Մարտունու շրջան (Արցախ)

Մարտունու շրջան
Երկիր	Արցախի Հանրապետություն
Կարգավիճակ	Արցախի Հանրապետության շրջան
Ներառում է	42 համայնք
Վարչկենտրոն	Մարտունի
Նահանգապետ	Արտյոմ Ավանեսյան
Բնակչություն (2008)	23500 (2 տեղ)
Խտություն	24.35
Տարածք	951
Ժամային գոտի	UTC+4
gov.nkr.am/hy/regions/details/49/
Մարտունու շրջան Վիքիպահեստում

Խաղողի որթեր

Մարմար

Աղդամ քաղաքի ավերակ շինությունները՝ շրջապատված նռան և թզենու անտառներով

Ամարասի վանքային համալիրի եկեղեցին, 2008 թ.

Մարտունու շրջան, վարչատարածքային միավոր ԼՂՀ-ում։ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության 8 շրջաններից մեկն է։ Կագմավորվել է 1991 թվականին՝ ԼՂԻՄ նույնանուն շրջանի (ստեղծվել էր 1930 թվականին) հիմքի վրա։ Շրջանի մակերեսը կազմում է 951 կմ², բնակչությունը՝ 23.157 մարդ (2005 թ.)։ Շրջկենտրոնը համանուն Մարտունի քաղաքն է։ Վարանդան հյուսիսից սահմանակցում է Խաչենին, արևելքից Շուշիին և հարավարևմուտքից՝ Դիզակին։

ԼՂՀ-ի հարավարևելյան մասում է 400 մ բարձրության վրա։ Ունի 36 համայնք, 40 բնակավայր։ Խոշոր բնակավայրերից են Մարտունի քաղաքը, Ճարտար, Ղուզե Ճարտար, Բերդաշեն, Գիշի, Թաղավարդ, Մոս գյուղերը։ Շրջանի արեմտյան կեսն ունի նախալեռնային, թույլ թեքության մակերեույթ։ Համեմատաբար բարձր են Ննգի, Կաղարծի, Աշան, Ճարտար, Խերխան, Թաղավարդ գյուղերի մոտակայքով ձգվող լեռնաճյուղերի գագաթները (բարձրությունը՝ 1200-1500 մ)։ Լանդշաֆտը նախալեռնային, տափաստանային և անտառային է։

Բնակչությունը զբաղվում է հողագործությամբ (գլխավորապես հացահատիկային բույսերի մշակությամբ), խաղողագործությամբ և անասնապահությամբ։ Գործում է Մարտունիի գինու գործարանը, թռչնաբուծական ֆաբրիկան, վերականգնվել է Կարմիր Շուկայի գինու կետը։2003 թվականին շրջանում գործել են 36 ակումբ, կենտրոնական և 35 գյուղական գրադարաններ, Մարտունիի պատմաերկրագիտական թանգարանը, 25 միջնակարգ, 8 ութամյա, 6 տարրական, 1 երաժշտական, 1 արհեստագործական դպրոցներ, շրջանային կենտրոնական և Ղուզե Ճարտարի գյուղական հիվանդանոցները, 5 ամբուլատորիա և 31 բուժակամանկաբարձական կետեր, 1 հակահամաճարակային կայան։

Տնտեսություն

Տնտեսության հիմքը գյուղատնտեսությունն է։ Զարգացած են հացահատիկային բույսերի մշակությունը, խաղողագործությունը, պտղաբուծությունը, անասնաբուծությունը։ Հանրապետության հացահատիկային մշակաբույսերի 24,2%-ը, խաղողի համախառն բերքի 58,9%-ն արտադրվում է Մարտունիի շրջանում։ 2002 թվականից գործում է «Լուսակերտ» թռչնաբուծական ֆաբրիկան (ՍՊԸ)։ Խորհրդային տարիներին շրջանն ադրբեջանական մշակող ձեռնարկություններին մատակարարել է հացահատիկ, խաղող, միրգ, բոժոժ, բուրդ, կաթ և այլն։ 2009 թվականին շրջանի տնտեսության հիմնական հատվածների տեսակարար կշիռը հանրապետության համապատասխան ճյուղերի ընդհանուր ծավալում արդյունաբերությունը 3,3% էր, գյուղատնտեսությունը՝ 25,3%, շինարարությունը՝ 13,1%, կապը՝ 6,4%, մանրածախ ապանքաշրջանառությունը՝ 10,6%, ծառայությունները՝ 7,8%։ Ավտոճանապարհներով կապված է Ստեփանակերտի, Մարտակերտի, Հադրութի հետ։

Բնական պայմաններ

Մարտունու շրջանի տարածքի զգալի մասը հարթավայրային է և ծովի մակերևույթից ունի մինչև 400մ բարձրություն։ Շրջանի հարթավայրային մասում, հատկապես Մարտունի քաղաքում, Կուրապատիկնոյի, Գևորգավանի, Աղբուռունի, Ալաբալու հատվածներում կլիմայական պայմանները չոր մերձարևադարձային են, մթնոլորտային տեղումները սակավ, ձյան կայուն շերտ համարյա չի լինում։

Ռելիեֆ

Շրջանի արևմտյան կեսը նախալեռնային, թույլ թեքություն ունեցող մակերևույթ ունի, այստեղի կլիմայական պայմանները առավել նպաստավոր են գյուղատնտեսության համար։

Գետային ցանց

Մարտունու շրջանի տարածքով հոսող գետերից ջրառատը Վարանդան է՝ իր Ամարաս վտակով։ Այն թափվում է Արաքս գետը։ Նշանավորը Խոնաշենն է, որը, սկիզբ առնելով Բովուրխանի լեռնալանջերից, անցնում է Մարտունի քաղաքով և կորչում Արցախի հարթավայրում։

Շրջանի արևմտյան նախալեռնային հատվածը գեղատեսիլ է, հարուստ պտղատու ծառատեսակներով, անտառներով, զուլալ վտակներով ու սառնորակ աղբյուրներով։

Ընդերք

Մարտունու ընդերքը հարուստ է կրաքարի, բազալտի, մարմարի, գրանիտի, կավի պաշարներով։ Մարմարի պաշարներով հարուստ է Նորշեն, գրանիտի պաշարներով՝ Ննգի, կավի պաշարներով՝ Ննգի ու Ղավախան գյուղերի շրջակայքը։

Սահմաններ

Արևմտյան մասում շրջանը սահմանակից է Ասկերանին, հարավային մասում՝ Հադրութի շրջաններին, արևելյան ու հարավարևելյան մասերում Ֆիզուլուն, իսկ հյուսիսային մասում Աղդամի շրջաններին։

Պատմաճարտարապետական հուշարձաններ

Տարածքում պահպանվել են հայկական պատմաճարտարապետական 353 հուշարջան, որոնցից կանգունը և հնագույնը Ամարասի վանքն է, որտեղ Մեսրոպ Մաշտոցը բացել է նահանգի առաջին դպրոցը։ Վանքը կառուցվել է 4-րդ դաիլ սկզբին Գրիգոր Լուսավորչի, այնուհետև՝ նրա թոռ Գրիգորիս եպիսկոպոսի կողմից։ Հենց այդ վանքում է գտնվում վերջինիս դամբարանը։ Շրջանի պատմաճարտարապետական մյուս հուշարձաններից նշանավոր են՝ Ճարտար գյուղի Եղիշեի, Հերհեր գյուղի Ս. Գրիգորիս, Մավաս գյուղի վանքերը, Կարմիր եղցի համալիրը (Մելիք-Փաշայանների դամբարանով, XIII դ.),Բերդաշենի ամրոցները, Մեծ Նահատակ, Ս. Աստվածածին եկեղեցիները, Հացի գյուղի Ս. Աստվածածին եկեղեցին ու դպրոցի հին շենքը, Թաղավարդ գյուղի անտառածածկ սարի վրա գտնվող Ղևոնդաց անապատի հուշարձանները, Կաղարծի գյուղի Թարգմանչաց եկեղեցին և այլ հնություններ։ Շրջանում կա քաղաքական 1 համայնք, գյուղական 35 համայնք և 38 բնակավայր։

Խոշոր գյուղեր

Գյուղերից առավել խոշորներն են Ճարտարը, Բերդաշենը, Գիշին, Թաղավարդը, Մաճկալաշենը, Խնուշինակը, Հերհերը, Աշանը, Քերթը։

Բնակչություն

	Համայնք	Թվաքանակը
1	Մարտունի	5352
2	Քաջավան	77
3	Ավդուռ	133
4	Բերդաշեն	1558
5	Գիշի	1556
6	Եմիշճան	170
7	Զարդանաշեն	93
8	Թաղավարդ	1286
9	Խերխան	136
10	Խնուշինակ	655
11	Ծովատեղ	161
12	Կաղարծի	546
13	Կարմիր շուկա	1046
14	Կոլխոզաշեն	270
15	Հաղորտի	176
16	Հացի	535
17	Հերհեր	655
18	Կավահան	82
19	Ղուզե Ճարտար	1802
20	Ճարտար	5315
21	Մաճկալաշեն	665
22	Մյուրիշեն	155
23	Մուշկապատ	368
24	Մուշկապատ	368
25	Ննգի	322
26	Նոր Շեն	338
27	Շեխեր	363
28	Պառավաթումբ	122
29	Սարգսաշեն	256
30	Սոս	1009
31	Սպիտակաշեն	341
32	Քարահունջ	167
33	Քերթ	551
34	Ջիվանի	158
35	Վարանդա	99
36	Վազգենաշեն	263

Ծանոթագրություններ

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական տարբերակը վերցված է Հայաստան հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Ղարաբաղյան ազատագրական պատերազմ (1988—1994) հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են՝ Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո ։