Թանզիմաթ

Թուրքիայի պատմություն
Թյուրքերի միգրացիաներ
Անատոլիայի պատմություն
Թյուրքերի պատմություն
Սելջուկյան մեծ կայսրություն
Կոնիայի սուլթանություն
Մոնղոլյան կայսրություն
Հուլավյաններ
Օսմանյան կայսրություն
Օսմանյան կայսրության տարածքները Եվրոպայում
Անկախության պատերազմ
Ատաթուրքի բարեփոխումներ
Միակուսակցականական ժամանակ
Բազմակուսակցականական ժամանակ
Տնտեսական պատմ.
Սահմանադրական պատմ.
Ռազմական պատմ.
Թուրքիայի պորտալ

Թանզիմաթ (օսման.՝ تنظيمات - «բարեփոխումներ», «օրենսգիրք»), գրականության մեջ տարածված արդիական ռեֆորմ Օսմանյան կայսրությունում 1839-ից 1876 թվականներին, երբ ընդունվեց կայսրության առաջին սահմանադրությունը: Բարեփոխումների հիմնական սկզբունքները շարադրվել են Գյուլհանյան Հաթթը Հումայունում, սուլթան Աբդուլ Մեջիդի 1839 թվականի նոյեմբերի 3-ին գահին հաստատվելուց անմիջապես հետո: Ի տարբերություն մինչև այդ եղած բարեփոխումների, թանզիմաթում տեղ գտան ոչ միայն զինվորական այլև սոցիալ-տնտեսական խնդիրներին վերաբերող հարցեր: Նախաձեռնության գլուխ կանգնած էր բյուրոկրատիայի կրթված խումբը՝ Մուստաֆա Ռեշիդ փաշայի գլխավորությամբ, ով հետագայում դարձավ Գյուլհենիի Հաթթը և Շերիֆը: Մի քանի տարի նա եղել է Անգլիայի և Ֆրանսիայի դեսպան, այնուհետև նշանակվել արտաքին գործերի նախարար: Նրա ղեկավարության ներքո նոր բարեփոխումների ծրագիր է մշակվել կենտրոնական իշխանության ամրապնդման համար, կանխարգելվել է Բալկաններում ազգային-ազատագրական շարժման զարգացումը և թուլացվել է եվրոպական ուժերի ազդեցությունը նավահանգիստների վրա` գոյություն ունեցող համակարգը հարմարեցնելով Արևմտյան Եվրոպայի կյանքի նորմերին:

Բարեփոխումների նախապատմություն ու նախապայմաններ

Բարեփոխումների անհրաժեշտությունը պայմանավորված էր Օսմանյան կայսրության ճգնաժամի, ինչպես նաև 19-րդ դարի սկզբին խորացող ներքին հակասությունների աճով և եվրոպական ուժերի, Բալկաններում և Մերձավոր Արևելքում, գերակայության պատճառով: Երկրի տնտեսական և քաղաքական անկումը, պատերազմներում պարտությունները, հարկային բեռի և հնացած ֆեոդալական համակարգին վերաբերող զանգվածային դժգոհությունն Օսմանյան կայսերական շրջաններում բարձրացրեց բարեփոխումների կազմակերպման հարց, որն առանց ֆեոդալական համակարգի հիմքերին խանգարելու կարող էր փրկել կայսրությունը փլուզման և ոչնչացման վտանգից:

Սելիմ III սուլթանի (1789-1807), այնուհետև մեծ վեզիր Ալեմդար Մուստաֆա փաշայի փորձերը (1808) իրականացնելու այդպիսի բարեփոխումներ՝ ձախողվեցին: Մահմուդ II-ի բարեփոխումները նպաստեցին պետական կառավարման կայացմանը, հողի սեփականության ձևերին և ուղեկցվեցին միապետի անձնական զորության ամրապնդմամբ, սակայն չնպաստեցին թուրք հասարակության առաջընթացին:

Միևնույն ժամանակ, շարունակվեց կայսրության ընդհանուր ճգնաժամը, և այս ճգնաժամի ամենավառ դրսևորումը եղավ 1920-ական և 1930-ական թվականներին: 19-րդ դարը Թուրքիայի համար անհաջող էր, պատերազմի ժամանակ կորցրեց ժամանակակից Բալկանների և Հունաստանի տարածքները, մեծ դժվարությամբ ճնշեց Եգիպտոսի և Քուրդիստանի շարժումները:

Մուստաֆա Ռեշիդ փաշա

Բարեփոխումների հիմնական նախադրյալներից մեկը կայսրության տնտեսական իրավիճակի կտրուկ վատթարացումն էր: Ներառյալ 18-րդ դարի վերջը տեղացի արհեստավորներն ամբողջությամբ բավարարում էին դանդաղ աճող ներքին պահանջարկին: Ավելին, ստեղծվել էին հարմարություններ մանուֆակտուրաների արտադրության զարգացման համար` արհեստների խթանման ուղղված աշխատանքների կազմակերպման գործընթացին աջակցելով: Առևտրա-արդյունաբերական ձեռնարկությունները մեծ ներգործություն էին ունենում Օսմանյան կայսրության հողի սեփականության բնագավառում: Սիփահյան համակարգի վերացումից հետո, վերջնականպես ձևավորվում է խոշոր հողատիրությունը: Ֆեոդալական բացարձակողական վարչակարգի հաստատումը միայն սահմանափակեց այդ դասի քաղաքական հզորությունը, սակայն չազդեց իր տնտեսական ուժի արմատներին: Ֆեոդալական բարքերը, այնուամենայնիվ, պահպանվեցին:

Մեհմեդ Էմին Ալի փաշա

Արդեն 19-րդ դարի առաջին կեսին, այսինքն, եվրոպական արդյունաբերական հեղաշրջումից հետո, քաղաքային արհեստների գործունեության պայմանները կտրուկ վատթարացել էին, ինչպես երկրի ասիական, այնպես եվրոպական նահանգներում: Շուկայում շատ ավելի էժան և հաճախ բարձրորակ եվրոպական արտադրանքների մուտքի պատճառով շատ ոլորտներ անկում էին ապրել: Անատոլիայում տուժել էին առավել մասնագիտացված ճյուղերը՝ բամբակագործություն, կտորի մշակում, մետաքսագործություն, մետաղագործություն: Դրանց կենտրոնները գտնվում էին Բուրսա, Անկարա, Դիարբեքիր, Ամասիա, Թոկատ քաղաքներում: Այսպիսով, տասնիններորդ դարի առաջին 40 տարիների ընթացքում Բուրսայում և Դիարբեքիրում գործվածքների արտադրությունը նվազել էր 10 անգամ: Արտահանվող հիմնական ապրանքների՝ մետաքսե գործվածքներ, բուրդ, չմշակված կաշի, ձեթ, բնական ներկեր, ձիթապտղի յուղ, ծխախոտ ձավարեղեն, ընկույզ և նույնիսկ ափիոն, արտադրությունը կտրուկ նվազել էր: Արտերկիր արտահանվել էր գրեթե հումքի մետաքսը, շատ ոլորտներում մնացել էին միայն ցածր արժեքով ապրանքներ:

Ներմուծման կառուցվածքում շարունակում էին գերակշռել այնպիսի ապրանքներ, ինչպիսիք են բամբակյա և բրդե գործվածքները, մետաղները, մետաղյա և ապակյա արտադրանքը, դեղերը, պատրաստի հագուստը և վերամշակված կաշին, այսինքն, համեմատաբար բարձր հավելյալ արժեք ունեցող ապրանքներ:

Ռուս ճանապարհորդ Միխայիլ Վրոնչենկոն ուշադիր ուսումնասիրել է XIX դարի 30-ական թվականներին Փոքր Ասիայի տնտեսական վիճակը և նշել է, որ Անկարայում բուրդ մանող մեքենաների թիվը 2000-ից իջել էր 100-ի, քանի որ անգորական ոչխարի բուրդից եվրոպական արտադրանքները շատ ավելի քիչ են: Այլ ոլորտներ, որոնք չէին զգացել արտասահմանյան մրցակցության նույն ազդեցությունը, ստիպված էին կրճատել արտադրությունը՝ պայմանավորված հումքի բազայի զգալի նեղացմամբ և տեղական գյուղատնտեսական արտադրանքի արտահանման սահմանափակումների վերացման հետ: Գյուղատնտեսությունը, որում աշխատում էր երկրի բնակչության 90% -ը, այս տնտեսական իրավիճակի զգալի փոփոխությանը արձագանքեց բավականին թույլ: Գյուղատնտեսական և անասնաբուծական արտադրանքի աճող պահանջարկը նպաստում էր գյուղատնտեսական արտադրանքի շուկայի որոշակի աճին, սակայն այն չէր փոխում գյուղական վայրերի ընդհանուր իրավիճակը: Պետական ջանքերը մայրաքաղաքում և մարզերում հանգստություն ապահովելու համար, 1838 թվականից հետո բուրդ և մի շարք այլ ապրանքների ձեռքբերման պետական մենաշնորհի, ներքին խոչընդոտների վերացումը և կառավարության կարգավորումը նպաստեց ներքին առևտրի աշխուժացմանը, որը դրսևորվեց երկրի առանձին շրջանների միջև առևտրի աճով, տոնավաճառների և շաբաթական շուկաների կազմակերպմամբ:

Այնուամենայնիվ, առևտրի հետագա զարգացումը և միասնական ներքին շուկայի ձևավորմանը խոչընդոտում էին ֆեոդալական դասի գերակայությունը և կայսրության տնտեսական իրավիճակի անկայունությանը: Օտարերկրյա կապիտալի՝ Թուրքիա ներթափանցելը, կապիտալիզմի առաջացմանը նպաստելու փոխարեն, ավելի հեշտ ճանապարհ անցավ և խթանեց կայսրության տնտեսության անարդյունավետության:

Օսմանյան հասարակության մեջ կապիտալիստական տարրի առաջացմանը խոչընդոտում էր այն փաստը, որ իշխող վերնախավը նախընտրեց չհամաձայնել տնտեսվարող սուբյեկտներում մեծ գումարներ ներդնել: Հարստությունը կուտակելու և այն ժառանգության միջոցով փոխանցելու դժվարությունները ստեղծել էին խիստ դրություն և հետևաբար, խոշոր կապիտալը կուտակված չէր վերին շերտի ձեռքում, և մշտական պատերազմները կանխեցին պետական գանձարանում զգալի գումարների կուտակումը (և, ի վերջո, սա հանգեցրեց կայսրության ֆինանսավորման դեգրադացմանը):

Բարեփոխումների ընթացք

Ռուսական և խորհրդային պատմական աշխատություններում այդ վերափոխումները պայմանականորեն բաժանվում են երկու ժամանակահատվածի.

• Առաջին շրջան՝ 1839-ից 1853 թվականներ, այսինքն մինչև Ղրիմի պատերազմի սկիզբը:
• Երկրորդ շրջան՝ 1856-ից 1876 թվականներ, այսինքն պատերազմի ավարտից մինչև 1876 թվականի սահմանադրության ընդունումը:

Գյուլհանյան հաթթ և շերիֆ

Բարեփոխումների մասին հրամանագրի նախապատրաստման աշխատանքները սկսվել են դեռևս Մահմուդ II- ի կյանքի ընթացքում: 1839 թ. ավարտին երիտասարդ սուլթան Աբդուլ Մաջիդը հրատարակեց հայտնի Գյուլհանի հաթթ և շերիֆը («hatt-i sherif», «խաչ», «սրբազան հրաման»):

Գյուլհանյան Հաթթ և Շերիֆը հռչակեց փոխակերպման երեք հիմնական նպատակներ. անվտանգ կյանքի ապահովում և անկախ կրոնական պատկանելությունից պատվի և ունեցվածքի հավասարություն, հարկերի հավաքագրում, զինվորական ծառայության ժամկետի կրճատում: 1839 թ. սուլթանի հրամանագրի գաղափարներն իրականացնելիս Մուստաֆա Ռեշիդ Փաշան բախվեց ընդդիմության հակառակորդներին, դրանք հիմնականում գիտնականներն էին և բարձրաստիճան պաշտոնյաները, որոնք այն կոչում էին կաշառակերություն և չարաշահություն: Հետադիմականների ակտիվ դիմադրությունը հանգեցրեց նրան, որ Թանզիմաթի բարեփոխումները անհետևողականության մատնվեցին: Մեծ ուշադրություն էր դարձվում Գյուլհանյան ակտի նախաձեռնողներին՝ իրավունքի իրացման և կյանքի անձեռնմխելիության, սեփականության և պատվի բոլոր առարկաների վերաբերյալ:

Հաթթը և Շերիֆը շեշտեցին, որ առաջադրած խնդիրները հաջողությամբ կարող են լուծվել միայն կառավարության և ժողովրդի միասնության դեպքում: Ծրագրի հեղինակները հասկացան, որ կայսրությանը պետք է պետական գաղափարախոսություն, որը կարող էր միավորել երկրի բազմազգ բնակչությունը: Այս գաղափարախոսությունն էլ հաստատվում էր օսմանիզմում: Այն բնութագրվում է դեկորատիվ ինտերնացիոնալիզմով, քանի որ օսմանիզմի կողմնակիցները առաջ էին բերում «բոլոր ժողովուրդների հավասարության և միասնության» մասին տեսակետ և դա վերաբերվում էր Թուրքիայի ողջ բնակչությանը: Հետագայում օսմանիզմը դարձավ «նոր թուրքերի» կամ երիթթուրքերի գաղափարախոսության հիմքը: Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին օսմանիզմը գործնականում արդարացրեց թուրքերի գերակայությունը ոչ թուրք ժողովուրդների նկատմամբ:

1853-56 թթ. Ղրիմի պատերազմի ժամանակ, Մեծ Բրիտանիայի և Ֆրանսիայի ճնշման ներքո, ձգտելով թուլացնել Ռուսաստանի դիրքերը խաղաղ պայմանագրի պայմանների շուրջ բանակցելու և Թուրքիայում իր համար նոր արտոնություններ ձեռք բերելու համար, 1856 թ. փետրվարի 18-ին պատրաստվել և տարածվել է սուլթանի նոր շնորհագիրը (Հաթթ և Հումայուն, 1856): Գյուլհանյան արձանագրության հիմնական դրույթների կրկնության հետ մեկտեղ, սուլթանը խոստացել էր զարգացնել երկրի տնտեսությունը և այդ նպատակով օգտագործում էր «եվրոպական փորձը և կապիտալը», այսինքն` օտարերկրացիներին լրացուցիչ արտոնություններ տրամադրելը, մասնավորապես, օտար հպատակներին տրվել էր Օսմանյան կայսրության տարածքում անշարժ գույք ունենալը՝ Թուրքիայի քաղաքացիների հետ հավասարության սկզբունքով: Այս ռեսկրիպտը հիշատակվում է Փարիզյան խաղաղության պայմանագրում, որն էլ դարձավ Թուրքիայի միջազգային պարտավորությունների մի մասը: Հետագայում, 1856-ին ընդունված համաձայնագրով շատ օրենքներ օգնեցին ամրապնդել օտարերկրյա կապիտալի դիրքերը և Թուրքիան համարյա վերածվեց կիսագաղութի:

Սակայն որոշ չափով Թանզիմաթի օրենքները նպաստեցին պետության վարչակազմի, դատարանի և վարչության բարելավմանը: Այսպիսով, 1864 թ. ընդունվեց վիլայեթների մասին, 1858 թ.` քրեական և հողային բարելավման օրենքները, 1869 թ-ին կազմվեց քաղաքացիական օրենսգիրքը (չնայած նրանք շատ առումներով հին շարիաթի նորմերի հավաքածու էին):

1858 թվականին ընդունվեց հողային օրենքը, որն ամրագրեց հողային հարաբերությունները, որոնք ձևավորվել էին բռնապետական համակարգի վերացման ժամանակ: Հողի մեծամասնությունը պատկանում էր պետությանը: Այն վարձվում էր, և ոչ ոք չէր կարող վաճառել կամ գրավադրել: Պետական հողերի ժառանգությունը սահմանափակված էր: Օսմանյան կայսրության հողերը պատմականորեն բաժանվում էին՝

• Միրի-պետական: Այն ներառում էր կայսրության հողերի մեծ մասը: Այս հողերի գերակա գույքի իրավունքը պատկանում էր պետությանը:
• Մյուլկ - «մասնավոր սեփականություն»: Սրանք կատարելապես ավատատերերին տրված հողերն էին:
• Վակուֆ (Վակֆ) - հող, որի եկամուտը անցնում էր կրոնական հաստատություններին կամ հասարակական բարեգործական կազմակերպություններին:

1857 թվականի դեկտեմբերին շեյխ-ուլ-իսլամը կայացրեց արդարադատության բարձրագույն խորհրդի կողմից հաստատված որոշում, պետական (միրի) հողերը անզավակ կանանց և տղամարդկանց փոխանցելու մասին և վճարման պայմանով իրենց հողերը հետ ստանալու իրավունք ունեցող անձանց շրջանակի ընդլայնման մասին (Միրիի սեփականություն ունենալու իրավունքի համար փաստաթուղթ): Նման տարածքները որոշվել էին, առաջին հերթին, անվճար փոխանցել զոհվածի հոր կամ մորը: Իսկ եթե նրանք չկային ապա ստեղծվում էր թուրքական օրենքին համապատասխան տեղաբաշխման որոշակի կարգ: Ժառանգական հողերի շրջանակի ընդլայնման վերաբերյալ որոշումները ներառվել էին 1858 թվականի հողային օրենքում: 1858 թ. փետրվարի 25-ին այս հրամանագիրը տարածվեց Միրի (պետական) հողերի վրա, որի ամբողջ հասույթն անցնում էր վակֆին: Այդուհանդերձ, չհիմնավորված վակֆերը հայտնի դարձան որպես Սուլթանի վակֆեր կամ պատվիրված փաստաթղթեր:

Օսմանյան կայսրությունում հողերի տեսակները՝

1. մասնավոր հողային սեփականություն (մեմլյուք)
2. պետական (միրիական)
3. վակֆեր (մեվկուֆե)
4. հասարակական (մութրաքե)
5. խոպան (մեվատ)

՛ Հողային օրենքը որոշում էին պահպանողականները: Առանց պաշտոնյայի թույլտվության անհնար էր հողում ծառ տնկել, այգի կառուցել: Արգելվում էր նույնիսկ մահացածին թաղելը: 1858 թվականի օրենքով հողամասը թույլատրվել է անվճար փոխանցել կամ պայմանական գնով վաճառել միայն համապատասխան պետական պաշտոնյայի թույլտվությամբ: Միևնույն ժամանակ, տարածքի տնօրինման հողատերերի հնարավորությունները ընդլայնվել էին: Նա կարող էր իր հողաբաժինը տալ վարձով և դրա դիմաց վարկ վերցնել կամ հողը գրավադրել: Թեև 1858 թ. oրենքով հողագործող գյուղացիների իրավունքներն ընդլայնվեցին, բայց սեփականության իրավունքը լիարժեք չէր դարձել:

19-րդ դարում, Օսմանյան Թուրքիայում առաջին անգամ բարձրացվեց երկաթուղու կառուցման հարցը: Երկաթուղու կառուցման պարտավորությունն իրենց ձեռքը առաջինը վերցրին բրիտանացիները: Արդեն 1856 թվականին բրիտանական ընկերությունը լիազորություն էր ստացել 130 կմ երկարությամբ Իզմիր-Այդըն երկաթգծի կառուցման համար: 1863 թ. բրիտանական մեկ այլ բաժնետիրական ընկերություն կոնցեսիա ձեռք բերեց (Իզմիր - Կասատայի (93 կմ) երկաթուղային գծի շինարարության համար: 1970-ական թվականներին կայսրության ամբողջ երկաթուղու երկարությունը կազմում էր 1,600 կմ: Այն իր մեջ կրում էր համեմատաբար փոքր երկաթուղային ճյուղեր: Դրանց հիմնական նպատակը Օսմանյան նավահանգիստների և ներքին շրջանների միջև հուսալի կապի ապահովումն էր դրանով իսկ ստեղծելով եվրոպական արտադրանքի մարկետինգի ընդլայնման և երկրից գյուղատնտեսական հումքի արտահանման պայմաններ:

Մեծ ուշադրություն դարձվեց հարկերի խնդրին, քանի որ դրանք էին ձևավորում երկրի բյուջեն: Ռեֆորմատորները կարծում էին, որ անհրաժեշտ էր բարելավել հարկային եկամուտների հաշվառումը և վերահսկումը: Սա հասկանալի էր, քանի որ որոշ մարզեր հրաժարվել էին հարկեր վճարել: Կառավարությունը չեղյալ էր հայտարարել փրկանքի համակարգը, արտակարգ չափերի հարկերի գանձումը, կոռը, ինչպես նաև կարգավորում էր ոչ մուսուլմաններից հավաքվող հարկերի չափաբաժինը: Սակայն շատ որոշումներ այդպես էլ չիրագործվեցին: Այսպիսով, կապալառուները չէին ցանկանում հրաժարվել իրենց եկմուտներից և ամեն կերպ փորձում էին շրջանցել օրենքը: Այս երկու ուժերի միջև ծավալված պայքարը ավարտվում է բարեփոխիչների պարտությամբ:

60-ական թվականներին նշանավոր էին արտադրամասների կագավորումները, որոնք ևս մեկ կարևոր քայլ էին կապիտալիզմի առաջացման ճանապարհին:

Ռազմական բարեփոխում

Թանզիմաթի շրջանակներում իրկանացվել են ռազմական բարեփոխումներ: Երկիրը ներկայացնում էր համընդհանուր զինվորական ծառայություն մահմեդականների, ինչպես նաև ոչ մուսուլմանների համար (չնայած բանակը ոչ մուսուլմաններին կոչ էր անում ծառայել, բացառությամբ նավատորմի ծառայության), բանակում ծառայողական կյանքը կրճատվում է 15-ից մինչև 5-7 տարի (ապա 4 տարի): Բարեփոխումների արդյունքում կայսրության բանակը դարձավ կանոնավոր և ժամանակակից: Բացի այդ, ռազմական բարեփոխումների շրջանակներում բանակին տրվեց նոր, ավելի հարմար և ժամանակակից զինվորական համազգեստ:

Կրթական բարեփոխումներ

Գալաթասարայի վարժարանը թանզիմաթի բարեփոխումների ժամանակ

40-ական թվականներից սկսած բացվեցին աշխարհիկ դպրոցներ՝ տարրական, միջնակարգ և բարձրագույն: Աշխարհիկ դպրոցները տնօրինելու համար ստեղծվեց կրթության նախարարություն: 60-ական թվականների կեսերին տարրական դպրոցներում սովորում էր 660 հազար աշակերտ: Միջնակարգ դպրոցների թիվը չէր անցնում մի քանի տասնյակից: Միևնույն ժամանակ, մզկիթներին կից բոլոր դպրոցները պահպանվեցին, իսկ աշխարհիկ տարրական դպրոցներում դասավանդման ժամանակի կեսը նվիրված էր կրոնին: Դպրոցների փաստացի հսկողությունը մնաց հոգևորականության ձեռքին: 1869 թվականին ընդունվեց օրենք, որը նախատեսում էր երեքից չորս տարվա համընդհանուր կրթություն Թուրքիայի բոլոր դպրոցներում:

Կրոնական և ազգային հարցեր

Կրոնին վերաբերող էդիկտն ընդունվել է 1856 թվականին: Դրանով հռչակվել է լիակատար հավասարություն մահմեդականների և ոչ մահմեդականների իրավունքների միջև: Բարեփոխումների նախնական ծրագիրն ենթադրում էր միայն մասամբ հավասարություն՝ իսլամական նորմերի և իրավունքների առաջնայնության լեգիտիմացման հետ կապված: Չնայած այս ամենին, իշխանությունները փորձում էին ավելի կտրուկ փոփոխություններ մտցնել կայսրության եվրոպական մասում՝ ապստամբ տրամադրությունները հանգստացնելու համար: Իրականում, սակայն, իսլամին վերաբերող նորմերը շարունակում էին ուշադրությունը կենտրոնացնել դրանց խախտմանը (ոչ ճիշտ հագուստ, ալկոհոլային խմիչքների օգտագործում) և հաճախ սպառնում էին ազատազրկման կամ նույնիսկ մահվան (կախաղանի): Արդյունքում, խղճի և կրոնի ազատության հարցը մնաց թղթի վրա:

Պաղեստինում կատարված հողային բարեփոխումները թույլ էին տալիս ստեղծել հողային շուկա: Ռուսաստանից և այլ երկրներից մի շարք հրեաներ սկսեցին ակտիվորեն գնել հողը և տեղափոխվել: Հետագայում պետության վարած հակասական քաղաքականությունը հանգեցրեց հրեաների տարաբնակեցմանը Թուրքիայի ամբողջ տարածքում: Այս առևտրի և հողերի վաճառքը հանգեցրեց նաև հարկային եկամուտների ավելացմանը:

1863 թվականին Հայաստանում ընդունվեց ազգային սահմանադրություն, որը ամրագրեց տարածքի վրա կայսրության ինքնիշխանությունը և հաստատվեց կենտրոնական կառավարության կողմից: Ընդհանուր առմամբ, այդ փաստաթուղթը կազմել է մոտ 150 հոդված՝ գրվել ու հաստատվել է հայ մտավորականության կողմից, ինչպես նաև հաստատվել է Հայոց պատրիարքի կողմից: Այս փաստաթուղթն ընդունեց նաև Հայաստանի Ազգային ժողովը:

Բարփոխումների արդյունք

Օսմանյան Սահմանադրություն 1876 թվական

Թանզիմաթի բարեփոխումներն որոշ չափով հակասում էին ավանդույթներին և շարիաթին, ինչպես նաև ազդում պաշտոնյաների, հոգևորականների և այլ ֆեոդալական տարրերի նյութական և սոցիալական շահերի վրա, այդ իսկ պատճառով, դրանց իրականացումը պահանջում էր մեծ ջանք և հաճախ անարդյունավետ էր: Չնայած իրենց առաջադիմականությանը, բարեփոխումները հանդիպեցին Թուրքիայի Բարձր Դռանը ենթարկվող քրիստոնիաների բողոքներին և անհնազանդությանը: Բուրժուազիական բարեփոխումների համար նախատեսված հողը եվրապական երկրներում և Օսմանյան կայսրությունում տարբեր էր սոցիալ-տնտեսական զարգացման և գերիշխող գաղափարախոսությունների մակարդակով:

Բարեփոխումների արդյունքում գրանցվեց գյուղատնտեսական արտադրանքի զգալի աճ: 1848-ից 1876 թվականների ընթացքում պետական եկամուտը աճել է գրեթե 4 անգամ՝ 194.8 մլն-ից դառնալով 743.6 մլն թուրքական կուրուշ: Նույն ժամանակահատվածում, 1863-1872 թվականներին ներմուծման արժեքը գերազանցեց արտահանման արժեքը տարեկան 27 միլիոն տոննայի հաշվով: Պետության արտաքին առևտրի դիֆիցիտը ծածկված էր արտերկրյա վարկերով և ամրապնդեց երկրի տնտեսական և ֆինանսական կախվածությունը եվրոպական կապիտալից: Մի կողմից համաշխարհային շուկան խթանում էր Օսմանյան կայսրության կառույցների զարգացմանը և Օսմանյան հասարակության մեջ պատմականորեն ձևավորված մեկուսացման արտադրության ծավալներին, իսկ մյուս կողմից սեփական ազդեցության ներքո գտնվող երկրների բնակչության շրջանում կազմավորվեց նոր կառույց՝ առանց անհրաժեշտ տեղական արտադրական բազայի:

Արտադրության և սպառման ոլորտների զարգացման արդյունքում առաջացող անհամաչափությունները կամ «մկրատը» նշանակում էին, որ կայսրության տնտեսությունն աստիճանաբար կորցնում է ինքնուրույն վերարտադրելու ունակությունը:

Շուտով Օսմանյան կայսրության տնտեսական անկախությունը տապալվեց: Կտրուկ մեծացան արտաքին պարտքերը: Ղրիմյան պատերազմից հետո, թուրքական բարեփոխիչները ձգտում էին ապահովել ֆինանսական հիմք երկրում ընթացող բարեփոխումների համար: Նրանց հաջողվում է և շարունակվում է կայսրության ֆինանսական և հարկային համակարգի վերակազմավորումը: Թանզիմաթի բարեփոխումների շնորհիվ ստեղծվել էին նոր ֆինանսական հաստատություններ, ջանքեր էին գործադրվել բնակչության ավանդական հարկերի հավաքագրումը կանոնակարգելու համար, շատերը նորացվել էին:

Թուրքական բացիկ 1908 թվական, որտեղ նշված է Երիտթուրքական հեղափոխությունը: Կենտրոնում կանգնած են սուլթան Աբդուլ Համիդ II-ը, Գերագույն վեզիրը և կայսրության այլ առաջադեմ գործիչներ: Մեջտեղի կինը խորհրդանշում է Թուրքիան, որը ազատվում է ստրկության կապանքներից: Վերևում թռչող հրեշտակը Ֆրանսիական հեղափոխության նշանն է, որի նշանաբանն է «Ազատություն, հավասարություն, եղբայրություն»: Այս ամենը կատարվում է Ստամբուլ քաղաքում:

Չնայած հայտարարված արմատական փոփոխություններին, բարեփոխումների մեծ մասը մնացել է միայն թղթի վրա, իսկ մյուսներն իրականցվել են կիսով չափ:

Կային շատ այլ պատճառներ, որոնք խոչընդոտում էին երկրի զարգացմանը և բարեփոխումների իրականացմանը՝

• Օսմանյան բյուրոկրատիայի մեծ ուժը, որը չէր ցանկանում լուրջ փոփոխություններ կատարել
• Կայսրությունում տիրող կոռուպցիայի հսկայական մակարդակը
• Բնակչության շրջանում բարեփոխումների մասսայական աջակցության պակասը, ինչպես նաև այդ բարեփոխումների իրականացման մասին պատկերացում կազմելու բացակայությունը
• XIX դարի Օսմանյան հասարակության միջնադարյան բնույթը
• Մահմուդ II- ի օրոք միապետական իշխանության ամրապնդումն անբավարար էր, երկրում կտրուկ փոփոխություններ կատարելու համար:

Բարեփոխումների ցանկ

Տնտեսական բարեփոխումներ

• Առաջին օսմանյան արժույթով թղթադրամների թողարկում (1840),
• Ֆինանսական բարեփոխում: Ֆինանսների նախարարությունը աշխատում էր Ֆրանսիայի օրինակով (1840)
• Առաջին անգամ հրապարակվեց երկրի բյուջեն (1841-1842)
• Միջնադարյան հիմնադրամների վերացումը տնտեսությունից: Գիլդիաների և մանուֆակտուրաների փոխարինումը գործարանների
• Ոչ մուսուլմանների համար լրացուցիչ հարկերի վերացում, կանոնավոր եկամտահարկի անցում: Վարձակալական համակարգի չեղարկում:
• Հարկերի հավաքագրման բազմակի աճ, գյուղական բնակչության համար հարկերի ավելացում
• Պաշտոնյաների պաշտոնապես ազատումը հարկերից, որպես կոռուպցիայի դեմ պայքարի մաս
• Şirket-i Hayriye ընկերության հիմնադրում, որը Թուրքիայի առաջին շոգենավագնացության ընկերությունն էր (1851)
• 1855 թվականին Օսմանյան կայսրությունն առաջին անգամ Մեծ Բրիտանիայից ստացավ արտաքին մեծ վարկ
• Տեքստիլ արդյունաբերությունում առաջին մեխանիկական գործարանի, ինչպես նաև պրոֆեսիոնալ կարի դպրոցի հիմնադրումը Ստամբուլում
• Մանվածքների և բամբակի պատրաստման գործարանների զանգվածային բացում
• Պետական աշխատողները պարտավոր էին գնել հագուստ, բացառապես օսմանյան արտադրության գործվածքներից
• Առաջին մոդել-արդյունաբերական պարկի ստեղծում
• Առաջին հեռագրացանցերի (1847-1855թթ.) և երկաթուղու կառուցում (1856)
• Ճանապարհային շինարարության սկիզբ
• Օսմանյան Կենտրոնական բանկի հիմնադրում (Bank-ı Osmanî 1856) and the Ottoman Stock Exchange (Dersaadet Tahvilat Borsası, established in 1866);
• Թույլ է տրվում բացել մասնավոր տպարաններ, վերականգնվում է Սելիմ III-ի տպագրատունը՝ Serbesti-i Kürşad Nizamnamesi (1857),ավելի ուշ այն փակվում է:

Քաղաքական բարեփոխումներ

Օսմանյան կայսրության խորհրդարանի բացում, 1877 թվական

• Առաջին Օսմանյան Մեջլիսի ստեղծումը, Թուրքիայի ապագա խորհրդարանի նախատիպը (1841),
• Արտաքին գործերի (1845) և կրթության նախարարությունների հիմնում (1857),
• Ստամբուլի առաջին բուրժուական մունիցիպալիտետի (Şehremaneti, 1854) և քաղաքային խորհրդի ստեղծում (İntizam-ı Şehir Komisyonu, 1855),
• Ազգային օրենքի ստեղծում, որը պաշտոնապես հայտարարեց «Օսմանյան կայսրության» ողջ բնակչությանը, առանց ազգային կամ կրոնական հիմքերի բաժանման (1869),
• Ոչ մուսուլմանները (այդ թվում քրիստոնիաներ) ընդունվեցին քաղաքացիական ծառայության,
• Առաջին անգամ մուսուլմաններն ու ոչ մուսուլմանները լիովին հավասար էին քաղաքական իրավունքներով,
• 1876 թվականին հիմնադրվեց լիարժեք երկպալատ խորհրդարան (լուծարվեց 1878-ին):

Օրենսդրական բարեփոխումներ

• Օսմանյան կայսրությունում սահմանվեցին կյանքի, պատվի և արժանապատվության, ինչպես նաև սեփականության իրավունքները (1839 թ.),
• Ֆրանսիական օրինակով ընդունվեցին քաղաքացիական և քրեական օրենսգրքերը (1850),
• Հայտնվեցին առաջին քաղաքացիական (ոչ մուսուլմանական) և առևտրական դատարանները (Meclis-i Ahkam-ı Adliye, 1853), ինչպես նաև Գերագույն դատարանը (Meclis-i Ali-yi Tanzimat, 1853),
• Ընդունվեց հողային կոդեկսը (Arazi Kanunnamesi (1857),
• Ընդունվեց լրագրային կոդեկսը (Matbuat Nizamnamesi, 1864)
• Ստեղծվեց պետական խորհուրդ քաղաքացիական ծառայողների հայցերի քննարկման համար (1867):
• Առաջին անգամ Օսմանյան կայսրությունում օտարերկրացիների սեփականության, հողի և անշարժ գույքի իրավունքները երաշխավորվեցին
• Օսմանյան կայսրության առաջին սահմանադրության ընդունում (1876)

Սոցիալական բարեփոխումներ

• Օսմանյան կայսրության փոստի հիմնադրումը (1840),
• Օսմանյան կայսրության դրոշի և օրհներգի ընդունում (1844),
• Պատմության մեջ առաջին անգամ իրականացվեց մարդահամար, որը տվեց կայսրությունում ապրող տղամարդկանց քանակը (1844),
• Առաջին անգամ խորհրդարանում քննարկվում են լիարժեք անձնագրերի նախատիպերը (1844),
• Ստրկության ամբողջական վերացում և ստրկավաճառության արգելում (1847),
• Հաթթը Հումայունը երաշխավորեց հավասարության իրավունքը բոլոր կրոնների ներկայացուցիչների վերաբերյալ (1856),
• Համասեռամոլության դեմ քրեական պատասխանատվության վերացում (1858):

Մշակութային բարեփոխումներ

սուլթան Աբդուլ Ազիզը սկսեց մոբիլիզացնել նավատորմը

• Առաջին օսմանյան համալսարաններիի հիմնադրում (darülfünun, 1848), ճեմարան (1848) և մանկավարժական դպրոցներ (darülmuallimin, 1848).
• Առաջին աշխարհիկ դպրոցների երևան գալը (այսինքն ոչ կրոնական դպորցների ստեղծում).
• Առողջապահության նախարարության հիմնադրում (Tıbbiye Nezareti, 1850).
• Օսմանյան կայսրության գիտությունների ակադեմիայի հիմնադրում (Encümen-i Daniş, 1851).
• Տնտեսական և քաղաքական գիտությունների դպրոցների հիմնում (Mekteb-i Mülkiye, 1859).
• Առաջին անգամ Օսմանյան կայսրության ուսանողները կրթությունը շարունակեցին արտերկրում:

Ռազմական բարեփոխումներ

• Անցումը կանոնավոր և պրոֆեսիոնալ Օսմանյան բանակի (20 տարեկանից բարձր տղամարդկանց խրախուսելու համար): Պարտադիր զինվորական ծառայության ժամկետի մինչև 15 տարին կրճատվում էր դառնալով 4 տարի (1843-44):
• Առաջին անգամ բանակում թույլատրվեց ծառայել ոչ մուսուլմաններին (1856),
• սուլթան Աբդուլ Ազիզ հրաման տվեց ստեղծել ռազմածովային նավատորմ՝ եվրոպական օրինակով,
• 1867-ին ստեղծվեց ռազմածովային նախարարությունը,
• 1869-ին կազմվեց եվրոպական մոտեցմամբ զորքերի առաջխաղացման համակարգ:

Արտաքին հղումներ

• Акимкина Н. А., Люксембург М. А. Практикум по истории стран зарубежного Востока (Индия, Иран, Турция). — М.: Высшая школа, 1963. — 145 с.
• Хрестоматия по всеобщей истории государства и права: Уч. пособие / Под ред. З. М. Черниловского. Сост. В. Н. Садиков. — Можайск, 1994. — 412 с.
• Хрестоматия по новой истории: в 3-х тт./ Под ред. А. А. Губера. — М.: Мысль, 1965. — Т.2. — 752 с.
• Еремеев Д. Е., Мейер М. С. История Турции в средние вевремя: Уч. пособие. — М.: Изд-во МГУ, 1992. — 248 с.
• Новая история стран Азии (вторая половина XIX — начала XX вв.)/Под ред. В. И. Овсянникова. — М.: МГУ, 1995. — 329 с.
• Новейшая история стран Азии и Африки, XX век: учеб. для студентов высших учебных заведений: в 2-х ч./ Под ред. А. М. Родригеса. — М.: Гуманит. Изд. Центр ВЛАДОС, 2001. — 4.1: 1900—1945. — 368 с.
• Евдокимова, А. А. История стран Востока в новое время. Курс лекций: учебное пособие для студентов вузов [Текст]. — Уфа: Изд-во БГПУ, 2009. — 238 с.
• Edward Shepherd Creasy, History of Ottoman Turks; From the beginning of their empire to the present time, London, Richard Bentley (1854); (1878).
• Maurizio Costanza, La Mezzaluna sul filo — La riforma ottomana di Mahmûd II, Marcianum Press, Venezia, 2010
• Nora Lafi, «The Ottoman Municipal Reforms between Old Regime and Modernity: Towards a New Interpretative Paradigm», Istanbul, 2007
• LAFI (Nora), Une ville du Maghreb entre ancien régime et réformes ottomanes. Genèse des institutions municipales à Tripoli de Barbarie (1795—1911), Paris: L’Harmattan, (2002).
• LAFI (Nora), Municipalités méditerranéennes. Les réformes municipales ottomanes au miroir d’une histoire comparée, Berlin: K. Schwarz, (2005).
• Gelvin James L. (2008)։ The Modern Middle East: A History (Second Edition ed.)։ Oxford University Press։ ISBN 978-0-19-532759-5 
• Hussain, Ishtiaq. «The Tanzimat: Secular reforms in the Ottoman Empire]», Faith Matters 2011
• Édouard Engelhardt: La Turquie et le Tanzimât ou histoire des réformes dans l’Empire Ottoman depuis 1826 jusqu'à nos jours. 2 Bände. Cotillon, Paris 1882—1884.
• Nora Lafi: Une ville du Maghreb entre ancien régime et réformes ottomanes. Genèse des institutions municipales à Tripoli de Barbarie (1795—1911). L’Harmattan, Paris 2002, ISBN 2-7475-2616-X.
• Nora Lafi (Hrsg.): Municipalités méditerranéennes. Les réformes municipales ottomanes au miroir d’une histoire comparée (Moyen-Orient, Maghreb, Europe méridionale) (= Zentrum Moderner Orient. Studien. Bd. 21). K. Schwarz, Berlin 2005, ISBN 3-87997-634-1.
• Lord Kinross (d. i.: John Patrick Douglas Balfour Kinross): The Ottoman Centuries. The Rise and Fall of the Turkish Empire. Morrow, New York NY 1977, ISBN 0-688-08093-6.
• Josef Matuz: Das Osmanische Reich. Grundlinien seiner Geschichte. 2., unveränderte Auflage. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1990, ISBN 3-534-05845-3.
• Donald Quataert: The Ottoman Empire, 1700—1922 (= New Approaches to European History. Bd. 17). Cambridge University Press, Cambridge u. a. 2000, ISBN 0-521-63328-1.
• Thomas Scheben: Verwaltungsreformen der frühen Tanzimatzeit. Gesetze, Maßnahmen, Auswirkungen. Von der Verkündigung des Ediktes von Gülhane 1839 bis zum Ausbruch des Krimkrieges 1853 (= Europäische Hochschulschriften. Reihe 3: Geschichte und ihre Hilfswissenschaften. Bd. 454). Lang, Frankfurt am Main u. a. 1991, ISBN 3-631-43302-6 (Zugleich: Mainz, Universität, Dissertation, 1988).
• Michael Ursinus: Regionale Reformen im Osmanischen Reich am Vorabend der Tanzimat. Reformen der rumelischen Provinzialgouverneure im Gerichtssprengel von Manastir (Bitola) zur Zeit der Herrschaft Sultan Mahmuds II. (1808-39) (= Islamkundliche Untersuchungen. Bd. 73). Schwarz, Berlin 1982, ISBN 3-922968-17-1.
• Dominic Lieven: Dilemmas of Empire 1850—1918. Power, Territory, Identity. Journal of Contemporary History 1999; 34; 163
• Maurizio Costanza, La Mezzaluna sul filo — La riforma ottomana di Mahmûd II, Marcianum Press, Venezia, 2010
• Enver Ziya Karal, Non-Muslim representatives in the First Constitutional Assembly, 1876—1877, in Benjamin Braude and Bernard Lewis (eds), Christians and Jews in the Ottoman Empire — The functioning of a plural society, New-York & London, Holmes & Meier Publishers inc., 1982, vol.I, pp. 387–400, ISBN 0-8419-0519-3
• Cleveland, William L & Martin Bunton, A History of the Modern Middle East: 4th Edition, Westview Press: 2009, p. 82.
• Tunay Sürek: Die Verfassungsbestrebungen der Tanzimât-Periode. Das Kanun-i Esasî – die osmanische Verfassung von 1876 (= Rechtshistorische Reihe. 462). PL Academic Research, Frankfurt am Main u. a. 2015, ISBN 978-3-631-66899-3.