Սուփրա (խրախճանք)

Սուփրա ( վրացերեն: სუფრა [supʰɾa] ), վրացական ավանդական տոն և վրացական սոցիալական մշակույթի մի մաս։ Գոյություն ունի սուփրայի երկու տեսակ՝ լխինիս կամ տոնական սուփրա (ლხინის სუფრა, [lxinis supʰra]), որը կոչվում է քեիփի (խնջույք) և չիրիս կամ մռայլ սուփրա (ჭირის სუფრა, [tʃʼɪrɪs sʊpʰra]), կոչվում է քելեխի, որը միշտ պահվում է թաղումներից հետո։

Սուփրայի ավանդույթները, որպես վրացական սոցիալական մշակույթի կարևոր մաս, ընդգրկվել են Վրաստանի ոչ նյութական մշակութային ժառանգության ցանկում 2017 թվականին^[1]^[2]։ Ավանդաբար, և մինչ օրս շատ վրացիների համար, սուփրայի հիմնական մասնակիցները տղամարդիկ են, իսկ կանայք՝ երկրորդական, օժանդակ դերեր են կատարում (հատկապես սննդի պատրաստման հարցում)^[3]:

Ստուգաբանություն

Վրացերեն «սուփրա» բառացի նշանակում է «սեղանի կտոր»: Բառը փոխառվել է պարսկերեն sofre բառից (նաև նշանակում է «սեղանի կտոր»), իր հերթին հին փոխառություն արաբերենից (سفره) և թուրքերեն՝ süfre^[4]^[5]: Թիֆլիսի (ներկայիս Թբիլիսի ) վրացական արքունիքը, որը գտնվում է Քարթլիի թագավորության կազմում, փոխառել է ծիսական պրակտիկաների և տերմինաբանության զգալի մասը սեֆյան ավանդույթներից Սեֆյանների տիրապետության դարաշրջանում (1510-1736): Հենց այս պատմական դարաշրջանում է, որ տերմինն իր տեղն է գտել վրացական բառապաշարում^[4]:

Պատմություն

Մինչ խնջույքն ու գինի խմելը փաստագրված են վրացական պալատական գրականության նշանավոր գործերում, ինչպիսիք են «Հովազի մորթով ասպետը» և Ամիրան-Դարեջանիանին, ինչպես նաև վաղ շրջանի ճանապարհորդական պատմություններում, թամադաների ավանդույթը և կենացներ ասելու ժամանակակից պրակտիկան, բայց այդ ժամանակաշրջաններում նկատելիորեն բացակայել են ժամանակակից սովորույթներին նմանվող կենացներ ասելու պրակտիկան^[5]: Վրացական «սեղանավար» տերմինը, մասնավորապես՝ թամադա և թոլումբաշի համապատասխանաբար չերքեզական և թուրքական ծագում ունեն ( թուրքերեն՝ tulumbaş), չեն եղել վրացական պատմական գրառումներում մինչև 19-րդ դարը^[5]: Բացի այդ, ինքնին «սուփրա» տերմինը, նկատի ունենալով խնջույքը, չի հանդիպում, գոնե որպես տոնի տերմին. Ֆերդուսիի Շահնամեի («Թագավորների գիրքը») միջնադարյան վրացերեն թարգմանության մեջ վերը նշվածը բացառապես նշանակում է սփռոց կամ ճաշասեղան՝ արտացոլելով դրա պարսկերեն սկզբնաղբյուրը՝ սոֆրե, բնագրում^[5]: Նախացարական ժամանակներում խնջույքի վրացերեն արտահայտությունները նույնացվում են որպես նադիմի և փուրոբա (առաջացել է p'uri- փուրի, բառից, որը նշանակում է «հաց», որը սովորաբար օգտագործվում է ճաշի ժամանակ մատուցվող բոլոր տեսակի ուտելիքները ներառելու համար)^[5]:

Պատմաբան Ջոն Ռ. Փերին պնդում է, որ վրացական սովորույթի և «սուփրա» տերմինի ծագումը Սեֆյան Իրանի ազդեցությամբ է առաջացել^[6]: Սեֆյան շահերի վրացի պալատականների վրա ազդել է և՛ սեֆյան խմիչքը, որը կոչվում է «սոհբաթ» կամ ընկերակցություն, և՛ ավելի պաշտոնական խնջույքը, որը հայտնի է որպես «սոֆրե», որը ներառում էր ծես, որը վարում էր ծիսակատարը, հարմարեցնելով դրան դրանց կենցաղային օգտագործման տարրերը^[6]: Խմելու խնջույքների սեֆյանների կրկնությունը, որը բնութագրվում է ծիսական առանձնահատկություններով, ձևավորվել է ներասիական տափաստանային քոչվորների, մասնավորապես մոնղոլ և թյուրք ժողովուրդների մշակութային ազդեցությամբ^[7]: Փերին նշում է, որ թեև ժամանակակից իրանական սոֆրեն վերածվել է ավելի զուսպ ձևի, վրացական սուփրան պահպանել է իր երկլեզվային ներասիական ավանդույթները կովկասյան տարածաշրջանում՝ ծառայելով որպես Սեֆյանների գերիշխանության մնայուն ժառանգություն^[7]: Սեֆյան տարբերակի վրացական ադապտացիան, իր հերթին, ազդել է Ռուսաստանի կողմից Վրաստանի բռնակցման հետևանքով ռուսական կենաց ասելու նմանատիպ պրակտիկայի վրա^[6]:

Ըստ բանասեր Լևան Բրեգաձեի, վրացական «կենաց» տերմինը՝ սադղեղրջելո (სადღეგრძელო , բառացիորեն նշանակում է «երկար կյանքի համար») ամենավաղը հայտնվել է 19-րդ դարի կեսերին Գրիգոլ Օրբելիանիի բանաստեղծությունում՝ ոգեշնչված ռուս բանաստեղծ Վասիլի Ժուկովսկիի ստեղծագործությունից, որը վերջինս գրել է Նապոլեոնի Ռուսաստան ներխուժումից հետո^[5]: Բրեգաձեն ենթադրում է, որ վրացական սուփրայի ժամանակակից տարբերակը սկիզբ է առել 19-րդ դարի սկզբին՝ Վրաստանի ռուսական բռնակցումից հետո, և 19-րդ դարի վերջում լայն տարածում է գտել ներկայիս Վրաստանը կազմող ողջ տարածքում^[5]:

Վրաստանում առանց սուփրայի երբեք հանրային մեծ ճաշկերույթներ չեն անցկացվում. երբ սեղաններ չկան, սուփրան փռվում է գետնին։

Կանոններ

Անկախ չափից և տեսակից, սուփրան միշտ ղեկավարում է թամադան կամ սեղանավարը, ով յուրաքանչյուր կենացը ներկայացնում է խնջույքի ժամանակ: Թամադային ընտրում են խնջույքի հյուրերը կամ տանտերը: Հաջողակ թամադան պետք է տիրապետի մեծ հռետորական հմտության և կարողանա մեծ քանակությամբ ալկոհոլ օգտագործել՝ առանց հարբածության նշաններ ցույց տալու^[8]^[9]^[10]:

Ճաշկերույթի ընթացքում թամադան կենաց է առաջարկում, իսկ հետո երկար խոսում է այդ թեմայի շուրջ։ Հյուրերը բարձրացնում են բաժակները, բայց չեն խմում։ Թամադայի խոսելուց հետո կենացի խոսքը շարունակում են ներկաները` հաճախ ժամացույցի սլաքի հակառակ ուղղությամբ (աջ): Յուրաքանչյու հաջորդ հյուրը, ով ցանկանում է խոսել, բարձրացնում է բաժակը, առաջ է պահում և ապա կլլում բաժակը: Եթե հյուրը չի ցանկանում խոսել, ապա նա կարող է խմել իր բաժակից մի քանի բառերից հետո:

Կենացների ժամանակ ուտելը միանգամայն տեղին է, բայց խոսելն անտեղի է: Երբ բոլորը, ովքեր ցանկանում են խոսել այդ թեմայով, արդեն արտահայտվել են, թամադան նոր կենաց է առաջարկում, և շրջանը կրկին սկսվում է: Որոշ հայտնի ավանդական թեմաներից են Աստծո, Վրաստանի, ընտանիքի, Մայրաստվածածնի, տարբեր սրբերի, ընկերների, նախնիների կենացները և այլն: Այնուամենայնիվ, յուրաքանչյուր կենացի թեման կախված է թամադայից, որը պետք է կարողանա իր կենացները հարմարեցնել ճաշկերույթի առիթին:

Բաժակաճառից հետո պետք է խմել մինչև հատակը: Ընդ որում, թամադայի կամ առիթի նկատմամբ անհարգալից վերաբերմունք է համարվում մի ումպ անելուց հետո կամ ձևականորեն բաժակը շուրթերին մոտեցնելուց հետո բաժակը վայր դնելը:

Քեիփի կամ խնջույքի կենացը կոչվում է սադղեգրդզելո (სადღეგრძელო, [sadɣɛɡrdzɛlɔ]), մինչդեռ քելեխիի կենացը կոչվում է շեսանդոբարի (შენსანდობარი, [ʃɛsandɔbarɪ]):

Պտյակ

20-րդ դարի առաջին կեսին սուփրայի անբաժանելի մաս են կազմել եղջյուրըները՝ պտյակը և գինու տիկերը՝ պատրաստված ամբողջ հորթի կամ այծի կաշվից։ Նման տիկեր հաճախ կարելի է տեսնել Նիկո Փիրոսմանիի նկարներում՝ նվիրված տոների թեմային։

Կապույտ սուփրա

Կապույտ սփռոցով (ლურჯი სუფრა - լուրջի սուփրա) սեղանը ծածկելու ավանդույթը Վրաստանում ծագել է 18-րդ դարում։ Այն լայն տարածում է գտել 19-րդ դարում, և հենց այդ ժամանակ դարձել սուփրայի հաճախակի, բայց ոչ պարտադիր հատկանիշ։ Սփռոց պատրաստելու եղանակը եկել է արևելքից։ Նման սփռոցների պատրաստման բաղադրիչները եղել են մետքսե գործվածքն ու ինդիգո ներկը։

Ծանոթագրություններ

↑ «არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობა» [Intangible Cultural Heritage] (PDF) (վրացերեն). National Agency for Cultural Heritage Preservation of Georgia. Վերցված է 25 October 2017-ին.
↑ «UNESCO Culture for development indicators for Georgia (Analytical and Technical Report)» (PDF). EU-Eastern Partnership Culture & Creativity Programme. October 2017. էջեր 82–88. Վերցված է 25 October 2017-ին.
↑ Linderman, Laura Joy (2011). «The Gendered Feast: Experiencing a Georgian Supra». Anthropology of East Europe Review. 29 (2): 22–50.
↑ ^4,0 ^4,1 Perry, John R. (1996). «Persian during the Safavid Period: Sketch for an Etat de Langue». In Melville, Charles (ed.). Safavid Persia: The History and Politics of an Islamic Society. I.B. Tauris & Co Ltd. էջ 277.
↑ ^5,0 ^5,1 ^5,2 ^5,3 ^5,4 ^5,5 ^5,6 Tuite, K. (2010). «The Autocrat of the Banquet Table: the political and social significance of the Georgian supra». In Vamling, K. (ed.). Language, History and Cultural Identities in the Caucasus. Papers from the conference, June 17-19 2005, Malmö University (PDF). Malmö: Dept. of International Migration and Ethnic Relations, Malmö University. էջեր 9–35. ISBN 978-91-7104-088-6.
↑ ^6,0 ^6,1 ^6,2 Perry, John R. (2011). «Cultural currents in the Turco-Persian world of Safavid and post-Safavid times». In Mitchell, Colin P. (ed.). New Perspectives on Safavid Iran: Empire and Society. Routledge. էջ 88.
↑ ^7,0 ^7,1 Perry, John R. (2011). «Cultural currents in the Turco-Persian world of Safavid and post-Safavid times». In Mitchell, Colin P. (ed.). New Perspectives on Safavid Iran: Empire and Society. Routledge. էջեր 87–88. / «Մշակութային հոսանքները Սեֆյան և հետսեֆյան ժամանակների թուրք-պարսկական աշխարհում»
↑ Mühlfried, Florian (2006). Postsowjetische Feiern: Das Georgische Bankett im Wandel (գերմաներեն). Stuttgart: ibidem-Verlag.
↑ Manning, Paul (2012). Semiotics of Drink and Drinking. New York: Continuum. ISBN 9781441160188.
↑ Muehlfried, Florian (2008). «Sharing the same blood – culture and cuisine in the Republic of Georgia». Anthropology of Food (S3). doi:10.4000/aof.2342. Վերցված է 2008-08-09-ին.

Արտաքին հղումներ

Դարա Գոլդշտեյն, Վրացական խնջույքը. Վրաստանի Հանրապետության կենսունակ մշակույթը և համեղ ուտեստները, 1999 թ.0-520-21929-5
Բանկետների սեղանի ինքնավարը
Վրաստանի մասին:

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Սուփրա (խրախճանք)» հոդվածին։

[1] «არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობა» [Intangible Cultural Heritage] (PDF) (վրացերեն). National Agency for Cultural Heritage Preservation of Georgia. Վերցված է 25 October 2017-ին.

[2] «UNESCO Culture for development indicators for Georgia (Analytical and Technical Report)» (PDF). EU-Eastern Partnership Culture & Creativity Programme. October 2017. էջեր 82–88. Վերցված է 25 October 2017-ին.

[3] Linderman, Laura Joy (2011). «The Gendered Feast: Experiencing a Georgian Supra». Anthropology of East Europe Review. 29 (2): 22–50.

[Perry-4] 4,0 ^4,1 Perry, John R. (1996). «Persian during the Safavid Period: Sketch for an Etat de Langue». In Melville, Charles (ed.). Safavid Persia: The History and Politics of an Islamic Society. I.B. Tauris & Co Ltd. էջ 277.

[Montreal-5] 5,0 ^5,1 ^5,2 ^5,3 ^5,4 ^5,5 ^5,6 Tuite, K. (2010). «The Autocrat of the Banquet Table: the political and social significance of the Georgian supra». In Vamling, K. (ed.). Language, History and Cultural Identities in the Caucasus. Papers from the conference, June 17-19 2005, Malmö University (PDF). Malmö: Dept. of International Migration and Ethnic Relations, Malmö University. էջեր 9–35. ISBN 978-91-7104-088-6.

[Perry88-6] 6,0 ^6,1 ^6,2 Perry, John R. (2011). «Cultural currents in the Turco-Persian world of Safavid and post-Safavid times». In Mitchell, Colin P. (ed.). New Perspectives on Safavid Iran: Empire and Society. Routledge. էջ 88.

[Perry87-88-7] 7,0 ^7,1 Perry, John R. (2011). «Cultural currents in the Turco-Persian world of Safavid and post-Safavid times». In Mitchell, Colin P. (ed.). New Perspectives on Safavid Iran: Empire and Society. Routledge. էջեր 87–88. / «Մշակութային հոսանքները Սեֆյան և հետսեֆյան ժամանակների թուրք-պարսկական աշխարհում»

[8] Mühlfried, Florian (2006). Postsowjetische Feiern: Das Georgische Bankett im Wandel (գերմաներեն). Stuttgart: ibidem-Verlag.

[9] Manning, Paul (2012). Semiotics of Drink and Drinking. New York: Continuum. ISBN 9781441160188.

[10] Muehlfried, Florian (2008). «Sharing the same blood – culture and cuisine in the Republic of Georgia». Anthropology of Food (S3). doi:10.4000/aof.2342. Վերցված է 2008-08-09-ին.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]