Jump to content

Նավթ արտահանող երկրների կազմակերպություն

Փոխել հղումները
Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Նավթ արտահանող երկրների կազմակերպություն
Изображение логотипа
ՏեսակՄիջազգային կազմակերպություն, Շահերի խմբեր, միջկառավարական կազմակերպություն և Կարտել
Երկիրinternationality
ՀապավումOPEC, OPEL, OPEP, OPEP, OPEP, OPEP, OPEP, OPUL, АПЕК, OPEP, ETOP, OPEP, ОПЕК, ОПЕК, ОПЕК, אופ״ק, אָפּע״ק, ოპეკი, МЭЕҰ, 油組, 油组, 油組, ABEP, ONEP, LPEE, ՆԱԵԿ, 欧佩克 և 歐佩克
Հիմնադրվածսեպտեմբերի 14, 1960[1][2]
Գլխադասային գրասենյակՆերքին Քաղաք, Վիեննա, Ավստրիա
Պաշտ. լեզու(ներ)արաբերեն
Կայքopec.org​(անգլ.)
ՕՊԵԿ-ի դրոշը
ՕՊԵԿ-ի անդամ երկրները քարտեզի վրա

Նավթ արտահանող երկրների կազմակերպություն (ՆԱԵԿ կամ ՕՊԵԿ, անգլ.՝ OPEC, /ˈoʊpɛk/), 14 երկրների միջպետական կազմակերպություն, որը հիմնադրվել է 1960 թվականին Բաղդադում առաջին հինգ անդամների կողմից (Իրան, Իրաք, Քուվեյթ, Սաուդյան Արաբիա և Վենեսուելա)։ Գլխամասային գրասենյակը 1965 թվականից մինչ այսօր գտնվում է Վիեննայում։ Քանի որ 2018 թվականի սեպտեմբերին 15 անդամ երկրները հաշվառել են նավթի համաշխարհային արտադրության 44%-ը և աշխարհի բացահայտված նավթային պաշարների 81.5%-ը, այդ պատճառով ՕՊԵԿ-ն ունի հսկայական ազդեցություն նավթի համաշխարհային գների վրա, որոնք որոշվում են նավթային բազմազգ կազմակերպություների «Յոթ քույրեր» խմբի կողմից։

Կազմակերպության հիմնական առաքելությունը անդամ երկրների նավթային քաղաքականության կոորդինացումն ու միավորումն է, նավթի շուկաների կայունության ապահովումը՝ միաժամանակ ներկայացնելով նավթի արդյունավետ և պարբերական առաջարկ սպառողներին, ապահովելով արդյունահանողների կայուն եկամտի ստացումը և կապիտալի վերադարձը նավթային արդյունաբերությունում ներդրումներ կատարողներին[3]։ Կազմակերպությունը հանդիսանում է նաև նավթի միջազգային շուկաների մասին կարևորագույն տեղեկատվություն տրամադրող մարմին։ ՕՊԵԿ-ի ներկայիս անդամներն են հետևյալ երկրները՝ Ալժիր, Անգոլա, Էկվադոր, Գվինեա, Գաբոն, Իրան, Իրաք, Քուվեյթ, Լիբիա, Նիգերիա, Կոնգոյի Հանրապետություն, Սաուդյան Արաբիա (դե ֆակտո ղեկավարը), Արաբական Միացյալ Էմիրություններ և Վենեսուելա։ Ինդոնեզիան և Կատարը նախկին անդամներ են։

ՕՊԵԿ-ի կազմավորումը շրջադարձային եղավ ազգային ռեսուրսների նկատմամբ ինքնիշխանության համար և ՕՊԵԿ-ի որոշումները կարևոր դեր սկսեցին խաղալ նավթի համաշխարհային շուկայում և միջազգային հարաբերություններում։ Ազդեցությունը հատկապես կարող է մեծ լինել այն ժամանակ, երբ պատերազմները կամ քաղաքացիական անհնազանդությունները առաջացնում են առաջարկի խզումներ։ 1970-ական թվականներին նավթի արդյունահանման ճնշումները հանգեցրին նավթի գների և ՕՊԵԿ-ի եկամուտների ու հարստության կտրուկ աճի համաշխարհային տնտեսության երկարատև հետևանքների հետ միասին։ 1980-ականներին ՕՊԵԿ-ը սկսեց իր անդամ երկրների համար դնել արտադրության նշաձողեր, և երբ այդ նշաձողերը իջեցվում էին, նավթի գներն աճում էին։ Այսպիսի դեպքեր տեղի ունեցան 2008 և 2016 թվականներին նավթի առաջարկի ավելցուկի կրճատման համար ընդունված որոշումների հետևանքով։ Տնտեսագետները հաճախ ՕՊԵԿ-ը ներկայացնում են որպես կարտելի օրինակ, որտեղ անդամները համագործակցում են շուկայական մրցակցությունը նվազեցնելու համար, բայց որի գործողությունները պաշտպանվում են միջազգային օրենսդրությամբ ապահովվող անձեռնմխելիությամբ։ 2014 թվականի դեկտեմբերին «ՕՊԵԿ-ը և նավթի ժողովուրդը» զբաղեցրեց Լլոյդի «առաքման շուկայի 100 ամենաազդեցիկ մարդկանց» ցուցակի 3-րդ տեղը[4]։ Սակայն ՕՊԵԿ-ի ազդեցությունը համաշխարհային առևտրում ժամանակավորապես թուլացել է ոչ ՕՊԵԿ-յան էներգիայի ռեսուրսների աճի և ՕՊԵԿ-ի անդամ երկրների արդյունահանման նշաձողի բարձրացման և սեփական շահերի հետապնդման կրկնվող գայթակղության պատճառով։

Անդամակցություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ներկայիս անդամ երկրները

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2019 թվականի հունվարից ՕՊԵԿ-ն ունի 14 անդամ՝ 5-ը՝ Միջին Արևելքում (Արևմտյան Ասիա), 7-ը՝ Աֆրիկայում և 2-ը՝ Հարավային Ամերիկայում։ Ըստ Միացյալ Նահանգների Էներգիայի տեղեկատվության վարչության (EIA)՝ ՕՊԵԿ-ը միավորում է նավթի արդյունահանման տոկոսադրույքները (ներառյալ գազի կոնդենսացման), որը 2016 թվականին կազմել է աշխարհի ամբողջ նավթի 44%-ը[5] և բացահայտված նավթային ռեսուրսների 81.5%-ը։

Նոր անդամ երկրի ընդունումը պահանջում է ՕՊԵԿ-ի անդամ երկրների 3/4-ի համաձայնությունը՝ ներառյալ բոլոր հինգ հիմնադիրներինը[6]։ 2015 թվականի հոկտեմբերին Սուդանը պաշտոնապես հայտ ներկայացրեց[7], բայց այն դեռևս անդամ չէ։

Կատարը 1961 թվականին անդամակցելուց հետո ՕՊԵԿ-ը լքեց 2019 թվականի հունվարի 1-ին՝ կենտրոնանալով բնական գազի արդյունահանման վրա և այժմ հանդիսանում է հեղուկ բնական գազի աշխարհի ամենամեծ արտահանողը[8][9]։

Երկիր Տարածաշրջան Անդամակցության տարիներ[10][11] Բնակչություն
(2016)[12] 		Տարածքի (կմ2)[13] Նավթարդյունաբերություն
(մեկ բարել/օր, 2016)[Ն 1][5] 		Բացահայտված պահուստներ
(բարել, 2016)[Ն 1][14]
 Ալժիր Հյուսիսային Աֆրիկա 1969– 40,606,052 2,381,740 1,348,361 12,200,000,000
{{{2}}} Անգոլա Հարավային Աֆրիկա 2007– 28,813,463 1,246,700 1,769,615 8,423,000,000
{{{2}}} Էկվադոր Հարավային Ամերիկա 1973–1992, 2007– 16,385,068 283,560 548,421 8,273,000,000
{{{2}}} Հասարակածային Գվինեա Կենտրոնական Աֆրիկա 2017– 1,221,490 28,051 227,000 1,100,000,000
{{{2}}} Գաբոն Կենտրոնական Աֆրիկա 1975–1995, 2016– 1,979,786 267,667 210,820 2,000,000,000
{{{2}}} Իրան Միջին Արևելք 1960[Ն 2]– 80,277,428 1,648,000 3,990,956 157,530,000,000
{{{2}}} Իրաք Միջին Արևելք 1960[Ն 2]– 37,202,572 437,072 4,451,516 143,069,000,000
{{{2}}} Քուվեյթ Միջին Արևելք 1960[Ն 2]– 4,052,584 17,820 2,923,825 101,500,000,000
{{{2}}} Լիբիա Հյուսիսային Աֆրիկա 1962– 6,293,253 1,759,540 384,686 48,363,000,000
{{{2}}} Նիգերիա Արևմտյան Աֆրիկա 1971– 185,989,640 923,768 1,999,885 37,070,000,000
{{{2}}} Կոնգոյի Հանրապետություն Կենտրոնական Աֆրիկա 2018–[15] 5,125,821 342,000 260,000 1,600,000,000
{{{2}}} Սաուդյան Արաբիա Միջին Արևելք 1960[Ն 2]– 32,275,687 2,149,690 10,460,710 266,578,000,000
{{{2}}} Արաբական Միացյալ Էմիրություններ Միջին Արևելք 1967[Ն 3]– 9,269,612 83,600 3,106,077 97,800,000,000
{{{2}}} Վենեսուելա Հարավային Ամերիկա 1960[Ն 2]– 31,568,179 912,050 2,276,967 299,953,000,000
ՕՊԵԿ-ի ընդամենը ցուցանիշ 483,630,000 12,492,695 35,481,740 1,210,703,000,000
Աշխարհի ընդամենը ցուցանիշ 7,689,136,000 510,072,000 80,622,287 1,650,585,000,000
ՕՊԵԿ-ի ցուցանիշը տոկոսներով 6.3% 2.4% 44% 73%


Անդամակցությունից դուրս եկած անդամներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Երկիր Տարածաշրջան Անդամակցության տարիներ[10] Բնակչություն
(2016)[12] 		Տարածք
(km2)[13] 		Նավթարդյունաբերություն
(մեկ բարել/օր, 2016)[5] 		Բացահայված պահուստներ
(բարել, 2016)[14]
 Ինդոնեզիա Հարավարևելյան Ասիա 1962–2008, 2016 հունվար-նոյեմբեր 261,115,456 1,904,569 833,667 3,692,500,000
{{{2}}} Կատար Միջին Արևելք 1961–2019[8] 2,569,804 11,437 1,522,902 25,244,000,000

Համեմատաբար փոքր ծավալներով նավթ արտահանող երկրների համար նրանց սահմանափակ բանակցային կարողությունը չի արդարացնում ՕՊԵԿ-ի կողմից կիրառվող արդյունահանման քվոտաներն ու անդամակցության վճարները։ Էկվադորը 1992 թվականի դեկտեմբերին դուրս եկավ ՕՊԵԿ-ից, քանի որ չէր կարողանում վճարել տարեկան անդամակցության վճարը՝ 2 մլն ԱՄՆ դոլարը և բացի այդ, նա կարիք ուներ արդյունահանելու ավելի մեծ ծավալներով, քան թույլատրվում էր ՕՊԵԿ-ի կողմից կիրառվող քվոտայով[16]։ Չնայած այդ ամենին՝ նա 2007 թվականի հոկտեմբերին կրկին մտավ ՕՊԵԿ-ի կազմի մեջ։ Նմանատիպ անհանգստությունների պատճառով 1995 թվականի հունվարին կազմից դուրս եկավ նաև Գաբոնը[17], որը կրկին կազմի մեջ մտավ 2016 թվականի հուլիսին։ 2008 թվականի մայիսին Ինդոնեզիան հայտարարեց, որ նա կլքի ՕՊԵԿ-ը տարվա վերջին՝ իր անդամակցության ժամկետը լրանալուն պես՝ դառնալով նավթ ներկրող և անկարող լինելով ընդունել արդյունահանման քվոտաները[18]։ Նա կրկին ՕՊԵԿ-ի կազմի մեջ մտավ 2016 թվականի հունվարին[10], բայց տարեվերջին հայտարարեց իր անդամակցության մեկ այլ ժամանակավոր կասեցման մասին, երբ ՕՊԵԿ-ը պահանջեց կրճատել արդյունահանման 5%-ը[19]։

Որոշ մեկնաբաններ կարծում են, որ ԱՄՆ-ն Իրաքի օկուպացիայի ժամանակ համարվում էր ՕՊԵԿ-ի դե ֆակտո անդամ, քանի որ 2003-2004 թվականներին նա ստանձնում էր Ժամանակավոր կոալիցիոն իշխանության ղեկավարությունը[20][21]։ Բայց այս ամենը ՕՊԵԿ-ի ժողովներում չէր երևում, քանի որ ԱՄՆ ոչ մի ներկայացուցիչ չէր մասնակցում ՕՊԵԿ-ի գործունեությանը[22][23]։

Դիտորդներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1980-ական թվականներից ի վեր Եգիպտոսը, Մեքսիկան, Նորվեգիան, Օմանը, Ռուսաստանը և այլ նավթ արտահանող երկրներ մասնակցել են ՕՊԵԿ-ի ժողովներին որպես դիտորդներ։ Այս գործընթացն իրենից ներկայացնում է քաղաքականությունների կոորդինացման ոչ ֆորմալ եղանակ[24]։

Ղեկավարություն և որոշումների ընդունում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
refer to caption
ՕՊԵԿ-ի կոնֆերանսը դեկտեմբերի 10-ին Էկվադորի Կիտո մայրաքաղաքում
Տե՛ս նաև՝ ՕՊԵԿ-ի գլխավոր քարտուղարների ցուցակ

ՕՊԵԿ-ի գերագույն իշխանությունը ՕՊԵԿ-ի համագումարն է, որը բաղկացած է անդամ երկրների պատվիրակություններից։ Կազմակերպության գործադիր մարմինը ՕՊԵԿ-ի գլխավոր քարտուղարությունն է։ Համագումարը սովորաբար գումարվում է Վիեննայի գլխամասային գրասենյակում տարվա մեջ ամենաքիչը երկու անգամ։ Անհրաժեշտության դեպքում գումարվում է նաև լրացուցիչ համագումար։ Այն սովորաբար ղեկավարվում է համերաշխության և «մեկ անդամ, մեկ ձայն» սկզբունքներով, իսկ անդամները տարեկան բյուջե են վճարում հավասար մեծությամբ անդամավճարներ[6]։ Սակայն քանի որ Սաուդյան Արաբիան ամենամեծ և ամենաշահութաբեր արտահանողն է աշխարհում և ունի շուկան կարգավորելու բավարար կարողություն, այդ պատճառով էլ այն համարվում է ՕՊԵԿ-ի դե ֆակտո ղեկավար[25]։

Միջազգային կարտել

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տարբեր ժամանակներում ՕՊԵԿ-ի անդամները նավթի արդյունահանման և գնի մակարդակների վերաբերյալ համաձայնություններով դրսևորել են հակամրցակցային կարտելի վարքագիծ[26]։ Տնտեսագետները, ինչպես նշված է Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության արդյունաբերական կազմակերպությունների տնտեսագիտության և մրցակցության օրենսդրության բառարանում, հաճախ ՕՊԵԿ-ը ներկայացրել են որպես կարտելի օրինակ, որի անդամները համագործակցում են շուկայական մրցակցությունը կրճատելու նպատակով[27]։

Միջազգային ապրանքային համաձայնագրերը, որոնք վերաբերում են սուրճին, շաքարին և հաճախ նաև նավթին, ներկայացնում են միջազգային կարտելի օրինակներ, որոնք հրապարակայնորեն համաձայնություն են կնքում տարբեր պետությունների միջև։

ՕՊԵԿ-ի անդամները նախընտրում են հակամրցակցային հզոր կարտելի փոխարեն իրենց կազմակերպությունը ներկայացնել որպես շուկայի կայունացման համեստ ուժ։ Կազմակերպությունը հիմնադրվել է որպես նախկին նավթային բազմազգ «Յոթ քույրեր» կարտելին հակառակորդ, իսկ ոչ ՕՊԵԿ-յան էներգիա մատակարարողներն ունեն բավարար շուկայական մասնաբաժին համաշխարհային մրցակցության մեջ[28]։ Ավելին, խաղերի տեսության «բանտարկյալի երկընտրանք» օրինակը յուրաքանչյուր անդամին դրդում է զեղչել գինն ու գերազանցել արդյունահանման քվոտան[29]՝ տարածելով խաբեություն ՕՊԵԿ-ի ներսում և մասսայական գործողությունների միջոցով նվազեցնելով ՕՊԵԿ-ի՝ համաշխարհային գների վրա ազդելու կարողությունը[30][31]։

ՕՊԵԿ-ը երբևէ չի ներառվել Առևտրի համաշխարհային կազմակերպության մրցակցության կանոնների հետ կապված վեճերում, նույնիսկ եթե երկու կազմակերպությունների նպատակները, գործողությունները և սկզբունքները զգալիորեն տարբեր են եղել[32]։ ԱՄՆ-ի նահանգային դատարանի որոշման համաձայն՝ ՕՊԵԿ-ի խորհրդատվությունները պաշտպանվում էին որպես պետական ակտեր Օտարերկրյա պետությունների ինքնիշխանության անձեռնմխելիության ակտով, և հետևաբար, ԱՄՆ մրցակցության օրենսդրության առևտրային ակտերից դուրս[33][34]։ Չնայած ՕՊԵԿ-ի դեմ հայտնի կարծիքների առկայությանը՝ կազմակերպության ինքնիշխանության անձեռնմխելիության սահմանափակմանն ուղղված փորձերը, ինչպիսին է ՆՕՊԵԿ-ի (Նավթի հետախուզման նորվեգացի խորհրտատուներ) ակտը, մատնվել են անհաջողության[35]։

Վեճեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ՕՊԵԿ-ը հաճախ ունենում է քաղաքականության որոշման հետ կապված անհամաձայնություններ, քանի որ նրա անդամները տարբերվում են իրենց արտահանման ծավալներով, արդյունահանման ծախսերով, պահուստներով, երկրաբանական հատկանիշներով, բնակչությամբ, տնտեսական զարգացվածությամբ, բյուջեով և քաղաքական հանգամանքներով[36][37]։ Իսկապես, շուկայական պարբերաշրջանի տարբեր ժամանակահատվածներում նավթի պահուստները կարող են դառնալ լուրջ վեճերի, անկայունության և անհավասարակշռության արդյունք, որը տնտեսագետներն անվանում են «բնական ռեսուրսների անեծք»[38][39]։ Հետագա դժվարությունը կայանում է նրանում, որ կրոնական վեճերը Միջին Արևելքում նավթով հարուստ այս տարածքների համար կրում են պարբերական բնույթ[40][41]։ ՕՊԵԿ-ի պատմության կարևոր միջազգային վեճերը ներառել են Վեցօրյա պատերազմը (1967), պաղեստինյան զինյալների կողմից պատանդների պաշարումը (1975), Իրանի իսլամական հեղափոխությունը (1979), Իրան-իրաքյան պատերազմը (1980-1988), Իրաքի օկուպացիան Քուվեյթի կողմից (1990–1991), արաբ ահաբեկիչների հարձակումը սեպտեմբերի 11-ին (2001), Իրաքի օկուպացիան Ամերիկայի կողմից (2003–2011), Նիգերյան դելտայի կոնֆլիկտը (2004-մինչ այժմ), Արաբական գարունը (2010–2012), Լիբիական ճգնաժամը (2011–մինչ այժմ) և միջազգային էմբարգոն Իրանի դեմ (2012–2016): Չնայած այսպիսի իրադարձությունները կարող են խաթարել նավթի առաջարկն ու ժամանակավորապես տատանել գները, այնուամենայնիվ պարբերական վեճերն ու անկայունությունները հակված են ՕՊԵԿ-ի երկարաժամկետ արդյունավետության և համախմբվածության սահմանափակմանը[42]։

Շուկայական տեղեկատվություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լինելով միակ վայրը, որտեղ ՕՊԵԿ-ի անդամները կարողանում են արդյունավետորեն համագործակցել տարիներ շարունակ՝ կազմակերպությունը քանակապես և որակապես բարելավել է նավթի միջազգային շուկայի մասին տեղեկատվությունը։ Սա հատկապես օգտակար է բնական ռեսուրսների արդյունաբերության համար, որի բնականոն գործունեությունը պահանջում է ամիսների և տարիների մանրակրկիտ պլանավորում։

Հրապարակումներ և հետազոտություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
refer to caption
Միավորված կազմակերպությունների տեղեկատվական նախաձեռնության պատկերանիշը, որտեղ ՕՊԵԿ-ը հիմնադիր անդամ է

2001 թվականի ապրիլին ՕՊԵԿ-ը համագործակցել է հինգ այլ միջազգային կազմակերպությունների հետ (ՆԱԵԿ, Եվրոստատ, Էներգիայի միջազգային գործակալություն (IEA), Էներգիայի լատինաամերիկյան կազմակերպություն (OLADE), Միավորված ազգերի վիճակագրական բաժանմունք (UNSD)) բարելավելու համար նավթային տեղեկատվության հասանելիությունն ու հստակությունը։ Նրանք մեկնարկեցին «Միավորված նավթային տեղեկատվություն» նախաձեռնությունը, որին 2005 թվականին միացավ Էներգիայի միջազգային գործակալությունը և այն վերանվանվեց Միավորված կազմակերպությունների տեղեկատվական նախաձեռնություն (JODI), որը գրավեց նավթի համաշխարհային շուկայի ավելի քան 90%-ը։ Գազ արտահանող երկրների ֆորումը (GECF) 2014 թվականին դարձավ 8-րդ գործընկերը, որի շնորհիվ Միավորված կազմակերպությունների տեղեկատվական նախաձեռնությունը գրավեց նաև բնական գազի համաշխարհային շուկայի մոտավորապես 90%-ը[43]։

2007 թվականից ի վեր ՕՊԵԿ-ը ամեն տարի հրապարակել է «Աշխարհի նավթի հեռանկարը» զեկույցը (WOO), որտեղ այն ներկայացնում է նավթի համաշխարհային արդյունաբերության համապարփակ վերլուծությունը՝ ներառելով առաջարկի և պահանջարկի միջնաժամկետ և երկարաժամկետ կանխատեսումները[44]։ ՕՊԵԿ-ը նաև ներկայացնում է «Տարեկան վիճակագրական տեղեկագիր» (ASB)[45], իսկ առավել հաճախ կատարվող թարմացումները հրապարակում է «Նավթի շուկայի մասին ամսական հաշվետվությունում» (MOMR)[46] և «ՕՊԵԿ-ի տեղեկագրում»[47]։

Հում նավթի չափանիշներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տե՛ս նաև՝ Չափանիշ (հում նավթ)

«Հում նավթի չափանիշը» ստանդարտացված նավթամթերք է, որը գնորդներին ու վաճառողնին տալիս է պատշաճ տեղեկատվություն գնի մասին՝ ներառյալ 1983 թվականից ի վեր կնքված, ստանդարտացված ֆյուչերսային պայմանագրերը։ Այս չափանիշներն օգտագործվում են, քանի որ նավթի գները տարբերվում են (սովորաբար մեկ բարելի դիմաց մի քանի դոլար)՝ կախված տեսականուց, կարգից, առաքման ժամկետից, վայրից և այլ հանգամանքներից[48][49]։

ՕՊԵԿ-ի հում նավթի զամբյուղը 2000 թվականից ի վեր կարևոր չափանիշ է նավթի գների համար։ Այն հաշվարկում է նավթային այն խառնուրդների գների կշված միջինը, որոնք տրամադրում են անդամ երկրները։ Դրանք են՝ Saharan Blend (Ալժիր), Girassol (Անգոլա), Oriente (Էկվադոր), Zafiro (Հասարակածային Գվինեա) Rabi Light (Գաբոն), Arab Light (Սաուդյան Արաբիա), Iran Heavy (Իրանի Իսլամական Հանրապետություն), Basra Light (Իրաք), Kuwait Export (Քուվեյթ), Es Sider (Լիբիա), Bonny Light (Նիգերիա), Qatar Marine (Կատար), Murban (ԱՄԷ) և Merey (Վենեսուելա)[50]։

Հյուսիսային ծովի հում նավթը (North Sea Brent Crude Oil) առաջատար չափանիշն է Ատլանտիկ օվկիանոսի ավազանի հում նավթի համար։ Այն օգտագործվում է աշխարհի վաճառվող հում նավթի գրեթե 2/3-ի գնանշման համար։ Այլ հայտնի չափանիշներից են Արևմտյան Թեքսասի միջանկյալ (WTI), Դուբայի, Օմանի և Ուրալի հում նավթի տեսակները[51]։

Պահուստայի կարողություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ԱՄՆ Էներգիայի տեղեկատվության վարչակազմը և ԱՄՆ Էներգիայի դեպարտամենտի վիճակագրական բաժինը սահմանում են հում նավթի պահուստային կարողությունը շուկայի կառավարման համար «որպես առավելագույն ծավալ, որը կարող է արդյունահանվել 30 օրվա ընթացքում և պահպանվել ամենաքիչը 90 օր։ Պահուստային կարողությունը ցուցանիշ է, որը ներկայացնում է աշխարհի նավթային շուկայի՝ առաջարկը կրճատող հնարավոր ճգնաժամերին պատասխանելու կարողությունը»[52]։

2014 թվականի նոյեմբերին Էներգիայի միջազգային գործակալությունը (IEA) հաստատեց, որ ՕՊԵԿ-ի արդյունավետ պահուստային կարողությունը, որը կարգավորում է շարունակական խզումները այնպիսի երկրներում, ինչպիսին են Լիբիան և Նիգերիան, կազմում է 3.5 միլիոն բարել մեկ օրվա համար (560,000 խոր. մետր), և այս մեծությունը կարող է աճել՝ 2017 թվականին հասնելով 4.6 միլիոն բարելի մեկ օրվա համար (730,000 խոր. մետր)[53]։ 2015 թվականի նոյեմբերից Էներգիայի միջազգային գործակալությունը փոխեց իր գնահատումը՝ «նվազեցնելով ՕՊԵԿ-ի պահուստային կարողությունը, որը պայմանավորված էր նրանով, որ Սաուդյան Արաբիան, որին պատկանում է ավելցուկ պահուստի առյուծի բաժինը, և իր Պարսից ծոցի հարևանները արդյունահանեցին նավթի՝ գրեթե ռեկորդային ծավալների հասնող պաշարներ»[54]։

Պատմություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հետպատերազմյա իրավիճակը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1949 թվականին՝ երբ աշխարհը նոր էր վերականգնվել Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի հետևանքներից, Վենեսուելան և Իրանը կատարեցին ՕՊԵԿ-ին միանալու առաջին քայլերը՝ հրավիրելով Իրաքին, Քուվեյթին և Սաուդյան Արաբիային բարելավելու նավթ արտահանող երկրների միջև հաղորդակցությունը[55]։ Այդ ժամանակ աշխարհի ամենամեծ նավթային պաշարներ ունեցող երկրների մի մասը Միջին Արևելքում նոր էին սկսել արդյունահանել։ ԱՄՆ-ն հիմնադրեց Միջնահանգային նավթային համաձայնագրի հանձնաժողովը, որը միավորվելով Թեքսասի երկաթուղային հանձնաժողովի հետ՝ սահմանափակում էր նավթի արդյունահանման ծավալները։ ԱՄՆ-ն միաժամանակ հանդիսանում էր աշխարհի ամենամեծ արդյունահանողն ու սպառողը, և նավթային շուկայում գերակշիռ տեղ էին զբաղեցնում բազմազգ կազմակերպությունները, որոնք հայտնի էին «Յոթ քույրեր» անվանմամբ։ Ջոն Դևիսոն Ռոքֆելլերին պատկանող "Standart Oil" մոնոպոլիայի փլուզումից հետո դրանցից հինգի գլխամասային գրասենյակները տեղակայվեցին ԱՄՆ-ում։ Նավթ արտահանող երկրները ի վերջո ձգտում են ՕՊԵԿ-ը դարձնել տնտեսական և քաղաքական իշխանության կենտրոնացման հակակշիռ ուժ[56]։

1959–1960 արտահանող երկրների զայրույթը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1959 թվականի փետրվարին՝ երբ ձևավորվեց նավթի առաջարկի նոր ծավալ, նավթային բազմազգ կազմակերպությունները միակողմանիորեն 10%-ով նվազեցրին վենեսուելական և միջինարևելյան հում նավթի գները։ Շաբաթներ անց Արաբական պետությունների լիգան Կահիրեում հրավիրեց առաջին Արաբական նավթային կոնգրեսը, որտեղ լրագրող Վանդա Ջաբլոնսկին ներկայացրեց Սաուդյան Արաբիայի Աբդուլա Տարիկին, վենեսուելացի դիտորդ Խուան Պաբլո Պերես Ալֆոնսոյին՝ ներկայացնելով նաև ԱՄՆ-ից և Սովետական միությունից դուրս գտնվող երկու խոշորագույն նավթ արդյունահանող երկրները։ Երկու նախարարներն էլ զայրացած էին գների նվազումից։ Նրանք կնքեցին Մաադիի պայմանագիրը կամ Ջենտլմենների համաձայնագիրը՝ հրավիրելով արտահանող երկրների Նավթային խորհրդատվության հանձնաժողով, որին բազմազգ կազմակերպությունները պետք է ներկայացնեին գների փոփոխության պլանները։ Ջաբլոնսկին ընդգծված թշնամանք ցուցաբերեց արևմուտքի դեմ և մեծ աղաղակ բազմազգ բարձրացրեց երկրների «թափառող սեփականատիրության» նկատմամբ, որոնք այդ պահին կառավարում էին արտահանող երկրների ներսում կատարվող նավթային բոլոր գործընթացները և ունեին քաղաքական մեծ ազդեցություն։ 1960 թվականի օգոստոսին, ուշադրություն չդարձնելով զգուշացումներին, բազմազգ կազմակերպությունները կանադական և մեքսիկական նավթին ռազմավարական պատճառներից ելնելով աջակցող ԱՄՆ-ի հետ միասին միաժամանակ հայտարարեցին միջինարևելյան հում նավթի համար իրենց գների նվազեցման մասին[55][56][57][58]։

1960–1975 թվականների ֆինանսավորումը և ընդլայնումը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
refer to caption
ՕՊԵկ-ի գրսենյակը Վիեննայում

Հաջորդ ամիս՝ 1960 թվականի սեպտեմբերի 10-14-ին Բաղդադի կոնֆերանսն անցկացվեց Տարիկիի, Պերես Ալֆոնսոյի և Իրաքի վարչապետ Աբդ ալ-Կարիմ Քազիմի նախաձեռնությամբ, ում երկիրը բաց էր թողել 1959 թվականի համաժողովը[59]։ Իրանի, Իրաքի, Քուվեյթի, Սաուդյան Արաբիայի և Վենեսուելայի կառավարության ներկայացուցիչները հանդիպեցին Բաղդադում քննարկելու համար իրենց երկրների կողմից արդյունահանված հում նավթի գների բարձրացման ուղիները, ինչպես նաև պատասխանելու նավթային բազմազգ կազմակերպության գործողություններին։ Չնայած ԱՄՆ-ի ուժեղ դիմադրությանը՝ արաբական և ոչ արաբական արդյունահանողների հետ միասին Սաուդյան Արաբիան ստեղծեց Նավթ արտահանող երկրների կազմակերպությունը (ՕՊԵԿ) հսկայական նավթային ընկերությունների համար լավագույն գներն ապահովելու համար[60]։ Միջին Արևելքի անդամները պնդում էին, որպեսզի ՕՊԵԿ-ի գլխամասային գրասենյակները լինեն Բաղդադում կամ Բեյրութում, բայց Վենեսուելան պայքարում էր չեզոք տարածքի համար։ Այսպիսով, կազմակերպությունն ընտրեց Ջենովան։ 1965 թվականի սեպտեմբերի 1-ին ՕՊԵԿ-ը տեղափոխվեց Վիեննա այն բանից հետո, երբ Շվեյցարիան հրաժարվեց ընդլայնել դիվանագիտական արտոնությունները[61]։

1961-1975 թվականներին միացան հինգ երկրներ՝ Կատարը (1961), Ինդոնեզիան (1962-2008, վերամիավորվեց 2014-2016), Լիբիան (1962), Արաբական Միացյալ Էմիրությունները (սկզբում միայն Աբու Դաբինի Էմիրությունը, 1967), Ալժիրը (1969), Նիգերիան (1971), Էկվադորը (1973-1992, վերամիավորվեց 2007 թվականին) և Գաբոնը (1975-1994, վերամիավորվեց 2016 թվականին)[10]։ Վաղ 1970-ականներին ՕՊԵԿ-ի անդամությունը գրավում էր աշխարհի նավթային արդյունաբերության ավելի քան կեսը[62]։ Նշելով, որ ՕՊԵԿ-ը դեմ չէ հետագա ընդլայնմանը՝ Մոհամեդ Բարկինդոն՝ 2006 թվականին ՕՊԵԿ-ի գլխավոր քարտուղարը, հորդորեց իր աֆրիկյան հարևաններին՝ Անգոլային և Սուդանին միանալ[63], որից հետո 2007 թվականին միացավ Անգոլան, իսկ 2017 թվականին նաև՝ Հասարակածային Գվինեան[11]։ 1980-ական թվականներից սկսած՝ Եգիպտոսի, Մեքսիկայի, Նորվեգիայի, Օմանի, Ռուսաստանի և նավթ արտահանող այլ երկրների ներկայացուցիչները դիտորդի կարգավիճակով մասնակցեցին ՕՊԵԿ-ի մի շարք ժողովներին որպես համակարգված քաղաքականությունների ոչ ֆորմալ մեխանիզմ[24]։

1973–1974 թվականների նավթային էմբարգոն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
refer to caption
1973 թվականի նավթային էմբարգոյի ժամանակ թակված գազալցակայան ԱՄՆ-ում
Հիմնական հոդված՝ 1973 թվականի նավթային ճգնաժամ

1973 թվականի հոկտեմբերին Նավթ արտահանող արաբական երկրների կազմակերպությունը (ՕԱՊԵԿ-ը, որը կազմված էր ՕՊԵԿ-ի արաբական մեծամասնությունից՝ գումարած Եգիպտոսը և Սիրիան) հայտարարեց արդյունահանման ծավալների զգալի կրճատման և ընդդեմ ԱՄՆ-ի և այլ արդյունաբերական երկրների, որոնք Արաբա-իսրայելական պատերազմում աջակցում էին Իսրայելին՝ նավթային էմբարգոյի մասին[64][65]։ Էմբարգոյի նախկին փորձը, ի պատասխան 1967 թվականի Վեցօրյա պատերազմի, մեծ մասամբ ոչ արդյունավետ էր[66]։ Սակայն 1973 թվականին նավթի գները և ՕՊԵԿ-ի եկամուտները կտրուկ աճեցին՝ 3 ԱՄՆ դոլարից 12 ԱՄՆ դոլար, և էներգիայի ռացիոնալացման արտակարգ ժամանակաշրջանում այն դրսևորվեց տագնապի արձագանքներով՝ ամերիկյան նավթի արդյունահանման նվազող միտումներով, արժույթի արժեզրկմամբ[65] և բրիտանացի ածուխ արդյունահանողների վեճերով։ Որոշ ժամանակ Մեծ Բրիտանիան կիրառում էր արտակարգ եռօրյա աշխատանքային շաբաթներ[67]։ Եվրոպական յոթ երկրներ արգելեցին կիրակի օրերին մեքենաները ոչ անհրաժեշտ վարելը[68]։ Ամերիկյան գազալցակայանները սահմանափակեցին գազի բաշխման ծավալները, իսկ կիրակի օրերին ընդհանրապես չէին աշխատում։ Կրճատվեցին այն օրերը, երբ գազը վաճառվում էր լիցենզիայի հիման վրա[69][70]։ Նույնիսկ երբ 1974 թվականի մարտին էմբարգոն չեղարկվեց, գները դեռ շարունակում էին աճել։ Այդ ժամանակաշրջանում աշխարհը գլոբալ տնտեսական ռեցեսիա ապրեց, որը միաժամանակ ուղեկցվում էր ինֆլյացիայի և գործազրկության տատանումներով և բաժնետոմսերի և փայերի անկումներով, առևտրային հաշվեկշռի և նավթային դոլարների հոսքերի մեծ տատանումներով և Երկրորդ Աշխարհամարտին հաջորդող տնտեսական ճգնաժամով[71][72]։

1973-1974 թվականների նավթային էմբարգոն ԱՄՆ-ի և արդյունաբերական այլ երկրների համար ունեցավ շարունակվող ազդեցություններ, որին ի պատասխան՝ հիմնադրվեց Էներգիայի միջազգային գործակալությունը, ինչպես նաև ստեղծվեցին արտակարգ իրավիճակների ազգային պահուստներ հետագա առաջարկի խզումներին դիմադրելու համար։ Նավթի պահպանման ջանքերը ներառում էին մայրուղիներին արագության սահմանափակումները, փոքր և քիչ էներգատար մեքենաներն ու կենցաղային տեխնիկան, տարեկան ամառային ժամանակի կիրառումը, ջեռուցման և օդակարգավորման օգտագործման կրճատումը, մեկուսացումը, հասարակական տրանսպորտի խթանման աճը և ածխի, բնական գազի, էթանոլի, միջուկային և էներգիայի այլընտրանքային աղբյուրների օգտագործման աճը։ Այս երկարաժամկետ ջանքերը բավական չափով արդյունավետ էին այնքան, որ ամերիկյան նավթի սպառումը 1980-2014 թվականներին աճեց միայն 11%-ով, մինչդեռ իրական ՀՆԱ-ն՝ 150%-ով։ Բայց 1970-ականներին ՕՊԵԿ-ի անդամ երկրները պնդում էին, որ իրենց նավթը կարող է օգտագործվել և՛ քաղաքական, և՛ տնտեսական զենք այլ երկրների դեմ նվազագույնը կարճաժամկետում[65][73][74][75][76]։

1975–1980 թվականների հատուկ ֆոնդը, այժմ՝ ՕՊԵԿ-ի Միջազգային զարգացման ֆոնդ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ ՕՊԵԿ-ի Միջազգային զարգացման ֆոնդ

ՕՊԵԿ-ի միջազգային օգնության գործողություններն իրականացվել են նախքան 1973-1974 թվականների նավթի գների տատանումները։ Օրինակ՝ Քուվեյթի Արաբական տնտեսական զարգացման ֆոնդը գործարկվել է սկսած 1961 թվականից[77]։ 1973-ական թվականներից հետո որպես չեկային դիվանագիտություն արաբական որոշ երկրներ հանդիսանում էին ամբողջ աշխարհում օտարերկրյա պետություններին ամենամեծ օգնություն տրամադրողները[78][79], իսկ ՕՊԵԿ-ը այդ տարիներին որոշեց նպատակադրել վաճառել նավթ նաև աղքատ երկրներին նրան սոցիալ-տնտեսական զարգացման համար։ ՕՊԵԿ-ի Հատուկ ֆոնդը ստեղծվեց 1975 թվականի մարտին Ալժիր քաղաքում և պաշտոնական կերպով հիմնադրվեց հաջորդ հունվարին։ «Պաշտոնական հռչակագիրը «վերահաստատեց բնական սոլիդարությունը, որը կապում էր ՕՊԵԿ-ի երկրներին այլ զարգացող երկրների հետ, որոնք փորձում էին հաղթահարել գործազրկությունը», ինչպես նաև երկրների միջև ամրապնդեց համագործակցությունը․․․․ ՕՊԵԿ-ի Հատուկ ֆոնդի ռեսուրսները ՕՊԵԿ-ի անդամ երկրների կողմից երկկողմանի և բազմակողմանի նավթամուղերի միջոցով ստեղծված լրացուցիչ ռեսուրսներ էին»[80]։ Ֆոնդը 1980 թվականի մայիսին դարձավ միջազգային զարգացման գործակալություն և վերանվանվեց ՕՊԵԿ-ի Միջազգային զարգացման ֆոնդ (OFID)[81] Միավորված ազգերի մշտական դիտարկողի կարգավիճակով[82]։

1975 թվականի պաշարումը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ ՕՊԵԿ-ի պաշարում

1975 թվականի դեկտեմբերի 21-ին Սաուդյան Արաբիայի Ահմեդ Զաքի Յամանին, Իրանի Ջամշիդ Ամուզեգարը և ՕՊԵԿ-ի մյուս անդամների նավթային նախարարները Վիեննայում կայացած կիսամյակային կոնֆերանսի ժամանակ ենթարկվեցին պաշարման։ Հարձակումը, որի ժամանակ սպանվեցին ոչ նախարարներ ղեկավարվում էր վեց անձանցից բաղկացած խմբի կողմից, իսկ ղեկավարը վենեսուելացի ահաբեկիչ Ռամիրես Սանչեսն էր (Շնագայլ Կառլոս մականվամբ)։ Անդամներից էին նաև Գաբրիել Քրոխեր-Թիդմանը և Հանս-Յոահիմ Քլեյնը։ «Արաբական հեղափոխական բանակ» ինքնակոչված խումբը իր հիմնական նպատակը սահմանել էր Պաղեստինի ազատագրումը։ Կառլոսը պլանավորել ուժ կիրառելով պաշարել կոնֆերանսը և փրկագին պահանջել նավթամթերքի բոլոր իննը նախարարների համար՝ բացառությամբ Յամանի և Ամուզեգարի, ովքեր պետք է մահապատժի ենթարվեին[83]։

Կառլոսը իր թիմի և 63 պաշարվածներից 42-ի համար Ալժիրում և Տրիպոլիում ավտոբուսով ուղևորություն էր ամրագրել՝ պլանավորելով թռչել Բաղդադ, որտեղ Յամանին և Ամուզեգարը պետք է սպանվեին։ Բոլոր 30 ոչ արաբ պատանդներն ազատ արձակվեցին Ալժիրում՝ բացառությամբ Ամուզեգարի։ Պատանդների մյուս մասն ազատ արձակվեց մինչև Ալժիր ժամանելը Տրիպոլիի մեկ այլ կետում։ Այն ժամանակ, երբ պատանդառված էին մնացել միայն 10 անձ, Կառլոսը հեռախոսազրույց ունեցավ Ալժիրի նախագահ Հուարի Բումեդյենի հետ, ով տեղեկացրեց Կառլոսին, որ նախարարների մահը պատճառ է հանդիսանալու ինքնաթիռի վրա հարձակման։ Բումեդյենը Կառլոսին առաջարկեց ապաստան և ֆինանսական փոխհատուցում առաջադրանքի կատարումը ձախողելու համար։ Կառլոսը զղջաց Յամանիին և Ամուզեգարին սպանել չկարողանալու համար, որից հետո իր ընկերների հետ լքեց ինքնաթիռը։ Ահաբեկչության սկսելուց երկու օր հետո իրավիճակն ամբողջովին հարթվեց[83]։

Ահաբեկչությունից որոշ ժամանակ անց Կառլոսի հանցակիցները բացահայտեցին, որ գործողությունը ղեկավարվել է Վադեյ Հադդադի կողմից, ով հանդիսանում էր Պաղեստինի ազատագրման ազգային ճակատի հիմնադիրը։ Նրանք նաև պնդում էին, որ մտահաղացումը և ֆինանսավորումը եկել է արաբ նախագահից, ըստ խոսակցությունների՝ Լիբիայի նախագահ Մուամմար ալ-Կադդաֆիից, ով նաև ՕՊԵԿ-ի անդամ էր։ Նախկին ռազմականներ Բասսամ Աբու Շարիֆը և Քլեյնը պնդում էին, որ Կառլոսը արաբ նախագահից ստացել է 20-ից 50 միլիոն դոլար փրկագին։ Կառլոսը պնդում էր, որ Սաուդյան Արաբիան փրկագինը վճարել է Իրանի անունից, բայց այդ փողերը ճանապարհից «շեղվել են»[83][84]։ Կառլոսը 1994 թվականին բռնվեց և նվազագույնը 16 այլ հանցագործությունների համար դատապարտվեց մահապատժի[85]։

1979–1980 թվականների նավթային ճգնաժամը և 1980-ականների նավթի ավելցուկը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
refer to caption
1972 ՕՊԵԿ-ի մաքուր նավթի արտահանման եկամուտների տատանումները սկսած 1972 թվականից[86][87]
Հիմնական հոդվածներ՝ 1979 թվականի նավթային ճգնաժամ և 1980-ական թվականների նավթի ավելցուկ

Ի պատասխան նավթի ազգայնականացման ալիքին և 1970-ականների բարձր գներին՝ արդյունաբերական երկրները քայլեր արեցին կրճատելու ՕՊԵԿ-ի նավթից կախվածությունը, հատկապես այն բանից հետո, երբ գները հասան իրենց գագաթնակետին՝ 1979-1980 թվականներին[88][89] մոտենալով 40 ԱՄՆ դոլարի, երբ Իրանական հեղափոխությունը և Իրան-իրաքյան պատերազմը խաթարեց տարածաշրջանային կայունությունն ու նավթի առաջարկը։ Ամբողջ աշխարհում ածխի, բնական գազի և միջուկային էներգիայի օգտագործումից անցում կատարվեց էլեկտրական մեքենաների[90]։ Կառավարությունները միլիարդավոր դոլարներ էին ծախսում հետազոտական ծրագրերի վրա նավթին այլընտրանքներ գտնելու համար[91][92]։ Առևտրային հետազոտությունը հանգեցրեց նրան, որ Սիբիրում, Ալյասկայում, Հյուսիսային ծովում և Մեքսիկյան ծոցում բացվեցին ոչ ՕՊԵԿ-յան նավթահանքեր[93]։ 1986 թվականից սկսած ամբողջ աշխարհում նավթի օրական պահանջարկը նվազեց 5 միլիոն բարելով, իսկ ոչ ՕՊԵԿ-յան արդյունահանումը կտրուկ կերպով աճեց[94]։ 1979 թվականից մինչև 1985 թվականը ՕՊԵԿ-ի շուկայական մասնաբաժինը 50%-ից կրճատվեց մինչև 30%-ից էլ փոքր[62]։ Միայն 1986 թվականին ցուցադրելով բնական ռեսուրսների շուկայական պարբերաշրջանների անկայունություն՝ արդյունքում տեղի ունեցավ նավթի գների վեցամյա անկում[95]։ Ինչպես նշել է նավթի շուկայի վերլուծաբաններից մեկը՝ «Երբ նավթի պես կարևոր նշանակություն ունեցող ապրանքների գինն աճում է, մարդիկ անում են երկու բան՝ տվյալ ապրանքներից ավելի շատ են փնտրում և փնտրում են ուղիներ կրճատելու դրա օգտագործումը»[62]։

Նավթի վաճառքներից եկամուտների անկման դեմ պայքարելու համար 1982 թվականին Սաուդյան Արաբիան ճնշեց ՕՊԵԿ-ին ազգային արդյունահանման քվոտաների համար, որպեսզի հնարավոր լինի կրճատել արդյունքը և բարձրացնել գները։ Երբ այլ ՕՊԵԿ-յան երկրները չհամաձայնվեցին, Սաուդյան Արաբիան առաջինը կրճատեց իր արդյունահանման ծավալները՝ 1979-1981 թվականներին օրական 10 միլիոն բարելից 1985 թվականին հասցնելով մեկ երրորդի։ Երբ բացահայտվեց, որ այս եղանակն անարդյունավետ է, Սաուդյան Արաբիան վերադարձրեց նախկին փոխարժեքը և շուկան ողողեց էժան նավթով՝ գները գցելով 10 ԱՄՆ դոլարից ցածր, որի հետևանքով մեծ ծախսեր կատարող արդյունահանողները կորուստներ կրեցին[94][96]։ Առերեսվելով տնտեսական դժվարությունների հետ (որը 1989 թվականին ԽՍՀՄ շրջանում հանգեցրեց փլուզման)[97][98]՝ նավթ արտահանող պետական կազմակերպությունները, ովքեր նախկինում չէին համաձայնում ՕՊԵԿ-ի համաձայնագրերին, վերջիվերջո սկսեցին կրճատել արտադրությունը՝ բարձրացնելով գները, որն իրականացվում էր համաձայնեցված քվոտաներ կիրառելով, որն էլ իր հերթին սկսած 1986 թվականից բերեց նավթային շուկայի և տնտեսական իրավիճակի կարգավորման[94][99]։ (Իրենց ինքնիշխան տարածաշրջաներով հանդերձ ՕՊԵԿ-ի անդամները կարող են կիրառել արդյունահանման սահմանափակումներ և՛ պետական, և՛ մասնավոր ընկերությունների նկատմամբ[100]։) Երբ ՕՊԵԿ-ի արդյունահանման ծավալները կրճատվեցին, նավթի գները մեծ մասամբ սկսեցին աճել[52]։

1990–2003 թվականների ընդարձակ առաջարկը և խզումները

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տե՛ս նաև՝ 1990 նավթի գների շոկը
refer to caption
1991 թվականին Քուվեյթի նավթահանքերի հարյուրավոր հրդեհներից մեկը՝ կատարված Իրաքի նահանջող զորքերի կողմից[101]
refer to caption
Հյուսիսային ծովի "Brent" հում նավթի գնի տատանումները 1988-2015 թվականներին[102]

Անդրադառնալով 1990 թվականի օգոստոսին Քուվեյթի ներխուժմանը՝ Իրաքի նախագահ Սադդամ Հուսեյնը դրդում էր դադարեցնել ավելցուկային արդյունահանումը և բարձրացնել նավթի գները ՕՊԵԿ-ի անդամներին ֆինանսական օգնություն ցուցաբերելու և 1980-1988 թվականներին Իրան-իրաքյան պատերազմի վերսկսումը արագացնելու համար[103]։ Բայց իրաքյան այս երկու պատերազմներն ընդդեմ ՕՊԵԿ-ի հիմնադիրների համախոհների խաթարեցին կազմակերպության համախմբվածությունը և առաջարկի կարճաժամկետ տատանումներից հետո նավթի գները արագ սուբսիդավորվեցին։ 2001 թվականի սեպտեմբերին Ալ Կաիդա խմբավորման հարձակումը ԱՄՆ-ի վրա և 2003 թվականի մարտին ԱՄՆ-ի ներխուժումը Իրաք նույնպես նավթի գների վրա ունեցան կարճաժամկետ ազդեցություն, քանի որ Սաուդյան Արաբիան և այլ արտահանողներ համագործակցում էին համաշխարհային պահանջարկը պատշաճ մակարդակի վրա պահելու համար[102]։ 1990-ականներին ՕՊԵԿ-ը կորցրեց իր երկու նոր անդամներին, որոնք ՕՊԵԿ-ին միացել էին 1970-ական թվականներին։ 1992 թվականի դեկտեմբերին Էկվադորը հեռացվեց տարեկան 2 միլիոն ԱՄՆ դոլար անդամավճարը վճարել չկարողանալու պատճառով, և թվում էր, թե այն պետք է արդյունահանի ավելի շատ, քան թույլատրվում էր ՕՊԵԿ-ի քվոտայով[16]։ Չնայած այս ամենին՝ 2007 թվականի հոկտեմբերին այն վերամիավորվեց ՕՊԵԿ-ին։ Նույնպիսի բարդություններ առաջացան Գաբոնի մոտ 1995 թվականի հունվարին[17]։ Այն վերամիավորվեց 2016 թվականի հուլիսին[10]։ Իրաքը մնաց ՕՊԵԿ-ի անդամ, չնայած որ իրաքյան արդյունահանման ծավալները 1998 թվականից 2016 թվականը ՕՊԵԿ-ի քվոտայի համաձայնագրի մաս չէին կազմում երկրում ստեղծված քաղաքական բարդությունների պատճառով[45][104]։

Պահանջարկի ծավալի կրճատումը 1997-1998 հանգեցրին Ասիական ֆինանսական ճգնաժամի, որի արդյունքում նավթի գները ընկնելով հավասարվեցին 1986 թվականի մակարդակին։ Երբ գները հավասարվեցին մեկ բարելի դիմաց շուրջ 10 ԱՄՆ դոլարի, ՕՊԵԿ-ի միավորված քաղաքականությունը Մեքսիկայում և Նորվեգիայում հասավ նավթի արդյունահանման ծավալների աստիճանական կրճատման[105]։ 2001 թվականի նոյեմբերին գների հերթական անկումից հետո ՕՊԵԿ-ը, Նորվեգիան, Մեքսիկան, Ռուսաստանը, Օմանը և Անգոլան համաձայնվեցին 2002 թվականի հունավրի մեկին կրճատել արդյունահանման ծավալները 6 ամսով։ Ծավալները կրճատվեցին օրական 1․5 միլիոն բարելից մինչև 2 միլիոն բարելի[96]։

2003 թվականի հունիսին Էներգիայի միջազգային գործակալությունը (IEA) և ՕՊԵԿ-ը անցկացրեց իր առաջին աշխատաժողովը, որը վերաբերում էր էներգիայի խնդիրներին։ Նրանք շարունակեցին պարբերաբար հանդիպել «միտումները վերլուծությունները և տեսակետերը ավելի լավ հասկանալու և շուկայական թափանցիկությունն ու կանխատեսելիությունը մեծացնելու համար»[106]։

2003–2011 թվականների անկայունությունը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տե՛ս նաև՝ 2003–2008 թվականների նավթի գների աճը

2003-2008 թվականներին Իրաքի ամերիկան օկուպացիայի ժամանական իրականացվեցին ապստամբություններ և սաբոտաժներ, որին զուգընթաց Չինաստանի կողմից աճում էր նավթի պահանջարկը, նիգերիական նավթային արդյունաբերության դեմ կրկնվող ճնշումները, նվազեցվող ազատ պահուստները՝ որպես վահան ընդդեմ պոտենցյալ պահանջի, ինչպես նաև ակտիվանում էին ապրանքներում ներդրում կատարողները։ Ուժերի այս միավորումն առաջ բերեց նավթի գների կտրուկ աճի, որն ավելի բարձր էր, քան ՕՊԵԿ-ի սահմանած նշաձողը[107][108][109]։ Գնային անկայունությունն իր գագաթնակետին հասավ 2008 թվականին, երբ հում նավթի գնանշումը (WTI) հուլիսին հասավ ռեկորդային կետի՝ մեկ բարելի դիմաց 147 ԱՄՆ դոլար, որն այնուհետև դեկտեմբերին՝ Երկրորդ աշխարհամարտին հաջորդող գլոբալ ռեցեսիայի ժամանակ նվազեց մինչև 32 ԱՄՆ դոլար[110]։ ՕՊԵԿ-ի նավթի արտահանման տարեկան եկամուտը նույնպես 2008 թվականին հասավ ռեկորդային մակարդակի՝ կազմելով շուրջ 1 տրիլիոն ԱՄՆ դոլար և նախքան կրկին արդյունահանվելը հասավ 2011-2014 թվականների տարեկան մակարդակին (նավթային դոլարների շրջապտույտի էքստենսիվ գործընթացի հետ մեկտեղ)[87]։ Մինչև 2011 թվականի Լիբիական քաղաքացիական պատերազմն ու Արաբական Գարունը ՕՊԵԿ-ը սկսեց նավթային ֆյուչերսային շուկաներում չափից ավել սպեկուլյացիայի դեմ դիրք բռնել՝ ֆինանսական սպեկուլյանտներին մեղադրելով հիմնական շուկաների անկայունության խթանման մեջ[111]։

2008 թվականի մայիսին Ինդոնեզիան հայտարարեց, որ այն կլքի ՕՊԵԿ-ը, երբ տարեվերջին ավարտվի իր անդամության ժամկետը՝ դառնալով նավթի մաքուր ներմուծող և անկարող լինելով ընդունել արդյունահանման քվոտան[18]։ 2008 թվականի սեպտեմբերի 10-ին ՕՊԵԿ-ը հաստատեց Ինդոնեզիայի հեռացումը՝ նշելով, որ ՕՊԵԿ-ը «ցավով ընդունում է Ինդոնեզիայի՝ անդամությունը ընդհատելու ցանկությունը և հույս ունի, որ ոչ հեռավոր ապագայում այն կկարողանա կրկին միանալ ՕՊԵԿ-ին»[112]։

2008 թվականի արդյունահանման վեճը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
refer to caption
Մաքուր նավթի արտահանումն աշխարհում (2008)

ՕՊԵԿ-ի անդամների տարբերվող տնտեսական կարիքները հանդիսանում էին ՕՊԵԿ-ի արդյունահանման քվոտաների շուրջ ներքին բանավեճերի պատճառ։ Աղքատ երկրները աջակցում էին գործընկեր երկրների կողմից արդյունահանման ծավալների կրճատմանը գների բարձրացման, հետևաբար նաև եկամուտների ավելացման նպատակով[113]։ Սա առաջացնում էր կոնֆլիկտ Սաուդյան Արաբիայի կողմից ներկայացվող երկարաժամկետ ռազմավարության դեմ, որը ենթադրում էր համագործակցություն համաշխարհային տնտեսական ներուժի հետ ապահովելու համար նավթի կայուն հոսք, որը կբերի տնտեսական էքսպանսիայի[114]։ Այս քաղաքականության մի մասի հիմքը Սաուդյան Արաբիայի անհանգստությունն էր, որ թանկ նավթն ու դրա մեծ առաջարկը կուղղվեն արդյունաբերական երկրներ էներգիայի պահպանմանը և վառելիքի այլընտրանքների զարգացմանը՝ կրճատելով նավթի համաշխարհային պահանջարկը և ընդերքից հեռացնելով ոչ անհրաժեշտ պաշարները[115]։ Այս առիթով Սաուդյան Արաբիայի նավթային նախարար Յամանին 1973 թվականին նշել է՝ «Քարե դարը դեռ չի ավարտվել, քանի որ մեր քարը վերջանում է»[116]։

2008 թվականի սեպտեմբերի 10-ին, երբ նավթի գները գրեթե հասան 100 ԱՄՆ դոլարի, Սաուդյան Արաբիայի բանակցային գործընթացից դուրս գալուց հետո սկսվեցին արդյունահանման վեճեր, երբ մրցակից անդամները կողմ քվեարկեցին ՕՊԵԿ-ի արդյունքի կրճատմանը։ Չնայած Սաուդյան Արաբիան լիազորեց պաշտոնապես նոր քվոտաներ հաստատել, նրանք անանուն կերպով դեմ արտահայտվեցին դրան։ Նյու Յորք Թայմսը մեջբերում է, որ այսպիսի լիազորումը, ինչպես ասում են, «Սաուդյան Արաբիան առերեսվելու է շուկայական պահանջարկի հետ։ Մենք պետք է տեսնենք շուկայական պահանջարկը և սպառողներին առանց նավթ չթողնենք։ Քաղաքականությունը չի փոխվել»[37]։ Հետագա ամիսների ընթացքում նավթի գները 30 դոլարով ընկան և միայն 2011 թվականի Լիբիական քաղաքացիական պատերազմից հետո դրանք վերադարձան 100 դոլարի[117]։

2014–2017 թվականների նավթային ավելցուկը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տե՛ս նաև՝ 2010-ական թվականների նավթային ավելցուկ
refer to caption
Նավթարդյունաբերությունն աշխարհում (2013)
refer to caption
Նավթ արդյունահանող առաջատար երկրները[118]
(միլիոն բարել/օր, 1973–2016)
refer to caption
Բարձր ճնշմամբ շատրվանային նավթահորը Սաուդյան Արաբիայում, որն ՕՊԵԿ-ի համար արդյունահանման աղբյուր է հանդիսանում
refer to caption
Թերթաքարային նավթի արդյունահանումն ԱՄՆ-ում՝ որպես նոր մարտահրավեր ՕՊԵԿ-յան շուկային

2014-2015 թվականների ընթացքում ՕՊԵԿ-ի անդամները աստիճանաբար բարձրացրին իրենց արդյունահանման նշաձողը, իսկ Չինաստանը տնտեսական անկում ապրեց։ Նույն ժամանակահատվածում ԱՄՆ-ի նավթի արդյունահանման ծավալները գրեթե կրկնապատկվեցին 2008 թվականի մակարդակի համեմատ և հասան առաջատար երկրների՝ Սաուդյան Արաբիայի և Ռուսաստանի մակարդակին իրենց նյութական երկարաժամկետ բարելավումների և թերթաքարային տեխնոլոգիայի համատարած կիրառման շնորհիվ։ Այս բարելավումները հանգեցրին նրան, որ ԱՄՆ-ն կրճատեց նավթի ներմուծումը (մոտենալով էներգետիկ անկախության), գլոբալ մակարդակով իրականացվեցին նավթային գույքագրումներ, իսկ նավթի գների փլուզումը շարունակվեց մինչև 2016 թվականի սկզբները[117][119][120]։

Չնայած 2014 թվականի նոյեմբերի 27-ի Վիեննայի համաշխարհային ավելցուկին՝ Սաուդյան Արաբիայի նավթային նախարար Ալի Ալ-Նաիմին մերժեց ՕՊԵԿ-ի աղքատ երկրների խնդրանքը կրճատել նավթի ծավալները գները բարձրացնելու համար։ Նաիմին պնդում էր, որ նավթի շուկան պետք է դադարեցնի ցածր գների մակարդակում իրեն հակակշռել՝ վերակառուցելով ՕՊԵԿ-ի երկարաժամկետ մասնաբաժինը, բարձրացնելով թերթաքարային նավթի ծախսատար արդյունահանման շահութաբերությունը[121]։ Ինչպես նա նշեց իր հարցազրույցի ժամանակ[36]՝

«Խելամի՞տ է արդյոք բարձր արդյունավետություն ունեցող արդյունահանողների արդյունքի կրճատումը, երբ փոքր արդյունավետություն ունեցող երկրները շարունակում են արդյունահանել։ Դա ամենաքիչը տրամաբանական չէ։ Եթե ես արդյունահանեմ, ի՞նչ կլինի իմ շուկայական մասնաբաժնի հետ․․․․ Մենք աշխարհին ցանկանում ենք ասել, որ բարձր արդյունավետություն ունեցող երկրները միակն են, որոնք արժանի են մասնաբաժնի։ Սա կապիտալիզմի սկզբունքն է ամբողջ աշխարհում․․․․ Մի բան հաստատ է, որ ներկայիս գները (մոտ 60 ԱՄՆ դոլար մեկ բարելի դիմաց) չեն աջակցում բոլոր արդյունահանողներին։ Մի տարի անց՝ 2015 թվականի դեկտեմբերի 4-ին, երբ ՕՊԵԿ-ի անդամները հանդիպեցին Վիեննայում, կազմակերպությունը բաձրացրեց իր արդյունահանման շեմը հաջորդ 18 ամիսների համար, իսկ ԱՄՆ-ի նավթային արդյունահանումը անկում ապրեց։ Համաշխարհային շուկայում թվում էր՝ օրական ամենաքիչը 2 միլիոն բարել նավթի ավելցուկ է կուտակվել, չնայած որ քաղաքացիական պատերազմի մեջ գտնվող Լիբիան իր ներուժից 1 միլիոն բարել պակաս էր արդյունահանում։ Նավթ արդյունահանողներն իրականացնում էին գնային փոփոխություններ, որոնք 40 դոլարից ցածր էին։ Ինդոնեզիան վերամիավորվեց արտահանող կազմակերպությանը, իսկ Իրաքի արդյունահանումը տարիների անկայունությունից հետո վերջապես սկսեց աճել։ Իրանի արդյունքը ուղիղ համեմատական կապի մեջ էր միջազգային սանկցիաների աճի հետ։ Հարյուրավոր երկրների ղեկավարներ Կլիմայի փարիզյան համաձայնագրի շրջանակներում միտված էին կարբոնի արտանետումների նվազեցմանը, իսկ արևային տեխնոլոգիաները միաժամանակ դառնում էին ավելի մրցունակ։ Շուկայական այս բոլոր ճնշումների լույսի ներքո նախքան 2016 թվականի հունիսյան նախարարական կոնֆերանսը ՕՊԵԿ-ը որոշեց մի կողմ դնել իր անարդյունավետ արդյունահանման գործունեությունը[25][120][122][123][124][125]։ Մինչև 2016 թվականի հունվարի 20-ը ՕՊԵԿ-ի նավթային զամբյուղի արժեքն ընկավ մինչև 22․48 դոլար ԱՄՆ դոլարը՝ ավելի քիչ, քան 2014 թվականի հունիսյան ցուցանիշի (110.48$) քառորդ մասը, նախքան 2018-ի հուլիսը գրանցված ցուցանիշի (140.73$) մեկ վեցերորդ մասը՝ հասնելով 2003 թվականի ապրիլյան ցուցանիշից (23.27$) ցածր մակարդակի»[117]։

2016 թվականին նավթի ավելցուկը մասամբ նվազեց, որը պայմանավորված էր Կանադայի, ԱՄՆ-ի, Լիբիայի, Նիգերիայի և Չինաստանի կողմից նշանակալի արդյունահանմամբ, որից հետո էլ նավթային զամբյուղի արժեքը սկսեց աճել՝ հավասարվելով 40 ԱՄՆ դոլարի։ ՕՊԵԿ-ը վերադարձրեց իր շուկայական համեստ մասնաբաժինը։ Նկատելով արդյունահանման մի շարք ծրագրերի չեղարկումը՝ հունիսյան կոնֆերանսի ժամանակ նա պահպանեց ստատուս քվոն և հաստատեց «այնպիսի գներ, որոնք հարմար էին և՛ արդյունահանողների, և՛ սպառողների համար», չնայած շատ արդյունահանողների մոտ դեռ առկա էին տնտեսական բարդություններ[126][127][128][129]։

2017–2018 թվականների արդյունահանման ծավալների կրճատումը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քանի որ ՕՊԵԿ-ի անդամներն արդեն հոգնել էին առաջարկի հետ կապված վեճերից, որոնց պատճառով նվազում էին եկամուտները և կրճատվում ֆինանսական պահուստները, 2008 թվականից կազմակերպությունը փորձ արեց կրճատել արդյունահանման ծավալները։ Չնայած քաղաքական խոչընդոտներին՝ 2016 թվականի սեպտեմբերին մոտ օրական 1 միլիոն բարելի կրճատումը 2016 թվականի նոյեմբերյան կոնֆերանսին հաստատվեց նոր քվոտայով։ Համաձայնագիրը (որից ազատված էին ճգնաժամի մեջ գտնվող Լիբերիան և Նիգերիան) ընդունվեց 2017 թվականի առաջին կեսի համար՝ զուգահեռաբար խոստանալով կրճատել Ռուսաստանին և այլ ոչ անդամ երկրներին, հուսալով զարգացնել ամերիկյան շուկայի թերթաքարային հատվածը, Լիբիայի, Նիգերիայի տնտեսությունը, ազատ պահուստները և 2016 թվականի վերջերին ավելացնել ՕՊԵԿ-ի արտադրությունը, նախքան կրճատման ազդեցությունը կսկսեր գործել։

Ինդոնեզիան հայտարարեց ապագայում իր անդամության անորոշության մասին, փոխանակ 5% կրճատումն ընդունելու։ 2017 թվականի մայիսին գները տատանվում էին 50 ԱՄՆ դոլարի շուրջ, և ՕՊԵԿ-ը որոշեց 2018 թվականի մարտին կիրառել նոր քվոտա[11][19][130][131][132][133][134]։ Վերլուծաբան Դանիել Յերգինը «նկարագրեց ՕՊԵԿ-ի և թերթաքարային նավթի շուկայի մինչև կապը որպես փախադարձ համերաշխություն, քանի որ երկու կողմերն էլ հարմարվում էին այն գներին, որոնք երկու կողմերի համար ցանկալի մակարդակից ցածր էին»[135]։

2017 թվականի դեկտեմբերին Ռուսաստանը և ՕՊԵԿ-ը համաձայնվեցին արդյունահանման 1․8 միլիոն բարելի կրճատման շուրջ մինչև 2018 թվականի ավարտը[136][137]։

2019 թվականի հունվարի 1-ին Կատարը հայտարարեց իր՝ ՕՊԵԿ-ից հեռանալու մասին[138]։ Համաձայն Նյու Յորք Թայմսի՝ սա իրենից ներկայացնում է Կատարի դեմ Սաուդյան Արաբիայի, ԱՄԷ-ի, Բահրեյնի և Եգիպտոսի կողմից շարունակվող բոյկոտների ռազմավարական պատասխան[139]։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ http://www.monde-diplomatique.fr/index/sujet/opep
  2. ↑ https://fastercapital.com/content/Unveiling-the-Controversial-Practice-of-OPEC-s-Price-Fixing.html
  3. ↑ «Our Mission». OPEC. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 16-ին.
  4. ↑ «Top 100 Most Influential People in the Shipping Industry: 3. OPEC and the oil men». Lloyd's List. 2014 թ․ դեկտեմբերի 12.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 «Production of Crude Oil including Lease Condensate 2016» (CVS download). US Energy Information Administration. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 28-ին.
  6. ↑ 6,0 6,1 «Statute» (PDF). OPEC. 2012. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 12-ին.
  7. ↑ «Sudan awaiting decision on its OPEC membership application: minister». Sudan Tribune. 2015 թ․ հոկտեմբերի 22. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 4-ին.
  8. ↑ 8,0 8,1 Alkhalisi, Zahraa (2018 թ․ դեկտեմբերի 3). «Qatar is pulling out of OPEC to focus on gas». cnn.com.
  9. ↑ «Qatar quit OPEC because of politics, not oil». The Economist. 2018 թ․ դեկտեմբերի 6. ISSN 0013-0613. Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 25-ին.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 «Member Countries». OPEC. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հունվարի 7-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 7-ին.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 «OPEC 172nd Meeting concludes» (Press release). OPEC. 2019 թ․ մարտի 11. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 26-ին.
  12. ↑ 12,0 12,1 «World Population Prospects: The 2017 Revision». ESA.UN.org (custom data acquired via website). United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. Վերցված է 10 September 2017-ին.
  13. ↑ 13,0 13,1 «Field Listing: Area». The World Factbook. Central Intelligence Agency. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ դեկտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 4-ին. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (օգնություն); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (օգնություն)
  14. ↑ 14,0 14,1 «Crude Oil Proved Reserves 2016» (CVS download). U.S. Energy Information Administration. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 28-ին.
  15. ↑ Editorial, Reuters. «Congo Republic becomes OPEC oil cartel's newest member». U.K. (բրիտանական անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2018-06-22-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունիսի 22-ին. {{cite news}}: |first= has generic name (օգնություն)
  16. ↑ 16,0 16,1 «Ecuador Set to Leave OPEC». The New York Times. 1992 թ․ սեպտեմբերի 18. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 8-ին.
  17. ↑ 17,0 17,1 «Gabon Plans To Quit OPEC». The New York Times. 1995 թ․ հունվարի 9. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 8-ին.
  18. ↑ 18,0 18,1 «Indonesia to withdraw from OPEC». BBC. 2008 թ․ մայիսի 28. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 27-ին.
  19. ↑ 19,0 19,1 Jensen, Fergus; Asmarini, Wilda (2016 թ․ դեկտեմբերի 1). «Net oil importer Indonesia leaves producer club OPEC, again». Reuters. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 1-ին.
  20. ↑ Noah, Timothy (2007 թ․ հուլիսի 10). «Go NOPEC». Slate. Վերցված է 2009 թ․ օգոստոսի 21-ին.
  21. ↑ Noah, Timothy (2003 թ․ սեպտեմբերի 18). «Is Bremer a Price Fixer? Letting Iraq's oil minister attend an OPEC meeting may violate the Sherman Antitrust Act». Slate. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 13-ին.
  22. ↑ «Iraq to Attend Next OPEC Ministerial Meeting». Arab News. 2003 թ․ սեպտեմբերի 17. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 16-ին.
  23. ↑ «127th Meeting of the OPEC Conference». OPEC (Press release). 2003 թ․ սեպտեմբերի 24. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 16-ին.
  24. ↑ 24,0 24,1 «OPEC: Fifty Years Regulating Oil Market Roller Coaster». Inter Press Service. 2010 թ․ սեպտեմբերի 14.
  25. ↑ 25,0 25,1 «OPEC discord fuels further oil price drop». The Financial Times. 2015 թ․ դեկտեմբերի 7.
  26. ↑ Gülen, S. Gürcan (1996). «Is OPEC a Cartel? Evidence from Cointegration and Causality Tests» (PDF). The Energy Journal. 17 (2): 43–57. CiteSeerX 10.1.1.133.9886. doi:10.5547/issn0195-6574-ej-vol17-no2-3. Արխիվացված օրիգինալից 2000 թ․ սեպտեմբերի 16.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ unfit URL (link)
  27. ↑ «Glossary of Industrial Organization Economics and Competition Law» (PDF). OECD. 1993. էջ 19. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 22-ին.
  28. ↑ «The Global Energy Scene» (PDF). OPEC Bulletin. 43 (5): 24–41. June–July 2012.
  29. ↑ Browning, Edgar K.; Zupan, Mark A. (2004). «The Prisoner's Dilemma and Cheating by Cartel Members». Microeconomics: Theory & Applications (8th ed.). Wiley. էջեր 394–396. ISBN 978-0471678717. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 5-ին.
  30. ↑ Colgan, Jeff (2014 թ․ հունիսի 16). «OPEC, the Phantom Menace». Washington Post. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 9-ին.
  31. ↑ Van de Graaf, Thijs (2016). «Is OPEC dead? Oil exporters, the Paris agreement and the transition to a post-carbon world». Energy Research & Social Science. 23: 182–188. doi:10.1016/j.erss.2016.10.005.
  32. ↑ Farah, Paolo Davide; Cima, Elena (2013 թ․ սեպտեմբեր). «Energy Trade and the WTO: Implications for Renewable Energy and the OPEC Cartel». Journal of International Economic Law. 16 (3): 707–740. doi:10.1093/jiel/jgt024. SSRN 2330416.
  33. ↑ Weil, Dan (2007 թ․ նոյեմբերի 25). «If OPEC Is a Cartel, Why Isn't It Illegal?». Newsmax. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 27-ին.
  34. ↑ Joelson, Mark R.; Griffin, Joseph P. (1975). «The Legal Status of Nation-State Cartels Under United States Antitrust and Public International Law». The International Lawyer. 9 (4): 617–645. JSTOR 40704964.
  35. ↑ Learsy, Raymond J. (2012 թ․ սեպտեմբերի 10). «NOPEC ('No Oil Producing and Exporting Cartels Act'): A Presidential Issue and a Test of Political Integrity». Huffington Post. «Varied forms of a NOPEC bill have been introduced some 16 times since 1999, only to be vehemently resisted by the oil industry.»
  36. ↑ 36,0 36,1 «Interview With Saudi Oil Minister Ali Naimi». Middle East Economic Survey. 57 (51/52). 2014 թ․ դեկտեմբերի 22. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.
  37. ↑ 37,0 37,1 «Saudis Vow to Ignore OPEC Decision to Cut Production». The New York Times. 2008 թ․ սեպտեմբերի 11.
  38. ↑ Palley, Thomas I. (2003 թ․ դեկտեմբեր). «Lifting the Natural Resource Curse». Foreign Service Journal.
  39. ↑ Ross, Michael L. (2015 թ․ մայիս). «What Have We Learned about the Resource Curse?». Annual Review of Political Science. 18: 239–259. doi:10.1146/annurev-polisci-052213-040359.
  40. ↑ Kessler, Oren (2016 թ․ փետրվարի 13). «The Middle East's Conflicts Are About Religion». The National Interest. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 17-ին.
  41. ↑ Motadel, David (2015 թ․ մայիսի 24). «'Defending the Faith' in the Middle East». The New York Times. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 17-ին.
  42. ↑ Mattar, Philip, ed. (2004). «Organization of Petroleum Exporting Countries (OPEC)». Encyclopedia of the Modern Middle East and North Africa. Vol. 3 (2nd ed.). Detroit: Gale / Macmillan Reference USA. ISBN 978-0028657691.
  43. ↑ «History of the Joint Organisations Data Initiative». JODI. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 23-ին.
  44. ↑ «World Oil Outlook». OPEC. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 31-ին.
  45. ↑ 45,0 45,1 «Annual Statistical Bulletin». OPEC. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 31-ին.
  46. ↑ «Monthly Oil Market Report». OPEC. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 31-ին.
  47. ↑ «OPEC Bulletin». OPEC. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 31-ին.
  48. ↑ «Oil markets explained». BBC News. 2007 թ․ հոկտեմբերի 18.
  49. ↑ Razavi, Hossein (1989 թ․ ապրիլ). The new era of petroleum trading: spot-oil, spot-related contracts, and futures markets (PDF). The World Bank. էջեր 65–69. ISBN 978-0-8213-1199-8.
  50. ↑ «OPEC Basket Price». OPEC. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 6-ին.
  51. ↑ «Brent crude and other oil price benchmarks». Reuters. 2011 թ․ ապրիլի 5.
  52. ↑ 52,0 52,1 «Energy & Financial Markets: What Drives Crude Oil Prices?». US Energy Information Administration. 2014. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 12-ին.
  53. ↑ «'Effective' OPEC Spare Capacity: Reality-Based Data» (PDF). IEA Energy (7): 13. 2014 թ․ նոյեմբեր. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ մայիսի 2-ին.
  54. ↑ «3 billion barrel cushion». Oil Market Report. 2015 թ․ նոյեմբերի 13. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ դեկտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 15-ին.
  55. ↑ 55,0 55,1 «General Information» (PDF). OPEC. 2012 թ․ մայիս. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 13-ին.
  56. ↑ 56,0 56,1 Yergin, Daniel (1991). The Prize: The Epic Quest for Oil, Money, and Power. New York: Simon & Schuster. էջեր 499–503. ISBN 978-0671502485.
  57. ↑ Painter, David S. (2012). «Oil and the American Century» (PDF). The Journal of American History. 99 (1): 24–39. doi:10.1093/jahist/jas073.
  58. ↑ Vassiliou, M.S. (2009). Historical Dictionary of the Petroleum Industry. Scarecrow Press. էջ 7. ISBN 978-0810862883.
  59. ↑ Styan, David (2006). France and Iraq: Oil, Arms and French Policy Making in the Middle East. I.B. Tauris. էջ 74. ISBN 978-1845110451.
  60. ↑ Citino, Nathan J. (2002). From Arab Nationalism to OPEC: Eisenhower, King Sa'ud, and the Making of US-Saudi Relations. Bloomington: Indiana University Press. էջ 4. ISBN 978-0-253-34095-5.
  61. ↑ Skeet, Ian (1988). OPEC: Twenty-Five Years of Prices and Politics. Cambridge: Cambridge University Press. էջ 24. ISBN 9780521405720.
  62. ↑ 62,0 62,1 62,2 Denning, Liam (2016 թ․ հունիսի 1). «How OPEC Won the Battle and Lost the War». Bloomberg News.
  63. ↑ «Angola, Sudan to ask for OPEC membership». Associated Press. 2006 թ․ դեկտեմբերի 3.
  64. ↑ Kumins, Lawrence (1975). «Oil and the Economy». Energy Shock: 189.
  65. ↑ 65,0 65,1 65,2 Maugeri, Leonardo (2006). The Age of Oil: The Mythology, History, and Future of the World's Most Controversial Resource. Greenwood Publishing Group. էջեր 112–116. ISBN 978-0-275-99008-4.
  66. ↑ Foreign Relations of the United States, 1964–1968, Vol. XXXIV: Energy Diplomacy and Global Issues, Document 266. US Department of State. 1999. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 28-ին.
  67. ↑ «British Economics and Trade Union politics 1973–1974». The National Archives (UK). 2005 թ․ հունվար. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հունիսի 9-ին. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 29-ին.
  68. ↑ «Europe car ban becoming a real traffic stopper». Chicago Tribune. 1973 թ․ նոյեմբերի 26.
  69. ↑ Frum, David (2000). How We Got Here: The '70s. Basic Books. էջեր 313–318. ISBN 978-0-465-04195-4.
  70. ↑ «Gas Fever: Happiness Is a Full Tank». Time. 1974 թ․ փետրվարի 18. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ սեպտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 4-ին. {{cite news}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (օգնություն); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (օգնություն)
  71. ↑ Skidelsky, Robert (2009). Keynes: The Return of the Master. Allen Lane. էջեր 116–126. ISBN 978-1-84614-258-1.
  72. ↑ Masouros, Pavlos E. (2013). Corporate Law and Economic Stagnation: How Shareholder Value and Short-Termism Contribute to the Decline of the Western Economies. Eleven International Publishing. էջեր 60–62.
  73. ↑ «Energy Crisis (1970s)». The History Channel. 2010. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 25-ին.
  74. ↑ Horton, Sarah (2000 թ․ հոկտեմբեր). «The 1973 Oil Crisis» (PDF). Pennsylvania Envirothon. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 16-ին.
  75. ↑ «Oil Shock: The role of OPEC». Socialism Today (51). 2000 թ․ հոկտեմբեր.
  76. ↑ Aven, Petr; Nazarov, Vladimir; Lazaryan, Samvel (2016 թ․ մայիսի 17). «Twilight of the Petrostate». The National Interest. Վերցված է 2016 թ․ հունիսի 2-ին.
  77. ↑ «Timeline». Kuwait Fund. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 23-ին.
  78. ↑ Oweiss, Ibrahim M. (1990). «Economics of Petrodollars». In Esfandiari, Haleh; Udovitch, A.L. (eds.). The Economic Dimensions of Middle Eastern History. Darwin Press. էջեր 179–199. Վերցված է 2016 թ․ հոկտեմբերի 19-ին.
  79. ↑ Hubbard, Ben (2015 թ․ հունիսի 21). «Cables Released by WikiLeaks Reveal Saudis' Checkbook Diplomacy». The New York Times. Վերցված է 2016 թ․ հոկտեմբերի 19-ին.
  80. ↑ «About Us». OFID. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ հունվարի 3-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 13-ին. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (օգնություն); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (օգնություն)
  81. ↑ «The Agreement Establishing the OPEC Fund for International Development» (PDF). OPEC. 1980 թ․ մայիսի 27. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2017 թ․ ապրիլի 24-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 12-ին. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (օգնություն); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (օգնություն)
  82. ↑ «Intergovernmental Organizations». United Nations. Վերցված է 2017 թ․ ապրիլի 28-ին.
  83. ↑ 83,0 83,1 83,2 Bellamy, Patrick. «Carlos the Jackal: Trail of Terror». truTV. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 7.{{cite web}}: CS1 սպաս․ unfit URL (link)
  84. ↑ Follain, John (1998). Jackal: The Complete Story of the Legendary Terrorist, Carlos the Jackal. Arcade Publishing. էջ 102. ISBN 978-1559704663.
  85. ↑ Anderson, Gary (2017 թ․ մարտի 28). «'Carlos the Jackal' jailed over 1974 Paris grenade attack». Sky News. Վերցված է 2017 թ․ ապրիլի 22-ին.
  86. ↑ «OPEC Revenues Fact Sheet». US Energy Information Administration. 2006 թ․ հունվարի 10. Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ հունվարի 7.{{cite web}}: CS1 սպաս․ unfit URL (link)
  87. ↑ 87,0 87,1 «OPEC Revenues Fact Sheet». US Energy Information Administration. 2017 թ․ մայիսի 15. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 28-ին.
  88. ↑ Mouawad, Jad (2008 թ․ մարտի 3). «Oil Prices Pass Record Set in '80s, but Then Recede». The New York Times.
  89. ↑ Denning, Liam (2016 թ․ մայիսի 18). «It's Saudi Arabia's World. Big Oil Just Lives In It». Bloomberg News.
  90. ↑ Toth, Ferenc L.; Rogner, Hans-Holger (2006 թ․ հունվար). «Oil and nuclear power: Past, present, and future» (PDF). Energy Economics. 28 (1): 1–25. doi:10.1016/j.eneco.2005.03.004. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2007 թ․ դեկտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 4-ին.
  91. ↑ «Renewables in Global Energy Supply: An IEA Fact Sheet» (PDF). International Energy Agency. 2007 թ․ հունվար.
  92. ↑ «Renewable Energy: World Invests $244 billion in 2012, Geographic Shift to Developing Countries» (Press release). United Nations Environment Programme. 2013 թ․ հունիսի 12. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 4-ին.
  93. ↑ Bromley, Simon (2013). American Power and the Prospects for International Order. John Wiley & Sons. էջ 95. ISBN 9780745658414.
  94. ↑ 94,0 94,1 94,2 Robert, Paul (2004). The End of Oil: The Decline of the Petroleum Economy and the Rise of a New Energy Order. New York: Houghton Mifflin Company. էջեր 103–104. ISBN 978-0-618-23977-1.
  95. ↑ Hershey Jr., Robert D. (1989 թ․ դեկտեմբերի 30). «Worrying Anew Over Oil Imports». The New York Times.
  96. ↑ 96,0 96,1 Al-Naimi, Ali (2016). Out of the Desert. Great Britain: Portfolio Penguin. էջեր 201–210, 239. ISBN 9780241279250.
  97. ↑ Gaidar, Yegor (2007 թ․ ապրիլ). «The Soviet Collapse: Grain and Oil» (PDF). American Enterprise Institute. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 12-ին. «Oil production in Saudi Arabia increased fourfold, while oil prices collapsed by approximately the same amount in real terms. As a result, the Soviet Union lost approximately $20 billion per year, money without which the country simply could not survive.»
  98. ↑ McMaken, Ryan (2014 թ․ նոյեմբերի 7). «The Economics Behind the Fall of the Berlin Wall». Mises Institute. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 12-ին. «High oil prices in the 1970s propped up the regime so well, that had it not been for Soviet oil sales, it's quite possible the regime would have collapsed a decade earlier.»
  99. ↑ «Brief History». OPEC. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 16-ին.
  100. ↑ «Libya orders oil cuts of 270K bpd». Associated Press. 2008 թ․ դեկտեմբերի 30. «Libya has asked oil companies to slash production by 270,000 barrels per day. Abu Dhabi National Oil Co. told customers in letters dated Dec. 25 that it was cutting ... 10 to 15 percent of all types of ADNOC crude in February. Ecuadorean President Rafael Correa said the South American nation would suspend crude production by Italy's Agip and reduce quotas for other companies to comply with new OPEC cuts.»
  101. ↑ «Report to Congress: United States Gulf Environmental Technical Assistance». US Environmental Protection Agency. 1991. էջ 14. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 11-ին.
  102. ↑ 102,0 102,1 «Europe Brent Crude Oil Spot Price FOB (DOE)». Quandl. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մարտի 27-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 1-ին. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (օգնություն); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (օգնություն)
  103. ↑ Ibrahim, Youssef M. (1990 թ․ հուլիսի 18). «Iraq Threatens Emirates and Kuwait on Oil Glut». The New York Times.
  104. ↑ «Iraq heads for OPEC clash over quota». UPI. 2010 թ․ փետրվարի 5. «Iraq, a founding member of OPEC, has not had a production quota since 1998, when it was pegged at 1.3 million bpd to allow Saddam Hussein's regime to sell oil for food during U.N. sanctions imposed in 1990... Despite the success of the 2009 auctions, problems remain – mounting violence in the run-up to March 7 parliamentary elections, uncertainty over their outcome, and, probably more importantly, the absence of a long-delayed oil law that will define revenue-sharing and regulation of the industry.»
  105. ↑ Putting a Price on Energy (PDF). Energy Charter Secretariat. 2007. էջ 90. ISBN 978-9059480469.
  106. ↑ «Dialogue replaces OPEC–IEA Mistrust» (PDF). IEA Energy (7): 7. 2014 թ․ նոյեմբեր. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ մայիսի 2-ին.
  107. ↑ Simmons, Greg (2005 թ․ դեկտեմբերի 7). «Dems Doubt Iraq Progress». Fox News.
  108. ↑ «Oil price 'may hit $200 a barrel'». BBC News. 2008 թ․ մայիսի 7.
  109. ↑ Masters, Michael W. (2008 թ․ մայիսի 20). «Testimony» (PDF). U.S. Senate Committee on Homeland Security and Governmental Affairs.
  110. ↑ Tuttle, Robert; Galal, Ola (2010 թ․ մայիսի 10). «Oil Ministers See Demand Rising». Bloomberg News. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 14-ին.
  111. ↑ «Opening address to the 159th Meeting of the OPEC Conference». OPEC (Press release). 2011 թ․ հունիսի 8. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 12-ին.
  112. ↑ «149th Meeting of the OPEC Conference». OPEC (Press release). 2008 թ․ սեպտեմբերի 10. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 16-ին.
  113. ↑ Owen, Nick A.; Inderwildi, Oliver R.; King, David A. (2010 թ․ օգոստոս). «The status of conventional world oil reserves: Hype or cause for concern?». Energy Policy. 38 (8): 4743–4749. doi:10.1016/j.enpol.2010.02.026.
  114. ↑ Al-Naimi, Ali (1999 թ․ հոկտեմբերի 20). «Saudi oil policy: stability with strength». Saudi Embassy. Արխիվացված օրիգինալից 2009 թ․ ապրիլի 26.{{cite web}}: CS1 սպաս․ unfit URL (link)
  115. ↑ Waldman, Peter (2015 թ․ ապրիլի 12). «Saudi Arabia's Plan to Extend the Age of Oil». Bloomberg News.
  116. ↑ Frei, Matt (2008 թ․ հուլիսի 3). «Washington diary: Oil addiction». BBC. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 27-ին.
  117. ↑ 117,0 117,1 117,2 «OPEC Basket Daily Archives». OPEC. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 21-ին.
  118. ↑ «Monthly Energy Review» (PDF). US Energy Information Administration. 2017 թ․ մայիսի 25. Figure 11.1a. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 28-ին.
  119. ↑ Krassnov, Clifford (2014 թ․ նոյեմբերի 3). «US Oil Prices Fall Below $80 a Barrel». The New York Times. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 13-ին.
  120. ↑ 120,0 120,1 Smith, Grant; Rascouet, Angelina; Mahdi, Wael (2015 թ․ դեկտեմբերի 4). «OPEC Won't Cut Production to Stop Oil's Slump». Bloomberg News.
  121. ↑ «Inside OPEC room, Naimi declares price war on US shale oil». Reuters. 2014 թ․ նոյեմբերի 28. Արխիվացված է օրիգինալից 2016-02-11-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 13-ին.
  122. ↑ «Country Analysis Brief: Libya» (PDF). US Energy Information Administration. 2015 թ․ նոյեմբերի 19. Վերցված է 2016 թ․ մայիսի 22-ին.
  123. ↑ «Despite Climate Concerns, OPEC Plans to Keep Pumping Oil While It Can». The New York Times. 2015 թ․ դեկտեմբերի 5.
  124. ↑ «OPEC ceiling falls in». Argus Media. 2015 թ․ դեկտեմբերի 7.
  125. ↑ Kalantari, Hashem; Sergie, Mohammed (2016 թ․ հունվարի 2). «Iran Says Post-Sanctions Crude Output Boost Won't Hurt Prices». Bloomberg News. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 18-ին.
  126. ↑ «OPEC 169th Meeting concludes». OPEC (Press release). 2016 թ․ հունիսի 2.
  127. ↑ Halligan, Liam (2016 թ․ հունիսի 4). «OPEC is very much alive as Saudis learn to tread softly». The Telegraph.
  128. ↑ «OPEC Has Its Way as China Oil Output Cut by Most in 15 Years». Bloomberg News. 2016 թ․ հունիսի 13.
  129. ↑ «North America Rig Count». Baker Hughes. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 21-ին.
  130. ↑ «OPEC Agrees to Cut Production in Drive to End Record Glut». Bloomberg News. 2016 թ․ նոյեմբերի 30.
  131. ↑ «OPEC 171st Meeting concludes». OPEC (Press release). 2016 թ․ նոյեմբերի 30.
  132. ↑ Blas, Javier (2016 թ․ հոկտեմբերի 20). «The World's Biggest Oil Kingdom Reverses Course». Bloomberg News.
  133. ↑ Hume, Neil (2016 թ․ սեպտեմբերի 28). «OPEC agrees on need for output cut». The Financial Times.
  134. ↑ «Russian Energy Minister Says Oil Cuts to Start in January». Bloomberg News. 2016 թ․ դեկտեմբերի 11.
  135. ↑ «OPEC Said to Break Bread With Shale in Rare Show of Detente». Bloomberg News. 2017 թ․ մարտի 7.
  136. ↑ «Russia backs gradual, managed exit from oil cuts with OPEC». Reuters. 2017 թ․ դեկտեմբերի 22. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 25-ին.
  137. ↑ «OPEC to extend production cuts throughout 2018». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ դեկտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 4-ին.
  138. ↑ «Qatar to withdraw from OPEC in January 2019».
  139. ↑ «Why is Qatar leaving OPEC?».

Հետագա ընթերցանության համար

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Նավթ արտահանող երկրների կազմակերպություն» հոդվածին։
Ֆոտո, վիդեո և աուդիո
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 8, էջ 192)։


Քաղվածելու սխալ՝ <ref> tags exist for a group named "Ն", but no corresponding <references group="Ն"/> tag was found

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Նավթ_արտահանող_երկրների_կազմակերպություն&oldid=10122119» էջից