" взяли в осаду Верховный суд Северной Осетии». 2007 թ․ մայիսի 3. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 24-ին. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 25-ին.
- ↑ «Верховный суд Северной Осетии не дал привлечь к уголовной ответственности членов оперативного штаба по спасению заложников в Беслане». Новая газета. 2007 թ․ մայիսի 2. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 22-ին.
- ↑ «Выступление Э.Кесаевой на встрече на высшем уровне ОБСЕ, посвящённой жертвам терактов». «Голос Беслана». 18 сентября 2007. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 9-ին.
- ↑ «Суд Северной Осетии прекращает деятельность «Голоса Беслана» в нынешнем составе». «Кавказский узел». 25 августа 2007 года. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 9-ին.
- ↑ «Заявление об изменении статуса общественной организации "Голос Беслана"». 8 февраля 2008. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 9-ին.
- ↑ «ФСИН опровергла слухи о смерти Кулаева». Lenta.ru. 2007 թ․ հունվարի 5. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 4-ին.
- ↑ «Специальный корреспондент - Возмездие». Event occurs at 01:37. Վերցված է 2 февраля 2017-ին.
{{cite AV media}}: Unknown parameter|date2=ignored (օգնություն) - ↑ «Беслан, бесконечная трагедия» (Beslan, die unendliche Tragedie) (գերմաներեն). Event occurs at 15:00 - 21:00. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 15-ին.
- ↑ 234,0 234,1 234,2 234,3 234,4 «1-е заседание судебного процесса по делу милиционеров Правобережного РОВД». 16 марта 2006. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 26 января 2011-ին.
- ↑ «Дряев, Гурам». Lenta.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 26 января 2011-ին.
- ↑ «Муртазов, Таймураз». Lenta.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 26 января 2011-ին.
- ↑ 237,0 237,1 «Некоторые телетайпограммы, поступившие в Правобережное РОВД в августе 2004 г.». Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 26 января 2011-ին.
- ↑ «Постановление Государственной Думы от 22 сентября 2006 г. № 3498-4 ГД «Об объявлении амнистии в отношении лиц, совершивших преступления в период проведения контртеррористических операций на территориях субъектов Российской Федерации, находящихся в пределах Южного федерального округа»». Российская газета. 23 сентября 2006. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 26 марта 2017-ին.
- ↑ «Постановление о прекращении уголовного дела в отношении подсудимых Айдарова М.С., Муртазова Т.Б., Дряева Г.Г. от 29.05.2007 г.». 29 мая 2007. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 26 января 2011-ին.
- ↑ Заур Фарниев (30 мая 2007). ««Если не хотят нас слушать по-хорошему, будет по-плохому»». 15-Й РЕГИОН. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 26 января 2011-ին.
- ↑ 241,0 241,1 «В Верховном суде Кабардино-Балкарии должно начаться рассмотрение дела ингушских милиционеров, обвиняемых в халатности в связи с трагедией в Беслане». 13 июня 2007. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 28 июня 2008-ին.
- ↑ «Дело ингушских милиционеров, обвиняемых в халатности и гибели людей при теракте в Беслане, дошло до суда». NEWSru.com. 25 декабря 2006. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 28 января 2011-ին.
- ↑ 243,0 243,1 Вадим Тохсыров (31 мая 2007). ««Их назначат невиновными»». 15-Й РЕГИОН. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 28 января 2011-ին.
- ↑ «"Голос Беслана" обжалует решение суда присяжных, оправдавшего ингушских милиционеров». 15 октября 2007. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 28 января 2011-ին.
- ↑ «Верховный суд РФ признал законным оправдательный приговор милиционерам, пропустившим террористов в Беслан». NEWSru.com. 6 марта 2008. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 28 января 2011-ին.
- ↑ «Теракт в Беслане: Решение ЕСПЧ о приемлемости жалоб». Europeancourt.ru. 2015 թ․ հուլիսի 2. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ ապրիլի 13-ին. Վերցված է 2017 թ․ ապրիլի 13-ին.
- ↑ «ЕСПЧ признал приемлемыми большинство жалоб матерей Беслана». BBC. 2015 թ․ հունիսի 2. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ ապրիլի 13-ին. Վերցված է 2017 թ․ ապրիլի 13-ին.
- ↑ 248,0 248,1 248,2 248,3 «Serious failings in the response of the Russian authorities to the Beslan attack». ՄԻԵԴ. 2017 թ․ ապրիլի 13. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ ապրիլի 13-ին. Վերցված է 2017 թ․ ապրիլի 13-ին.
- ↑ «Минюст РФ будет обжаловать решение ЕСПЧ по делу о Беслане». Вести. 2017 թ․ ապրիլի 13. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ ապրիլի 13-ին. Վերցված է 2017 թ․ ապրիլի 13-ին.
- ↑ «Российские власти обжаловали постановление Европейского Суда по правам человека по делу «Тагаева и другие против Российской Федерации»». Министерство юстиции России. 2017 թ․ հուլիսի 13. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հուլիսի 14-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 14-ին.
- ↑ «Россия исполнит решение ЕСПЧ о выплате 3 млн евро пострадавшим в Беслане». Интерфакс. 2017 թ․ սեպտեմբերի 19. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 19-ին. Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 19-ին.
- ↑ «Доклад Торшина – преступление против жертв теракта, считают во Владикавказе». 2006 թ․ դեկտեմբերի 25. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 25-ին.
- ↑ «Торшин, Александр». Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 1-ին.
- ↑ «Материалы генеральной прокуратуры и выступления А.Торшина совпадают текстуально». 2005 թ․ դեկտեմբերի 29. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 1-ին.
- ↑ 255,0 255,1 «БОЕВИКОВ БЫЛО ОТ 56 ДО 78 ЧЕЛОВЕК». Новая газета. 2006 թ․ հոկտեմբերի 12. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ փետրվարի 2-ին. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 10-ին.
- ↑ 256,0 256,1 «Часть 1 — Обстоятельства первых взрывов». Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 8 февраля 2011-ին.
- ↑ «4. Основные выводы по разделу 2 – Показания официальных лиц о возникновении и развитии пожара в СОШ № 1 и разделу 3 – Действия оперативного штаба по предотвращению развития пожара в спортивном зале СОШ № 1 г. Беслана». Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 10 февраля 2011-ին.
- ↑ 258,0 258,1 «Доклад Савельева. Часть 3». Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 8 февраля 2011-ին.
- ↑ «3. Действия оперативного штаба по предотвращению развития пожара в спортивном зале». Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 10 февраля 2011-ին.
- ↑ «Оглавление». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 8 февраля 2011-ին.
- ↑ «Правда о первых взрывах». Новая газета. 28 августа 2006. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 10 февраля 2011-ին.
- ↑ Глеб Казанцев (2006 թ․ հոկտեմբերի 13). «Савельев просчитался с Бесланом». Дни.ру. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հուլիսի 11-ին. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 10-ին.
- ↑ Глеб Казанцев (2006 թ․ սեպտեմբերի 18). «Разрушен миф о Беслане». Дни.ру. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ դեկտեմբերի 30-ին. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 10-ին.
- ↑ «Постановление о назначении экспертизы». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 10 февраля 2011-ին.
- ↑ 265,0 265,1 Игорь Цагоев (2008 թ․ հոկտեմբերի 30). «Беслан: факты и мифы (часть 5)». Исследовательский центр «Charta Caucasica». Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մայիսի 16-ին. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 16-ին.
- ↑ Владимир Воронов (1 сентября 2006). «Беслан: как это было». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 10 февраля 2011-ին.
- ↑ «Реактивный противотанковый гранатомёт РПГ-7 (СССР / Россия)». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 11 февраля 2011-ին.
{{cite web}}: More than one of|accessdate=and|access-date=specified (օգնություն) - ↑ «Беслан - момент истины». Сайт партии «Родина». 2007 թ․ հունվարի 19. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ դեկտեմբերի 12-ին. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 21-ին.
- ↑ «Беслан. 10 лет после теракта». Новая газета. 2014 թ․ սեպտեմբերի 1. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ փետրվարի 2-ին. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 10-ին.
- ↑ 270,0 270,1 «Комиссия североосетинского парламента по расследованию теракта в Беслане: "Работа МВД и ФСБ должна быть признана неудовлетворительной"». REGNUM. 2005 թ․ նոյեմբերի 29. Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ հունվարի 5-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 27-ին.
- ↑ 271,0 271,1 «2.4. О причинах и обстоятельствах взрывов в СОШ № 1 г.Беслана 3 сентября 2004 года». Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 23-ին.
- ↑ 272,0 272,1 272,2 272,3 272,4 «I. Хронология». Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 23-ին.
- ↑ «2.6. О населении». Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 23-ին.
- ↑ 274,0 274,1 «2.3. Создание и действия оперативного штаба (ОШ) по освобождению заложников». Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 23-ին.
- ↑ «В Москве был заслушан доклад, который подготовили депутаты североосетинского парламента». Первый канал. 2005 թ․ դեկտեմբերի 1. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 27-ին.
- ↑ «Нарушения прав журналистов в Беслане». Агентура.ру. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ մայիսի 4-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 2-ին.
- ↑ Олег Петровский (2004 թ․ սեպտեմբերի 8). «За что били журналистов в Беслане». Утро.ру. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ ապրիլի 1-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 2-ին.
- ↑ «Анна Политковская: Я выжила просто чудом». ИноСМИ.ру. 2004 թ․ սեպտեմբերի 10. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 2-ին.
- ↑ Анастасия Иванова (2004 թ․ սեպտեմբերի 2). «Журналист Бабицкий снова попался властям». Утро.ру. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 2-ին.
- ↑ «История задержания корреспондента Радио Свобода Андрея Бабицкого». Радио «Свобода». 2004 թ․ սեպտեմբերի 2. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 2-ին.
- ↑ «Анна Политковская: Отравленные Путиным». ИноСМИ.ру. 2004 թ․ սեպտեմբերի 9. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 2-ին.
- ↑ «Власти препятствовали работе журналистов в Беслане, заявил Международный институт прессы». NEWSru.com. 2004 թ․ սեպտեմբերի 8. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 2-ին.
- ↑ «Отставка главного редактора "Известий" обусловлена политическими мотивами и цензурой». NEWSru.com. 2004 թ․ սեպտեմբերի 7. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 2-ին.
- ↑ «Доклад об освещении российскими СМИ трагедии в Беслане: доступ к информации и условия работы журналистов». ОБСЕ. 2004 թ․ սեպտեմբերի 16. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 2-ին.
- ↑ «"Репортеры без границ" поставили Россию в конец рейтинга свободы прессы». Lenta.ru. 2004 թ․ հոկտեմբերի 27. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 2-ին.
- ↑ «Россия от Украины до Конго». Lenta.ru. 2004 թ․ հոկտեմբերի 27. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 2-ին.
- ↑ «ООН приходит на помощь пострадавшим заложникам в Беслане». Центр новостей ООН. 3 сентября 2004. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2 февраля 2011-ին.
- ↑ «Для пострадавшего населения Беслана поступило 250 тонн гуманитарной помощи». МЧС России. 20 сентября 2004. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2011 թ․ սեպտեմբերի 4-ին.
- ↑ Сергей Нехамкин (16 сентября 2004). «Деньги для Беслана». Известия. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 8-ին. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 26-ին.
- ↑ «СД рекомендует. Созидание — благотворительный фонд». Серебряный дождь. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ հունիսի 10-ին. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 26-ին.
- ↑ «Письмо Председателя Мосгордумы директору БФ «Созидание»». Сайт БФ «Созидание». Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 26-ին.
{{cite web}}: Invalid|url-status=forbidden(օգնություն)(չաշխատող հղում) - ↑ «Владимир Соловьёв о сборе денег для жертв теракта в Беслане». Сайт радиостанции «Эхо Москвы». 19 января 2010. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 26-ին.
- ↑ Алан Чурбаев (21 февраля 2005). «Беслан: как поступить с компенсационными деньгами?». Institute for War and Peace Reporting. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2 февраля 2011-ին.
- ↑ «На складах Беслана портится гуманитарная помощь». 15-Й РЕГИОН. 1 октября 2004. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2 февраля 2011-ին.
- ↑ 295,0 295,1 «В Беслан поступила первая финансовая помощь из центра». Кавказский узел. 28 сентября 2004. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2 февраля 2011-ին.
- ↑ 296,0 296,1 «Жертвы Беслана не могут получить помощь». NewsInfo.Ru. 17 сентября 2004. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 25-ին. Վերցված է 2 февраля 2011-ին.
- ↑ Елизавета Бестаева (20 марта 2009). «Обуреваемых пристанище». Православие.ру. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 19 апреля 2012-ին.
- ↑ «Центр помощи семье и детям в Беслане будет достроен». 2011 թ․ մայիսի 10. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունիսի 16-ին.
- ↑ Дмитрий Соколов-Митрич (25 ноября 2004). «Беслан захватили сектанты и мошенники». Известия. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 28 февраля 2012-ին.
- ↑ «Предводитель секты просит 1000 евро за воскрешение убитых в Беслане». NEWSru.com. 22 сентября 2005. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 22-ին. Վերցված է 28 февраля 2012-ին.
- ↑ Жанна Тарханова (2 сентября 2010). «Депутаты Европарламента посетили Беслан». Радио «Эхо Кавказа». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 17 ноября 2010-ին.
- ↑ «Борис Грызлов почтил память погибших в Беслане детей». REGNUM. 1 сентября 2007. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հոկտեմբերի 21-ին. Վերցված է 26 марта 2017-ին.
- ↑ 303,0 303,1 303,2 Дмитрий Беляков (2 сентября 2009). «Город, где остановилось время». Русский репортёр. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 26 декабря 2010-ին.
- ↑ «В Северной Осетии вспоминают жертв Беслана». 1 сентября 2010. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 17 ноября 2010-ին.
- ↑ Андрей Манчук (1 сентября 2008). «4 года трагедии: Беслан стирают из памяти». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 17 ноября 2010-ին.
{{cite web}}: More than one of|accessdate=and|access-date=specified (օգնություն) - ↑ «Когда стрелял танк № 325?». Новая газета. 22 июля 2007. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 26 марта 2017-ին.
- ↑ «Память без охраны. Из полуразрушенной школы в Беслане мародеры выносят батареи». Новые Известия. 13 августа 2007. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ ապրիլի 1-ին. Վերցված է 17 ноября 2010-ին.
- ↑ «На месте школы в Беслане установят памятник». Грани.ру. 4 сентября 2004. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 22 января 2010-ին.
- ↑ «На месте трагедии в Беслане будет построен храм». Православие и мир. 3 сентября 2010. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 22 января 2011-ին.
- ↑ Михаил Кеслер (6 сентября 2014). «Мемориальный комплекс в Беслане (к десятилетию трагедии)». Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ սեպտեմբերի 11-ին. Վերցված է 6 апреля 2017-ին.
- ↑ 311,0 311,1 Владимир Иванов (2011 թ․ մայիսի 29). «В Беслане началась реставрация 1-й школы». 15-Й РЕГИОН. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունիսի 20-ին.
- ↑ «Beslan Memorial, Republic of North Ossetia-Alania, Russia». Copper Architecture Forum. 2013 թ․ մայիսի 28. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 17-ին.
- ↑ «Одиннадцать лет назад произошла трагедия в российском Беслане». РИА Новости Украина. 2015 թ․ սեպտեմբերի 1. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ փետրվարի 2-ին. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 18-ին.
- ↑ «В Беслане вспоминают жертв теракта 1 сентября». Iriston.ru. 2012 թ․ սեպտեմբերի 1. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ փետրվարի 2-ին. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 18-ին.
- ↑ 315,0 315,1 «Отзвуки кровавой бойни в школе Беслана». 9 августа 2009. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 26 декабря 2010-ին.
- ↑ Александр Андрюхин, Николай Гритчин (14 октября 2004). ««Лида, тебе нет пощады!»». Известия. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 21 января 2010-ին.
- ↑ Николай Гритчин (1 ноября 2004). «Лидия Цалиева:«Те, кто меня обвинял, теперь извиняются»». Известия. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 26 марта 2017-ին.
- ↑ Елизавета Маетная, Марина Гриднева (2 сентября 2005). «Вторая трагедия Беслана». Московский комсомолец. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ ապրիլի 1-ին. Վերցված է 1 апреля 2017-ին.
- ↑ Анастасия Гончарова (2011 թ․ սեպտեմբերի 1). «Беслан. Школа без номера». Спецназ России. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ փետրվարի 2-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.
- ↑ «В Беслане открылась школа имени погибшего в теракте учителя Ивана Каниди». 6 сентября 2010. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ փետրվարի 5-ին. Վերցված է 22 января 2011-ին.
- ↑ Ольга Алленова (2005 թ․ սեպտեմբերի 5). «Осетия оплакала Беслан». Коммерсантъ. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 26-ին.
- ↑ «Помни о Беслане. Межрегиональная общественная организация ветеранов подразделений специального назначения "Вымпел-В"». vimpel-v.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հոկտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.
- ↑ «ПАМЯТНИК БОЙЦАМ "АЛЬФА" И "ВЫМПЕЛ" В БЕСЛАНЕ». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 25-ին. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 25-ին.
- ↑ «Девятая годовщина трагедии города Беслана. Канонизация силовиков». «Интеркавказ». 2013 թ․ սեպտեմբերի 2. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հունվարի 8-ին. Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.
- ↑ Жанна Тарханова (2012 թ․ սեպտեմբերի 3). «Беслан: трагедия без виноватых». Радио «Эхо Кавказа». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 4-ին.
- ↑ ««О внесении изменений в решение Собрания представителей Бесланского городского поселения от «10» мая 2012 г. №13 «О переименовании улицы Коминтерна»». Официальный сайт АМС г. Беслан РСО-Алания. 2012 թ․ սեպտեմբերի 26. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հունվարի 8-ին. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 15-ին.
- ↑ Luke Allnutt (31 августа 2006). «Russia: Beslan Movie Plans Spark Debate». Радио «Свобода». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 12 января 2011-ին.
- ↑ Nabi Abdullaev (19 мая 2006). «Hollywood Considers Beslan Film». The Moscow Times. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 12 января 2011-ին.
- ↑ Stuart Kemp (2010 թ․ մարտի 12). «Kari Skogland to direct 'Beslan'». Hollywood Reporter. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ փետրվարի 2-ին. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.
- ↑ «Фильм о Беслане в будущем выйдет на российские экраны». Rambler.ru. 2011 թ․ դեկտեմբերի 18. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Артур Цуциев. Осетино-ингушский конфликт: его предыстория и факторы развития. — Росспэн, 1998. — 200 с. — ISBN 5-86004-178-0
- John Giduck. Террор в Беслане: российская трагедия с уроками для американских школ = Terror at Beslan: Russian Tragedy With Lessons for America's Schools. — Archangel Group, 2004. — 427 с. — ISBN 0-9767753-0-1
- Валерий Карлов. Беслан. Семь лет спустя. — 2011. — 100 с.
- Александр Бураков. Бойня в Беслане: мифы и факты = The Beslan Massacre: Myths and Facts. — 2015. — 420 с. — ISBN 978-1500400965
- Adam Dolnik The siege of Beslan's School No. 1 // Countering Terrorism and Insurgency in the 21st Century: International Perspectives / James J. F. Forest; Praeger Security International. — Greenwood Publishing Group, 2007. — Т. 3. — 646 p. — ISBN 9780275990374
- John B. Dunlop The 2002 Dubrovka and 2004 Beslan Hostage Crises: A Critique of Russian Counter-Terrorism / Donald N. Jensen. — Columbia University Press, 2006. — 166 p. — (Soviet and Post-Soviet Politics and Society, Vol. 26; ISSN 1614-3515). — ISBN 9783838256085
Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- «Բեսլանի փաստերը և միֆերը» կայք
- «Բեսլանի դեպքերի հասարակական հետաքննություն» կայք
- Ահաբեկչության արդյունքում մահացածների լուսանկարները
- Պատանդների ցանկը
- Ահաբեկչության կազմակերպիչների և իրագործողների ցանկը և լուսանկարները
- Պատանդ Ագունդա Վատաևայի հիշողությունները առաջին օր, երկրորդ օր, երրորդ օր
- ՄԻԵԴ-ի որոշման ամբողջական տեքստը «Տագաևան և այլոք ընդդեմ Ռուսաստանի» գործի վերաբերյալ
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Բեսլանի ահաբեկչական հարձակում» հոդվածին։ |
| ||||||
 |
Այս հոդվածը ներառված է Հայերեն Վիքիպեդիայի ընտրյալ հոդվածների ցանկում |
 |
Այս հոդվածն ընտրվել է Հայերեն Վիքիպեդիայի՝ 2019 թվականի Տարվա հոդված |