«Հայ ժողովրդի էթնոգենեզ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Հայոց պատմություն
Նախապատմություն; Մ.թ.ա. 2800 - մ.թ.ա. 590
Արատտա ; Մ.թ.ա. 2800~16-րդ
Հայասա ; Մ.թ.ա. 16-13-րդ
Վանի թագավորություն ; Մ.թ.ա. 9-6-րդ
Հին շրջան; Մ.թ.ա. 590 - մ.թ. 428
	Երվանդունիների թագավորություն
	Մեծ Հայք, Փոքր Հայք, Ծոփք և Կոմմագենե
	Արտաշեսյանների թագավորություն
	Արշակունիների թագավորություն
	Քրիստոնեության ընդունում
	Ավատատիրության հաստատում
	Գրերի գյուտ
Միջնադար; 428 - 1375
	Պարսկա-Բյուզանդական տիրապետություն
	Արաբական տիրապետություն
	Բագրատունիների թագավորություն
	Վասպուրական
	Վանանդ, Լոռի և Սյունիք
	Կիլիկիայի հայկական թագավորություն
	Զաքարյան իշխանապետություն
Օտար տիրապետություն; 1375 - 1918
	Խաչենի իշխանություն
	Կարա-Կոյունլուներ և Ակ-Կոյունլուներ
	Թուրք-պարսկական; տիրապետություն
	Արևելյան Հայաստանը Ռուսաստանի կազմում
	Հայոց ցեղասպանություն
	Հայկական սփյուռք
Ժամանակակից պատմություն; 1918 - ներկա
	Հայաստանի առաջին հանրապետություն
	Լեռնահայաստան
	Խորհրդային Հայաստան
	Արցախյան ազատամարտ
	Հայաստան
	Արցախի Հանրապետություն
	Հայաստանի պորտալ;

Դիտել պատմությունը

← Նախորդ տարբ Հաջորդ տարբ →

Content deleted Content added

ՎիզուալԵլատեքստ

Գծային

10:51, 28 Սեպտեմբերի 2020-ի տարբերակ

Հայ ժողովրդի էթնոգենեզ (հայ ժողովրդի ձևավորումը), հայ ժողովրդի ձևավորման բարդ և երկարատև գործընթացը, որ տեղի է ունեցել Հայկական լեռնաշխարհում։

Հայ ժողովրդի ծագման վերաբերյալ ավանդազրույցները

Հայկական ավանդազրույց. Հայկ և Բել

Մինչև 19-րդ դարի վերջը տարածված էր հայ ժողովրդի ծագման առասպելական տարբերակը, որ գրի էր առնվել Մովսես Խորենացու կողմից։ Սակայն ինչպես մյուս հին պատմիչները, Մովսես Խորենացին նույնպես չգիտեր Ուրարտու պետության գոյության մասին և Վանի շրջակայքի ուրարտական հուշարձանները վերագրում էր լեգենդար Արա Գեղեցիկին։

Նախաքրիստոնեականում չէր ասվում թե հայերի նախահայր՝ Հայկի հայրը ով է։ Օգնության է գալիս Ք.ա. III հազարամյակով թվագրված շումերաքադդական սեպագիր արձանագրությունը, որտեղ ասվում է, որ Հայկը Հայ (ա)-ի որդին է։ Հայ (ա) ն եղել է տիեզերական ջրերի և իմաստության աստվածը։ Նրա թիկունքից են բխել Եփրատ և Տիգրիս գետերը։

Քրիստոնեական շերտում Հայկը Նոյի որդի Հաբեթի որդի Թորգոմի ժառանգներից է։ Այդտեղից էլ՝ միջնադարյան գրավոր աղբյուրներում Հայաստանին տրված «Թորգոմա տուն» և հայերին տրված «թորգոմյան ազգ» անվանումները (Աստվածաշնչի Թորգոմ նահապետը համարվում է Հայաստանի հնագույն պետական կազմավորումներից մեկի՝ Եփրատի ավազանում գտնված Թեգարամա-Թոգարմայի անվանադիր նախնին. այդ պետական կազմավորման մասին վաղագույն տեղեկությունները վերաբերում են Ք.ա. 20-18-րդ դարերին)։

Հունական ավանդազրույց

Հույն պատմիչ, աշխարհագրագրետ Ստրաբոնն իր«Աշխարհագրություն» աշխատությունում, հիմք ընդունելով Հոմերոսի Ոդիսական պոեմի վկայությունը, նշում է, որ արգոնավորդներից մեկը՝ Թեսալիայի Արմենիոն քաղաքից Արմենոսը անցել է Իբերիան ու Աղվանքը, հասել՝ մինչև Կասպից ծով և Արմենիա ու Մեդիա, ապա իր ուղեկիցների հետ հաստատվել է Հայկական լեռնաշխարհի հարավարևմտյան շրջաններում, բնակեցրել Եկեղիքն ու Սպերը։ Հենց Արմենոսն էլ իր անունը թողել է Արմենիային։ Սակայն այդ ժամանակաշրջանում Առաջավոր Ասիայի խորքերը հույների թափանցելու վերաբերյալ պատմական տեղեկություններ, փաստեր չկան։

Վրացական ավանդազրույց

11-րդ դարի վրաց պատմիչ Լեոնտի Մրովելիի«Վրաց թագավորների և նախահայրերի պատմություն»-ում ասվում է, որ կովկասյան բոլոր ազգերի նախահայրը Նոյի որդի Հաբեթի թոռ Թարգամոսն էր՝ մի քաջ մարդ, որը Բաբելոնի աշտարակաշինությունից ու լեզուների բաժանումից հետո իր տոհմով եկավ ու բնակություն հաստատեց մարդկանց համար անմատչելի երկու լեռների՝ Արարադի (Կորդվաց լեռներ) և Մասիսի միջև ընկած տարածքում։ Նրա ութ որդիները հզոր ու անվանի հսկաներ էին։ Նրանցից Հայոսը, որն առավել զորեղն էր, ստացավ հոր ժառանգության (երկրի) կեսը։ Մյուս յոթ եղբայրները հպատակվում էին նրան։ Վրացական ավանդության համաձայն Հայկը (Հայոսը) հայերի նախահայրն է,Քարթլոսը՝ վրացիների, Ռանոսը՝ աղվանների, Եգրեսը՝ եգերների և այլն։ Այս ավանդությունը առանձնակի, որոշիչ արժեք չի ներկայացնում, քանի որ ստեղծվել է արդեն գոյություն ունեցող հայկական ավանդության ազդեցությամբ ու նմանությամբ։

Արաբական ավանդություն

Արաբական ավանդությունը ևս հայերի ծագումը կապում է ջրհեղեղից հետո ազգերի՝ Նոյի որդիներից առաջացման պատկերացման հետ։ Առավել հանգամանորեն այն շարադրված է 12-13-րդ դարերի արաբ մատենագիրներ Յակուտիի և Դիմաշկիի երկերում։ Ըստ այդ ավանդության, Նոյի որդի Յաֆիսից (Հաբեթ) ծնվեց Ավմարը, ապա նրա թոռ Լանթան (Թորգոմ), որի որդին էր Արմինին (հայերի նախնին), որի եղբոր որդիներից սերում են աղվաններն ու վրացիները։ Այս ավանդությունը ազգակից է համարում հայերին, հույներին, սլավոններին, ֆրանկներին և իրանական ցեղերին։

Հինեբրայական (հրեական) ավանդություն

Գրի է առնվել Հովսեպոս Փլավիոսի (Ք.ա. I – Ք.հ. I դդ.) «Հրեական հնախոսության» էջերում։ Հաղորդման համաձայն՝ «Ուրոսը հաստատեց Հայաստանը»։ Հայագիտության մեջ այդ տեղեկության սկզբնաղբյուրի և մեկնաբանության վերաբերյալ չկա միասնական տեսակետ։ Կա կարծիք, որ այստեղ խոսքը Արամ նահապետի որդի Արա Գեղեցիկի մասին է, քանի որ հրեական ավանդության մեջ Ուրոսը (Ուլոսը) համարվում էր Հին Կտակարանի Արամ նահապետի որդին։ Ըստ մեկ այլ տեսակետի, Ուրոսը կարող է լինել Վանի թագավորության սեպագիր արձանագրություններում հիշատակվող արքա «Ռուսա Էրիմենայի որդին». ասորեստանյան սեպագիր աղբյուրներում «Ռուսա» անունը հիշատակվում է նաև «Ուրսա» տարբերակով, իսկ «Էրիմենա» անունը կարող է մեկնաբանվել և’ որպես անձնանուն, և’ որպես ցեղանուն։

Հայերի էթնոգենեզի պատմություն

Երբ Հայաստանը բռնակցվեց ԽՍՀՄ–ին, հայերի էթնոգենեզի ուսումնասիրումը կախման մեջ ընկավ Մոսկվայի դիրքորոշումից։ Մինչև 20-րդ դարի 30-ականնները, ԽՍՀՄ-ը փորձում էր բարեկամական հարաբերություններ պահպանել Թուրքիայի հետ, որի պատճառով գրքերում համարյա թե չէր նշվում այն փաստը, որ հայերը երբևիցե ապրել են Թուրքիայի Հանրապետության վերահսկողության տակ գտնվող տարածքներում և սահմանափակում էին հայերի բնօրրանը ՀԽՍՀ–ի տարածքով։ Այդ տարիներին լուրջ հետազոտություններ չեն անցկացվել։ Եվ որպեսզի ԽՍՀՄ-ը վերջնականապես ցրի այն տեսակետը, ըստ որի հայերն են Հայկական լեռնաշխարհի բնիկները, գրքերում և դպրոցներում մտցրեց այսպես կոչված գաղթային տեսակետն ըստ որի հայերն այստեղ են գաղթել Բալկանյան թերակղզուց։

Հայերի էթնոգենեզի ուսումնասիրումը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից մինչև 1980 թ.

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո հայերի ծագման վարկածները կտրուկ փոխվեցին։ Այն պայմանավորված էր նախ նրանով, որ արևմտյան Ուկրաինան գրավվել էր և միացվել արևելյան Ուկրաինային, որ հույս էր ծնում հայ ժողովրդի մեջ միավորել պատմական Հայաստանը։ Բացի դրանից կար Կարսի մարզն ու Արարատ լեռը ՀԽՍՀ––ին հետ միավորելու լուրջ հավանականություն, որը ի կատար չածվեց։ Նաև խրախուսվում էր սփյուռքից հայրենադարձությունը և խոսել նրա մասին, որ հայերն այստեղ բնիկ չեն, սխալ կլիներ և այդ իսկ պատճառով սկսվեց ավելի շատ խոսվել հայերի բնիկ լինելու մասին տեսակետը։ Այդ պատճառով պետք էր նոր տեսակետ։

«Հայասյան» հիպոթեզների ի հայտ գալ

1940-ականների վերջին և 1950-ականների սկզբին, որպես հայ ժողովրդի նախահայրենիք սկսվեց նշվել Հայասա պետությունը, որ նշվում էր խեթական սեպագրերում և որ գտնվում էր Խեթերի թագավորությունից արևելք՝ այսինքն Հայկական լեռնաշխարհի արևմուտքում։ 1947 թ-ին Գրիգոր Ղափանցյանը հրատարակում է «Հայասան — հայ ժողովրդի բնօրրանը» աշխատությունը, որտեղ նա ապացուցում էր «Հայասան որպես հայերի նախահայրենիք» տեսակետն այն փաստով, որ հայերենն ունի երկու բնույթ. այն և՛ հնդեվրոպական է, և՛ փոքրասիական, ինչպես նաև Հայք և Հայասա բառերի նմանությամբ։ 1950-ական թթ-ի սկզբներին Հակոբ Մանանդյանը, Բաբկեն Առաքելյանն ու Սուրեն Երեմյանը, հրատարակեցին աշխատություններ, որտեղ մերժվում էր գաղթային կամ միգրացիոն հիպոթեզը։ Շատ գիտնականներ, այդ թվում Ադոնցը ընդունում էին այն տեսակետն ըստ որի Հայասա անունը կազմված է հայ արմատից և խեթական ասա վերջածանցից։

Հայերի էթնոգենեզի ուսումնասիրումը 1980 թ․-ից հետո

Այս փուլը բնութագրվում էր ԽՍՀՄ-ի գրաքննության թուլացմամբ, որի հետևանքով ավելի շատ սկսվեց խոսվել Հայասյան հիպոթեզների մասին։ Բացի դրանից 1980-ականներից ի հայտ եկավ Հայկական հիպոթեզը, որի հեղինակներն էին ժամանակի ականավոր գիտնականներ ակադեմիկոս Թամազ Գամկրելիձեն և դոկտոր-պրոֆեսոր Վյաչեսլավ Իվանովը։ Վերջիններիս պնդմամբ հնդեվրոպական լեզվաընտանիքի նախահայրենիքը Հայկական լեռնաշխարհն է։

Հարցի ներկայիս կարգավիճակ

Ներկայումս ժողովրդի էթնոգենեզը ուսումնասիրելու համար օգտագործում են գենետիկան, լեզվաբանությունը և հնէաբանությունը։

Պատմական աղբյուրներ

Արմենիա անվանումն առաջինը հիշատակում է Դարեհի Բեհիսթունի արձանագրությունը (մոտ մ.թ.ա. 520 թ.)։ Հայերի ավելի հին լինելու մասին վկայում է այն փաստը, որ եռալեզու Բեհիսթունի արձանագրությունում հին պարսկ.՝ Armina և էլամերեն Har-mi-nu-ia հանդիպում են աքադերեն հատվածի այն հատվածներում, որտեղ նշվում է U-ra-aš-ṭu, այսինքն Ուրարտու, որ նշանակում է որ «Արմենիա» և «Ուրարտու» անվանումները նույն անվանումն են տարբեր լեզուներով։ Հետագայում հայերը հիշատակվում են մի շարք այլ աղբյուրներում, օրինակ Հերոդոտոսի մոտ հանդիպում ենք.

Գիրք I, էջ 180: Քաղաքը [Բաբելոն] բաղկացած է երկու հատվածից։ Միջով հոսում է Եփրատ գետը, որ սկիզբ է առնում Հայաստանում։ Այն մեծ և հզոր գետ է և թափվում է Կարմիր ծով։

Գիրք I, էջ 194: … Հայաստանում, որ Ասորեստանից հյուսիս է, պատրաստում են լավ նավեր…

Հայաստանի մասին մեծ քանակությամբ տեղեկություն է հաղորդում Քսենոֆոնը (մ.թ.ա. 4-րդ դար) և Ստրաբոնը (մ.թ.ա. 1-ին դար). վերջինս մեծ ճշգրտությամբ նկարագրել է Հայաստանի աշխարհագրությունը։

Լեզվաբանություն

Հայերենը պատկանում է հնդեվրոպական լեզվաընտանիքին և կազմում է առանձին խումբ։

Մարդաբանական տվյալներ

Հայերը պատկանում են արմենոիդ ռասային։

«Հայաստան» և «Հայ» բառերի ծագումը

Ահա բառերի ծագման օրինակներ.

«Հայաստան» կամ «Հայք» և «Հայ» բառերն առաջացել են հայ ժողովրդի նախահայր «Հայկի» անունից;
Հայերի վրացերեն անվանումը՝ վրաց.՝ სომხეთი (սոմխեթի) առաջացել է Եփրատի հյուսիսային հատվածի խեթերեն և աքքադերեն անվանումներից;^[փա՞ստ]

«Հայասյան» հիպոթեզների ներկա կարգավիճակը

Գոյություն ունեն մի քանի «հայասյան» հիպոթեզներ, որոնք բոլորն էլ հիմնված են այն տեսակետի վրա, խեթական աղբյուրներում հիշատակվող Հայասան բնակեցված է եղել հայերով կամ «նախահայերով», ովքեր խոսել են հայերեն կամ «նախահայերեն»։

Զգուշավոր հայասյան հիպոթեզներ

«Զգուշավոր հայասյան հիպոթեզները» տեղադրում են Հայասան, որտեղ որ տեղադրում են խեթական թագավորության ուսումնասիրողները՝ Հայկական լեռնաշխարհի հյուսիս-արևմուտքում, Ճորոխ գետի հովտում։

Ըստ այս հիպոթեզի հայերը թափանցել են Հայասա մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակի վերջերին և մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակի սկզբներին, և հետագայում տարածվել են ողջ լեռնաշխարհով մեկ։ Այս հիպոթեզը մեծ տարածում գտավ աշխարհով մեկ։ Օրինակ անգլիացի հետազոտող Դեվիդ Լենգն իր 1970 թ-ին տպագրված «Հայաստան։ քաղաքակրթության բնօրրան» գրքում գրում է, որ Հայասան եղել է նախահայերի բնակության վայրը։

Հայասյան հիպոթեզներ

Հայասան ըստ «ծայրահեղ հայասյան հիպոթեզի»

Ըստ «ծայրահեղ հայասյան հիպոթեզների» Հայասան ընդգրկել է Հայկական լեռնաշխարհի ողջ արևմուտքը, իսկ հայերենն ամենահին ողջ լեզուն է։ Իհարկե հնարավոր չէ ամբողջությամբ ապացուցել այս հիպոթեզը, սակայն հնարավոր էլ չէ հերքել այն։

Տես նաև

Գրականություն

Դյակոնով Ի.Մ. Հայ ժողովրդի նախապատմությունը. Հայկական լեռնաշխարհի պատմությունը մ.թ.ա. 1500-մ.թ.ա. 500 թթ. Խուռիներ, լուվիացիներ, նախահայեր / Երեմյան Ս.Տ.. - Երևան։ Հայկական ԽՍՀ, 1968. - 266 էջ - 1000 օրինակ
Ռեդգատ Ա.Ե. Հայերը. - Օքսֆորդ։ Բլաքվել, 1998. - 332 էջ. - ISBN 0-631-14372-6
Շնիրելման Վ.Ա. Հիշատակի մարտիկներ։ Առասպելներ. քաղաքականությունը Անդրկովկասում / Ալաեվ Լ.Բ. - Մ.։ Ակադեմիական հրատարակություն, 2003. - 592 էջ - 2000 օրինակ - ISBN 5-94628-118-6
Յակոբեան Ալեքսան, Հայ էթնոսի կազմաւորման ժամանակը եւ պատմա-մշակութային առանձնայատկութիւնները։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից։

@@ Տող 49. / Տող 49. @@
 Ներկայումս ժողովրդի էթնոգենեզը ուսումնասիրելու համար օգտագործում են [[գենետիկա]]ն, [[լեզվաբանություն]]ը և [[հնէաբանություն]]ը։
-Հայ ժողովրդի ձևավորման հիմնական միջուկը կազմում են այսպես կոչված <ՈՒրարտական> կամ Հալդյան (Հայկյան) ցեղերը, որոնց հետ միասին մեծ ներդրում ունեն նաև նախասկյութական Սպարդաներ կոչվող ցեղերը (Սիսակյան կամ Սյունիների նախարարական տունը), որոնք ըստ Հերոդոտսի (մ.թ.ա. 5-րդ դար) և Դիոդոր Սիցիլիացու (մ.թ.ա. 90-ից 30-ական թթ) Արաքս գետի շրջակայքից գաղտել են հյուսիս՝ Այսրկովկասյան տարածքներ։ Ըստ Մովսես Խորենացու վկայության. Հալդյան /Հայկյան/ ցեղերը, բացի ազգն Հայոց ինքնանվանման (իրենց նախասկիզբ և գլխավոր աստվածություն համարվող Հայկ /Հալդի/ նահապետի անունից), այլազգիների կողմից՝ Հայոց արքա Արամի /Արամե ՈՒրարտացի/ սերունդներին կոչել են նաև ազգն Արամյան։
-Ելնելով Հայ ժողովրդի էթնոգենեզին մասնակցած հիմնական բաղադրամասը կազմող ցեղախմբերի ծագումնաբանությունից, պատմական աղբյուրներում Հայերին երբեմն ներկայացնում են՝ ազգն Թորգոմյան (Հուրի-միտանական և Հուրի-ուրարտական ցեղախմբերի), ինչպես նաև՝ ազգն Ասքանազյան (նախասկյութական՝ սայսպերներ, բասիաններ, սպարդաներ և առավեղյան ալաններ ցեղախմբերի) <Բիբլիական> անվանումներով:
-Մուշքերը (Մոկաց նախարարական տունը) Հայ ժողովրդի ձևավորման մեջ այնքանով իրեն ներդրումն ունի, ինչքանով ցանկացած Հայկական լեռնաշխարհի ցեղախմբերը. իչպիսիք են՝ Կուտիները (Կադմյանների նախարարական տունը), Սայսպերները (Ասպետունիք նախարարական տունը), Դիաուխիները (Դիմաքսյան նախարարական տունը), Մարդերը (Մարդպետունի նախարարական տունը), Մատիենները (Ամատունիք նախարարական տունը), Խուռիները (Խորխոռունիք նախարարական տունը) և այլն, իսկ ինչ վերաբերվում է Փռուգիացիներին, ապա նրանք պատմության ասպարեզ են եկել Տրոյական պատերազմի ժամանակ (այսինքն մ.թ.ա. 13-ից 12-րդ դարերում) և հիշատակվում են Տրոյայի դաշնակից Փոքր Ասիական ցեղերի կազմում, հետևաբար ոչ թե Հայկական էթնոսին պետք է ծագեցնել Փռուգիացիներից, այլ հակառակը՝ նրանց ձևավորման գործընթացը Հայկական լեռնաշխարհից։
-Արամեացիներ (ՈՒրումեացիներ) կոչվող ցեղերը սեմական լեզվաընտանիքին պատկանող քոչվոր անասնապահ ցեղեր են, որոնք դուրս գալով իրենց բնօրրանից՝ Արաբական թերակղզուց, աստիճանաբար (հատկապես մ.թ.ա. 12-ից 11-րդ դարերում) ողողեցին Բաբելոնը, Միջագետքը, Հրեաստանը, Ասորիքը և Փյունիկիան։ Նրանք Աքքադական արձանագրություններում հիշատակվում են <<արամե կամ ուրմե>> (քոչվոր) ընդհանուր անունով և մ.թ.ա. 1-ին հազարամյակին առանձնապես արամեացվեցին Ասորիքն ու Հյուսիսային Միջագետքը (նախկին Միտանի պետության տարածքները, որտեղ բնակվում էին Խուռիներ կամ Սուբարիներ կոչվող Հալդյան /Հայկյան/ ցեղերին ազգակից հուրի-հայկական ցեղախմբեր), հետագայում՝ մ.թ.ա. 11-ից 8-րդ դարերում այդ երկրամասերը նրանց անունով կոչվում էր Արամ կամ ընդհանրական՝ Արմի-Շուպրիա /արամեացիների և սուբարիների միասնական անվանաձև/։ Այսինքն՝ Արամեացիների անվանումն ու ազգային պատկանելությունն ընդհանրական ոչ մի կապ չունի հայ ժողովրդի էթնոսի /բացառությամբ Սուբարիների/ ծագման ու Արմեն կամ Արմյան անվանման հետ և լոք անվանական նմանության շահարկում է:
 === Պատմական աղբյուրներ ===
@@ Տող 80. / Տող 72. @@
 Ահա բառերի ծագման օրինակներ.
 * «Հայաստան» կամ «Հայք» և «Հայ» բառերն առաջացել են հայ ժողովրդի նախահայր «Հայկի» անունից;
+* Հայերի [[վրացերեն]] անվանումը՝ {{lang-ka|სომხეთი (սոմխեթի)}} առաջացել է [[Եփրատ]]ի հյուսիսային հատվածի [[խեթերեն]] և աքքադերեն անվանումներից;{{փաստ}}
-* Վրացիների կողմից հայերին տրվող սոմեխի անվանումը բառացի նշանակում է Սամցխե /հայերեն՝ Գոդերձական/ երկրից այն կողմ ապրող բնակիչներ, ինչպես նաև՝ Հարավային երկրի /სამხრეთი - samxreti/ բնակիչներ:{{փաստ}}
 === «Հայասյան» հիպոթեզների ներկա կարգավիճակը ===
@@ Տող 106. / Տող 98. @@
 * Շնիրելման Վ.Ա. Հիշատակի մարտիկներ։ Առասպելներ. քաղաքականությունը Անդրկովկասում / Ալաեվ Լ.Բ. - Մ.։ Ակադեմիական հրատարակություն, 2003. - 592 էջ - 2000 օրինակ - ISBN 5-94628-118-6
 * [http://www.digilib.am/digilib/?menu=10&wrk=1575&captn=18242&wrpg=0&aupg=0 Յակոբեան Ալեքսան, Հայ էթնոսի կազմաւորման ժամանակը եւ պատմա-մշակութային առանձնայատկութիւնները։]
-* Ա.Ե. Մխիթարյան <<Հաբեթի սերունդները>> Եր.-2002թ
 {{ՀՍՀ}}