Մասնակից:TamaraSargsyan/Ավազարկղ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Իսրայել, (եբրայերեն՝ יִשְׂרָאֵל‎; արաբ․՝ إِسْرَائِيل‎‎), պաշտոնապես Իսրայելի Պետություն, պետություն է Արևմտյան Ասիայում, տեղակայված է Միջերկրական ծովի հարավարևելյան և Կարմիր ծովի հյուսիսային ափերին։ Այն հյուսիսից սահմանակից է Լիբանանի, հյուսիս–արևելքից՝ Սիրիայի, արևելքից՝ Հորդանանի, արևելքից և արևմուտքից Հորդանան գետի արևմտյան ափ և Գազայի հատված պաղեստինյան տարածքների, և, համապատասխանաբար, հյուսիս–արևմուտքից Եգիպտոսի հետ։ Պետությունն իր հարաբերականորեն փոքր տարածքում բազմազան աշխարհագրական առանձնահատկություններ է ընդգրում[1][2]։ Իսրայելի տնտեսական և տեխնոլոգիական կենտրոնը Թել Ավիվն է[3], սակայն երկրի կառավարությունը որպես մայրաքաղաք ճանաչում է Երուսաղեմը, որտեղ էլ գտնվում է կառավարական նստավայրը։ Այնուամենայնիվ պետության Երուսաղեմի նկատմամբ պետության վերահսկուղությունը միայն մասնակի ճանաչում ունի[4][5][6][7][fn 1]։

Իսրայելում վկայություններ կան Աֆրիկայից մարդանմանների վաղ միգրացիայի վերաբերյալ[8]: Կանանիտների ցեղերը հնագիտական վկայություններում կան սկսած միջին բրոնզի դարից[9][10], մինչդեռ Իսրայելի և Հուդայի թագավորություններն առաջացել են երկաթի դարի ընթացքում: Ասորական կայսրությունը կործանել է Իսրայելը մ.թ.ա. մոտավորապես 720 թվականին[11]: Հուդայի թագավորությունը հետագայում նվաճվել է Բաբելոնի, Պարսկական կայսրության և Հելլենական պետության կողմից և գոյություն է ունեցել որպես Հրեական ինքնավար մարզ[12][13]: Մաքքաբիի ապպստամբության հաջող ավարտը հանգեցրեց անկախ Հասմոնյան թագավորության ձևավորմանը մ.թ.ա. 110 թվականին[14], որը մ.թ.ա. 63 թվականին դարձավ Հռոմեական հանրապետության սպասառու պետություն, որը հետագայում հիմնադրեց Հերովդեսյան դինաստիան մ.թ.ա. 37 թվականին, և մ.թ. 6 թվականին ստեղծեց Հուդայի հռոմեական մարզը[15]: Հուդան շարունակեց գործել որպես Հռոմեական մարզ այնքան, մինչև տապալված հրեական ապստամբությունը հանգեցրեց լայնածավալ կործանման[14], հրեական ժողովրդի արտաքսման[14][16] և տարածաշրջանը Հուդայից վերանվանվեց Սիրիական Պաղեստինի[17]: Տարածաշրջանում հրեական ներկայությունը որոշակի չափով պահպանվել է մի քանի դար: Մ.թ. 7-րդ դարում Լևանտը խլվեց Բյուզանդական կայսրությունից արաբների կողմից և մնաց մուսուլմանական վերահսկողության տակ մինչև խաչակրաց առաջին արշավանք, որին հաջորդեց Այուբիդի նվաճումը 1187 թվականին: Եգիպտոսի Մամլուքների սուլթանությունն ընդլայնեց Լևանտի նկատմամբ իր վերահսկողությունը 13-րդ դարում, մինչև 1517 թվականին Օսմանյան կայսրության կողմից պարտություն կրելը: 19-րդ դարի ընթացքում հրեաների ազգային զարթոնքը հանգեցրեց հրեական սփյուռքում սիոնիստական շարժման, որին հաջորդեց ներգաղթի մեծ ալիք դեպի Օսմանյան Սիրիա, իսկ ավելի ուշ՝ Բրիտանական Պաղեստին:

1947 թվականին Միավորված ազգերի կազմակերպությունը (ՄԱԿ) ընդունեց Պաղեստինի բաժանման բանաձև, որով նախատեսվում էր անկախ արաբական և հրեական պետությունների ստեղծում և Երուսաղեմի միջազգայնացում[18]: Նախագիծն ընդունվեց հրեական ներկայացուցչության, և մերժվեց արաբ ղեկավարների կողմից[19][20]:[21] Հաջորդ տարի հրեական ներկայացուցչությունը հայտարարեց Իսրայելի անկախությունը, և հաջորդած 1948 թվականի արաբ-իսրայելական պատերազմով Իսրայելը հաստատվեց նախկին Բրիտանական Պաղեստինի տարածքի մեծ մասում, մինչդեռ Հորդանան գետի արևմտյան ափը և Գազայի հատվածը մնաց հարևան արաբական պետության տարածքում[22]: Դրանից հետո Իսրայելը բազմաթիվ պատերազմներ ունեցավ արաբական երկների հետ[23], և 1967 թվականի վեցօրյա պատերազմից հետո գրավեց բռնազավթված տարածքները, ներառյալ՝ Հորդանանի արևմտյան ափը, Գոլանի բարձունքները և Գազայի հատվածը (որը շարունակում է համարվել նվաճված 2005 թվականի առանձնացումից հետո, չնայած որոշ իրավաբաններ վիճարկում են այս պնդումը)[24][25][26][fn 2]: Այն ընդլայնեց իր իրավունքները Գոլանի բարձունքների և Արևելյան Երուսաղեմի, բայց ոչ Հորդանանի արևմտյան ափի նկատմամբ[27][28][29][30]: Իսրայելի կողմից Պաղեստինի տարածքների գրավումը համարվում է աշխարհի ամենատևական ռազմական բռնազավթումը[fn 2][32]: Իսրայելապաղեստինյան հակամարտությունը լուծելու ջանքերը չեն հանգեցրել վերջնական համաձայնության ձեռքբերման: Այնուամենայնիվ, Իսրայելը և՛ Եգիպտոսի, և՛ Հորդանանի հետ խաղաղության համաձայնագրեր կնքել է:

Իր հիմնական օրենքներով Իսրայելն իրեն հռչակում է հրեական և ժողովրդավարական պետություն[33]: Երկրում ազատ ժողովրդավարություն է՝ խորհրդարանական համակարգով, համամասնական ներկայացուցչականությամբ և համընդհանուր ընտրական իրավունքով[34][35]: Վարչապետը կառավարության ղեկավարն է, իսկ Քնեսեթը՝ օրենսդիր մարմինը: Իսրայելը զարգացած պետություն է և Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության (OECD) անդամ[36], 2017 թվականի տվյալներով տնտեսությունն աշխարհում 32-րդն է իր անվանական համախառն ներքին արդյունքով (ՀՆԱ): Երկիրը բարձրորակ աշխատուժ ունի և աշհարհի ամենակրթված պետություններից մեկն է՝ բարձրագույն կրթությամբ քաղաքացիների թվով աշխարհի ամենաբարձր ցուցանիշներներից մեկն ունենալով[37]: Իսրայելը Միջին արևելքում ամենաբարձր կենսամակարդակ[38] և աշխարհում ամենաբարձր կյանքի տևողություն ունեցող երկիրն է աշխարհում[39]:

Ստուգաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մերնեպտայի սեպագիր արձանագրություն (մ.թ.ա. 13-րդ դարում): Աստվածաշչյան հնագետների մեծամասնությունը պատկերագրերի շարքը թարգմանել է որպես «Իսրայել», որը անվան առաջին գրավոր վկայությունն է:

1948 թվականին անկախություն ձեռք բերելուց հետո պետության համար պաշտոնապես ընդունվեց «Իսրայելի Պետություն» անվանումը, իսկ պատմական և կրոնական անունների առաջարկները, ներառյալ «Իսրայելական հող» ("Eretz Israel"), Սիոն և Հուդա, մերժվեցին[40]: Անկախության առաջին շաբաթներին կառավարությունն ընտրեց «իսրայելցիներ» բառը՝ Իսրայելի քաղաքացիներին անվանելու համար, որի մասին պաշտոնապես հայտարարեց արտաքին գործերի նախարար Մոշե Շարեթը[41]:

(եբր.՝ מְדִינַת יִשְׂרָאֵל Medīnat Yisrā'el (օգնություն • ինֆո) [[Միջազգային հնչյունական այբուբեն|[mediˈnat jisʁaˈʔel]]]; արաբ․՝ دَوْلَة إِسْرَائِيل‎‎ Dawlat Isrāʼīl Կաղապար:IPA-ar)

«Իսրայելի հող» և «Իսրայելի զավակներ» անվանումները պատմականորեն օգտագործվել են աստվածաշնչյան «Իսրայելի թագավորությունը» և համապատասխանաբար ողջ հրեա ժողովրդին նշելու համար[42]: «Իսրայել» անվանումը (Hebrew: Yisraʾel, Isrāʾīl; Septuagint հուն․՝ Ἰσραήλ Israēl; 'El(God) persists/rules', though after Hosea 12:4 {{{3}}} հաճախ մեկնաբանվում է որպես «պայքար Աստծո հետ»)[43][44][45][46] այս արտահայտությունների մեջ վերաբերում է Հակոբ պատրիարքին, որին, ըստ հրեական Աստվածաշնչի, անուն տրվեց Աստծո հրեշտակի հետ հաջողությամբ պայքարելու համար[47]:

Հակոբի 12 որդիները դարձել են իսրայելցիների նախնիները, որոնք հայտնի են նաև որպես Իսրայելի տասներկու ցեղերը կամ Իսրայելի զավակներ: Հակոբը և նրա որդիներն ապրել են Քանաանում, սակայն սովից դրդված չորս սերունդ ստիպված են եղել գնալ Եգիպտոս: Դա տևել է 430 տարի[48], մինչև Մովսեսը՝ Հակոբի թոռան թոռը[49], որը իսրայելցիներին հետ բերեց Քանաան՝ Եգիպտոսից հրեաների հեռանալու ժամանակ: Հավաքական իմաստով «Իսրայել» բառի հայտնի ամենավաղ հնագիտական վկայությունը հին Եգիպտոսի Մերնեպտայի սեպագիր արձանագրությունում (թվագրվում է մ.թ.ա. 13-րդ դար)[50]:

Տարածաշրջանը հայտնի է նաև որպես Սուրբ հող, որը սուրբ է Աբրահամյան բոլոր կրոնների համար՝ ներառյալ Հուդայականությունը, Քրիստոնեությունը, Իսլամը և Բահայի հավատը: Բրիտանական մանդատին ենթակայության տարիներին (1920-1948 թվականներ) ողջ տարածաշրջանը հայտնի է եղել որպես Պաղեստին (եբրայերեն՝ פלשתינה [א״י]‎)[51]. Դարերի ընթացքում տարածաշրջանը հայտնի է եղել տարբեր անվանումներով, ներառյալ՝ Քանաան, Դջահի, Սամարիա, Հուդա, Եհուդ, Իուդեա, Քոելե-Սիրիա, Սիրիական Պաղեստին և Հարավային Սիրիա:

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Իսրայելի պատմություն

Նախապատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ժամանակակից Իսրայելի տարածքում նախամարդու մասին հնագույն վկայությունը, որը 1.5 միլիոն տարի առաջվա թվագրություն ունի, գտնվել է Գալիլեյան ծովի մոտակայքի Ուբեիդիայի վայրում[52]: Հին քարեդարյան այլ նշանավոր հղումներ պարունակում են Տաբուն, Քեսեմ և Մանոթ քարանձավները: Կազմախոսական առումով ժամանակակից մարդու ԱՖրիկայից դուրս գտնված հնագույն բրածոները Քաֆզեհ և Սխուլ քարանձավների նախամարդիկ են, որոնք ապրել են ժամանակակից հյուսիսային Իսրայելի տարածքում 120.000 տարի առաջ[53]: Մ.թ.ա. 10-րդ հազարամյակում այս տարածաշրջանում գոյություն է ունեցել Նաթուֆյան մշակույթը[54]:

Հնադար[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Իսրայելի հրեական թագավորություն


Մեծ քարե կառույց, հնագիտական վայր Իսրայելում

Տարածաշրջանի վաղ պատմությունն հստակ չէ[55]:104: Ժամանակակից հնագիտությունը զգալիորեն անտեսել է Թորայի պատմությունը պատրիարքների, Եգիպտոսի հրեաների վտարման և Ջոշուայի գրքում Քանաանի նվաճման նկարագրությունները, փոխարենը դիտարկում է իսրայելցիների ազգային առասպելում վկայագրված պատմությունները[56]: Ուշ բրոնզի դարում (մ.թ.ա. 1550-1200 թվականները) Քանաանի մեծ մասից ձևավորվել են ենթակա պետություններ, որոնք Գազայում վարչական ղեկավարման կենտրոն ունեցող Եգիպտոսի թագավորությանը տուրք էին վճարում[57]: Ենթադրաբար իսրայելցիների նախնիները եղել են այս տարածքում բնիկ հնադարյան սեմիտախոս ժողովուրդները[58]:78–79: Ժամանակակից հնագիտության համաձայն Իսրայելցիները և նրանց մշակույթը ուժով չեն տիրացել տարածքին, այլ քանաանյան ժողովուրդներից և նրանց մշակույթներից առանձնացել են նախ հստակ բազմաստվածային, հետո նաև Յահվեի շուրջ միաստվածային կրոնի զարգացման միջոցով[59][60][61][62][63][64]: Հնագիտական վկայություններ կան գյուղանման կենտրոններ ունեցող հասարակության մասին, որն ավելի սահմանափակ ռեսուրսներ և փոքրաթիվ բնակչություն ուներ[65]: Գյուղերը 300-400-ից բնակչություն ունեին[66][67], որոնք զբաղվում էին երկրագործությամբ և անասնապահությամբ և հիմնականում ինքնուրույն էին[68], տարածված էր տնտեսական փոխանակությունը[69]: Գիրը հայտնի և հասանելի էր անգամ ոչ մեծ վայրերում[70]:

Իսրայելի և Հուդայի քարտեզը մ.թ.ա. 9-րդ դարում

Հայտնի չէ, թե երբևէ միասնական միապետություն եղել է, թե ոչ[71][55][72][73]. «Իսրայելին» վերաբերող ընդունված հնագիտական վկայություն կա Մենպտայի սեպագիր արձանագրությունում, որը թվագրվում է մ.թ.ա. 1200 թվականով[74][75][76] և քանաանյանները հնագիտորեն վկայվել են Միջին բրոնզի դարում (մ.թ.ա. 2100-1550 թվականներ)[10][77]: Վիճաբանություններ կան Իսրայելի և Հուդայի թագավորության վաղ գոյության և նրանց իշխանության չափի մասին, սակայն պատմաբանները համաձայնում են, որ Իսրայելի թագավորությունը գոյություն է ունեցել մոտավորապես մ.թ.ա. 700 թվականին[78]: Իսրայելի թագավորությունը կործանվել է մ.թ.ա. մոտ 720 թվականին Ասորեստանի կայսրության նվաճումից հետո[11]:

Մ.թ.ա. 586 թվականին Բաբելոնի Նաբուգոդոնոսոր II արքան գրավեց Հուդան: Ըստ հրեական Աստվածաշնչի նա կործանել է Սողոմոնի տաճարը և հրեաներին վտարել է Բաբելոնից: Պարտությունը ևս գրանցվել է Բաբելոնի ժամանակագիրների մոտ[12][79]: Հրեաների վտարումն ավարտվել է մ.թ.ա. մոտ 538 թվականին պարսից Կյուրոս Բ Մեծ տիրապետության ընթացքում Բաբելոնը գրավելուց հետո[80][81]: Երկրորդ տաճարը կառուցվել է մ.թ.ա մոտ 520 թվականին[80]: Որպես Պարսկական կայսրության մաս, Հուդայի նախկին թագավորությունը դարձավ Հուդայի գավառ (Յեհուդ Մեդինաթա) տարբեր սահմաններով՝ ավելի փոքր տարածություն գրավելով[82]: Գավառի բնակչությունը զգալիորեն փոքր էր թագավորության ցուցանիշներից, հնագիտական ուսումնասիրությունները մ.թ.ա. 5-4-րդ դարերում մոտավորապես 30,000 բնակչություն են ցույց տալիս[55]:308:

Դասական շրջան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Երկրորդ տաճարի ժամանակաշրջան


Մասնիկ Մեռյալ ծովի մագաղաթներից մեկից՝ Տաճարի մագաղաթից, որը գրվել է Երկրորդ տաճարի ժամանակաշրջանում:

Պարսից հաջող իշխանության ընթացքում Յեհուդ Մեդինաթա ինքնավար գավառը աստիճանաբար քաղաքային հասարակության զարգացում ձեռք բերեց` մեծապես բնակեցված հրեաներով: Հույն նվաճողները շրջանցեցին տարածաշրջանը առանց որևէ դիմադրության կամ հետաքրքրության: Ընդգրկված լինելով Պտղոմեոսյան Եգիպտոսի և վերջիվերջո Սելևկյանների կայսրության կազմում, հարավային Լևանտը լրջորեն հելլենիզացվել է՝ լարվածություն ստեղծելով հրեաների և հույների միջև: Հակամարտությունը բռնկվեց մ.թ.ա. 167 թվականին Մաքքաբիի ապստամբությամբ, որն ավարտվեց Հուդայում անկախ Հասմոնյան թագավորության հռչակմամբ: Վերջինս ավելի ուշ ընդգրկեց ժամանակակից Իսրայելի զգալի տարածքը, քանի որ Սելևկյաններն աստիճանաբար կորցրեցին տարածաշրջանի վերահսկողությունը:

Հռոմեական կայսրությունը տարածաշրջանը գրավեց մ.թ.ա. 63 թվականին՝ նախ տիրանալով Սիրիային, ապա միջամտելով Հասմոնյան քաղաքացիական պատերազմին: Հուդայում հռոմեական և պարթևական բանակների ճակատամարտն ի վերջո հանգեցրեց Հերովդես I Մեծի թագադրմանը և Հերովդյան արքայատոհմի դիրքերի ամրացմանը որպես Հռոմի ենթակա Հուդայական գավառ: Հերովդյան արքայատոհմի անկումով Հուդան, հռոմեական գավառի վերածվելով, հունահռոմեացիների դեմ հրեաների արյունահեղ պայքարի տեղ դարձավ, որի գագաթնակետը եղան հրեա-հռոմեական պատերազմները և ավարտվեց լայնածավալ ավերածություններով, արտաքսումներով և ցեղասպանությամբ: Հրեական ներկայությունը տարածաշրջանում էականորեն նվազեց Հռոմեական կայսրության դեմ մ.թ. 132 թվականին Բար-Կոխբայի ապստամբության ձախողումով[83]:

Այնուամենայնիվ, այնտեղ շարունակվում էր հրեաների սակավաթիվ ներկայությունը և Գալիլեյը դարձավ դրա կրոնական կենտրոնը[84][85]: Միշնան[86] և Թալմուդի մի մասը, կենտրոնական հրեական տեքստերը գրվել են մ.թ. 2-4-րդ դարերի ընթացքում Տիբերիայում և Երուսաղեմում[87]: Տարածաշրջանի ծովափնյա հատվածն առավելապես բնակեցվել է հունահռոմեացիներով, իսկ լեռնային կողմը՝ սամարիտացիներով: Քրիստոնեությունն աստիճանաբար գերակայություն ձեռք բերեց Հռոմեական հեթանոսության նկատմամբ, երբ տարածաշրջանը գտնվում էր Բյուզանդիայի իշխանության ներքո: Ողջ 5-6-րդ դարերում սամարիտացիների կրկնվող ապստամբությունների ողբերգական իրադարձությունները ձևափոխեցին տարածքի սահմանները՝ բյուզանդական քրիստոնյաների և սամարիտական հասարակությունների զանգվածային ոչնչացումով և հանգեցրեց բնակչության թվաքանակի նվազման: Մ.թ. 614 թվականին պարսկական նվաճումից և կարճաժամկետ հրեական համագործակցությունից հետո Բյուզանդական կայսրությունը վերագրավեց երկիրը 628 թվականին:

Միջին դարեր և նորագույն պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հավելյալ տեղեկություն՝ History of Jerusalem during the Middle Ages, Muslim conquest of the Levant, Crusades, և Old Yishuv
Քֆար Բարյամ, անտիկ հրեական գյուղ, որը լքվել է մ.թ. 7-13-րդ դարերի ընթացքում[88]:

Մ.թ. 634-641 թվականներին տարածաշրջանը, ներառյալ Երուսաղեմը, գրավվեց արաբների կողմից, որոնք նոր էին ընդունել իսլամը: Տարածաշրջանի վերահսկողությունը հաջորդաբար փոխանցվեց Բարեպաշտ խալիֆայությանը, Օմմայան խալիֆայությանը, Աբբասյան խալիֆայությանը, Սելջուկյան սուլթանությանը, խաչակիրներին և Այյուբյան սուլթանությանը հաջորդ երեք դարերի ընթացքում[89]:

1099 թվականին Առաջին խաչակրաց արշավանքին Երուսաղեմի պաշարման ժամանակ քաղաքի հրեա բնակիչները կողք-կողքի կռվում էին Ֆաթիմյան կայազորի և մուսուլման ժողովրդի հետ, որոնք փորձում էին քաղաքը պաշտպանել խաչակիրներից: Երբ քաղաքը պաշարվեց, մոտ 60,000 մարդ կոտորվեց, ներառյալ 6,000 հրեաներ, որոնք պաշտպանություն էին փնտրում Սինագոգում[90]: Այդ պահին, հրեական պետության անկումից ամբողջ հազար տարի անց, հրեական համայնքներ կային ողջ երկրով մեկ: Դրանցից հիսունը հայտնի են և ներառում էին Երուսաղեմը, Տիբերիան, Ռամլա, Աշկելոն, Կեսարիա և Գազա[91]: Ըստ Ալբերտ Աախենացու, Հայֆայի հրեա բնակիչները քաղաքի հիմնական մարտնչող ուժն էին և «սարակինոսյան (Ֆաթիմյան) զորքերի հետ» արիաբար կռվում էին մոտավորապես մեկ ամիս, մինչև խաչակիրների նավատորմի և ցամաքային բանակի ուժի ազդեցությամբ հարկադրված եղան նահանջել[92][93]:

1165 թվականին Մայմոնիդն այցելեց Երուսաղեմ և աղոթեց Տաճարի լեռան վրա, «մեծ, սուրբ տանը»[94]: 1141 թվականին իսպանահրեական պոետ Եհուդա Հալևին հրեաներին կոչ արեց գաղթել Իսրայելի երկիր, ճամփորդություն, որը ինքն էլ էր կատարել: 1187 թվականին Սալադին սուլթանը՝ Այյուբյան սուլթանության հիմնադիրը, հաղթեց խաչակիրներին Հաթթինի ճակատամարտում՝ հետագայում գրավելով Երուսաղեմը և գրեթե ողջ Պաղեստինը: Այդ ժամանակ Սալադին հայտարարություն տարածեց՝ հրեաներին հրավիրելով վերադառնալ և բնակվել Երուսաղեմում[95]: Ըստ Հուդա ալ-Հարիզու, նրանք կատարեցին դա. «Այն օրվանից, ինչ արաբները գրավել են Երուսաղեմը, իսրայելցիները ապրել են այնտեղ»[96]: Սալադինի հրամանագիրը, որը հրեաներին թույլ էր տալիս վերահաստատվել Իսրայելում, ալ-Հարիզին համեմատել է պարսից արքա Կյուրոս Բ Մեծի հայտարարության հետ, որն արվել էր մոտ 1600 տարի ավելի վաղ[97]:

1211 թվականին պետության հրեական հանրությունը ամրապնդվեց Ֆրանսիայից և Անգլիայից եկած 300 ռաբբիների գլխավորած խմբի ժամանումով[98], ռաբբիների մեջ էր Սամսոն բեն Աբրահամը Սանսից[99]: 13-րդ դարի իսպանացի ռաբբի և հրեաների ճանաչված առաջնորդ Նախմանիդեսը (Ռամբան) գովերգել է Իսրայելի երկիրը և դրա բնակեցումը համարել դրական պատվիրան բոլոր հրեաների համար: Նա գրել է. «Եթե հեթանոսները խաղաղություն են ուզում, մենք պետք է ստեղծենք այն հստակ պայմաններ պահպանելով, բայց ինչ վերաբերում է երկրին, ապա այն չպետք է թողնենք ո՛չ նրանց, ո՛չ որևէ այլ ազգի, ո՛չ էլ որևէ այլ սերնդի ձեռքերում»[100]:

13-րդ դարի Ռամբան Սինագոգ Երուսաղեմում

1260 թվականին իշխանությունն անցավ Եգիպտոսի Մամլուք սուլթանին[101]: Երկիրը տեղակայված էր Մամլուքի տիրապետության տակ գտնվող երկու կենտրոնների՝ Կահիրեի և Դամասկոսի միջև և որոշակի զարգացում ունեցավ երկու քաղաքներն իրար կապող փոստային ճանապարհի կառուցումից հետո: Երուսաղեմը 1219 թվականից մնացել է քաղաքի պատերի առանց որևէ պաշտպանության, ինչպես նաև ականատես է եղել Տաճարի լեռան վրա, Ալ-Ակսա մզկիթի շրջակայքում տեղի ունեցող նոր շինարարական աշխատանքների խառնափոթին: 1266 թվականին Մամլուքյան սուլթան Բեյբարս I-ը Հեբրոնի Պատրիարքների քարանձավը փոխակերպեց բացառիկ իսլամական սրբավայրի և արգելեց քրիստոնյաների և հրեաների մուտքը, որոնք նախկինում իրավունք ունեին ներս մտնել որոշակի վճարով: Այդ վայրի վրա արգելքը մնաց այնքան, մինչև 1967 թվականին Իսրայելը կառույցը վերցրեց իր վերահսկողության տակ[102][103]:

1470 թվականին Իտալիայից ժամանած Իսահակ բ. Մեյր Լատիֆը Երուսաղեմում 150 հրեա ընտանիք հաշվարկեց[104]: Ջոզեֆ Սարագոսացու շնորհիվ, որը եկել էր 15-րդ դարին մոտ թվականներին, ցֆաթը և դրա շրջակայքը դարձավ Պաղեստինում հրեաների կենտրոնացման մեծագույն վայրը: Իսպանիայից Սեֆարդյան ներգաղթի շնորհիվ 16-րդ դարին հրեական բնակչության թիվն աճեց՝ հասնելով 10,000[105]:

Հրեաները Լացի պատի մոտ, 1870-ական թվականներ

1956 թվականին տարածաշրջանը նվաճվեց Օսմանյան կայսրության կողմից, այն թուրքական տիրապետության տակ մնացել է մինչև Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտը, երբ բրիտանացիները պարտության մատնեցին Օսմանյան ուժերին և ռազմական կառավարչություն սահմանեց նախկին Օսմանյան Սիրիայի ողջ տարածքով: 1660 թվականին դրուզների ապստամբությունը հանգեցրեց ցֆաթի և Տիբերիայի կործանման[106]: 18-րդ դարի վերջերին Զահիր ալ-Ումար շահը ստեղծեց Գալիլեի դե ֆակտո անկախ էմիրություն: Շահին ճնշելու օսմանյան փորձերը ձախողվեցին, բայց նրա մահից հետո տարածաշրջանի վերահսկողությունը վերականգնվեցին: 1799 թվականին Ահմեդ ալ-Ջազարը հաջողությամբ հետ մղեց Նապոլեոնի զորքերի հարձակումը Ակրի վրա՝ ֆրանսիացիներին հարկադրելով հրաժարվել սիրիական արշավից[107]: 1834 թվականին Պաղեստինի արաբ գյուղացիներն ապստամբություն բարձրացրին եգիպտական զորակոչի և հարկման քաղաքականության դեմ, որը վարում էր Մուհամմադ Ալի փաշան: Չնայած ապստամբությունը ճնշվեց, Մուհամմադ Ալիի զորքը նահանջեց, և 1840 թվականին բրիտանական աջակցությամբ վերականգնվեց օսմանյան իշխանությունը[108]: Կարճ ժամանակ անց Օսմանյան կայսրությունում իրականացվեցին Թանզիմաթի բարեփոխումները: 1920 թվականին, Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում Անտանտի կողմից Լևանտի գրավումից հետո բնակավայրը բաժանվեց Բրիտանիայի և ֆրանսիայի միջև որպես մանդատային տարածք, և բրիտանահպատակ տարածքի, որը ներառում է ժամանակակից Իսրայելի Մանդատային Պաղեստին տարածքը[101][109][110]:

Սիոնիզմ և Բրիտանական մանդատ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդվածներ՝ Zionism, Yishuv, Mutasarrifate of Jerusalem, և Mandatory Palestine
Հավելյալ տեղեկություն՝ Balfour Declaration և Intercommunal conflict in Mandatory Palestine
Black and white portrait of a long-bearded man.
Թեոդոր Հերցլ, հրեական պետության պատգամախոս

Թեպետ վաղ հրեական սփյուռքի գոյությանը, շատ հրեաներ ձգտում էին վերադառնալ Սիոն և «Իսրայելի հող»[111], մինչդեռ այդ նպատակի իրագործման համար անհրաժեշտ ջանքերի չափը քննարկման առարկա էր[112][113]: Արտաքսման մեջ ապրող հրեաների հույսերն ու կարոտը հրեական հավատքի համակարգի կարևոր կետերից է[112]: 1492 թվականին Իսպանիայից վտարվելուց հրեական որոշ համայնքներ բնակվեցին Պաղեստինում[114]: 16-րդ դարի ընթացքում հրեական համայնքներն արմատներ գցեցին չորս սուրբ քաղաքներում՝ Երուսաղեմ, Տիբերիա, Հոբրոն և Ցֆաթ, և 1967 թվականին ռաբբի Յեհուդա Հասիդը 1500 հրեաների ուղղորդեց Երուսաղեմ[115]: 18-րդ դարի երկրորդ կեսին Հասիդական հուդայականության արևելաեվրոպական հակառակորդները, որոնք հայտնի են որպես Պերուշիմ, բնակվեցին Պաղեստինում[116][117][118]:

«Ուստի ես հավատում են, որ հրեաների հրաշալի սերունդ կստեղծվի: Մաքքաբեացիները նորից վերելք կապրեն: Թույլ տվեք նորից կրկնել իմ նախաբանի խոսքերը. «Հրեաները երազում են պետություն ունենալ, և նրանք պետք է ունենան»: Մենք, ի վերջո, պետք է որպես ազատ մարդիկ ապրենք մեր սեփական հողի վրա և խաղաղությամբ մահանալ մեր հայրենիքում: Աշխատը կազատվի մեր ազատությամբ, կհարստանա մեր հարստությամբ, կմեծանա մեր մեծությամբ: Եվ ինչ էլ մենք փորձենք անենք մեր բարեկեցության համար բարերար ազդեցություն կունենա մարդկության համար»:

Դեպի Օսմանյան կայսրության իշխանության տակ գտնվող Պաղեստին ժամանակակից հրեաների ներգաղթի առաջին ալիքը, որը հայտնի է որպես առաջին ալիա, սկսվել է 1881 թվականին, երբ հրեաները փախչում էին արևելաեվրոպական ջարդերից[119]: Չնայած սիոնական շարժման փորձն արդեն կար, ավստրո-հունգարացի լրագրող Թեոդոր Հերցլին վերագրում են քաղաքական սիոնիզմի հիմնադրումը[120]: Դա շարժում էր, որը նպատակ ուներ հրեական պետություն ստեղծել Իսրայելի հողի վրա, դրանով լուծում առաջարկելով եվրոպական երկների այսպես կոչված հրեական հարցին՝ ժամանակի այլ ազգային նախագծերի նպատակներին և ձեռքբերումներին համապատասխան[121]: 1896 թվականին Հերցլը հրապարակեց «Հրեական պետություն» գիրքը՝ առաջարկելով ապագա հրեական պետության իր տեսլականն. հաջորդ տարի նա նախագահում էր Առաջին սիոնիստական համաժողովը[122]:

Երկրորդ ալիան (1904-1914 թվականներ) սկսվեց Քիշնևի ջարդերից հետ, մոտ 40,000 հրեա բնակեցվեց Պաղեստին, չնայած նրանց գրեթե կեսը ի վերջո հեռացան[119]: Ներգաղթողների և՛ առաջին, և՛ երկրորդ ալիքները հիմնականում ուղղափառ հրեաներն էին[123], չնայած երկրորդ ալիայի ժամանակ սոցիալիստական խմբեր կային, որոնք հիմնադրեցին Կիբուցի շարժումը[124]: Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում Բրիտանիայի արտգործնախարար Արթուր Ջեյմս Բալֆուրը 1917 թվականին Բալֆուրի հռչակագիրն ուղարկեց Բրիտանիայի հրեական հանրության առաջնորդին, որը հայտարարեց, որ Բրիտանիան մտադիր է հրեական «հայրենիք» ստեղծել Մանդատային Պաղեստինի ներսում[125][126]:

1918 թվականին հրեական լեգեոնը՝ կազմված հիմնականում սիոական կամավորներից, աջակցեց բրիտանացիների կողմից Պաղեստինի նվաճմանը[127]: Բրիտանական իշխանության արաբական ընդդիմությունը և հրեական ներգաղթը հանգեցրեց 1920 թվականի Պաղեստինի անկարգություններին և հրեական ոստիկանության՝ Հագանայի ձևավորմանը (եբրայերեն նշանակում է «պաշտպանություն»), որոնցից ավելի ուշ առանձնացան Իրգուն և Լեհի (Ստերնի ավազակախումբ) կիսառազմական խմբերը[128]: 1922 թվականին Ազգերի լիգան Բրիտանիային Պաղեստինի մանդատ տվեց՝ ներառելով Բալֆուրի հռչակագրի պայմանները, հրեաներին տրված խոստումները և արաբական պաղեստինցիների վերաբերյալ նմանատիպ դրույթները[129]: Այս ժամանակաշրջանի տարածաշրջանի բնակչությունն առավելապես արաբ և մուսուլման էր, հրեաները բնակչության 11% էին կազմում[130], իսկ արաբ քրիստոնյաները՝ մոտ 9,5%-ը[131]:

Երրորդ (1919-23) և Չորրորդ (1924-29) ալիաները ևս 100,000 հրեա բերեցին Պաղեստին[119]: Նացիզմի վերելքը և հրեաների ահագնացող հալածանքները 1930-ական թվականների Եվրոպայում հանգեցրեց հինգերորդ ալիային և քառորդ միլիոն հրեայի ներհոսքի: Սա 1936-39 թվականները արաբական ապստամբության գլխավոր պատճառն էր, որի ընթացքում Բրիտանական մանդատի ղեկավարները սիոնական Հագանայի և Իրգունի զինված ուժերի հետ միասին սպանեցին 5032 և վիրավորեցին 14,760 արաբ բնակչություն[132][133]. արդյունքը եղավ Պաղեստինի արաբ չափահաս տղամարդկանց մոտ տասը տոկոսի մահը, վիրավորումը, բանտարկումը կամ արտաքսումը[134]: Բրիտանացիները ներկայացրին դեպի Պաղեստին հրեական ներգաղթի սահմանափակումները «1939 թվականի սպիտակ գիրք» հաշվետվությամբ: Երբ ողջ աշխարհի երկրները երես էին թեքում Հոլոքոստից փրկվել փորձող հրեա փախստականներից, կազմակերպվեց Ալիա բետ անվանումով հայտնի գաղտնի շարժումը՝ հրեաներին Պաղեստին հասցնելու համար[119]: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտին հրեաները կազմեցին Պաղեստինի բնակչության 33%-ը[135]:

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հավելյալ տեղեկություն՝ United Nations Partition Plan for Palestine, 1948 Palestine war, և Israeli Declaration of Independence
ՄԱԿ-ի քարտեզ, Պաղեստինի բաժանման բանաձև
Դավիդ բեն Գուրիոն հայտարարում է Իսրայելի անկախության հռչակագիրը 1948 թվականին մայիսի 14-ին:
Թանաքոտ դրոշի ծածանումը, որը խորհրդանշում է 1948 թվականի արաբա-իսրայելական պատերազմի ավարտը:

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո Բրիտանիան սուր հակամարտության մեջ հայտնվեց հրեական հանրության հետ հրեական ներգաղթի սահմանափակումների հետ կապած, ինչպես նաև շարունակեց արաբական կողմի հետ հակամարտությունը սահմանափակումների սահմանների վերաբերյալ: Հագանան միացավ Իրգունին և Լեհիին Բրիտանական տիրապետության դեմ զինված պայքարում[136]: Միևնույն ժամանակ Հոլոքոստից փրկված հարյուր հազարավոր հրեա փախստակաները նոր կյանքի էին ձգտում Եվրոպայի իրենց կործանված համայնքներից հեռու: Իշուվը փորձեց այդ փախստականներին Պաղեստին բերել, սակայն շատերը հեռացել էին կամ շրջափակվել Ատլիտի և Կիպրոսի կալանավորների ճամբարներում բրիտանացիների կողմից[137][138]:

1946 թվականի հուլիսի 22-ին Իրգունը հարձակում գործեց Պաղեստինի համար Բրիտանական վարչական շտաբի վրա,[139] որը տեղակայված էր Երուսաղեմի Դավիթ արքա հյուսանոց հարավային թևի վրա[140][141][142]: Տարբեր ազգության 91 մարդ զոհվեց և 46-ը վիրավորվեց այդ հարձակման արդյունքում[143]: Հյուրանոցը Պաղեստինի կառավարության քարտուղարության և Պաղեստինում և Անդրհորդանանում Բրիտանիայի զինված ուժերի շտաբի տեղակայման վայրն էր[143][144]: Հարձակումն ուներ Հագանայի նախնական համաձայնությունը: Այն «Ագաթա» գործողության պատասխանն էր (դա լայանածավալ արշավանքների շարք էր, որը ներառում էր հրեական գործակալություններից մեկը և իրականացվել էր բրիտանական իշխանությունների կողմից) և Մանդատի ժամանակահատվածում ամենամահաբերը բրիտանացիների համար[143][144]: Այն բնութագրվում է որպես «20-րդ դարի ամենասարսափելի ահաբեկչական միջադեպերից» մեկը[145]: 1947 թվականին բրիտանական կառավարությունը հայտարարեց, որ դուրս կգա Պաղեստինից՝ նշելով, որ ի վիճակի չի եղել և՛ արաբների, և՛ հրեաների համար ընդունելի լուծման գալ:

1947 թվականի մայիսին նոր ձևավորրված Միավորված ազգերի Գլխավոր ասամբլեան որոշեց ստեղծել Միավորված ազգերի Պաղեստինի հատուկ հանձնաժողով «Վեհաժողովի հաջորդ նստաշրջանի համար Պաղեստինի հարցով զեկույց նախապատրաստելու համար»[146]: 1947 թվականի սեպտեմբերի 3-ի Հանձնաժողովի զեկույցում[147] մեծամասնությունը գլուխ VI-ում առաջարկեց Բրիտանական մանդատը փոխարինել «անկախ Արաբական պետությամբ և անկախ Հրեական պետությամբ, իսկ Երուսաղեմ քաղաքն ընդգրկել միջազգային պաշտպանության համակարգում»[148]: 1947 թվականի նոյեմբերի 29-ին Գլխավոր ասամբլեան ընդունեց 181 (II) բանաձևը, որով առաջարկվում էր Տնտեսական միության ստեղծման ծրագրի ընդունում և կիրառում[18]: Բանաձևին կից նախագիծն, ըստ էության նույնն էր, ինչ առաջարկվել էր Հանձնաժողովի մեծամասնության կողմից սեպտեմբերի 3-ի հաշվետվությունում: Հրեական գործակալությունը, որը ընդուվում էր որպես հրեական համայնքի ներկայացուցիչ, ընդունեց ծրագիրը[149][150]: Արաբական լեգեոնը և Պաղեստինի արաբական բարձրագույն կոմիտեն մերժեցին այն և հայարարեցին, որ մերժելու են ցանկացած նախագիծ, որը կենթադրի բաժանում[151][152]: Հաջորդ օրը՝ 1947 թվականի դեկտեմբերի 1-ին, Արաբական բարձրագույն հանձնաժողովը եռօրյա մարտ հայտարարեց, և արաբական զորքերը սկսեցին գրոհել հրեական թիրախները[153]: Հրեաները սկզբում պաշտպանվում էին, քանի որ քաղաքացիական պատերազմ էր սկսվել, սակայն 1948 թվականի ապրիլի սկզբներին անցան հարձակման[154][155]: Արաբական Պաղեստինի տնտեսությունը փլուզվեց և 250,000 պաղեստինյան արաբներ փախան կամ արտաքսվեցին[156]:

1948 թվականի մայիսի 14-ին, բրիտանական մանդատի ժամկետի լրանալուց մեկ օր առաջ Դավիդ բեն Գուրիոն, հրեական գործակալության ղեկավարը հայտարարեց «հրեական պետության հռչակումը Իսրայելի հողի վրա, որը կոչվեց Իսրայելի պետություն» [22][157]: Հռչակագրի տեքստում նոր պետության սահմանների մասին միակ հղումը Իսրայելի հող արտահայտության գործածումն էր[158]: Հաջորդ օրը չորս արաբական պետության՝ Եգիպտոսի, Սիրիայի, Անդրհորդանանի և Իրաքի զորքերը ներխուժեցին բրիտանական մանդատի Պաղեստինի տարածք՝ սկիզբ տալով 1948 թվականի արաբա-իսրայելական պատերազմին[159][160]. Եմենի, Մարոկոյի, Սաուդյան Արաբիայի և Սուդանի զորքերը միացան պատերազմին[161][162]: Ներխուժման ակնհայտ նպատակը հենց սկզբից հրեական պետության հռչակումը կանխելն է, իսկ որոշ արաբ ղեկավարներ խոսում էին հրեաներին ծով տանելու մասին[163][21][164]: Ըստ Բեննի Մորիսի, հրեաները կարծում էին, որ արաբական զորքերի նպատակը հրեաներին կոտորելն է[165]: Արաբական լեգեոնը նշում էր, որ ներխուժմամբ պետք է վերականգնվի օրենքն ու կարգը և կանխվեն հետագա արյունահեղությունները[166]:

Մեկ տարվա մարտերից հետո հրադադարի պայմանագիր կնքվեց և հաստատվեցին ներկա սահմանները, որոնք հայտնի են որպես Կանաչ գիծ[167]: Հորդանանը գրավեց Հորդանան գետի արևմտյան ափ անվանումով հայտնի տարածքը՝ ներառյալ արևելյան Երուսաղեմը, Եգիպտոսը վերահսկողություն վերցրեց Գազայի հատվածի նկատմամբ: ՄԱԿ-ի գնահատմամբ ավելի քան 700,000 պաղեստինցի արտաքսվեց կամ փախուստը դիմեց հակամարտության ընթացքում իսրայելյան զորքերի առաջընթացի հետևանքով. այն հետագայում արաբերենում հայտնի դարձավ որպես «նաքբա» (աղետ)[168]: 156,000 մարդ մնաց և դարձավ Իսրայելի արաբ քաղաքացի[169]:

Իսրայելի Պետության վաղ տարիները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հավելյալ տեղեկություն՝ Arab–Israeli conflict

Իսրայելը ՄԱԿ-ի անդամ պետություն է դարձել 1949 թվականի մայիսի 11-ին ձայների մեծամասնությամբ: Ե՛վ Իսրայելը, և՛ Հորդանանը շահագրգռված էին խաղաղության համաձայնագրով, սակայն Բրիտանիան կասեցրեց Հորդանանի ջանքերը, որպեսզի խուսափի Եգիպտոսում բրիտանական շահերի վնասումից[170]: Պետության ստեղծման առաջին տարիներին վարչապետ Դավիդ բեն Գուրիոյի գլխավորած սոցիալիստական սիոնական շարժումը տիրապետող դարձավ Իսրայելի քաղաքական գործիչների շրջանում[171][172]: Կիբուցը կամ կոլեկտիվ գյուղատնտեսական համայնքները առանցքային դերակատարում ունեցան նոր պետության ստեղծման գործում[173]: 1940-ական թվականների վերջերին և 1950-ական թվականների սկզբներին դեպի Իսրայել ներգաղթին օժանդակեց Իսրայելի ներգաղթի վարչությունը և կառավարական հովանավորչություն չունեցող Մոսսադ լե-Ալիա Բեթը (բառացիորեն՝ «Անօրինական ներգաղթի կազմակերպություն»)[174]: Երկու կազմակերպությունն էլ նպաստում էին կանոնավոր ներգաղթի գործընթացին, ինչպես օրինակ տեղափոխության հարցերին, սակայն վերջինը նաև ներգրավված էր ծայրահեղական գործողությունների մեջ տարբեր երկրներում, հատկապես Միջին արևելքում և Արևելյան Եվրոպայում, որտեղ բնակվող հրեաների կյանքին, ենթադրաբար, վտանգ էր սպառնում և այդ վայրերից դուրս գալը բարդ էր: Մոսսադ լե-Ալիա Բեթը հեռացվել է 1953 թվականին[175]: Ներգաղթը համապատասխանեցված էր «Մեկ միլիոն ծրագրին»: Ներգաղթյալները գալիս էին տարբեր պատճառներով. ոմանք սիոնական հավատի կրողներ էին կամ գալիս էին Իսրայելում ավելի լավ կյանքի խոստման համար, մինչդեռ մյուսները՝ հալածանքներից խուսափելու կամ արտաքսվելու պատճառով[176][177]:

Հոլոքոստի վերապրած և արաբական ու մուսուլմանական երկրներից հրեաների ներհոսքը դեպի Իսրայել առաջին երեք տարիների ընթացքում աճել է` 700,000-ից մինչև 1,400,000: 1958 թվականին Իսրայելի բնակչության թիվը հասավ 2,000,000[178]: 1948 և 1970-ական թվականների ընթացքում մոտավորապես 1,150,000 հրեա փախստական հաստատվեց Իսրայելում[179]: Որոշ ներգաղթյալներ գալիս էին որպես փախստականներ, առանց որևէ ունեցվածքի, և բնակվում էին ժամանակավոր ճամբարներում, որոնք կոչվում էին «մաաբարա». 1952 թվականին մոտ 200,000 մարդ էր ապրում այդ վրանային քաղաքներում[180]: Եվրոպայից ներգաղթած հրեաներին հաճախ ավելի հարգալից էին վերաբերվում, քան Միջին արևելքի և Հյուսիսային Աֆրիկայի երկներից եկածներին. վերջինների համար նախատեսված բնակարանային միավորները հաճախ վերաբաշխվում էին առաջինները միջև, ինչի արդյունքում արաբական երկրներից նոր եկած հրեաները ավելի երկար ժամանակով էին մնում անցումային ճամբարներում[181]: Երկու խմբերի միջև այս խտրականության պատառով առաջացած լարվածությունները կան մինչ օրս[182]: Այս ժամանակահատվածում սնունդը, հագուստը և կահույքը պետք է չափավոր բաշխվեին, ինչը հայտնի է տնտեսական կոշտ քաղաքականության ժամանակաշրջան անվանումով: Ճգնաժամը հաղթահարելու անհրաժեշտությունը Բեն Գուրիոյին մղեց փոխհատուցման համաձայնագիր կնքել Արևմտյան Գերմանիայի հետ, ինչը զանգվածային բողոքի ցույցեր առաջացրեց Իսրայելում. հրեաները զայրացած էին այն մտքից, որ Իսրայելը կարող է դրամական փոխհատուցում ստանալ Հոլոքոստի համար[183]:

1950-ական թվականների ընթացքում Իսրայելը հաճախակի հարձակումների էր ենթարկվում պաղեստինցի ֆիդայիների կողմից: Հարձակումները գրեթե միշտ ուղղված էին քաղաքացիական անձանց դեմ[184], առավելապես եգիպտահպատակ Գազայի տարածքում[185], որոնք բազմաթիվ իսրայելցիների հակահարվածների պատճառ էին դառնում: 1956 թվականին Մեծ Բրիտանիան և Ֆրանսիան նպատակ էին դրել վերստանալ Սուեզի ջրանցքի վերահսկողությունը, որը եգիպտացիները ազգայնացրել էին: Իսրայելի նավատորմի համար Սուեզի ջրանցքի և Տիրանիայի շարունակվող շրջափակումը, Իսրայելի հարավային բնակչության դեմ ֆիդայական հարձակումների թվի աճի, արաբական լուրջ և սպառնալից հայտարարությունների հետ մեկտեղ, Իսրայելին դրդեց հարձակվել Եգիպտոսի վրա[186][187][188][189]: Իսրայելը Մեծ Բրիտանիայի և Ֆրանսիայի հետ գաղտնի դաշինք կնքեց և գրավեց Սինայի թերակղզին, բայց ՄԱԿ-ը պարտադրեց դուրս գալ՝ փոխարենը երաշխիքներ տալով Կարմիր ծովում բեռնափոխադրումների Իսրայելի իրավունքի վերականգնման համար (Տիրանիայով և ջրանցքով)[190][191][192]: Սուեզի ճգնաժամ անունով հայտնի պատերազմի արդյունքում զգալիորեն նվազեցին Իսրայելի սահմանի ներթափանցումները[193][194][195][196]: 1960-ական թվականներին Իսրայելը կալանավորեց նացիստական պատերազմի հանցագործ Ադոլֆ Այքմանին Արգենտինայում և նրան տարավ Իսրայել դատավարության համար[197]: Դատավարությունը ահռելի ներգործություն ունեցավ Հոլոքոստի հրապարակային ճանաչման համար[198]: Այքմանը մնում է միակ անձը, որն Իսրայելում մահապատժի է ենթարկվել Իսրայելի քաղաքացիական դատարանի որոշմամբ[199]:

ԱՄՆ լրահոսը Ադոլֆ Այքմանի դատավարության ժամանակ:

1964 թվականին արաբական երկրները, մտահոգված լինելով Հորդանան գետի ջրերը դեպի ափամերձ հարթավայր շեղելու Իսրայելի ծրագրերով[200], փորձում էին շեղել ջրերի ակունքները և Իսրայելին զրկեն ջրային ռեսուրսներից, լարվածություն առաջացնելով մի կողմից Իսրայելի, իսկ մյուս կողմից Սիրիայի և Լիբանանի միջև: Արաբ ազգայնականները, Եգիպտոսի նախագահ Գամալ Աբդեր Նասերի գլխավորությամբ, հրաժարվեցին ճանաչել Իսրայելը և կոչ արեցին կործանել այն[23][201][202]: 1996 թվականին Իսրայելա-Արաբական հարաբերությունները վատթարացան մինչև փաստացի Իսրայելի և արաբական ուժերի միջև տեղի ունեցող փաստացի կռիվներ[203]: 1967 թվականի մայիսին եգիպտական բանակը կուտակվեց Իսրայելի սահմանների մոտ, դուրս մղեց ՄԱԿ-ի խաղաղապահ ջոկատներին, որոնք տեղակայված էին Սինայի թերակղզում 1957 թվականից, և արգելափակեց Իսրայելի մուտքը Կարմիր ծով[204][205][206]: Մյուս արաբական երկրները մոբիլիզացրին իրենց ուժերը[207]: Իսրայելը հաստատեց, որ այդ գործողությունները կազուս բելլի էին, և հունիսի 5-ին նախազգուշական հարված հասցրեց Եգիպտոսին: Հորդանանը, Սիրիան և Իրաքը պատասխանեցին և հարձակվեցին Իսրայելի վրա: Վեցօրյա պատերազմում Իսրայելը հաղթեց Հոդրանանին և գրավեց Հորդանան գետի արևմտյան ափը, հաղթեց Եգիպտոսին և գրավեց Գազայի հատվածը և Սինայի թերակղզին, հաղթեց Սիրիային և գրավեց Գոլանի բարձունքները[208]: Երուսաղեմի սահմաններն ընդլայնվեցին՝ ներառյալ Արևելյան Երուսաղեմը, և 1949 թվականի կանաչ գիծը դարձավ Իսրայելի և բռնազավթված տարածքների միջև վարչական սահմանը:

1967 թվականի պատերազմից և արաբական լեգեոնի Խարթումի «Երեք ոչ»-երի հայտնի հռչակագրից հետո և 1967-1970-ական թվականների հյուծող պատերազմի ընթացքում, Իսրայելը եգիպտական հարձակումների ենթարկվեց Սինայի թերակղզում, իսկ պաղեստինյան խմբերի կողմից թիրախավորվեցին բռնազավթված տարածքների տարածքների իսրայելցիները, Իսրայելն ընդհանրապես և իսրայելցիներն ամբողջ աշխարհում: Պաղեստինյան և արաբական տարբեր խմբերի շարքում էր Պաղեստինի ազատության կազմակերպությունը, որը ստեղծվել էր 1964 թվականին, որն ի սկզբանե հռչակել էր «զինված հարձակումը որպես հայրենիքն ազատելու միակ ճանապարհ»[209][210]: 1960-ական թվականների վերջերին և 1970-ական թվականների սկզբներին պաղեստինյան խմբերը հարձակումների ալիք սկսեցին[211] [212]Իսրայելի և ամբողջ աշխարհում հրեական թիրախների դեմ[213], ներառյալ 1972 թվականի Մյունխենի ամառային օլիմպիական խաղերին հրեա մարզիկների կոտորածը: Իսրայելի կառավարությունը սպանությունների արշավ սկսեց կոտորածի կազմակերպիչների դեմ՝ ռմբակոծելով և հարձակվելով ՊԱԿ-ի լիբանանյան գրասենյակի վրա:

Territory held by Israel:      before the Six-Day War      after the war The Sinai Peninsula was returned to Egypt in 1982.

1973 թվականի հոկտեմբերի 6-ին, երբ հրեաների պաշտպանում էին Յոմ Կիպուրը, եգիպտական և սիրիական զորքերն անակնկալ հարձակում գործեցին Սինայի թերակղզում և Գոլանի բարձունքում տեղակայված իսրայելական ուժերի դեմ, որը սկիզբ դրեց Յոմ Կիպուրի պատերազմին: Պատերազմն ավարտվեց հոկտեմբերի 25-ին՝ եգիպտական և սիրիական ուժերի հաջող ետ մղումով, սակայն այդ օրը մոտ 2,500 զինվորի կորուստ տվեց, իսկ ամբողջ 20-րյա պատերազմի ընթացքում 10-35,000 զինվորի սպանվեց[214]: Ներքին հարցաքննությամբ կառավարությունը ազատվեց պատերազմից առաջ և դրա ընթացքում թույլ տված սխալների պատասխանատվությունից, սակայն հանրային զայրույթը վարչապետ Գոլդա Մեիրին ստիպեց հրաժարական տալ[215]: 1976 թվականի հուլիսին Իսրայելից Ֆրանսիա թռչող ինքնաթիռն առևանգվեց պաղեստինյան պարտիզանների կողմից և վայրէջք կատարեց Ուգանդայում՝ Էնտաբում: Իսրայելի հրամանատարները մի գործողություն իրականացրին, որում 106 իսրայելցի պատանդներից 102-ը հաջողությամբ փրկվեցին:

Հակամարտության շարունակությունը և խաղաղության հաստատումը
Հավելյալ տեղեկություն՝ Israeli–Palestinian peace process և Iran–Israel proxy conflict
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տե՛ս նաև՝ One-state solution, Two-state solution, Three-state solution, և Lieberman Plan

1977 թվականի Քնեսեթի ընտրություններն էական շրջադարձ մտցրեցին Իսրայելի քաղաքական պատմության մեջ, երբ Մենախեմ Բեգինի Լիկուդ կուսակցությունը հաղթեց ազատական կուսակցությանը[216]: Նույն տարվա վերջերին Եգիպտոսի նախագահ Անվար Սադաթը գնաց Իսրայել և խոսեց Քնեսեթում, որը արաբական երկրի ղեկավարի կողմից Իսրայելի ճանաչման առաջին դեպքն էր[217]: Հաջորդ երկու տարիներին Սադաթը և Բեգինը ստորագրեցին Քեմփ Դեյվիդի համաձայնագրերը (1978 թվական) և եգիպտա-իսրայելական խաղաղության պայմանագիրը (1979 թվական)[218]: Ի պատասխան, Իսրայելը նահանջեց Սինայի թերակղզուց և համաձայնեց բանակցություններ սկսել Հորդանան գետի արևմտյան ափին և Գազայի հատվածում պաղեստինիցների ինքնավարության հարցի վերաբերյալ[219]:

1978 թվականի մարտի 11-ին Պակիստանի ազատության կազմակերպության պարտիզանները Լիբանանից հարձակում գործեցին և իրականացրեցին մերձափնյա ճանապարհի կոտորածը: Իսրայելը սրան պատասխանեց հարավային Իսրայել ներխուժելով՝ Լիտանի գետից հարավ տեղակայված ՊԱԿ կառույցները ոչնչացնելու նպատակով: ՊԱԿ շատ մարտիկներ նահանջեցին, սակայն Իսրայելը հարավային Լիբանանն ի վիճակի եղավ պաշտպանել այնքան, մինչև ՄԱԿ-ի ուժերը և լիբանանյան զորքը վրա հասան: ՊԱԿ-ը շուտով վերսկսեց Իսրայելի դեմ իր հարձակումների քաղաքականությունը: Հետագա մի քանի տարիներին ՊԱԿ-ը ներխուժեց հարավ և շարունակում էր պարբերական հրաձգությունը սահմանի երկայնքով: Իսրայելը բազմաթիվ օդային և ցամաքային հակահարվածներով է պատասխանել:

Israel's 1980 law declared that "Jerusalem, complete and united, is the capital of Israel."[220]

Միևնույն ժամանակ Բեգինի կառավարությունը հորդորում էր իսրայելցիներին բնակվել Հորդանան գետի արևմտյան ափին, դրանով իսկ ավելացնելով այդ տարածքում պաղեստինցիների հետ ընդհարումները[221]: 1980 թվականին ընդունված հիմնական օրենքը, որ Երուսաղեմը Իսրայելի մայրաքաղաքն է, ոմանք համարում էին Իսրայելի կառավարության 1967 թվականի Իսրայելի միավորման հռչակագրի վերահաստատումը. այն վերածվել էր քաղաքի կարգավիճակի վերաբերյալ միջազգային հակասությունների: Իսրայելի որևէ օրենսդրությամբ չեն սահմանվում Իսրայելի տարածքները, և որևէ որոշմամբ դրա մեջ ներառված չէ արևելյան Երուսաղեմը[222]: ՄԱԿ-ի անդամ պետությունների մեծամասնության դիրքորոշումն արտացոլված է բազմաթիվ բանաձևերում, որոնք հռչակում են, որ Իսրայելի քայլերը՝ ուղղված իր քաղաքացիներին Հորդանան գետի արևմտյան ափին բնակեցնելուն, և իր իշխանությունն ու օրենքները արևմտյան Երուսաղեմում տարածելու փորձերը անօրինական են և վավերականություն չունեն[223]: 1981 թվականին Իսրայելը միացրեց Գոլանի բարձունքները, թեպետ այդ միավորումը միջազգային ճանաչում չունեցավ[224]: 1980-ական և 1990-ական թվականներ Իսրայելի բնակչության բազմազանությունն ընդլայնվեց: 1980-ական թվականներից սկսած Եթովպիայի հրեաների մի քանի ալիք ներգաղթեց Իսրաայել, իսկ 1990-1994 թվականներին հետխորհրդային երկրներից հրեաների ներգաղթը 12 տոկոսով ավելացրեց Իսրայելի բնակչությունը[225]:

1981 թվականի հունիսի 7-ն Իսրայելի օդային ուժերը ոչնչացրին Բաղդադի մոտակայքում կառուցվող Իրաքի միակ միջուկային ռեակտորը՝ վերջինիս միջուկային զենքի ծրագիրը չեզոքացնելու նպատակով:

See also[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  Israel

Notes[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Երուսաղեմի օրենքը հայտարարում է, որ «Երուսաղեմը, Իսրայելի մայրաքաղաքն է՝ ամբողջությամբ և միավորված» և քաղաքը հանդես է գալիս որպես կառավարության և նախագահի նստավայր, կառավարական գրասենյակների, բարձրագույն հատուկ դատարանի և խորհրդարանի տեղակայման վայր։ Միավորված ազգերի անվտանգության խորհրդի 478 բանաձևը (1980 թվականի օգոստոսի 20, 14-0, ԱՄՆ ձեռնպահ) Երուսաղեմի օրենքը հռչակեց «անվավեր» և անդամ երկրներին կոչ արեց հետ կանչել իրենց դիվանագիտական առաքելությունները Երուսաղեմից (տե՛ս Կելլերման 1993, էջ 140):
  2. ↑ 2,0 2,1 The majority of the international community (including the UN General Assembly, the United Nations Security Council, the European Union, the International Criminal Court, and the vast majority of human rights organizations) considers Israel to be occupying Gaza, the West Bank and East Jerusalem. Gaza is still considered to be "occupied" by the United Nations, international human rights organisations, and the majority of governments and legal commentators, despite the 2005 Israeli disengagement from Gaza, due to various forms of ongoing military and economic control.[31]
    The government of Israel and some supporters have, at times, disputed this position of the international community. For more details of this terminology dispute, including with respect to the current status of the Gaza Strip, see International views on the Israeli-occupied territories and Status of territories captured by Israel.
    For an explanation of the differences between an annexed but disputed territory (e.g., Tibet) and a militarily occupied territory, please see the article Military occupation.

References[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ «Israel». The World Factbook. Central Intelligence Agency. Վերցված է 5 January 2017-ին.
  2. ↑ Skolnik 2007, էջեր. 132–232
  3. ↑ «GaWC – The World According to GaWC 2008». Globalization and World Cities Research Network. Վերցված է 1 March 2009-ին.
  4. ↑ The Controversial Sovereignty over the City of Jerusalem (22 June 2015, The National Catholic Reporter) "No U.S. president has ever officially acknowledged Israeli sovereignty over any part of Jerusalem (...) The refusal to recognize Jerusalem as Israeli territory is a near universal policy among Western nations."
  5. ↑ "UN General Assembly Resolution 181 recommended the creation of an international zonea, or corpus separatum, in Jerusalem to be administered by the UN for a 10-year period, after which there would be referendum to determine its future. This approach applies equally to West and East Jerusalem and is not affected by the occupation of East jerusalem in 1967. To a large extent it is this approach that still guides the diplomatic behaviour of states and thus has greater force in international law" (Susan M. Akram, Michael Dumper, Michael Lynk, Iain Scobbie (eds.), International Law and the Israeli-Palestinian Conflict: A Rights-Based Approach to Middle East Peace, Routledge, 2010 p. 119. )
  6. ↑ Jerusalem: Opposition to mooted Trump Israel announcement grows"Israeli sovereignty over Jerusalem has never been recognised internationally"
  7. ↑ Whither Jerusalem (Lapidot) p. 17: "Israeli control in west Jerusalem since 1948 was illegal and most states have not recognized its sovereignty there"
  8. ↑ Charles A. Repenning & Oldrich Fejfar, Evidence for earlier date of 'Ubeidiya, Israel, hominid site Nature 299, 344–347 (23 September 1982)
  9. ↑ Encyclopædia Britannica article on Canaan
  10. ↑ 10,0 10,1 Jonathan M Golden,Ancient Canaan and Israel: An Introduction, OUP, 2009 pp. 3–4.
  11. ↑ 11,0 11,1 Broshi, Maguen (2001). Bread, Wine, Walls and Scrolls. Bloomsbury Publishing. էջ 174. ISBN 978-1-84127-201-6.
  12. ↑ 12,0 12,1 «British Museum – Cuneiform tablet with part of the Babylonian Chronicle (605–594 BCE)». Արխիվացված է օրիգինալից 30 October 2014-ին. Վերցված է 30 October 2014-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  13. ↑ Jon L. Berquist (2007). Approaching Yehud: New Approaches to the Study of the Persian Period. Society of Biblical Lit. էջեր 195–. ISBN 978-1-58983-145-2.
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 Peter Fibiger Bang; Walter Scheidel (2013). The Oxford Handbook of the State in the Ancient Near East and Mediterranean. Oxford University Press. էջեր 184–187. ISBN 978-0-19-518831-8.
  15. ↑ Abraham Malamat (1976). A History of the Jewish People. Harvard University Press. էջեր 223–239. ISBN 978-0-674-39731-6.
  16. ↑ Yohanan Aharoni (15 September 2006). The Jewish People: An Illustrated History. A&C Black. էջեր 99–. ISBN 978-0-8264-1886-9.
  17. ↑ Erwin Fahlbusch; Geoffrey William Bromiley (2005). The Encyclopedia of Christianity. Wm. B. Eerdmans Publishing. էջեր 15–. ISBN 978-0-8028-2416-5.
  18. ↑ 18,0 18,1 «Resolution 181 (II). Future government of Palestine». United Nations. 29 November 1947. Վերցված է 21 March 2017-ին.
  19. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ «FOOTNOTEMorris200866» անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  20. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ «FOOTNOTEMorris200875» անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  21. ↑ 21,0 21,1 Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ «FOOTNOTEMorris2008396» անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  22. ↑ 22,0 22,1 «Declaration of Establishment of State of Israel». Israel Ministry of Foreign Affairs. 14 May 1948. Արխիվացված է օրիգինալից 17 March 2017-ին. Վերցված է 21 March 2017-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  23. ↑ 23,0 23,1 Gilbert 2005, էջ. 1
  24. ↑ «Debate Map: Israel».
  25. ↑ «Israel, Occupied Territories». {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  26. ↑ Cuyckens, Hanne (1 October 2016). «Is Israel Still an Occupying Power in Gaza?». Netherlands International Law Review. 63 (3): 275–295. doi:10.1007/s40802-016-0070-1 – via link.springer.com.
  27. ↑ «The status of Jerusalem» (PDF). The Question of Palestine & the United Nations. United Nations Department of Public Information. «East Jerusalem has been considered, by both the General Assembly and the Security Council, as part of the occupied Palestinian territory.»
  28. ↑ «Analysis: Kadima's big plans». BBC News. 29 March 2006. Վերցված է 10 October 2010-ին.
  29. ↑ Kessner, BC (2 April 2006). «Israel's Hard-Learned Lessons». Homeland Security Today. Վերցված է 26 April 2012-ին.
  30. ↑ Kumaraswamy, P.R. (5 June 2002). «The Legacy of Undefined Borders». Tel Aviv Notes. Վերցված է 25 March 2013-ին.
  31. ↑
    • Sanger, Andrew (2011). M.N. Schmitt; Louise Arimatsu; Tim McCormack (eds.). The Contemporary Law of Blockade and the Gaza Freedom Flotilla. Yearbook of International Humanitarian Law. Vol. 13. էջ 429. doi:10.1007/978-90-6704-811-8_14. ISBN 978-90-6704-811-8. «Israel claims it no longer occupies the Gaza Strip, maintaining that it is neither a Stale nor a territory occupied or controlled by Israel, but rather it has 'sui generis' status. Pursuant to the Disengagement Plan, Israel dismantled all military institutions and settlements in Gaza and there is no longer a permanent Israeli military or civilian presence in the territory. However the Plan also provided that Israel will guard and monitor the external land perimeter of the Gaza Strip, will continue to maintain exclusive authority in Gaza air space, and will continue to exercise security activity in the sea off the coast of the Gaza Strip as well as maintaining an Israeli military presence on the Egyptian-Gaza border. and reserving the right to reenter Gaza at will.
      Israel continues to control six of Gaza's seven land crossings, its maritime borders and airspace and the movement of goods and persons in and out of the territory. Egypt controls one of Gaza's land crossings. Troops from the Israeli Defence Force regularly enter pans of the territory and/or deploy missile attacks, drones and sonic bombs into Gaza. Israel has declared a no-go buffer zone that stretches deep into Gaza: if Gazans enter this zone they are shot on sight. Gaza is also dependent on israel for inter alia electricity, currency, telephone networks, issuing IDs, and permits to enter and leave the territory. Israel also has sole control of the Palestinian Population Registry through which the Israeli Army regulates who is classified as a Palestinian and who is a Gazan or West Banker. Since 2000 aside from a limited number of exceptions Israel has refused to add people to the Palestinian Population Registry.
      It is this direct external control over Gaza and indirect control over life within Gaza that has led the United Nations, the UN General Assembly, the UN Fact Finding Mission to Gaza, International human rights organisations, US Government websites, the UK Foreign and Commonwealth Office and a significant number of legal commentators, to reject the argument that Gaza is no longer occupied.»       {{cite book}}: |journal= ignored (օգնություն)
    • Scobbie, Iain (2012). Elizabeth Wilmshurst (ed.). International Law and the Classification of Conflicts. Oxford University Press. էջ 295. ISBN 978-0-19-965775-9. «Even after the accession to power of Hamas, Israel's claim that it no longer occupies Gaza has not been accepted by UN bodies, most States, nor the majority of academic commentators because of its exclusive control of its border with Gaza and crossing points including the effective control it exerted over the Rafah crossing until at least May 2011, its control of Gaza's maritime zones and airspace which constitute what Aronson terms the 'security envelope' around Gaza, as well as its ability to intervene forcibly at will in Gaza.»
    • Gawerc, Michelle (2012). Prefiguring Peace: Israeli-Palestinian Peacebuilding Partnerships. Lexington Books. էջ 44. ISBN 978-0-7391-6610-9. «While Israel withdrew from the immediate territory, Israel still controlled all access to and from Gaza through the border crossings, as well as through the coastline and the airspace. ln addition, Gaza was dependent upon Israel for water electricity sewage communication networks and for its trade (Gisha 2007. Dowty 2008). ln other words, while Israel maintained that its occupation of Gaza ended with its unilateral disengagement Palestinians – as well as many human right organizations and international bodies – argued that Gaza was by all intents and purposes still occupied.»
  32. ↑ See for example:
    • Weill, Sharon (2014). The Role of National Courts in Applying International Humanitarian Law. Oxford University Press. էջ 22. ISBN 978-0-19-968542-4. «Although the basic philosophy behind the law of military occupation is that it is a temporary situation modem occupations have well demonstrated that rien ne dure comme le provisoire A significant number of post-1945 occupations have lasted more than two decades such as the occupations of Namibia by South Africa and of East Timor by Indonesia as well as the ongoing occupations of Northern Cyprus by Turkey and of Western Sahara by Morocco. The Israeli occupation of the Palestinian territories, Կաղապար:Underline has already entered its fifth decade.»* Azarova, Valentina. 2017, Israel's Unlawfully Prolonged Occupation: Consequences under an Integrated Legal Framework, European Council on Foreign Affairs Policy Brief: "June 2017 marks 50 years of Israel's belligerent occupation of Palestinian territory, making it the longest occupation in modern history."
  33. ↑ «Israel». Freedom in the World. Freedom House. 2008. Վերցված է 20 March 2012-ին.
  34. ↑ Rummel 1997, էջ. 11. "A current list of liberal democracies includes: Andorra, Argentina, ..., Cyprus, ..., Israel, ..."
  35. ↑ «Global Survey 2006: Middle East Progress Amid Global Gains in Freedom». Freedom House. 19 December 2005. Վերցված է 20 March 2012-ին.
  36. ↑ «Israel's accession to the OECD». Organisation for Economic Co-operation and Development. Վերցված է 12 August 2012-ին.
  37. ↑ Education at a Glance: Israel (Report). Organisation for Economic Co-operation and Development. 15 September 2016. Վերցված է 18 January 2017-ին.
  38. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ «HDI» անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  39. ↑ «WHO: Life expectancy in Israel among highest in the world». Haaretz. 24 May 2009.
  40. ↑ «Popular Opinion». The Palestine Post. Jerusalem. 7 December 1947. էջ 1. Արխիվացված է օրիգինալից 15 August 2012-ին. {{cite news}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  41. ↑ «On the Move». Time. New York. 31 May 1948. Արխիվացված է օրիգինալից 16 October 2007-ին. Վերցված է 6 August 2007-ին. {{cite news}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  42. ↑ Levine, Robert A. (7 November 2000). «See Israel as a Jewish Nation-State, More or Less Democratic». The New York Times. Վերցված է 19 January 2011-ին.
  43. ↑ William G. Dever, Did God Have a Wife?: Archaeology and Folk Religion in Ancient Israel, Wm. B. Eerdmans Publishing, 2005 p. 186.
  44. ↑ Geoffrey W. Bromiley, 'Israel,' in International Standard Bible Encyclopedia: E–J,Wm. B. Eerdmans Publishing, 1995 p. 907.
  45. ↑ R.L. Ottley, The Religion of Israel: A Historical Sketch, Cambridge University Press, 2013 pp. 31–32 note 5.
  46. ↑ Wells, John C. (1990). Longman pronunciation dictionary. Harlow, England: Longman. էջ 381. ISBN 978-0-582-05383-0. entry "Jacob".
  47. ↑ "And he said, Thy name shall be called no more Jacob, but Israel: for as a prince hast thou power with God and with men, and hast prevailed." (Genesis, 32:28, 35:10). See also Hosea 12:5.
  48. ↑ Exodus 12:40–41
  49. ↑ Exodus 6:16–20
  50. ↑ Barton & Bowden 2004, էջ. 126. "The Merneptah Stele ... is arguably the oldest evidence outside the Bible for the existence of Israel as early as the 13th century BCE."
  51. ↑ Noah Rayman (29 September 2014). «Mandatory Palestine: What It Was and Why It Matters». TIME. Վերցված է 5 December 2015-ին. {{cite news}}: Italic or bold markup not allowed in: |publisher= (օգնություն)
  52. ↑ Tchernov, Eitan (1988). «The Age of 'Ubeidiya Formation (Jordan Valley, Israel) and the Earliest Hominids in the Levant». Paléorient. 14 (2): 63–65. doi:10.3406/paleo.1988.4455. Վերցված է 4 January 2017-ին.
  53. ↑ Rincon, Paul (14 October 2015). «Fossil teeth place humans in Asia '20,000 years early'». BBC News. Վերցված է 4 January 2017-ին.
  54. ↑ Bar-Yosef, Ofer (7 December 1998). «The Natufian Culture in the Levant, Threshold to the Origins of Agriculture» (PDF). Evolutionary Anthropology. 6 (5): 159–177. doi:10.1002/(SICI)1520-6505(1998)6:5<159::AID-EVAN4>3.0.CO;2-7. Վերցված է 4 January 2017-ին.
  55. ↑ 55,0 55,1 55,2 Finkelstein, Israel; Silberman, Neil Asher (2001). The Bible unearthed : archaeology's new vision of ancient Israel and the origin of its stories (1st Touchstone ed.). New York: Simon & Schuster. ISBN 978-0-684-86912-4.
  56. ↑ Dever, William (2001). What Did the Biblical Writers Know, and When Did They Know It?. Eerdmans. էջեր 98–99. ISBN 978-3-927120-37-2. «After a century of exhaustive investigation, all respectable archaeologists have given up hope of recovering any context that would make Abraham, Isaac, or Jacob credible "historical figures" [...] archaeological investigation of Moses and the Exodus has similarly been discarded as a fruitless pursuit.»
  57. ↑ Susan L. Braunstein, 'The Meaning of Egyptian-Style Objects in the Late Bronze Cemeteries of Tell el-Farʿah(South),' Bulletin of the American Schools of Oriental Research, No. 364 (November 2011), pp. 1–36 [1–2, 5].
  58. ↑ Miller, James Maxwell; Hayes, John Haralson (1986). A History of Ancient Israel and Judah. Westminster John Knox Press. ISBN 978-0-664-21262-9.
  59. ↑ Tubb, 1998. pp. 13–14
  60. ↑ Mark Smith in "The Early History of God: Yahweh and Other Deities of Ancient Israel" states "Despite the long regnant model that the Canaanites and Israelites were people of fundamentally different culture, archaeological data now casts doubt on this view. The material culture of the region exhibits numerous common points between Israelites and Canaanites in the Iron I period (c. 1200–1000 BCE). The record would suggest that the Israelite culture largely overlapped with and derived from Canaanite culture... In short, Israelite culture was largely Canaanite in nature. Given the information available, one cannot maintain a radical cultural separation between Canaanites and Israelites for the Iron I period." (pp. 6–7). Smith, Mark (2002) "The Early History of God: Yahweh and Other Deities of Ancient Israel" (Eerdman's)
  61. ↑ Rendsberg, Gary (2008). "Israel without the Bible". In Frederick E. Greenspahn. The Hebrew Bible: New Insights and Scholarship. NYU Press, pp. 3–5
  62. ↑ Gnuse 1997, pp. 28, 31Կաղապար:Title?
  63. ↑ McNutt, 1999, էջ 35
  64. ↑ Bloch-Smith, Elizabeth (2003). «Israelite Ethnicity in Iron I: Archaeology Preserves What Is Remembered and What Is Forgotten in Israel's History». Journal of Biblical Literature. 122 (3): 401–425. doi:10.2307/3268384. ISSN 0021-9231. JSTOR 3268384.
  65. ↑ Lehman in Vaughn 1992, pp. 156–162.Կաղապար:Full citation needed
  66. ↑ McNutt, 1999, էջ 70
  67. ↑ Miller, 2012, էջ 98
  68. ↑ McNutt, 1999, էջ 72
  69. ↑ Miller, 2012, էջ 99
  70. ↑ Miller, 2012, էջ 105
  71. ↑ Lipschits, Oded (2014). «The History of Israel in the Biblical Period». In Berlin, Adele; Brettler, Marc Zvi (eds.). The Jewish Study Bible (անգլերեն) (2nd ed.). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-997846-5.
  72. ↑ Kuhrt, Amiele (1995). The Ancient Near East. Routledge. էջ 438. ISBN 978-0-415-16762-8.
  73. ↑ Wright, Jacob L. (July 2014). «David, King of Judah (Not Israel)». The Bible and Interpretation.
  74. ↑ K.L. Noll, Canaan and Israel in Antiquity: A Textbook on History and Religion, A&C Black, 2012, rev.ed. pp. 137ff.
  75. ↑ Thomas L. Thompson, Early History of the Israelite People: From the Written & Archaeological Sources, Brill, 2000 pp. 275–276: 'They are rather a very specific group among the population of Palestine which bears a name that occurs here for the first time that at a much later stage in Palestine's history bears a substantially different signification.'
  76. ↑ The personal name "Israel" appears much earlier, in material from Ebla. Hasel, Michael G. (1 January 1994). «Israel in the Merneptah Stela». Bulletin of the American Schools of Oriental Research (296): 45–61. doi:10.2307/1357179. JSTOR 1357179.; Bertman, Stephen (14 July 2005). Handbook to Life in Ancient Mesopotamia. OUP. ISBN 978-0-19-518364-1. and Meindert Dijkstra (2010). «Origins of Israel between history and ideology». In Becking, Bob; Grabbe, Lester (eds.). Between Evidence and Ideology Essays on the History of Ancient Israel read at the Joint Meeting of the Society for Old Testament Study and the Oud Testamentisch Werkgezelschap Lincoln, July 2009. Brill. էջ 47. ISBN 978-90-04-18737-5. «As a West Semitic personal name it existed long before it became a tribal or a geographical name. This is not without significance, though is it rarely mentioned. We learn of a maryanu named ysr"il (*Yi¡sr—a"ilu) from Ugarit living in the same period, but the name was already used a thousand years before in Ebla. The word Israel originated as a West Semitic personal name. One of the many names that developed into the name of the ancestor of a clan, of a tribe and finally of a people and a nation.»
  77. ↑ Lemche, Niels Peter (1998). The Israelites in History and Tradition. Westminster John Knox Press. էջ 35. ISBN 978-0-664-22727-2.
  78. ↑ The Pitcher Is Broken: Memorial Essays for Gosta W. Ahlstrom, Steven W. Holloway, Lowell K. Handy, Continuum, 1 May 1995 Quote: "For Israel, the description of the battle of Qarqar in the Kurkh Monolith of Shalmaneser III (mid-ninth century) and for Judah, a Tiglath-pileser III text mentioning (Jeho-) Ahaz of Judah (IIR67 = K. 3751), dated 734-733, are the earliest published to date."
  79. ↑ «ABC 5 (Jerusalem Chronicle) – Livius». www.livius.org.
  80. ↑ 80,0 80,1 «Second Temple Period (538 BCE to 70 CE) Persian Rule». Biu.ac.il. Վերցված է 15 March 2014-ին.
  81. ↑ Harper's Bible Dictionary, ed. by Achtemeier, etc., Harper & Row, San Francisco, 1985, p. 103
  82. ↑ Grabbe, Lester L. (2004). A History of the Jews and Judaism in the Second Temple Period: Yehud – A History of the Persian Province of Judah v. 1. T & T Clark. էջ 355. ISBN 978-0-567-08998-4.
  83. ↑ Oppenheimer, A'haron and Oppenheimer, Nili. Between Rome and Babylon: Studies in Jewish Leadership and Society. Mohr Siebeck, 2005, p. 2.
  84. ↑ Cohn-Sherbok, Dan (1996). Atlas of Jewish History. Routledge. էջ 58. ISBN 978-0-415-08800-8. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
  85. ↑ Lehmann, Clayton Miles (18 January 2007). «Palestine». Encyclopedia of the Roman Provinces. University of South Dakota. Արխիվացված է օրիգինալից 7 April 2013-ին. Վերցված է 9 February 2013-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  86. ↑ «Միշնա». www.biblesociety.am. Վերցված է 2019-01-31-ին.
  87. ↑ Morçöl 2006, էջ. 304
  88. ↑ Judaism in late antiquity, Jacob Neusner, Bertold Spuler, Hady R Idris, Brill, 2001, p. 155
  89. ↑ Gil, Moshe (1997). A History of Palestine, 634–1099. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-59984-9. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
  90. ↑ Allan D. Cooper (2009). The geography of genocide. University Press of America. էջ 132. ISBN 978-0-7618-4097-8. Վերցված է 1 January 2012-ին.
  91. ↑ Carmel, Alex. The History of Haifa Under Turkish Rule. Haifa: Pardes, 2002 (965-7171-05-9), pp. 16–17
  92. ↑ Moshe Gil (1992). A History of Palestine, 634–1099. Cambridge University Press. էջ 829. ISBN 978-0-521-40437-2. Վերցված է 17 May 2015-ին. «Haifa was taken [...] in August 1100 or June 1101, according to Muslim sources which contradict one another. Albert of Aachen does not mention the date in a clear manner either. From what he says, it appears that it was mainly the Jewish inhabitants of the city who defended the fortress of Haifa. In his rather strange Latin style, he mentions that there was a Jewish population in Haifa, and that they fought bravely within the walls of the city. He explains that the Jews there were protected people of the Muslims (the Fatimids). They fought side by side with units of the Fatimid army, striking back at Tancred's army from above the walls of the citadel (... Judaei civis comixtis Sarracenorum turmis) until the Crusaders overcame them and they were forced to abandon the walls. The Muslims and the Jews then managed to escape from the fortress with their lives, while the rest of the population fled the city en masse. Whoever remained was slaughtered, and huge quantities of spoils were taken. [...] [Note #3: Albert of Aachen (Albericus, Albertus Aquensis), Historia Hierosolymitanae Expeditionis, in: RHC (Occ.), IV. p. 523; etc.]»
  93. ↑ Irven M. Resnick (2012). Marks of Distinctions: Christian Perceptions of Jews in the High Middle Ages. CUA Press. էջեր 48–49. ISBN 978-0-8132-1969-1. «citizens of the Jewish race, who lived in the city by the favour and consent of the king of Egypt in return for payment of tribute, got on the walls bearing arms and put up a very stubborn defence, until the Christians, weighed down by various blows over the period of two weeks, absolutely despaired and held back their hands from any attack. [...] the Jewish citizens, mixed with Saracen troops, at once fought back manfully,... and counter-attacked. [Albert of Aachen, Historia Ierosolimitana 7.23, ed. and transl. Susan B. Edgington (Oxford: Clarendon Press, 2007), 516 and 521.]»
  94. ↑ Sefer HaCharedim Mitzvat Tshuva Chapter 3. Maimonides established a yearly holiday for himself and his sons, 6 Cheshvan, commemorating the day he went up to pray on the Temple Mount, and another, 9 Cheshvan, commemorating the day he merited to pray at the Cave of the Patriarchs in Hebron.
  95. ↑ Abraham P. Bloch (1987). «Sultan Saladin Opens Jerusalem to Jews». One a day: an anthology of Jewish historical anniversaries for every day of the year. KTAV Publishing House, Inc. էջ 277. ISBN 978-0-88125-108-1. Վերցված է 26 December 2011-ին.
  96. ↑ Benzion Dinur (1974). «From Bar Kochba's Revolt to the Turkish Conquest». In David Ben-Gurion (ed.). The Jews in their Land. Aldus Books. էջ 217. Վերցված է 26 December 2011-ին.
  97. ↑ Geoffrey Hindley (2007). Saladin: hero of Islam. Pen & Sword Military. էջ xiii. ISBN 978-1-84415-499-9. Վերցված է 26 December 2011-ին.
  98. ↑ Alex Carmel; Peter Schäfer; Yossi Ben-Artzi (1990). The Jewish settlement in Palestine, 634–1881. L. Reichert. էջ 31. ISBN 978-3-88226-479-1. Վերցված է 21 December 2011-ին.
  99. ↑ Samson ben Abraham of Sens, Jewish Encyclopedia.
  100. ↑ Moshe Lichtman (2006). Eretz Yisrael in the Parshah: The Centrality of the Land of Israel in the Torah. Devora Publishing. էջ 302. ISBN 978-1-932687-70-5. Վերցված է 23 December 2011-ին.
  101. ↑ 101,0 101,1 Kramer, Gudrun (2008). A History of Palestine: From the Ottoman Conquest to the Founding of the State of Israel. Princeton University Press. էջ 376. ISBN 978-0-691-11897-0. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
  102. ↑ M. Sharon (2010). «Al Khalil». Encyclopedia of Islam, Second Edition. Koninklijke Brill NV.
  103. ↑ International Dictionary of Historic Places: Middle East and Africa by Trudy Ring, Robert M. Salkin, Sharon La Boda, pp. 336–339
  104. ↑ Dan Bahat (1976). Twenty centuries of Jewish life in the Holy Land: the forgotten generations. Israel Economist. էջ 48. Վերցված է 23 December 2011-ին.
  105. ↑ Fannie Fern Andrews (1976). The Holy Land under mandate. Hyperion Press. էջ 145. ISBN 978-0-88355-304-6. Վերցված է 25 December 2011-ին.
  106. ↑ Joel Rappel, History of Eretz Israel from Prehistory up to 1882 (1980), vol. 2, p. 531. "In 1662 Sabbathai Sevi arrived to Jerusalem. It was the time when the Jewish settlements of Galilee were destroyed by the Druze: Tiberias was completely desolate and only a few of former Safed residents had returned...."
  107. ↑ «Palestine – Ottoman rule». www.britannica.com. Encyclopedia Britannica. Վերցված է 27 November 2018-ին.
  108. ↑ Macalister and Masterman, 1906, p. 40
  109. ↑ «The Covenant of the League of Nations». Article 22. Վերցված է 18 October 2012-ին.
  110. ↑ "Mandate for Palestine," Encyclopaedia Judaica, Vol. 11, p. 862, Keter Publishing House, Jerusalem, 1972
  111. ↑ Rosenzweig 1997, էջ. 1 "Zionism, the urge of the Jewish people to return to Palestine, is almost as ancient as the Jewish diaspora itself. Some Talmudic statements ... Almost a millennium later, the poet and philosopher Yehuda Halevi ... In the 19th century ..."
  112. ↑ 112,0 112,1 Geoffrey Wigoder, G.G. (ed.). «Return to Zion». The New Encyclopedia of Judaism (via Answers.Com). Վերցված է 8 March 2010-ին. {{cite journal}}: |author= has generic name (օգնություն); Invalid |ref=harv (օգնություն)
  113. ↑ «An invention called 'the Jewish people'». Haaretz. Արխիվացված է օրիգինալից 18 April 2010-ին. Վերցված է 9 March 2010-ին.
  114. ↑ Gilbert 2005, էջ. 2. "Jews sought a new homeland here after their expulsions from Spain (1492) ..."
  115. ↑ Eisen, Yosef (2004). Miraculous journey: a complete history of the Jewish people from creation to the present. Targum Press. էջ 700. ISBN 978-1-56871-323-6. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
  116. ↑ Morgenstern, Arie (2006). Hastening redemption: Messianism and the resettlement of the land of Israel. Oxford University Press. էջ 304. ISBN 978-0-19-530578-4. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
  117. ↑ «Jewish and Non-Jewish Population of Palestine-Israel (1517–2004)». Jewish Virtual Library. Վերցված է 29 March 2010-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  118. ↑ Barnai, Jacob (1992). The Jews in Palestine in the Eighteenth Century: Under the Patronage of the Istanbul committee of Officials for Palestine. University Alabama Press. էջ 320. ISBN 978-0-8173-0572-7. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
  119. ↑ 119,0 119,1 119,2 119,3 «Immigration to Israel». Jewish Virtual Library. Վերցված է 29 March 2012-ին. The source provides information on the First, Second, Third, Fourth and Fifth Aliyot in their respective articles. The White Paper leading to Aliyah Bet is discussed «Aliyah During World War II and its Aftermath».
  120. ↑ Kornberg 1993 "How did Theodor Herzl, an assimilated German nationalist in the 1880s, suddenly in the 1890s become the founder of Zionism?"
  121. ↑ Herzl 1946, էջ. 11
  122. ↑ «Chapter One». The Jewish Agency for Israel1. 2005-07-21. Վերցված է 21 September 2015-ին.
  123. ↑ Stein 2003, էջ. 88. "As with the First Aliyah, most Second Aliyah migrants were non-Zionist orthodox Jews ..."
  124. ↑ Romano 2003, էջ. 30
  125. ↑ Macintyre, Donald (26 May 2005). «The birth of modern Israel: A scrap of paper that changed history». The Independent. Վերցված է 20 March 2012-ին.
  126. ↑ Yapp, M.E. (1987). The Making of the Modern Near East 1792–1923. Harlow, England: Longman. էջ 290. ISBN 978-0-582-49380-3.
  127. ↑ Schechtman, Joseph B. (2007). «Jewish Legion». Encyclopaedia Judaica. Vol. 11. Detroit: Macmillan Reference. էջ 304. Վերցված է 6 August 2014-ին.
  128. ↑ Scharfstein 1996, էջ. 269. "During the First and Second Aliyot, there were many Arab attacks against Jewish settlements ... In 1920, Hashomer was disbanded and Haganah ("The Defense") was established."
  129. ↑ «League of Nations: The Mandate for Palestine, July 24, 1922». Modern History Sourcebook. 24 July 1922. Վերցված է 27 August 2007-ին.
  130. ↑ Shaw, J.V.W. (1991) [1946]. «Chapter VI: Population». A Survey of Palestine. Vol. Volume I: Prepared in December 1945 and January 1946 for the information of the Anglo-American Committee of Inquiry (Reprint ed.). Washington, DC: Institute for Palestine Studies. էջ 148. ISBN 978-0-88728-213-3. OCLC 22345421. {{cite book}}: |volume= has extra text (օգնություն); Unknown parameter |laysummary= ignored (օգնություն)
  131. ↑ «Report to the League of Nations on Palestine and Transjordan, 1937». British Government. 1937. Արխիվացված է օրիգինալից 23 September 2013-ին. Վերցված է 14 July 2013-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  132. ↑ Walter Laqueur (2009). A History of Zionism: From the French Revolution to the Establishment of the State of Israel. Knopf Doubleday Publishing Group. ISBN 978-0-307-53085-1. Վերցված է 15 October 2015-ին.
  133. ↑ Hughes, M (2009). «The banality of brutality: British armed forces and the repression of the Arab Revolt in Palestine, 1936–39» (PDF). English Historical Review. CXXIV (507): 314–354. doi:10.1093/ehr/cep002. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 21 February 2016-ին. {{cite journal}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  134. ↑ Khalidi, Walid (1987). From Haven to Conquest: Readings in Zionism and the Palestine Problem Until 1948. Institute for Palestine Studies. 978-0-88728-155-6
  135. ↑ «The Population of Palestine Prior to 1948». MidEastWeb. Վերցված է 19 March 2012-ին.
  136. ↑ Fraser 2004, էջ. 27
  137. ↑ Motti Golani (2013). Palestine Between Politics and Terror, 1945–1947. UPNE. էջ 130. ISBN 978-1-61168-388-2.
  138. ↑ Cohen, Michael J (2014). Britain's Moment in Palestine:Retrospect and Perspectives, 1917–1948 (First ed.). Abingdon and New York: Routledge. էջ 474. ISBN 978-0-415-72985-7.
  139. ↑ The Terrorism Ahead: Confronting Transnational Violence in the Twenty-First | By Paul J. Smith | M.E. Sharpe, 2007 | p. 27
  140. ↑ Encyclopedia of Terrorism, Harvey W. Kushner, Sage, 2003 p. 181
  141. ↑ Encyclopædia Britannica article on the Irgun Zvai Leumi
  142. ↑ The British Empire in the Middle East, 1945–1951: Arab Nationalism, the United States, and Postwar Imperialism. William Roger Louis, Oxford University Press, 1986, p. 430
  143. ↑ 143,0 143,1 143,2 Clarke, Thurston. By Blood and Fire, G.P. Puttnam's Sons, New York, 1981
  144. ↑ 144,0 144,1 Bethell, Nicholas (1979). The Palestine Triangle. Andre Deutsch.
  145. ↑ Hoffman, Bruce (1999). Inside Terrorism. Columbia University Press. էջեր 48–52.
  146. ↑ «A/RES/106 (S-1)». General Assembly resolution. United Nations. 15 May 1947. Արխիվացված է օրիգինալից 6 August 2012-ին. Վերցված է 12 August 2012-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  147. ↑ «A/364». Special Committee on Palestine. United Nations. 3 September 1947. Արխիվացված է օրիգինալից 10 June 2012-ին. Վերցված է 12 August 2012-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  148. ↑ «Background Paper No. 47 (ST/DPI/SER.A/47)». United Nations. 20 April 1949. Արխիվացված է օրիգինալից 3 January 2011-ին. Վերցված է 31 July 2007-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն); Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  149. ↑ Morris, 2008, էջ 75
  150. ↑ Morris, 2008, էջ 396
  151. ↑ Morris, 2008, էջ 66
  152. ↑ Bregman 2002, էջեր. 40–41
  153. ↑ Gelber, Yoav (2006). Palestine 1948. Brighton: Sussex Academic Press. էջ 17. ISBN 978-1-902210-67-4. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
  154. ↑ Morris, 2008, էջ 77–78
  155. ↑ Tal, David (2003). War in Palestine, 1948: Israeli and Arab Strategy and Diplomacy. Routledge. էջ 471. ISBN 978-0-7146-5275-7. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
  156. ↑ Morris, 2008
  157. ↑ Clifford, Clark, "Counsel to the President: A Memoir", 1991, p. 20.
  158. ↑ Jacobs, Frank (7 August 2012). «The Elephant in the Map Room». Borderlines. The New York Times. Վերցված է 3 September 2012-ին.
  159. ↑ Karsh, Efraim (2002). The Arab–Israeli conflict: The Palestine War 1948. Osprey Publishing. էջ 50. ISBN 978-1-84176-372-9. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
  160. ↑ Ben-Sasson 1985, էջ. 1058
  161. ↑ Morris, 2008, էջ 205
  162. ↑ Rabinovich, Itamar; Reinharz, Jehuda (2007). Israel in the Middle East: Documents and Readings on Society, Politics, and Foreign Relations, Pre-1948 to the Present. Brandeis. էջ 74. ISBN 978-0-87451-962-4. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
  163. ↑ David Tal (2004). War in Palestine, 1948: Israeli and Arab Strategy and Diplomacy. Routledge. էջ 469. ISBN 978-1-135-77513-1. «some of the Arab armies invaded Palestine in order to prevent the establishment of a Jewish state, Transjordan...»
  164. ↑ Morris, 2008, էջ 187
  165. ↑ Morris, 2008, էջ 198
  166. ↑ «PDF copy of Cablegram from the Secretary-General of the League of Arab States to the Secretary-General of the United Nations: S/745: 15 May 1948». Un.org. 9 September 2002. Արխիվացված է օրիգինալից 7 January 2014-ին. Վերցված է 13 October 2013-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  167. ↑ Karsh, Efraim (2002). The Arab–Israeli conflict: The Palestine War 1948. Osprey Publishing. ISBN 978-1-84176-372-9. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
  168. ↑ Morris, Benny (2004). The Birth of the Palestinian Refugee Problem Revisited. Cambridge University Press. էջ 602. ISBN 978-0-521-00967-6. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
  169. ↑ «Dr. Sarah Ozacky-Lazar, Relations between Jews and Arabs during Israel's first decade (in Hebrew)».
  170. ↑ William Roger Louis (1984). The British Empire in the Middle East, 1945–1951: Arab Nationalism, the United States, and Postwar Imperialism. Clarendon Press. էջ 579. ISBN 978-0-19-822960-5. «The transcript makes it clear that British policy acted as a brake on Jordan." "King Abdullah was personally anxious to come to agreement with Israel", Kirkbride stated, and in fact it was our restraining influence which had so far prevented him from doing so." Knox Helm confirmed that the Israelis hoped to have a settlement with Jordan, and that they now genuinely wished to live peacefully within their frontiers, if only for economic reasons»
  171. ↑ Lustick 1988, էջեր. 37–39
  172. ↑ «Israel (Labor Zionism)». Country Studies. Վերցված է 12 February 2010-ին.
  173. ↑ «The Kibbutz & Moshav: History & Overview». Jewish Virtual Library. Jewish Virtual Library. Վերցված է 17 June 2014-ին.
  174. ↑ Anita Shapira (1992). Land and Power. Stanford University Press. էջեր 416, 419.
  175. ↑ Segev, Tom. 1949: The First Israelis. "The First Million". Trans. Arlen N. Weinstein. New York: The Free Press, 1986. Print. pp. 105–107
  176. ↑ Shulewitz, Malka Hillel (2001). The Forgotten Millions: The Modern Jewish Exodus from Arab Lands. Continuum. ISBN 978-0-8264-4764-7. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
  177. ↑ Laskier, Michael "Egyptian Jewry under the Nasser Regime, 1956–70" pp. 573–619 from Middle Eastern Studies, Volume 31, Issue # 3, July 1995 p. 579.
  178. ↑ «Population, by Religion». Israel Central Bureau of Statistics. 2016. Վերցված է 4 September 2016-ին.
  179. ↑ Bard, Mitchell (2003). The Founding of the State of Israel. Greenhaven Press. էջ 15.
  180. ↑ Hakohen, Devorah (2003). Immigrants in Turmoil: Mass Immigration to Israel and Its Repercussions in the 1950s and After. Syracuse University Press. ISBN 978-0-8156-2969-6. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (օգնություն); for ma'abarot population, see p. 269.
  181. ↑ Clive Jones, Emma Murphy, Israel: Challenges to Identity, Democracy, and the State, Routledge 2002 p. 37: "Housing units earmarked for the Oriental Jews were often reallocated to European Jewish immigrants; Consigning Oriental Jews to the privations of ma'aborot (transit camps) for longer periods."
  182. ↑ Segev 2007, էջեր. 155–157
  183. ↑ Shindler 2002, էջեր. 49–50
  184. ↑ Kameel B. Nasr (1996). Arab and Israeli Terrorism: The Causes and Effects of Political Violence, 1936–1993. McFarland. էջեր 40–. ISBN 978-0-7864-3105-2. «Fedayeen to attack...almost always against civilians»
  185. ↑ Gilbert 2005, էջ. 58
  186. ↑ Isaac Alteras (1993). Eisenhower and Israel: U.S.-Israeli Relations, 1953–1960. University Press of Florida. էջեր 192–. ISBN 978-0-8130-1205-6. «the removal of the Egyptian blockade of the Straits of Tiran at the entrance of the Gulf of Aqaba. The blockade closed Israel's sea lane to East Africa and the Far East, hindering the development of Israel's southern port of Eilat and its hinterland, the Nege. Another important objective of the Israeli war plan was the elimination of the terrorist bases in the Gaza Strip, from which daily fedayeen incursions into Israel made life unbearable for its southern population. And last but not least, the concentration of the Egyptian forces in the Sinai Peninsula, armed with the newly acquired weapons from the Soviet bloc, prepared for an attack on Israel. Here, Ben-Gurion believed, was a time bomb that had to be defused before it was too late. Reaching the Suez Canal did not figure at all in Israel's war objectives. »
  187. ↑ Dominic Joseph Caraccilo (2011). Beyond Guns and Steel: A War Termination Strategy. ABC-CLIO. էջեր 113–. ISBN 978-0-313-39149-1. «The escalation continued with the Egyptian blockade of the Straits of Tiran, and Nasser's nationalization of the Suez Canal in July 1956. On October 14, Nasser made clear his intent:"I am not solely fighting against Israel itself. My task is to deliver the Arab world from destruction through Israel's intrigue, which has its roots abroad. Our hatred is very strong. There is no sense in talking about peace with Israel. There is not even the smallest place for negotiations." Less than two weeks later, on October 25, Egypt signed a tripartite agreement with Syria and Jordan placing Nasser in command of all three armies. The continued blockade of the Suez Canal and Gulf of Aqaba to Israeli shipping, combined with the increased fedayeen attacks and the bellicosity of recent Arab statements, prompted Israel, with the backing of Britain and France, to attack Egypt on October 29, 1956.»
  188. ↑ Alan Dowty (2005). Israel/Palestine. Polity. էջեր 102–. ISBN 978-0-7456-3202-5. «Gamal Abdel Nasser, who declared in one speech that "Egypt has decided to dispatch her heroes, the disciples of Pharaoh and the sons of Islam and they will cleanse the land of Palestine....There will be no peace on Israel's border because we demand vengeance, and vengeance is Israel's death."...The level of violence against Israelis, soldiers and civilians alike, seemed to be rising inexorably.»
  189. ↑ «The Jewish Virtual Library, The Sinai-Suez Campaign: Background & Overview». «In 1955, Egyptian President Gamal Abdel Nasser began to import arms from the Soviet Bloc to build his arsenal for the confrontation with Israel. In the short-term, however, he employed a new tactic to prosecute Egypt's war with Israel. He announced it on August 31, 1955: Egypt has decided to dispatch her heroes, the disciples of Pharaoh and the sons of Islam and they will cleanse the land of Palestine....There will be no peace on Israel's border because we demand vengeance, and vengeance is Israel's death. These "heroes" were Arab terrorists, or fedayeen, trained and equipped by Egyptian Intelligence to engage in hostile action on the border and infiltrate Israel to commit acts of sabotage and murder.»
  190. ↑ «Suez Crisis: Key players» (բրիտանական անգլերեն). 2006-07-21. Վերցված է 2018-07-19-ին.
  191. ↑ Schoenherr, Steven (15 December 2005). «The Suez Crisis». Վերցված է 31 May 2013-ին.
  192. ↑ Gorst, Anthony; Johnman, Lewis (1997). The Suez Crisis. Routledge. ISBN 978-0-415-11449-3. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
  193. ↑ Benny Morris (25 May 2011). Righteous Victims: A History of the Zionist-Arab Conflict, 1881–1998. Knopf Doubleday Publishing Group. էջեր 300, 301. ISBN 978-0-307-78805-4. «[p. 300] In exchange (for Israeli withdrawal) the United states had indirectly promised to guarantee Israel's right of passage through the straits (to the Red sea) and its right to self defense if the Egyptian closed them....(p 301) The 1956 war resulted in a significant reduction of...Israeli border tension. Egypt refrained from reactivating the Fedaeen, and...Egypt and Jordan made great effort to curb infiltration»
  194. ↑ «National insurance institute of Israel, Hostile Action Casualties» (hebrew). «list of people who were kiled in hostile action: 53 In 1956, 19 in 1957, 15 in 1958» {{cite web}}: External link in |quote= (օգնություն)CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  195. ↑ «jewish virtual library, Terrorism Against Israel: Number of Fatalities». «53 at 1956, 19 at 1957, 15 at 1958»
  196. ↑ «Jewish virtual library, MYTH "Israel's military strike in 1956 was unprovoked."». «Israeli Ambassador to the UN Abba Eban explained ... As a result of these actions of Egyptian hostility within Israel, 364 Israelis were wounded and 101 killed. In 1956 alone, as a result of this aspect of Egyptian aggression, 28 Israelis were killed and 127 wounded.»
  197. ↑ «Adolf Eichmann». Jewish Virtual Library. Վերցված է 18 September 2007-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  198. ↑ Cole 2003, էջ. 27. "... the Eichmann trial, which did so much to raise public awareness of the Holocaust ..."
  199. ↑ Shlomo Shpiro (2006). «No place to hide: Intelligence and civil liberties in Israel». Cambridge Review of International Affairs. 19 (44): 629–648. doi:10.1080/09557570601003361.
  200. ↑ "The Politics of Miscalculation in the Middle East", by Richard B. Parker (1993 Indiana University Press) p. 38
  201. ↑ Maoz, Moshe (1995). Syria and Israel: From War to Peacemaking. Oxford University Press. էջ 70. ISBN 978-0-19-828018-7. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
  202. ↑ «On This Day 5 Jun». BBC. 5 June 1967. Վերցված է 26 December 2011-ին.
  203. ↑ Segev 2007, էջ. 178
  204. ↑ Gat, Moshe (2003). Britain and the Conflict in the Middle East, 1964–1967: The Coming of the Six-Day War. Greenwood Publishing Group. էջ 202. ISBN 978-0-275-97514-2.
  205. ↑ John Quigley, The Six-Day War and Israeli Self-Defense: Questioning the Legal Basis for Preventive War, Cambridge University Press, 2013, p. 32.
  206. ↑ Samir A. Mutawi (2002). Jordan in the 1967 War. Cambridge University Press. էջ 93. ISBN 978-0-521-52858-0. «Although Eshkol denounced the Egyptians, his response to this development was a model of moderation. His speech on 21 May demanded that Nasser withdraw his forces from Sinai but made no mention of the removal of UNEF from the Straits nor of what Israel would do if they were closed to Israeli shipping. The next day Nasser announced to an astonished world that henceforth the Straits were, indeed, closed to all Israeli ships»
  207. ↑ Segev 2007, էջ. 289
  208. ↑ Smith 2006, էջ. 126. "Nasser, the Egyptian president, decided to mass troops in the Sinai ... casus belli by Israel."
  209. ↑ Bennet, James (13 March 2005). «The Interregnum». The New York Times Magazine. Վերցված է 11 February 2010-ին. {{cite news}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
  210. ↑ «Israel Ministry of Foreign Affairs – The Palestinian National Covenant – July 1968». Mfa.gov.il. Վերցված է 13 March 2009-ին.
  211. ↑ Silke, Andrew (2004). Research on Terrorism: Trends, Achievements and Failures. Routledge. էջ 149 (256 pp.). ISBN 978-0-7146-8273-0. Վերցված է 8 March 2010-ին. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
  212. ↑ Gilbert, Martin (2002). The Routledge Atlas of the Arab–Israeli Conflict: The Complete History of the Struggle and the Efforts to Resolve It. Routledge. էջ 82. ISBN 978-0-415-28116-4. Վերցված է 8 March 2010-ին. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
  213. ↑ Andrews, Edmund; Kifner, John (27 January 2008). «George Habash, Palestinian Terrorism Tactician, Dies at 82». The New York Times. Վերցված է 29 March 2012-ին.
  214. ↑ «1973: Arab states attack Israeli forces». On This Day. 6 October 1973. Վերցված է 15 July 2007-ին.
  215. ↑ «Agranat Commission». Knesset. 2008. Վերցված է 8 April 2010-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  216. ↑ Bregman 2002, էջեր. 169–170 "In hindsight we can say that 1977 was a turning point ..."
  217. ↑ Bregman 2002, էջեր. 171–174
  218. ↑ Bregman 2002, էջեր. 186–187
  219. ↑ Bregman 2002, էջեր. 186
  220. ↑ «Basic Law: Jerusalem, Capital of Israel». Knesset. Վերցված է 14 January 2017-ին.
  221. ↑ Cleveland, William L. (1999). A history of the modern Middle East. Westview Press. էջ 356. ISBN 978-0-8133-3489-9. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
  222. ↑ Lustick, Ian (1997). «Has Israel Annexed East Jerusalem?» (PDF). Middle East Policy. V (1): 34–45. doi:10.1111/j.1475-4967.1997.tb00247.x. ISSN 1061-1924. OCLC 4651987544. Վերցված է 1 June 2013-ին. {{cite journal}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
  223. ↑ See for example UN General Assembly resolution 63/30, passed 163 for, 6 against «Resolution adopted by the General Assembly». 23 January 2009. Արխիվացված է օրիգինալից 3 January 2011-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  224. ↑ «Golan Heights profile». BBC News. 27 November 2015. Վերցված է 6 January 2017-ին.
  225. ↑ Friedberg, Rachel M. (November 2001). «The Impact of Mass Migration on the Israeli Labor Market» (PDF). The Quarterly Journal of Economics. 116 (4): 1373–1408. CiteSeerX 10.1.1.385.2596. doi:10.1162/003355301753265606. {{cite journal}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)

Bibliography[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

External links[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կաղապար:Sister project links

Government
General information
Maps

Կաղապար:Israel topics

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մասնակից:TamaraSargsyan/Ավազարկղ&oldid=6684091» էջից