Կրոնական փորձառություն

Կրոնական փորձառություն (հայտնի նաև որպես՝ հոգևոր փորձառություն, սուրբ փորձառություն, միստիկ փորձառություն), սուբյեկտիվ փորձառություն, որը մեկնաբանվում է կրոնական շրջանակներում։ Գաղափարը սկիզբ է առել 19-րդ դարում՝ որպես պաշտպանություն արևմտյան հասարակության աճող ռացիոնալիզմի դեմ։ Այս գաղափարը տարածեց Վիլյամ Ջեյմսի շնորհիվ։ Որոշ կրոններում սա կարող է հանգեցնել չհաստատված անձնական գնոսիսի։

Շատ կրոնական և միստիկ ավանդույթներ կրոնական փորձառությունները (հատկապես գիտելիքը, որը գալիս է դրանց հետ) ընկալում են որպես աստվածային ազատ կամքի հետևանքով առաջացած հայտնություններ, քան սովորական բնական գործընթացներ։ Դրանք համարվում են իրական հաղորդակցություններ Աստծո կամ աստվածների հետ, կամ իրական հաղորդակցություն բարձր կարգի իրողությունների հետ, որոնց մասին մարդիկ սովորաբար տեղյակ չեն։

Թերահավատները կարող են համարել, որ կրոնական փորձառությունը մարդկային ուղեղի զարգացած հատկանիշն է, որը ենթակա է բնականոն գիտական ուսումնասիրության: Տարբեր մշակույթների միջև կրոնական փորձառությունների միջև ընդհանրություններն ու տարբերությունները հնարավորություն են տվել գիտնականներին դասակարգել դրանք ակադեմիական ուսումնասիրության համար։

Սահմանումներ

Վիլյամ Ջեյմս

Հոգեբան և փիլիսոփա Վիլյամ Ջեյմսը (1842–1910) տվել է միստիկ փորձառության չորս առանձնահատկություններ իր «Կրոնական փորձի բազմազանություն» (The Varieties of Religious Experience, 1901/1902) աշխատության մեջ։ Ըստ Ջեյմսի՝ այդ տեսակ փորձառությունը լինում է՝

• Անցողիկ (անգլերեն՝ Transient) – փորփառությունը ժամանակավոր է․ անհատը շուտով վերադառնում է «նորմալ» վիճակին։ Զգում է իրեն տարածության և ժամանակի նորմալ ընկալումից դուրս։
• Աննկարագրելի (անգլերեն՝ Ineffable) – փորձառությունը հնարավոր չէ բառերով նկարագրել։
• Ներըմբռնողական (անգլերեն՝ Noetic) – անհատը զգում է, որ սովորել է ինչ-որ արժեքավոր դաս այդ փորձառությունից։ Զգում է, որ ստացել է մարդկային հասկացողությունից վեր գիտելիք։
• Ակամա (անգլերեն՝ Passive) – փորձառությունը հիմնականում տեղի է ունենում անհատի հետ անգիտակցաբար։ Չնայած կան գործընթացներ, ինչպիսիք են մեդիտացիան (տե՛ս ստորև), որոնք կարող են ավելի հավանական դարձնել կրոնական փորձառությունը, դա այն չէ, ինչ մենք կարող ենք մեր իսկ կամքով միացնել կամ անջատել։

Ռուդոլֆ Օտտո

Գերմանացի փիլիսոփա և աստվածաբան Ռուդոլֆ Օտտոն (1869–1937) պնդում է, որ կրոնական բոլոր փորձառությունների համար գոյություն ունի մեկ ընդհանուր գործոն՝ անկախ մշակութային ծագումից։ Իր «Աստվածային գաղափարը» (անգլերեն՝ The Idea of the Holy, 1923) գրքում, նա այդ գործոնը նկարագրում է որպես «աստվածային կամք» (անգլերեն՝ numinous)։ Աստվածային կամքը ներառում է հետևյալ ասպեկտները՝

• mysterium tremendum, որը վախ ու դող առաջացնելու միտումն է,
• mysterium fascinans, որը գրավելու, հրապուրելու և պարտադրելու միտումն է։

Աստվածային կամքի փորձառությունը ունի նաև անձնական առանձնահատկությունը, քանի որ անհատը զգում է, որ հաղորդակցության մեջ է սուրբ ուրիշի հետ։ Օտտոն աստվածային կամքը համարում է միակ հնարավոր կրոնական փորձառությունը։ Նա ասում է, «Չկա կրոն, որտեղ այն [աստվածային կամքը] գոյություն չունենա որպես իրական ամենաներքին հիմք, և առանց դրա ոչ մի կրոն արժանի չէ կրոն կոչվելու»։ Օտտոն լուրջ չի ընդունում այլ տեսակ կրոնական փորձառությունները, ինչպիսիք են՝ էքստազը և կրոնական մոլեռանդությունը, և համարում է դրանք «կրոնի շեմքի» (անգլերեն՝ vestibule of religion) մաս։

Նորման Հաբել

Ատվածաշնչագետ Նորման Հաբելը կրոնական փորձառությունները սահմանում է որպես կառուցվածքային ուղի, որի վրա որոշակի կրոնական ավանդույթի շրջանակներում հավատացյալը կապվում է սուրբի հետ կամ ձեռք է բերում իրազեկություն սուրբի մասին։ Կրոնական փորձառությունները իրենց բնույթով արտասովոր են․ այսինքն՝ սովորականից դուրս կամ իրերի բնական կարգից դուրս։ Կրոնական փորձառությունները երբեմն դժվար է տարբերել դիտողականորեն հոգեախտաբանական վիճակներից, ինչպիսիք են փսիխոզը կամ գիտակցության փոփոխված վիճակների այլ ձևերը։ Ոչ բոլոր արտասովոր փորձառություններն են համարվում կրոնական փորձառություններ։ Ըստ Հաբելի սահմանման՝ հոգեախտաբանական վիճակները կամ թմրամիջոցներից առաջացած իրազեկված վիճակները չեն համարվում կրոնական փորձառություններ, քանի որ դրանք հիմնականում չեն իրականացվում որոշակի կրոնական ավանդույթի շրջանակներում։

Մուրը և Հաբելը առանձնացրել են կրոնական փորձառությունների երկու տեսակ՝ միջնորդավորված և անմիջական կրոնական փորձառություն։

• Միջնորդավորված (անգլերեն՝ Mediated) – Հավատացյալը միջնորդավորված փորձառություն է ձեռք բերում օժանդակ միջոցների օգնությամբ, ինչպիսիք են ծեսերը, հատուկ անհատները, կրոնական խմբերը, տոտեմական առարկաները կամ բնական աշխարհը։
• Անմիջական (անգլերեն՝ Immediate) – Անմիջական փորձառությունը գալիս է հավատացյալին առանց որևէ միջամտության։ Այս դեպքում հավատացյալը ուղղակիորեն ընկալում է աստվածությունը կամ աստվածայինը։

Ռիչարդ Սուինբերն

Իր «Հավատք և բանականություն» (անգլերեն՝ Faith and Reason) գրքում, փիլիսոփա Ռիչարդ Սուինբերնը ձևակերպել է հինգ կատեգորիա, որոնց մեջ մտնում են բոլոր կրոնական փորձառությունները.

• Համընդհանուր (անգլերեն՝ Public) – հավատացյալը տեսնում է «Աստծո ձեռքի գործը» այնտեղ, որտեղ այլ բացատրություններն էլ են հնարավոր, օրինակ՝ գեղեցիկ մայրամուտին նայելը
• Համընդհանուր (անգլերեն՝ Public) – անսովոր իրադարձություն, որը խախտում է բնական օրենքը, օրինակ՝ ջրի վրա քայլելը
• Անհատական (անգլերեն՝ Private) – նորմալ լեզվով նկարագրելի, օրինակ՝ Հակոբի սանդուխքի երազը
• Անհատական (անգլերեն՝ Private) – նորմալ լեզվով աննկարագրելի, սովորաբար լինում է միստիկ փորձառություն, օրինակ՝ «սպիտակ գույնը չդադարեց սպիտակ լինելուց, և սև գույնը չդադարեց սև լինել, բայց սևը սպիտակ էր, իսկ սպիտակը՝ սև»
• Անհատական (անգլերեն՝ Private) – Աստծո գործողության ոչ հատուկ, ընդհանուր զգացում մարդու կյանքում

Սուինբերնը նաև երկու սկզբունք առաջարկեց կրոնական փորձառությունների գնահատման համար.

• Դյուրահավատության սկզբունք (անգլերեն՝ Principle of Credulity) – անհավատության պատճառների բացակայության դեպքում պետք է ընդունել այն, ինչ թվում է ճշմարիտ, օրինակ, եթե ինչ-որ մեկն իր աչքերով տեսնում է ինչ-որ մեկին ջրի վրայով քայլելիս, նա պետք է հավատա, որ դա իսկապես տեղի է ունենում։
• Վկայության սկզբունք (անգլերեն՝ Principle of Testimony) – անվստահության պատճառների բացակայության դեպքում պետք է ընդունել այն, ինչ ասում են ականատեսները կամ հավատացյալները կրոնական փորձառության մասին։

Առնչվող տերմիններ

• Էքստազ, տրանսի վիճակ – Էքտազի ժամանակ հավատացյալը զգում է, որ իր հոգին կամ ոգին հեռանում է մարմնից։ Էքստազի ժամանակ ուշադրությունը կենտրոնանում է հոգու մարմնից հեռանալու և տրանսցենդենտալ իրականություններն զգալու վրա։ Կրոնական փորձառության այս տեսակը բնորոշ է շամաններին։
• Կրոնական մոլեռանդություն – Մոլեռանդության կամ տիրապետման ժամանակ Աստված դրսից է հայտնվում հավատացյալին։ Սրբազան ուժը, էակը կամ կամքը մտնում է անհատի մարմին կամ միտք և տիրապետում է դրան։ Այն անձը, որին կարող են տիրանալ, երբեմն կոչվում է մեդիում։ Աստվածությունը, ոգին կամ զորությունը օգտագործում է այդպիսի մարդուն իմմանենտ աշխարհի հետ հաղորդակցվելու համար։ Լյուիսը պնդում է, որ էքստազը և տիրապետումը, ըստ էության, նույն փորձառություներն են, և էքստազը տիրապետման միայն մեկ ձև է։ Այս երևույթի արտաքին դրսևորումը հաստատում է այս տեսակետը, որ շամանները հանդես են գալիս որպես հոգիներին պատկանող միջնորդներ, և չնայած նրանք պնդում են, որ կարող են կառավարել հոգիներին, որոշ դեպքերում շամանները կորցնում են վերահսկողությունը։
• Միստիկ փորձառություն – Միստիկ փորձառությունները շատ առումներով հակադրվում են աստվածային կամքի փորձառություններին։ Միստիկ փորձառության մեջ վերանում է ողջ «այլությունը», և հավատացյալը դառնում է մեկ տրանսցենդենտի հետ։ Հավատացյալը բացահայտում է, որ ինքը չի տարբերվում տիեզերքից, աստվածությունից կամ այլ իրականությունից, այլ մեկ է նրա հետ։ Զաեները բացահայտեց երկու բոլորովին տարբեր միստիկական փորձառություններ՝ բնական և կրոնական միստիկ փորձառություններ։ Բնական միստիկական փորձառությունները, օրինակ՝ ներքին «ես»-ի փորձառություններ են կամ բնության հետ միասնության փորձառություններ։ Զաեները պնդում է, որ «բնական միստիցիզմին» բնորոշ փորձառությունները միանգամայն տարբերվում են կրոնական միստիցիզմին բնորոշ փորձառություններից։ Բնական միստիկ փորձառությունները չեն համարվում կրոնական փորձառություններ, քանի որ դրանք կապված չեն որոշակի ավանդույթի հետ, բայց բնական միստիկ փորձառությունները հոգևոր փորձառություններ են, որոնք կարող են խորը ազդեցություն ունենալ մարդու վրա։
• Հոգևոր զարթոնք – Հոգևոր զարթոնքը սովորաբար ներառում է իրականության սուրբ տարածության գիտակցում կամ բացում և կարող է լինել կրոնական փորձառություն։ Շատ հաճախ հոգևոր զարթոնքը փոխակերպում է անհատի ողջ կյանքը։ Այն կարող է վերաբերել ցանկացած տեսակի կրոնական փորձառությանը շատ լայն շրջանակից, ներառյալ նորից ծնվելը, մահվան մոտ փորձառությունները, հինդու մոկշան (moksha) և բուդդայական լուսավորությունը (bodhi):

Պատմություն

Ծագումնաբանություն

Կրոնական փորձառության գաղափարը լայն տարածում գտավ Վիլյամ Ջեյմսի շնորհիվ, ով իր «Կրոնական փորձի բազմազանություն» գրքում օգտագործել է «կրոնական փորձ» տերմինը։ Այն համարվում է ոլորտի դասական աշխատանք, և շատ հաճախ մասնագիտական կոնֆերանսների ժամանակ անդրադառնում են Ջեյմսի գաղափարներին։ Ջեյմսը տարբերակեց ինստիտուցիոնալ կրոնը և անձնական կրոնը։ Ինստիտուցիոնալ կրոնը վերաբերում է կրոնական խմբին կամ կազմակերպությանը և կարևոր դեր է խաղում հասարակության մշակութային համատեքստում։ Անձնական կրոնը, որտեղ անհատն ունի միստիկ փորձառություն, կարող է անցնել մշակութային սահմանները

Տերմինի կիրառման ծագումը գալիս է ավելի վաղ ժամանակներից։ 18-րդ, 19-րդ և 20-րդ դարերում մի քանի կենտրոնական գործիչներ շատ ազդեցիկ տեսակետներ են առաջ քաշել այն մասին, որ կրոնը և նրա համոզմունքները կարող են հիմնված լինել հենց փորձառության վրա։ Մինչ Կանտը գտնում էր, որ բարոյական փորձառությունը արդարացնում է կրոնական համոզմունքները, Ջոն Ուեսլին, ի լրումն անհատական բարոյական ջանքերի շեշտադրման, կարծում էր, որ մեթոդիստական դավանանքի (ռոմանտիկ շարժման հետ զուգահեռ) կրոնական փորձառությունները հիմնարար նշանակություն ունեն կրոնական նվիրվածության՝ որպես ապրելակերպի համար։

Ուեյն Պրաուդֆութը «կրոնական փորձ» հասկացության արմատները վերագրում է գերմանացի աստվածաբան Ֆրիդրիխ Շլայերմախերին (1768–1834), ով պնդում էր, որ կրոնը հիմնված է անսահմանության զգացողության վրա։ «Կրոնական փորձ» հասկացությունն օգտագործվել է Շլայերմախերի և Ալբրեխտ Ռիչլի կողմից՝ պաշտպանելու կրոնը աճող գիտական ​​և աշխարհիկ քննադատությունից և պաշտպանելու այն տեսակետը, որ մարդկային (բարոյական և կրոնական) փորձը արդարացնում է կրոնական հավատքը։

«Կրոնական փորձ» տերմինը ընդունվել է շատ կրոնագետների կողմից, որոնցից ամենաազդեցիկը եղել է Վիլյամ Ջեյմսը։

«Միստիկ փորձառության» ժամանակակից գաղափարը ազդվել և համակվել է արևմտյան և արևելյան շարժումների լայն շրջանակի կողմից, ինչպիսիք են՝ պերեննիալիզմը (լատիներեն` Philosophia perennis, «հավերժական փիլիսոփայություն»), տրանսցենդենտալիզմը, ունիվերսալիզմը, թեոսոֆական ընկերությունը (անգլերեն՝ Theosophical Society), նոր միտքը (անգլերեն՝ New Thought), նեո-Վեդանտան (անգլերեն՝ Neo-Vedanta) և բուդդայական մոդեռնիզմը։

Պերեննիալիզմ

Համաձայն պերեննիալիզմի՝ բոլոր կրոններում միստիկ փորձառությունները հիմնականում նույնն են։ Ենթադրում է, որ աշխարհի կարևորագույն կրոններից շատերը, եթե ոչ բոլորը, առաջացել են միստիկների, այդ թվում՝ Բուդդայի, Հիսուսի, Լաո Ցզեի և Կրիշնայի ուսմունքների շուրջ։ Նա նաև նկատում է, որ կրոնական ավանդույթների մեծ մասը նկարագրում է հիմնարար միստիկ փորձառությունը, գոնե էզոթերիկ բնույթով։ 20-րդ դարի նշանավոր ջատագովը Օլդոս Հաքսլին էր, ով «իր նկարագրության մեջ մեծ ազդեցություն է ստացել Վիվեկանանդայի նեո-Վեդանտայից և Զենի յուրօրինակ տարբերակից, որը արտահանվել է արևմուտք Թեյտարո Սուզուկիի կողմից։ Այս երկու մտածողները բացատրել են պերեննիալիզմի թեզի իրենց տարբերակները», որոնք ի սկզբանե ոգեշնչված էին արևմտյան մտածողների և աստվածաբանների կողմից։ արևմտյան մտածողներից և աստվածաբաններից։

Էքզիստենցիալիզմ

Սյորեն Կիերկեգորը պնդում էր, որ աշխարհի և ունեցվածքի համար մահանալը քրիստոնեության կրոնական փորձառության հիմնարար ասպեկտն է։

Տրանսցենդենտալիզմ և ունիտարյան ունիվերսալիզմ

Տրանսցենդենտալիզմը 19-րդ դարի սկզբի ազատական-բողոքական շարժում էր, որը հիմնված էր անգլիական և գերմանական ռոմանտիզմի, Հերդերի և Շլայերմախերի աստվածաշնչյան քննադատության և Հյումի թերահավատության վրա։ Տրանսցենդենտալիստներն ընդգծել են կրոնի ինտուիտիվ, փորձառական մոտեցումը։ Հետևելով Շլայերմախերին՝ որպես ճշմարտության չափանիշ ընդունվեց անհատի ճշմարտության ինտուիցիան։ 18-րդ դարի վերջում և 19-րդ դարի սկզբին հայտնվեցին հինդուիստական տեքստերի առաջին թարգմանությունները, որոնք կարդացել են նաև տրանսցենդենտալիստները և ազդել նրանց մտածողության վրա։ Նրանք նաև հավանություն տվեցին ունիվերսալիստական և ունիտարիստական գաղափարներին, ինչը հանգեցրեց ունիտար ունիվերսալիզմ գաղափարին, ըստ որի՝ ճշմարտություն պետք է լինի նաև այլ կրոններում, քանի որ սիրող Աստված կփրկագնի բոլոր կենդանի էակներին, ոչ միայն քրիստոնյաներին։

Թեոսոֆական ընկերություն

Թեոսոֆական ընկերությունը ձևավորվել է 1875 թվականին Ելենա Բլավատսկայայի, Հենրի Սթիլ Օլքոթի, Ուիլյամ Քուան Ջաջի և այլոց կողմից՝ ընդլայնելու հոգևոր սկզբունքները և որոնելու Ճշմարտությունը, որը հայտնի է որպես Թեոսոֆիա։ Թեոսոֆական ընկերությունը մեծ ազդեցություն է ունեցել կրոնական ուսմունքների մեծ բազմազանության նկատմամբ հետաքրքրությունը խթանելու և՛ արևմուտքում, և՛ արևելքում.

Ոչ մի կազմակերպություն կամ շարժում այնքան շատ ներդրում չի տվել «Նոր դարաշրջան» շարժումներին, որքան թեոսոֆական ընկերությունը... Այն եղել է օկուլտիստական գրականության տարածման գլխավոր ուժը արևմուտքում քսաներորդ դարում։

Թեոսոֆական ընկերությունը որոնում էր «գաղտնի ուսմունքներ» ասիական կրոններում։ Այն ազդեցիկ է եղել ասիական մի քանի կրոնների մոդեռնիստական հոսքերի վրա, մասնավորապես՝ հինդուական բարեփոխական շարժումների, Թերավադա բուդդիզմի վերածննդի և Թեյտարո Սուզուկիի, ով տարածել է լուսավորության գաղափարը՝ որպես անժամկետ, տրանսցենդենտալ իրականության պատկերացում։ Մեկ այլ օրինակ կարելի է տեսնել Փոլ Բրունթոնի «A Search in Secret India»-ում, որը Ռամանա Մահարշիին ներկայացրեց արևմտյան լսարանին։

Օրիենտալիզմ և «պիցցայի էֆեկտ»

Կրոնի արևմտյան և արևելյան պատկերացումների փոխազդեցությունը կարևոր գործոն է ժամանակակից միստիկայի զարգացման գործում։ 19-րդ դարում, երբ ասիական երկրները գաղութացվեցին արևմտյան պետությունների կողմից, սկսվեց մշակութային միմեսիս գործընթացը։ Այս գործընթացում կրոնի մասին արևմտյան գաղափարները, հատկապես «կրոնական փորձառություն» գաղափարը, ասիական երկրներ ներկայացվեցին միսիոներների, գիտնականների և թեոսոֆական ընկերության կողմից և միավորվեցին հնդկական և բուդդայական ավանդույթների նոր ըմբռնման մեջ։ Այս միաձուլումը արտահանվել է ետ արևմուտք՝ որպես «ասիական իսկական ավանդույթներ», և մեծ ճանաչում է ձեռք բերել արևմուտքում։ Այս արևմտյան ճանաչման շնորհիվ այն հեղինակություն ձեռք բերեց նաև Հնդկաստանում, Շրի Լանկայում և Ճապոնիայում։

Այս միաձուլված ավանդույթի ամենահայտնի ներկայացուցիչներն են Էննի Բեզանթը (Թեոսոֆական ընկերություն), Սվամի Վիվեկանանդան և Սարվեպալի Ռադհակրիշնանը (Նեո-վեդանտա), Անագարիկա Դհարմապալան՝ 19-րդ դարի Շրի Լանկայի բուդդայական ակտիվիստ, ով հիմնադրել է Մահա Բոդի միությունը, Թեյտարո Սուզուկին՝ ճապոնացի գիտնական և զեն բուդդիստ։ Այս լայն ըմբռնման հոմանիշ տերմինը «ոչ-դուալիզմ» (անգլերեն՝ nondualism) է։ Այս փոխադարձ ազդեցությունը հայտնի է նաև որպես «պիցցայի էֆեկտ»։

Քննադատություն

«Փորձառություն» տերմինը քննադատության է արժանացել։

«Կրոնական էմպիրիզմը» համարվում է խիստ խնդրահարույց և մերժվել է աստվածաբան Կառլ Բարթի կողմից միջպատերազմյան ժամանակաշրջանում։ 20-րդ դարում կրոնական, ինչպես նաև բարոյական փորձառությունը, որպես կրոնական համոզմունքների հիմնավորում, դեռևս իշխում էր։ Չարլզ Ռեյվենը և Օքսֆորդի ֆիզիկոս և աստվածաբան` Չարլզ Քուլսոնը, երկու ազդեցիկ ժամանակակից գիտնականներ էին, ովքեր կիսում էին այս ազատական աստվածաբանական տեսակետը։

Ռոբերտ Շարֆը գրում է, որ «փորձառությունը» տիպիկ արևմտյան տերմին է, որն իր ճանապարհն է գտել դեպի ասիական կրոնականություն արևմտյան ազդեցությունների միջոցով։ «Փորձառություն» գաղափարը ներմուծում է «փորձարկողի» և «փորձառուի» միջև երկակիության կեղծ հասկացություն, մինչդեռ կենշոյի (անգլերեն՝ kensho, ճապոներեն՝ 見性 - Ken նշանակում է «տեսնել», shō նշանակում է «բնություն, էություն») էությունը դիտորդի և դիտարկվողի «ոչ երկակիության» գիտակցումն է։ «Մաքուր փորձառություն» գոյություն չունի. ամբողջ փորձառությունը միջնորդվում է ինտելեկտուալ և ճանաչողական գործունեության միջոցով։ Կոնկրետ ավանդույթի կոնկրետ ուսմունքներն ու գործելակերպը կարող է նույնիսկ որոշել, թե ինչ «փորձառություն» ունի ինչ-որ մեկը, ինչը նշանակում է, որ այդ «փորձառությունը» ոչ թե ուսուցման ապացույցն է, այլ ուսուցման արդյունքը։ Մաքուր գիտակցությունն առանց հասկացությունների, որին հասնում է «ընկալման դռները մաքրելու» միջոցով, կլինի զգայական ներածման ճնշող քաոս՝ առանց համահունչության։

Ամերիկացի կրոնագետ և սոցիալական գիտությունների փիլիսոփա Ջեյսոն Ջոզեֆսոն Սթորմը նույնպես քննադատել է կրոնական փորձառության սահմանումն ու կատեգորիան, հատկապես, երբ նման փորձառություններն օգտագործվում են կրոնը սահմանելու համար։ Նա համեմատում է փորձի կոչը՝ կրոնը սահմանելու համար արվեստի էականիստական ​​սահմանումը պաշտպանելու ձախողված փորձերի հետ՝ դիմելով գեղագիտական ​​փորձին, և առաջարկում է, որ յուրաքանչյուր կատեգորիա չունի ընդհանուր հոգեբանական հատկանիշ բոլոր նման փորձառությունների համար, որով դրանք կարող են սահմանվել։

Կրոնական փորձառություններ հրահրելու միջոցներ

Մեդիտացիա

Սուֆիական պտույտ (անգլերեն՝ Sufi whirling)

Ավանդույթները առաջարկում են կրոնական պրակտիկաների լայն շրջանակ, որոնք խթանում են կրոնական փորձառությունը՝

• Երկարատև ֆիզիկական ակտիվություն, ինչպիսին է վազքը մեծ համայնքային շրջանակում, որն օգտագործվում է տարբեր ցեղային և նեոհեթանոսական կրոններում։
• Աղոթք
• Երաժշտություն
• Պար, օրինակ՝ Սուֆիական պտույտ (անգլերեն՝ Sufi whirling)
• Մեդիտացիա․ Մեդիտատիվ պրակտիկաները օգտագործվում են միտքը հանգստացնելու և գիտակցության այնպիսի վիճակների հասնելու համար, ինչպիսին է Նիրվիկալպա Սամադհի։ Մեդիտացիան կարող է կենտրոնանալ շնչառության, գաղափարների, մանտրաների, սիմվոլների վրա։
• Հարցաքննել կամ ուսումնասիրել (ինքնա)ներկայացումները/ճանաչողական սխեմաները, ինչպիսիք են Ինքնահետազոտումը, Հուա Տու պրակտիկան և Դուգլաս Հարդինգի՝ «գլուխ չունենալու» (անգլերեն՝ having no head) մասին։
• Գիտակցված երազատեսություն

Կրոնական փորձառությունները կարող են առաջանալ նաև էնթեոգենների օգտագործմամբ, ինչպիսիք են՝

• Այաուասկա (անգլերեն՝ Ayahuasca, DMT)
• Salvia divinorum, սալվինորին Ա (անգլերեն՝ salvinorin A)
• Պեյոտ, մեսկալին (անգլերեն՝ Peyote, mescaline)
• Ցնորածին սնկեր, պսիլոցիբին (անգլերեն՝ psilocybin)
• Ճանճասպան կարմիր, մուսիմոլ (լատիներեն՝ Amanita muscaria, անգլերեն՝ muscimol)
• Մարիխուանա (իսպաներեն՝ marijuana, marihuana)
• Լիզերգիկ թթվի դիէթիլամիդը (LSD)
• 3,4-մեթիլենդիօքսիմետամֆետամին (MDMA)
• Սոմա (հին հնդկերեն` Soma), աստվածային ըմպելիք
• Կետամին

Կրոնական փորձառությունները կարող են ունենալ նեյրոֆիզիոլոգիական ծագում։ Դրանք ուսումնասիրվում են նեյրոաստվածաբանության և կրոնի ճանաչողական գիտության ոլորտում և ներառում են մահվան մոտ փորձառություններ։ Միջոցները կարող են լինել՝

• Քունքային բլթի էպիլեպսիա, ինչպես նկարագրված է Գեշվինդի համախտանիշում (անգլերեն՝ Geschwind syndrome)
• Կաթված
• Մեծ դեպրեսիվ խանգարում կամ շիզոֆրենիա

Կրոնական ուսմունքներ

Նեոպլատոնականություն

Նեոպլատոնականությունը, որը հիմնադրվել է Պլոտինոսի կողմից և հիմնված է Պլատոնի և ավելի վաղ պլատոնիստների ուսմունքների վրա, զարգացել է մ.թ. 3-րդ դարում և ժամանակակից տերմին է կրոնական և միստիկական փիլիսոփայության դպրոցի համար։

Նեոպլատոնակաությունը պնդում է, որ հոգին պետք է վերադառնա դեպի բարձրագույն Բարին այնպես, ինչպես իջել է նրանից։ Առաջին հերթին նա պետք է վերադառնա ինքն իրեն։ Սա ձեռք է բերվում առաքինության պրակտիկայի կիրառմամբ, որն ուղղված է Աստծուն նմանվելու և բարձրանալուն առ Աստված։ Ասկետիզմի պրակտիկան մարդուն դարձնում է ավելի հոգևոր և տոկուն էակ՝ ազատելով նրան մեղքերից։ Բայց անմեղ լինելը բավարար չէ, քանի որ վերջնական նպատակը Աստծո հետ միաձուլվելն է (հենոզիս, «միասնություն»)։ Այս նպատակին է հասնում՝ խորհելով սկզբնական Գոյության՝ Մեկի մասին խորհելու միջոցով, այլ կերպ ասած՝ էքստազի միջոցով։

Հոգին կարող է ըմբռնել սկզբնական Գոյությունը և մոտենալ նրան միայն լիակատար խաղաղության և խոնարհության մեջ։ Ուստի, նա պետք է անցնի հոգևոր պրակտիկաների միջով։ Սկսած նյութական իրերի խորհրդածությունից՝ հոգին ներս է մտնում և սուզվում խորքերը, որտեղից նրան հասանելի է դառնում գաղափարների աշխարհը (nous)։ Բայց նույնիսկ այնտեղ չի գտնում Բարձրագույնին, Մեկին. այն դեռ լսում է մի ձայն, որն ասում է. «մենք մեզ չենք արարել»։ Վերջին փուլը հասնում է այն ժամանակ, երբ ամենաբարձր լարվածության և կենտրոնացման, լռության մեջ խորհելու և գոյություն ունեցող ամեն ինչի լիակատար մոռացության մեջ նա ի վիճակի է կորցնել ինքն իրեն։ Այդ ժամանակ այն կկարողանա տեսնել Աստծուն՝ գոյության հիմքը, բոլոր էակների աղբյուրը, ամենայն բարության սկիզբը, հոգու արմատը։ Այդ պահին նա վայելում է աննկարագրելի կատարյալ երանությունը. այն ասես կլանված լինի աստվածությամբ, ողողված հավերժության լույսով։ Պորփյուրը պատմում է մեզ, որ իրենց հաղորդակցության վեց տարիների ընթացքում Պլոտինոսը չորս անգամ հասավ Աստծո հետ այս հիացական միությանը։

Անանուն հարբեցողների 12 քայլեր

«Անանուն հարբեցողների 12 քայլեր»-ը նշում է, որ «այս քայլերի արդյունքում ունենալով հոգևոր զարթոնք՝ մենք փորձեցինք այս ուղերձը հասցնել հարբեցողներին և կիրառել այս սկզբունքները մեր բոլոր գործերում»։ «Հոգևոր փորձառություն» և «հոգևոր զարթոնք» տերմինները բազմիցս օգտագործվում են «Անանուն հարբեցողներ» (անգլերեն՝ «The Big Book of Alcoholics Anonymous») գրքում, որը պնդում է, որ հարբեցողությունից վերականգնվելու համար անհրաժեշտ է հոգևոր փորձառություն։

Քրիստոնեություն

Ավետարանական քրիստոնեության մեջ «նորից ծնվելը» համարվում է անհրաժեշտ, որպեսզի հավատացյալը մահից հետո գնա դրախտ։ Էֆեկտը փոխում է կյանքը և կարելի է անվանել նաև փոխակերպման փորձ։

Նշելով, որ կրոնական փորձառությունը չպետք է տարանջատվի մերձավորի հանդեպ հոգատարությունից, Հռոմի Պապ Ֆրանցիսկոսը նշել է, որ «չի կարող լինել իրական կրոնական փորձառություն, որը խուլ է աշխարհի աղաղակին»։

Քրիստոնեական միստիցիզմ

Երեք վաղ մեթոդիստ առաջնորդներ՝ Չարլզ Ուեսլին, Ջոն Ուեսլին և Ֆրենսիս Ասբերին, պատկերված են վիտրաժներով Հիշատակի մատուռում, Ջունալուսկա լիճ, Հյուսիսային Կարոլինա

Քրիստոնեական վարդապետությունը, ընդհանուր առմամբ, պնդում է, որ Աստված բնակվում է բոլոր քրիստոնյաների մեջ, և որ նրանք կարող են Աստծուն զգալ ուղղակիորեն Հիսուսին հավատալու միջոցով, քրիստոնեական միստիցիզմը ձգտում է հասկանալ ինտելեկտուալ միջոցներով անհասանելի հոգևոր ճշմարտությունները՝ սովորաբար Քրիստոսին ընդօրինակելու միջոցով։ Ուիլյամ Ինջը բաժանում է այս scala perfectionis-ը երեք փուլերի՝ «մաքրողական» (անգլերեն՝ purgative) կամ ասկետիկ փուլ, «լուսավորիչ» (անգլերեն՝ illuminative) կամ հայեցողական փուլ և երրորդ՝ «միասնական» (անգլերեն՝ unitive) փուլ, որտեղ Աստծուն կարող են տեսնել «դեմ առ դեմ»։

Երրորդ փուլը, որը սովորաբար կոչվում է հայեցողություն արևմտյան ավանդույթում, վերաբերում է Աստծո հետ որևէ կերպ միավորված լինելու փորձին։ Միության փորձը տարբեր է, բայց այն առաջին հերթին միշտ կապված է Աստվածային սիրո հետ վերամիավորվելու հետ։ Այստեղ հիմքում ընկած թեման այն է, որ Աստված՝ կատարյալ բարությունը, ճանաչվում կամ զգացվում է առնվազն այնքան սրտով, որքան բանականությամբ, քանի որ 1 Հովհաննես 4.16-ի խոսքերով. «Աստված սեր է. ով սիրո մեջ է ապրում, Աստծու մեջ է ապրում, Աստված էլ՝ նրա մեջ։»: Դասական միստիցիզմի որոշ մոտեցումներ առաջին երկու փուլերը համարում են նախնական երրորդ, բացահայտ առեղծվածային փորձառության համար, իսկ մյուսները պնդում են, որ այս երեք փուլերը համընկնում են և միահյուսվում։

Հեսիքազմ

Ելնելով Մատթեոսի Ավետարանում Քրիստոսի պատվիրանից՝ «մտի՛ր քո սենյակը, փակի՛ր դուռդ և ծածուկ աղոթի՛ր քո Հորը», հեսիքազմը բաղկացած է ինքդ քեզ հետ քաշվելուց՝ կանգնեցնելով զգայարանների գործունեությունը Աստծուն ճանաչելու համար։

Հեսիքազմի բարձրագույն նպատակը Աստծո փորձարարական ճանաչումն է։ 14-րդ դարում Աստծո մասին նման փորձարարական իմացության հնարավորությունը վիճարկվեց կալաբրիացի վանական Վարլաամի կողմից, ով թեև պաշտոնապես ուղղափառ եկեղեցու անդամ էր, բայց կրթություն էր ստացել արևմտյան սխոլաստիկ աստվածաբանությամբ։ Վարլաամը պնդում էր, որ Աստծո մասին մեր գիտելիքը կարող է լինել միայն առաջարկական։ Հեսիքազմի պրակտիկան պաշտպանել է Սբ. Գրիգոր Պալաման։

Իսլամ

Մինչ բոլոր մուսուլմանները հավատում են, որ իրենք Աստծո ճանապարհին են և կմոտենան Աստծուն երկնքում՝ մահից հետո և Վերջին դատաստանից հետո, սուֆիները կարծում են, որ մարդը կարող է ավելի մոտ լինել Աստծուն և զգալ այդ մերձությունը, քանի դեռ ողջ է։

Tariqa՝ միստիցիզմի հետևորդների հետևած «ուղին», սահմանվում է որպես «Շարիաթից բխող ուղի, քանի որ հիմնական ուղին կոչվում է shar, ուղի, tariq»: Ոչ մի միստիկ փորձառություն հնարավոր չէ ձեռք բերել առանց նախապես պահպանելու Շարիաթի պարտադիր հրահանգները։ Այնուամենայնիվ, tariqa-ն ​​ավելի նեղ է և քայլելը ավելի դժվար է։ Այն ուղղորդում է գիտակին, որը կոչվում է salik (ճանապարհորդ), իր suluk-ի (ճանապարհորդություն) վրա տարբեր կայաններով (maqam), մինչև նա հասնի իր նպատակին՝ կատարյալ tauhid-ին, էկզիստենցիալ ճանաչմանը, որ Աստված Մեկ է։

Բուդդիզմ

Բուդդան ցույց է տալիս վերահսկողություն կրակի և ջրի վրա: Գանդարա, 3-րդ դար մ.թ

Թերավադա բուդդայական պրակտիկան նկարագրվում է որպես կարգապահության (սիլա, śīla), մեդիտատիվ կենտրոնացման (սամադհի, samādhi) և տրանսցենդենտալ իմաստության (պրաջնա, prajñā) եռակի մարզում։ Զեն բուդդիզմն ընդգծում է մեդիտացիայի միասնական պրակտիկան, մինչդեռ Վաջրայանա բուդդիզմը օգտագործում է պրակտիկաների լայն շրջանակ։ Թեև մեդիտացիայի և պրաջնայի առաջնային նպատակը կցորդներից ազատվելն է, այն կարող է նաև հանգեցնել Բուդդայի բնության գիտակցմանը և մտքի բնորոշ պարզությանը։

Կրոնական փորձառության տարբեր տեսակներ մանրամասն նկարագրված են Շուրանգամա սուտրաում։ Հիսուն սկանդհա-մարաների (skandha-maras) բաժնում տասը սկանդհա-մարա ասոցացվում է հինգ սկանդհաներից յուրաքանչյուրի հետ, և յուրաքանչյուր սկանդհա-մարա մանրամասն նկարագրված է որպես աջ սամադհիից շեղում։ Այս սկանդհա-մարաները հայտնի են նաև որոշ անգլալեզու հրատարակություններում որպես «հիսուն սկանդա դևեր»։

Համարվում է նաև, որ մեդիտացիայի արդյունքում ձևավորվում են գերնորմալ ունակություններ, որոնք կոչվում են «բարձրագույն գիտելիք» (աբհիջնա, abhijñā) կամ «հոգևոր ուժ» (ռիդհի, ṛddhi): Սամյուտա Նիկայայում հայտնաբերված վաղ նկարագրությունը նշում է այնպիսի ունակություններ, ինչպիսիք են՝

... նա անարգել անցնում է պատի միջով, պարսպի միջով, լեռան միջով, ասես տարածության միջով; նա սուզվում և դուրս է գալիս գետնից այնպես, կարծես դա ջուր լինի. նա քայլում է ջրի վրայով և չի սուզվում, ինչպես ցամաքի վրա. ոտքերը խաչած նստած՝ թռչնի պես շրջում է տիեզերքով. Նա իր այդքան հզոր և զորեղ ձեռքերով դիպչում և շոյում է լուսնին և արևին. նա տիրապետում է մարմնին մինչև բրահմա աշխարհ։

Հինդուիզմ

Հիմնվելով եվրոպացի փիլիսոփաների վրա՝ Սարվեպալի Ռադհակրիշնանը կրոնը նվազեցրեց «իրականության հիմնական փորձառությանը՝ իր հիմնարար միասնության մեջ»։ Ըստ Սարվեպալի Ռադհակրիշնանի՝ «հինդուիզմը պարզապես հավատ չէ, այն բանականության և ինտուիցիայի միությունն է, որը հնարավոր չէ սահմանել, այլ միայն պետք է զգալ»։ Այս շեշտադրումը փորձառության վրա՝ որպես կրոնական աշխարհայացքի հաստատում, ժամանակակից զարգացում է, որը սկսվել է 19-րդ դարում և ներմուծվել հնդկական մտածողության մեջ արևմտյան ունիտար միսիոներների կողմից։ Այն տարածվել է նեո-Վեդանտայում (նաև հայտնի է որպես նեոհինդուիզմ), որը 19-րդ դարից ի վեր գերիշխում է հինդուիզմի ժողովրդական ըմբռնման մեջ։ Այն ընդգծում է միստիցիզմը։ Սվամի Վիվեկանանդան ներկայացրեց նեո-Վեդանտայի ուսմունքը որպես արմատական «ոչ-դուալիզմ», միասնություն բոլոր կրոնների և բոլոր մարդկանց միջև։

Գիտական ​​ուսումնասիրություններ

Նեյրոգիտություններ

1950-ականների և 1960-ականների վաղ հետազոտությունները փորձեցին օգտագործել Էլեկտրաուղեղագրությունը (ԷՈԻԳ)՝ ուսումնասիրելու ուղեղի ալիքների օրինաչափությունները, որոնք փոխկապակցված էին հոգևոր վիճակների հետ։ 1980-ականներին դոկտոր Մայքլ Պերսինգերը թույլ մագնիսական դաշտով խթանեց մարդկանց քունքային բլթերը (անգլերեն՝ temporal lobes): Նրա հպատակները պնդում էին, որ զգում էին «սենյակում երկրային ներկայության» զգացում։ Որոշ ընթացիկ հետազոտություններ օգտագործում են նեյրոպատկերում` կրոնական փորձառությունների ժամանակ ուղեղի ակտիվ կամ դիֆերենցիալ ակտիվ շրջանները տեղայնացնելու համար։ Այս նեյրոպատկերման ուսումնասիրությունները հետազոտել են ուղեղի մի շարք շրջաններ, այդ թվում՝ լիմբիական համակարգը (անգլերեն՝ temporal lobes), կռնակային նախաճակատային ծառի կեղևը (անգլերեն՝ dorsolateral prefrontal cortex), վերին պարիետալ բլիթը (անգլերեն՝ superior parietal lobe) և պոչավոր կորիզը (անգլերեն՝ caudate nucleus): Հաշվի առնելով կրոնական փորձառության բարդ բնույթը, հավանական է, որ այն պայմանավորված է նյարդային մեխանիզմների փոխազդեցությամբ, որոնք մի փոքր մասն են ավելացնում ընդհանուր փորձառությանը։

Կրոնի նեյրոգիտությունը, որը նաև հայտնի է որպես նեյրոաստվածաբանություն, կենսաաստվածաբանություն կամ հոգևոր նեյրոգիտություն, ուսումնասիրում է նյարդային երևույթների հարաբերակցությունը հոգևորության սուբյեկտիվ փորձառությունների և այդ երևույթները բացատրելու վարկածների հետ։ Նեյրոաստվածաբանության կողմնակիցները պնդում են, որ գոյություն ունի նյարդաբանական և էվոլյուցիոն հիմք սուբյեկտիվ փորձառությունների համար, որոնք ավանդաբար դասակարգվում են որպես հոգևոր կամ կրոնական։

Կրոնի նեյրոգիտությունը ընդունում է նյարդային փոխկապակցվածությունը որպես ճանաչողական ֆունկցիայի և կրոնական փորձառության հիմք։ Այսպիսով, այս կրոնական փորձառությունները նյարդային փոխկապակցվածության առաջացող հատկություններ են։ Այս մոտեցումը չի պահանջում «Ես»-ի բացառումը, այլ «Ես»-ը մեկնաբանում է որպես հիմքում ընկած նյարդային մեխանիզմների ազդեցության տակ կամ այլ կերպ ազդված։ Կողմնակիցները պնդում են, որ կրոնական փորձառությունը կարող է առաջանալ՝ խթանելով ուղեղի որոշակի հատվածները և/կամ կարելի է դիտարկել՝ չափելով ուղեղի որոշակի հատվածներում ակտիվության աճը:

Ըստ նեյրոաստվածաբան Էնդրյու Նյուբերգի և երկու գործընկերների, նյարդաբանական գործընթացները, որոնք կառավարվում են մարդկային ծիսակարգին բնորոշ կրկնվող ռիթմիկ գրգռումներով նպաստում են համընդհանուր միասնության հետ կապի տրանսցենդենտալ զգացմունքների փոխանցմանը։ Այնուամենայնիվ, նրանք պնդում են, որ միայն ֆիզիկական խթանումը բավարար չէ տրանսցենդենտալ միավորող փորձառություն ստեղծելու համար։ Ասում են, որ դա տեղի ունենալու համար անհրաժեշտ է ռիթմիկ խթանման և գաղափարների համադրություն։ Երբ դա տեղի ունենա, «...ծեսը իմաստալից գաղափարը փոխակերպում է ինտուիտիվ փորձառության»։ Ավելին, նրանք ասում են, որ մարդկանց մղում են առասպելներ գործելու ուղեղի կենսաբանական գործողությունների միջոցով, որոնք նրանք անվանում են ուղեղի «մտքերը գործողությունների վերածելու ներքին հակում»։

Այլընտրանքային մոտեցումը կրում է անձնապաշտության ազդեցությունը և գոյություն ունի կրճատման մոտեցմանը զուգահեռ։ Այն կենտրոնանում է «Ես»-ի վրա՝ որպես հետաքրքրության առարկա, նույն հետաքրքրության առարկան, ինչ կրոնում։ Ըստ անձնավորության կողմնակից Պատրիկ ՄաքՆամարայի, «Ես»-ը նյարդային էություն է, որը վերահսկում է, այլ ոչ թե բաղկացած է ուղեղի հատվածներում մշակվող ճանաչողական գործառույթներից։

Կրոնական փորձառության համար կարող է գոյություն ունենալ կենսաբանական հիմք։ Գերբնական կամ առասպելական արարածների մասին հիշատակումները առաջին անգամ հայտնվել են մոտավորապես 40 000 տարի առաջ։ Հանրաճանաչ տեսությունը նշում է, որ ուղեղի դոպամիներգիկ համակարգերը մարդկային բանականության և, ավելի կոնկրետ, վերացական մտածողության էվոլյուցիոն հիմքն են։ Կրոնապես մտածելու կարողությունը առաջանում է վերացական դատողություն օգտագործելու կարողությունից։ Չկա որևէ ապացույց, որը հաստատում է այն տեսությունը, որ վերացական միտքը ընդհանրապես կամ կրոնական մտքի առնչությամբ զարգացել է անկախ դոֆամիներգիկ առանցքից։ Կրոնական վարքագիծը կապված է «արտաանձնային ուղեղի համակարգերի հետ, որոնք գերակշռում են փորոքային միջանցքային ծառի կեղևի վրա (անգլերեն՝ ventromedial cortex) և մեծապես կախված են դոպամիներգիկ փոխանցումից»։ Գոյություն ունի երկֆազային ազդեցություն դոպամիներգիկ առանցքի և/կամ փորոքային միջանցքային ծառի կեղևի ակտիվացման վերաբերյալ։ Թեև մեղմ ակտիվացումը կարող է առաջացնել գերբնական խորաթափանցության զգացում, ծայրահեղ ակտիվացումը կարող է հանգեցնել փսիխոզին բնորոշ մոլորությունների։ Սթրեսը կարող է սպառել 5-հիդրօքսիտրիպտամինը (անգլերեն՝ 5-hydroxytryptamine), որը նաև կոչվում է սերոտոնին։ Փորոքային միջանցքային 5-HT առանցքը ներգրավված է անհատական ​​գործունեության մեջ, ինչպիսիք են հուզական գրգռումը, սոցիալական հմտությունները և տեսողական արձագանքը։ Երբ 5-HT մակարդակը նվազում կամ սպառվում է, մարդը կարող է ենթարկվել «ինքնահաստատված կամ ներքուստ առաջացած գործունեության սխալ վերագրմանը (օրինակ՝ զգայապատրանքներ)։

Հոգեբուժություն և նյարդաբանություն

2011թ.-ի մի հոդված առաջարկեց, որ հոգեբուժական պայմանները, որոնք կապված են հոգեկան սպեկտրի ախտանիշների հետ, կարող են հնարավոր բացատրություններ տալ հայտնության վրա հիմնված փորձառությունների և գործողությունների մասին, ինչպիսիք են Աբրահամի, Մովսեսի, Հիսուսի և Սուրբ Պողոսի դեպքերը։

Քունքային բլթի էպիլեպսիան դարձել է ուսումնասիրության հանրաճանաչ ոլորտ՝ կրոնական փորձառության հետ իր հարաբերակցության պատճառով։ Կրոնական փորձառությունները և գերկրոնականությունը հաճախ օգտագործվում են քունքային բլթի էպիլեպսիայով հիվանդներին բնութագրելու համար։ Տեսիլքային կրոնական փորձառությունները և գիտակցության ակնթարթային բացթողումները կարող են մատնանշել Գեշվինդի համախտանիշի ախտորոշումը։ Ընդհանուր առմամբ, ախտանշանները համահունչ են քունքային բլթի էպիլեպսիայի առանձնահատկություններին, որը ոչ սովորական հատկանիշ է կրոնական սրբապատկերների և միստիկների մեջ։ Թվում է, որ այս երևույթը բացառիկ չէ քունքային բլթի էպիլեպսիայի համար, բայց կարող է դրսևորվել էպիլեպտիկ այլ տեսակների, ինչպես նաև մոլուցքի, օբսեսիվ-կոմպուլսիվ խանգարման և շիզոֆրենիայի առկայության դեպքում, պայմաններ, որոնք բնութագրվում են փորոքային միջանցքային դոֆամիներգիկ դիսֆունկցիայով։

Հոգեբուժական դեղամիջոցներ

Ռոլանդ Ռ. Գրիֆիթսի և այլ հետազոտողների մի շարք ուսումնասիրություններ եկել են այն եզրակացության, որ պսիլոցիբինի և այլ դասական հոգեբուժական դեղամիջոցների բարձր չափաբաժինները հետազոտության մասնակիցների մեծամասնության մոտ առաջացնում են միստիկ փորձառություններ։ Միստիկ փորձառությունները չափվել են մի շարք հոգեմետրիկ սանդղակների միջոցով, այդ թվում՝ Հուդի միստիցիզմի սանդղակը, Հոգևոր տրանսցենդենտության սանդղակը և միստիկ փորձառությունների հարցաշարը։ Օրինակ՝ միստիկ փորձառությունների հարցաշարի վերանայված տարբերակը մասնակիցներին հարցնում է իրենց փորձառության չորս չափումների մասին, մասնավորապես՝ «միստիկ» որակի, դրական տրամադրության, ինչպիսիք են զարմանքի փորձառությունը, ժամանակի և տարածության սովորական զգացողության կորուստը և զգալով, որ փորձառությունը չի կարող պատշաճ կերպով արտահայտվել բառերով։ «Միստիկ» որակի վերաբերյալ հարցերն իրենց հերթին ուսումնասիրում են բազմաթիվ ասպեկտներ՝ «մաքուր» էության զգացում, շրջակա միջավայրի հետ միասնության զգացում, փորձառության իրականության զգացում և սրբության զգացում։ Որոշ հետազոտողներ կասկածի տակ են դրել այս ուսումնասիրությունների արդյունքների մեկնաբանությունը և արդյոք միստիցիզմի շրջանակն ու տերմինաբանությունը տեղին են գիտական ​​համատեքստում, մինչդեռ այլ հետազոտողներ արձագանքել են այս քննադատություններին և հայտարարել, որ միստիկ փորձառությունների նկարագրությունները համատեղելի են գիտական ​​աշխարհայացքի հետ։

Կրոնական փորձառության ինտեգրում

Մի քանի հոգեբաններ առաջարկել են մոդելներ, որոնցում կրոնական փորձառությունները «Ես»-ի վերափոխման գործընթացի մաս են կազմում։

Կարլ Յունգի աշխատանքը իր և իր հիվանդների վրա համոզեց նրան, որ կյանքը նյութական նպատակներից դուրս ունի հոգևոր նպատակ։ Նրա կարծիքով, մարդու գլխավոր խնդիրն է բացահայտել և լրացնել խորը բնածին ներուժը, ինչպես որ կաղինը պարունակում է կաղնի դառնալու ներուժ, կամ թրթուրը՝ թիթեռ դառնալու։ Հիմնվելով քրիստոնեության, հինդուիզմի, բուդդիզմի, գնոստիցիզմի, դաոսականության և այլ ուսմունքների իր ուսումնասիրության վրա՝ Յունգը հասկացավ, որ վերափոխման այս ուղին բոլոր կրոնների միստիկ հիմքում է։ Դա ճամփորդություն է՝ հանդիպելու «Ես»-ին և միաժամանակ հանդիպելու Աստվածայինին։ Ի տարբերություն Զիգմունդ Ֆրոյդի, Յունգը կարծում էր, որ հոգևոր փորձառությունը կարևոր է բարեկեցության համար։

«Աստվածային կամք» կամ numinous հասկացությունը Կարլ Յունգի ստեղծագործություններում կարևոր հասկացություն էր։ Յունգը բազում փորձառությունները համարում էր հիմնարար անհատականացման գործընթացի ըմբռնման համար, քանի որ դրանք կապված են սինխրոնիկության փորձի հետ, որտեղ զգացվում է արխետիպերի առկայությունը։

ՄաքՆամարան առաջարկում է, որ կրոնական փորձառությունները կարող են օգնել «ապակենտրոնացնելու» Ես-ը և վերածել այն ամբողջական «Ես»-ի, որն ավելի մոտ է իդեալական «Ես»-ին։

Տրանսպերսոնալ հոգեբանությունը հոգեբանության դպրոց է, որն ուսումնասիրում է մարդկային փորձի տրանսպերսոնալ, ինքնազարգացման կամ հոգևոր ասպեկտները։ Տրանսպերսոնալ հոգեբանության ամսագիրը (անգլերեն՝ «The Journal of Transpersonal Psychology») նկարագրում է տրանսպերսոնալ հոգեբանությունը որպես «մարդկության բարձրագույն ներուժի ուսումնասիրություն և գիտակցության միասնական, հոգևոր և տրանսցենդենտ վիճակների ճանաչմամբ, ըմբռնմամբ և գիտակցմամբ»։ Տրանսպերսոնալ հոգեբանության մեջ դիտարկվող խնդիրները ներառում են հոգևոր ինքնազարգացում, գագաթնակետային փորձառություններ, միստիկ փորձառություններ, համակարգային տրանս և կյանքի այլ մետաֆիզիկական փորձառություններ։

Աղբյուրներ

Գրքեր

• Barbour, Ian (1966). Issues in Science and Religion. Prentice-Hall. ISBN 0-334-00737-2. OCLC 17518056.
• Batson, C. D.; Schoenrade, P.; Ventis, W. L. (1993). Religion and the individual: A social psychological perspective. Oxford University Press.
• Bhikkhu Bodhi (2000). The Connected Discourses of the Buddha.
• Carrithers, Michael (1983). The Forest Monks of Sri Lanka: An Anthropological and Historical Study. Oxford University Press. ISBN 0195613899.
• Crowley, Vivianne (2000). Jung: A Journey of Transformation: Exploring His Life and Experiencing His Ideas. Wheaton Illinois: Quest Books. ISBN 978-0-8356-0782-7.
• Dempsey, Corinne (2011). Bringing the Sacred Down to Earth: Adventures in Comparative Religion. Oxford University Press. ISBN 9780199860326.
• Danielou, Alain (1951). Yoga the Method of Reintegration. ISBN 0766133141.
• Doniger, Wendy (2010), The Hindus: An Alternative History, Oxford University Press, ISBN 9780199593347
• Epstein, Ron (1997). Foreword. The Shurangama Sutra: The Fifty Skandha-Demon States. By Hua, Hsuan. Buddhist Text Translation Society. ISBN 9780881394016. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հունվարի 10-ին. Վերցված է 2014 թ․ մայիսի 28-ին.
• Habel, Norman; O'Donoghue, Michael; Maddox, Marion (1993). «Religious Experience». Myth, ritual and the sacred: Introducing the phenomena of religion. Underdale: University of South Australia.
• Irwin, Lee (2017). Reincarnation in America: An Esoteric History. Lexington Books. ISBN 978-1-4985-5407-7.
• James, William (1985) [1902]. The Varieties of Religious Experience (անգլերեն). Harvard University Press. ISBN 9780674932258.
• Jung, C. G. (1980). W. McGuire; R. F. C. Hull (eds.). C. G. Jung speaking: Interviews and encounters. London: Pan Books.
• Katie, Byron (2003), Loving What Is, Three Rivers Press, ISBN 1-4000-4537-1
• King, Richard (1999), Orientalism and Religion: Post-Colonial Theory, India and "The Mystic East", Routledge
• King, Richard (2002), Orientalism and Religion: Post-Colonial Theory, India and "The Mystic East", Routledge eBook
• Lewis, Ioan M. (1996). Religion in Context: Cults and Charisma. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 9780521562348.
• Low, Albert (2006), Hakuin on Kensho. The Four Ways of Knowing, Boston & London: Shambhala
• Main, Robert (2004). The rupture of time: Synchronicity and Jung's critique of modern western culture. Hove and New York: Brunner-Routledge. ISBN 1583912282.
• McMahan, David L. (2008), The Making of Buddhist Modernism, Oxford: Oxford University Press, ISBN 9780195183276
• McNamara, Patrick (2009). The Neuroscience of Religious Experience. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0521889582.
• McNamara, Patrick (2014), The neuroscience of religious experience (PDF), Cambridge University Press, ISBN 978-1107428010
• Mithen, S. (1996). The prehistory of the mind: The cognitive origins of art and science. London: Thames and Hudson. ISBN 0500050813.
• Mohr, Michel (2000), Emerging from Nonduality. Koan Practice in the Rinzai Tradition since Hakuin. In: Steven Heine & Dale S. Wright (eds.)(2000), "The Koan. texts and Contexts in Zen Buddhism", Oxford: Oxford University Press
• Moody, Raymond (1975). Life After Life. ISBN 0-06-251739-2.
• Moore, B.; Habel, N. (1982), When Religion Goes to School (Appendix 1), Adelaide: SACAE, էջեր 184–218
• Muesse, Mark W. (2011), The Hindu Traditions: A Concise Introduction, Fortress Press
• Newberg, Andrew B.; D'Aquili, Eugene G.; Rause, Vince (2002). Why God Won't Go Away: Brain Science and the Biology of Belief. New York: Ballantine Books. ISBN 978-0-345-44034-1. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ նոյեմբերի 12-ին. Վերցված է 2024 թ․ մարտի 12-ին.
• Otto, Rudolf (1972) [1923]. The Idea of the Holy. London: Oxford University Press. էջեր 5–30.
• Radhakrishnan, Sarvepalli (1973) [1948]. The Bhagavadgītā : with an introductory essay, Sanskrit text, English translation and notes. New York: Harper & Row. ISBN 0060904895.
• Rinehart, Robin (2004). Contemporary Hinduism: Ritual, Culture, and Practice. ABC-CLIO. ISBN 978-1-57607-905-8.
• Samy, AMA (1998), Waarom kwam Bodhidharma naar het Westen? De ontmoeting van Zen met het Westen, Asoka: Asoka
• Sapolsky, Robert M. (1998). «Circling the Blanket for God». The Trouble with Testosterone: and Other Essays on the Biology of the Human Predicament. New York: A Touchstone Book, Simon & Schuster. ISBN 978-0-684-83409-2. Վերցված է 2023 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
• Schimmel, Annemarie (1975). Mystical Dimensions of Islam. University of North Carolina Press. ISBN 0807812714.
• Schleiermacher, F.D.E. (1958). On Religion: Speeches to its Cultured Despisers. Translated by Oman, J. New York: Harper & Row.
• Sekida, Katsuki (1985), Zen Training. Methods and Philosophy, New York, Tokyo: Weatherhill
• Sharf, Robert H. (1995c). «Whose Zen? Zen Nationalism Revisited». In Heisig, James W.; Maraldo, John C. (eds.). Rude Awakenings: Zen, the Kyoto School and the Question of Nationalism. Honolulu: University of Hawaii Press. էջեր 40–51. ISBN 9780824817466.
• Storm, Jason Josephson (2021). Metamodernism: The Future of Theory. Chicago: University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-78665-0.

• Van Eyghen, Hans (2020). Arguing from Cognitive Science of Religion. Is Religious Belief Debunked?. Bloomsbury Academic. ISBN 9781350100329.

Հետազոտական հոդվածներ

• Azari, N.P.; Missimer, J.; Seitz, R.J. (2005). «Religious experience and emotion: Evidence for distinctive cognitive neural patterns». International Journal for the Psychology of Religion. 15 (4): 263–281. doi:10.1207/s15327582ijpr1504_1. S2CID 144131222.
• Azari, N. P.; Nickel, J.; Wunderlich, G.; Niedeggen, M.; Hefter, H.; Tellmann, L.; Herzog, H.; Stoerig, P.; Birnbacher, D. (2001 թ․ ապրիլ). «Neural correlates of religious experience». The European Journal of Neuroscience. 13 (8): 1649–1652. doi:10.1046/j.0953-816x.2001.01527.x. ISSN 0953-816X. PMID 11328359. S2CID 22241837.
• Azari, Nina P.; Slors, Marc (2007). «From Brain Imaging Religious Experience to Explaining Religion: A Critique». Archive for the Psychology of Religion. 29: 67–85. doi:10.1163/008467207X188630. hdl:2066/39569. S2CID 2349432.
• Barrett, Frederick S.; Johnson, Matthew W.; Griffiths, Roland R. (2015). «Validation of the revised Mystical Experience Questionnaire in experimental sessions with psilocybin». Journal of Psychopharmacology. 29 (11): 1182–1190. doi:10.1177/0269881115609019. PMC 5203697. PMID 26442957.
• Barsuglia, Joseph; Davis, Alan K.; Palmer, Robert; Lancelotta, Rafael; Windham-Herman, Austin-Marley; Peterson, Kristel; Polanco, Martin; Grant, Robert; Griffiths, Roland R. (2018). «Intensity of Mystical Experiences Occasioned by 5-MeO-DMT and Comparison With a Prior Psilocybin Study». Frontiers in Psychology. 9: 2459. doi:10.3389/fpsyg.2018.02459. PMC 6292276. PMID 30574112.
• Beauregard, M.; Paquette, V. (2006). «Neural correlates of a mystical experience in Carmelite nuns». Neuroscience Letters. 405 (3): 186–190. doi:10.1016/j.neulet.2006.06.060. PMID 16872743. S2CID 13563460.
• Bentall, R. P. (1990 թ․ հունվար). «The illusion of reality: a review and integration of psychological research on hallucinations». Psychological Bulletin. 107 (1): 82–95. doi:10.1037/0033-2909.107.1.82. ISSN 0033-2909. PMID 2404293.
• Breeksema, Joost J.; van Elk, Michiel (2021). «Working with Weirdness: A Response to "Moving Past Mysticism in Psychedelic Science"». ACS Pharmacology & Translational Science. 4 (4): 1471–1474. doi:10.1021/acsptsci.1c00149. PMC 8369678. PMID 34423279.
• Devinsky, J.; Schachter, S. (2009). «Norman Geschwind's contribution to the understanding of behavioral changes in temporal lobe epilepsy: The February 1974 lecture». Epilepsy & Behavior. 15 (4): 417–24. doi:10.1016/j.yebeh.2009.06.006. PMID 19640791. S2CID 22179745.
• Devinsky, O. (2003). «Religious experiences and epilepsy». Epilepsy & Behavior. 4 (1): 76–77. doi:10.1016/s1525-5050(02)00680-7. PMID 12609231. S2CID 32445013.
• D'Onofrio, B.M.; Eaves, L.J.; Murrelle, L.; Maes, H.H.; Spilka, B. (1999). «Understanding biological and social influences on religious affiliation, attitudes, and behaviors: A behavior genetic perspective». Journal of Personality. 67 (6): 953–984. doi:10.1111/1467-6494.00079. PMID 10637988.
• Dunning, Stephen (1995). «Love Is Not Enough: A Kierkegaardian Phenomenology Of Religious Experience». Faith and Philosophy: Journal of the Society of Christian Philosophers. 12 (1): 22–39. doi:10.5840/faithphil199512122.
• Ellison, C. G.; Levin, J. S. (1998). «The Religion-Health Connection: Evidence, Theory, and Future Directions». Health Education & Behavior. 25 (6): 700–720. doi:10.1177/109019819802500603. PMID 9813743. S2CID 6835008.
• Geschwind, Ν. (1983). «Interictal behavioral changes in epilepsy». Epilepsia. 24 (S1): S23–S30. doi:10.1111/j.1528-1157.1983.tb04640.x. PMID 6617594. S2CID 22473877.
• Griffiths, R. R.; Richards, W. A.; McCann, U.; Jesse, R. (2006 թ․ հուլիսի 7). «Psilocybin can occasion mystical-type experiences having substantial and sustained personal meaning and spiritual significance». Psychopharmacology. 187 (3): 268–283. doi:10.1007/s00213-006-0457-5. PMID 16826400. S2CID 7845214.
• Hori, Victor Sogen (1994). «Teaching and Learning in the Zen Rinzai Monastery» (PDF). Journal of Japanese Studies. 20 (1): 5–35. doi:10.2307/132782. JSTOR 132782.
• Hori, G. Victor Sogen (1999). «Translating the Zen Phrase Book» (PDF). Nanzan Bulletin. 23: 44–58.
• Hoyer, D.; Clarke, D. E.; Fozard, J. R.; Hartig, P. R.; Martin, G. R.; Mylecharane, E. J.; Saxena, P. R.; Humphrey, P. P. (1994 թ․ հունիս). «International Union of Pharmacology classification of receptors for 5-hydroxytryptamine (Serotonin)». Pharmacological Reviews. 46 (2): 157–203. ISSN 0031-6997. PMID 7938165.
• Johnson, Matthew W.; Hendricks, Peter S.; Barrett, Frederick S.; Griffiths, Roland R. (2019). «Classic psychedelics: An integrative review of epidemiology, therapeutics, mystical experience, and brain network function». Pharmacology & Therapeutics. 197: 83–102. doi:10.1016/j.pharmthera.2018.11.010. PMID 30521880. S2CID 54467870.
• Jylkkä, Jussi (2021). «Reconciling Mystical Experiences with Naturalistic Psychedelic Science: Reply to Sanders and Zijlmans». ACS Pharmacology & Translational Science. 4 (4): 1468–1470. doi:10.1021/acsptsci.1c00137. PMC 8369668. PMID 34423278.
• Koenig, H. G. (2009). «Research on religion, spirituality, and mental health: a review». The Canadian Journal of Psychiatry. 54 (5): 283–291. doi:10.1177/070674370905400502. PMID 19497160. S2CID 14523984.
• Lajoie, Denise H.; Shapiro, S. I. (1992). «Definitions of transpersonal psychology: The first twenty-three years» (PDF). The Journal of Transpersonal Psychology. 24 (1): 79–98. S2CID 147890656. ProQuest 1816469. Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 1-ին.
• Landtblom, A. M. (2006). «The "sensed presence": an epileptic aura with religious overtones». Epilepsy & Behavior. 9 (1): 186–188. doi:10.1016/j.yebeh.2006.04.023. PMID 16753347. S2CID 42370342.
• Miller, Mandi M.; Strongman, Kenneth T. (2002). «The Emotional Effects of Music on Religious Experience: A Study of the Pentecostal-Charismatic Style of Music and Worship». Psychology of Music. 30: 8–27. doi:10.1177/0305735602301004. hdl:10092/104929. S2CID 145129077.
• Mota-Rolim, Sergio A.; Bulkeley, Kelly; Campanelli, Stephany; Lobão-Soares, Bruno; de Araujo, Draulio B.; Ribeiro, Sidarta (2020). «The Dream of God: How Do Religion and Science See Lucid Dreaming and Other Conscious States During Sleep?». Frontiers in Psychology. 11. doi:10.3389/fpsyg.2020.555731. ISSN 1664-1078. PMC 7573223. PMID 33123040.
• Murray, Evan D.; Cunningham, Miles G.; Price, Bruce H. (2011 թ․ սեպտեմբեր). «The Role of Psychotic Disorders in Religious History Considered». Journal of Neuropsychiatry and Clinical Neurosciences. American Psychiatric Association. 24 (4): 410–426. doi:10.1176/appi.neuropsych.11090214. ISSN 1545-7222. OCLC 823065628. PMID 23224447.
• Newberg, A.; Alavi, A.; Baime, M.; Pourdehnad, M.; Santanna, J.; d'Aquili, E. (2001). «The measurement of regional cerebral blood flow during the complex cognitive task of meditation: A preliminary SPECT study». Psychiatry Research: Neuroimaging. 106 (2): 113–122. doi:10.1016/s0925-4927(01)00074-9. PMID 11306250. S2CID 9230941.
• Previc, F. H. (1999). «Dopamine and the origins of human intelligence». Brain and Cognition. 41 (3): 299–350. doi:10.1006/brcg.1999.1129. PMID 10585240. S2CID 33252091.
• Previc, Fred H. (2006). «The role of the extrapersonal brain systems in religious activity». Consciousness and Cognition. 15 (3): 500–539. doi:10.1016/j.concog.2005.09.009. PMID 16439158. S2CID 16239814.
• Sanders, James W.; Zijlmans, Josjan (2021). «Moving Past Mysticism in Psychedelic Science». ACS Pharmacology & Translational Science. 4 (3): 1253–1255. doi:10.1021/acsptsci.1c00097. PMC 8205234. PMID 34151217.
• Schjoedt, Uffe (2011). «The neural correlates of religious experience». Religion. 41 (1): 91–95. doi:10.1080/0048721x.2011.553132. S2CID 144891004.
• Sharf, Robert H. (1995a), «Buddhist Modernism and the Rhetoric of Meditative Experience» (PDF), Numen, 42 (3): 228–283, doi:10.1163/1568527952598549, hdl:2027.42/43810
• Sharf, Robert H. (1995b), «Sanbokyodan. Zen and the Way of the New Religions» (PDF), Japanese Journal of Religious Studies, 22 (3–4), doi:10.18874/jjrs.22.3-4.1995.417-458
• Sharf, Robert H. (2000), «The Rhetoric of Experience and the Study of Religion» (PDF), Journal of Consciousness Studies, vol. 7, no. 11–12, էջեր 267–287, S2CID 198234356, Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2020 թ․ հունվարի 11-ին
• Shih, Hu (1953). «Ch'an (Zen) Buddhism in China: Its History and Method». Philosophy East and West. 3 (1): 3–24. doi:10.2307/1397361. JSTOR 1397361.
• Sloan, R. P.; Bagliella, E.; Powell, T. (1999). «Religion, spirituality, and medicine». The Lancet. 353 (9153): 664–667. doi:10.1016/S0140-6736(98)07376-0. PMID 10030348. S2CID 36568822.
• Tedrus, Glória Maria Almeida Souza; Fonseca, Lineu Corrêa; Höehr, Gabriela Chaves (2014). «Spirituality aspects in patients with epilepsy». Seizure. 23 (1): 25–28. doi:10.1016/j.seizure.2013.09.005. PMID 24094727.
• Trimble, M.; Freeman, A. (2006). «An investigation of religiosity and the Gastaut-Geschwind syndrome in patient with temporal lobe epilepsy». Epilepsy & Behavior. 9 (3): 407–414. doi:10.1016/j.yebeh.2006.05.006. PMID 16919503. S2CID 32726301.
• Watts, Alan (1968 թ․ հունվար). «Psychedelics and Religious Experience». California Law Review. 56 (1): 74–85. doi:10.2307/3479497. JSTOR 3479497. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հունվարի 26-ին. Վերցված է 2024 թ․ մարտի 12-ին.

Այլ

• Adamson, Sophia; Metzner, Ralph (1988). «The Nature of the MDMA Experience and Its Role in Healing, Psychotherapy, and Spiritual Practice». maps.org. MAPS. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 16-ին.
• Andrews, Barry (1999 թ․ մարտի 12). «The Roots Of Unitarian Universalist Spirituality In New England Transcendentalism». Archive.uua.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ սեպտեմբերի 21-ին. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 6-ին.
• Baggott, Matthew J. (1996). «A Note on the Safety of Peyote when Used Religiously». Council on Spiritual Practices. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ դեկտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2006 թ․ հուլիսի 11-ին.
• Biello, David (2007 թ․ հոկտեմբերի 3). «Searching for God in the Brain». Scientific American. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հոկտեմբերի 11-ին. Վերցված է 2007 թ․ հոկտեմբերի 7-ին.
• Charlesworth, Max (1988), Religious experience. Unit A. Study guide 2 (Deakin University)
• Gajilan, A. Chris (2007 թ․ ապրիլի 4). «Are humans hard-wired for faith?». Cable News Network. Վերցված է 2007 թ․ ապրիլի 9-ին.
• Godlas, A. «Sufism: an Introduction». Islam and Islamic Studies Resources. University of Georgia. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 20-ին.
• Goodman, Russell (2003). «Transcendentalism». Stanford Encyclopedia of Philosophy. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 6-ին.
• Heffern, Rich (2001 թ․ ապրիլի 20). «Exploring the biology of religious experience». NCR online.
• Hitt, Jack (1999 թ․ նոյեմբերի 1). «This Is Your Brain on God». Wired.
• Lewis, Jone Johnson. «What is Transcendentalism?». Transcendentalists.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 9-ին. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 6-ին.
• Melton, Gordon J., ed. (1990). «Theosophical Society». New Age Encyclopedia. Farmington Hills, Michigan: Gale Research. էջեր 458–461. ISBN 0-8103-7159-6.
• Paulson, Steve (2006 թ․ սեպտեմբերի 20). «Divining the brain». Salon.com. Վերցված է 2006 թ․ սեպտեմբերի 20-ին.
• «The Argument from Religious Experience». www.philosophyofreligion.info. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ փետրվարի 23-ին.
• Taylor, Jill Bolte (2008). «My Stroke of Insight». TED. Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 26-ին.
• Tucker, Liz (2003 թ․ մարտի 20). «God on the Brain». BBC. Վերցված է 2003 թ․ մարտի 20-ին.
• Williams, Thomas D.; Bengtsson, Jan Olof (2016). «Personalism». In Zalta, Edward N. (ed.). The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2016 ed.). Metaphysics Research Lab, Stanford University.

Հետագա ընթերցանություն

• Batson, C. D., & Ventis, W. L. (1982). The religious experience: A social-psychological perspective. New York: Oxford University Press, 0-19-503030-3
• Dein, Simon (2011), Religious experience: perspectives and research paradigms Արխիվացված 2016-03-05 Wayback Machine, WCPRR June 2011: 3-9
• Giussani, Luigi (1997). The Religious Sense. Mcgill Queens Univ Press, 978-0773516267
• James, William (1985) [1902]. The Varieties of Religious Experience (անգլերեն). Harvard University Press. ISBN 9780674932258.
• McNamara, Patrick, ed. (2006). Where God and Science Meet: How Brain and Evolutionary Studies Alter Our Understanding of Religion. 3 volumes. Westport, CT: Praeger.
• McNamara, Patrick (2022). The Cognitive Neuroscience of Religious Experience: Decentering and the Self (2nd ed.). Cambridge: Cambridge University Press. doi:10.1017/9781108973496. ISBN 9781108833172. S2CID 249321868.
• Richards, William A. (2016). Sacred Knowledge: Psychedelics and Religious Experiences. New York: Columbia University Press. ISBN 978-0-231-54091-9.
• Taves, Ann (1999). Fits, Trances, and Visions: Experiencing Religion and Explaining Experience from Wesley to James. Princeton, NJ: Princeton University Press. ISBN 9780691010243.
• Yaden, David B.; Newberg, Andrew B. (2022). The Varieties of Spiritual Experience: 21st Century Research and Perspectives. New York, NY: Oxford University Press. ISBN 9780190665678.